Professional Documents
Culture Documents
Priracnik IKT Mak PDF
Priracnik IKT Mak PDF
Priracnik IKT Mak PDF
INFORMATI^KA I
KOMUNIKACISKA
TEHNOLOGIJA
1
2
СОДРЖИНА
3
2.2. Internet .....................................................................35
2.2.1. Razgleduvawe na podatoci na veb-stranicite .......37
2.2.2. Lista na omileni stranici ......................................41
2.2.3. Pomnewe na posetenite stranici............................41
2.2.4. Za~uvuvawe na veb-stranicata ................................42
2.2.5. Prezemawe datoteki od Internet............................42
2.2.6. Elektronska po{ta (I-MEIL) ...................................43
2.2.7. Lista na adresi .........................................................45
2.2.8. Forum ..........................................................................47
2.2.9. Blog .............................................................................47
2.2.10. Novinski grupi ...........................................................48
2.2.11. Programa za razgovarawe .........................................48
2.2.12. Internetska telefonija ...........................................50
2.2.13. FTP..............................................................................51
2.2.14. Mre`a od to~ka do to~ka ...........................................52
4
3.2.2. Nesakana po{ta i kako da ja izbegnete ....................99
3.2.3. Arhivirawe na elektronska po{ta ........................100
3.2.4. Pravila za koristewe elektronski poraki ...........101
3.2.5. Korisni preporaki za komunikacija preku
elektronski poraki ..................................................102
5
Aneks 1: BEZBEDNOST - OSNOVNI KONCEPTI .....................1 4 5
6
Tema 1: Osnovni poimi
1. ОСНОВНИ ПОИМИ
Во првата тема се дадени неколку основни поими кои
се однесуваат на компјутерите и Интернет, како што
се:
Видови на софтверски програми и нивна
употреба,
ПРЕГЛЕД НА ТЕМАТА
Организација на документи и податоци,
Видови на мрежи и улогата на Интернет како
глобална мрежа
Достапни услуги преку Интернет, и
Одредени размислувања за авторското право
и законската употреба на софтверот.
1
ECDL- Европска возачка дозвола за компјутери е главниот професионален
стандард користен на меѓународно ниво со цел основните вештини за користење
на компјутер да се усогласат со Високата група за вработување и социјална
димензија на информатичкото општество при Европската Унија за да се користат
во државите членки на ЕУ.
7
Tema 1: Osnovni poimi
пресметка на трошоци
статистика и проверка
водење информации за клиенти и ознаки на
податоци
преглед на рокови
електронска комуникација („e-mail”1) и многу
други.
1
e-mail (и-меил) = eлектронска пошта - термин кој означува комуникација преку
средства на Интернет (електронски еквивалент на традиционалните писма).
8
Tema 1: Osnovni poimi
2
Образовни институции со можност за далечинско учење на студентите: http://odl-
skopje.etf.ukim.edu.mk; http://ii.pmf.ukim.edu.mk
9
Tema 1: Osnovni poimi
1.2. ХАРДВЕР
Компјутерот е неопходна
работна алатка за секоја кан-
целариска маса во секоја со-
времена организација.
Негова главна компонента
е централната единица. Таа
ги презема наредбите од ко-
рисникот, ги меморира, обра-
ботува, складира податоци, итн.
Во компјутерот информациите
главно се складираат на хард-
дискот.
10
Tema 1: Osnovni poimi
Тастатурата е уред
(сличен на класичната машина Печатачите се користат за
за пишување) кој се користи за печатење на информациите
внесување на податоци. од компјутерот на хартија.
Постојат различни видови
печатачи кои овозможуваат
печатени материјали со
различен квалитет, на
пример печатени материјали
од ласерски печатач.
Глушецот се користи за
избирање на опции.
Мониторот е главниот
уред за прикажување на
информациите.
1.3. МРЕЖИ
1.3.1. УЛОГАТА НА МРЕЖИТЕ
Употребувани изолирано компјутерите можат да постигнат
речиси сè, но доколку ги користиме нивните ресурси заедно,
компјутерите можат да станат поефикасни. На пример, сите
компјутери во една канцеларија можат да се поврзат со еден
единствен печатач при што се намалуваат трошоците.
11
Tema 1: Osnovni poimi
Структури:
12
Tema 1: Osnovni poimi
Интернет
Интернет е глобална поврзана компјутерска мрежа која
овозможува пристап до информации и други ресурси. Кој било
компјутер поврзан на Интернет може да комуницира со секој друг
компјутер исто така поврзан на Интернет, па оттука на Интернет се
гледа како на огромна мрежа составена од милион компјутерски
мрежи од сите видови (LAN +MAN +WAN).
3
Безжичниот пренос се остварува преку средства на мобилните телефонски
мрежи (преку WAP, GPRS итн.)
13
Tema 1: Osnovni poimi
14
Tema 1: Osnovni poimi
15
Tema 1: Osnovni poimi
16
Tema 1: Osnovni poimi
17
Tema 1: Osnovni poimi
18
Tema 1: Osnovni poimi
Чести Количина
мемориски Опис на зачувана Приближна
уреди: информација вредност
Магнетна Често пати користе- 1.44 МБ 720 А4
дискета на за да зачува и пре- Страници
фрли мал капацитет
на информации
CD Започна да ја замену- 650 МБ Мала
(компактен ва магнетната диске- библиотека
диск) та како резултат на
поголемиот капаци-
тет за меморија (види
табела). Во моментов
најголемиот дел од
софтверот се дистри-
буира преку компакт-
ни дискови.
DVD Сличен на компакт- 4.5 ГБ Филм
(дигитален ниот диск со повисок
видео диск) капацитет на мемори-
рање
USB Може да се запишува- Различни - Филм
мемориски ат податоци многу обично
уред побрзо отколку на 8Мб и 4 ГБ
другите уреди, но за
постарите оператив-
ни системи можат да
се појават проблеми
за пристап на уре-
дот.
Надворешни Надворешните хард- Различни Преку 20
хард- дискови се исто капацитети филмови
дискови така средства за - обично 40-
160 ГБ
меморирање пода-
тоци. Имаат слич-
ни капацитети со
статичните и обично
се користат за пре-
нос на големи да-
тотеки.
19
Tema 1: Osnovni poimi
20
Tema 1: Osnovni poimi
Вид Функција
Пакети од основни програми неопходни за
О п е р ат и ве н оперирање на компјутерот
систем Точка на поврзување помеѓу компјутерот
и корисникот и помеѓу компјутерот и
соодветните кориснички апликации
Пакети на апликации кои му помагаат
на корисникот во извршување на
Канцелариски вообичаените задачи поврзани со
пакети канцелариската работа
Вклучува: промена на текст, табеларни
пресметки, презентации, бази на податоци,
бележници
Обработка на Обработка на писма и други документи
текст (на пр. Microsoft Word, Open Office Writer и
други)
Табел а р н и Главно работа со табели, особено со
пресметки податоци (на пр. Microsoft Excel, Open
Office Calc и други)
Администрација на поголеми колекции
Бази на на податоци, како што се информации за
податоци мониторинг на население (на пр. Microsoft
Access, Open Office Base и други)
Изработка на презентации кои можат да
Презентации се печатат или дизајнираат за поддршка
на предавања, говори итн. (на пр. Microsoft
PowerPoint, Open Office Impress и други)
Замена на традиционалните тетратки
Роковници овозможува запишување и организација
на податоци за контакт, средби, задачи (на
пр.Microsoft Outlook
примање и читање на електронска пошта
Софтвер за подготовка и пренос на нови пораки
електронска организација на пораки
пошта (на пр.Microsoft Outlook Express, Eudora, и
други)
Интернет- Интернет навигација (на пр. Internet
пребарувач Explorer, Mozilla Firefox Browser и други)
креација, скенирање, промена и поправка
Графика на слики (на пр. Adobe Photoshop, Corel
Draw, Open Office Draw и други)
21
Tema 1: Osnovni poimi
22
Tema 1: Osnovni poimi
4
http://www.opensource.org
5
http://www.fsf.org/home.ro.html
23
Tema 1: Osnovni poimi
http://www.fsf.org/
philosophy/categories.html
Во практика можат да се
најдат различни идеи кои ги
карактеризираат компјутер-
ските програми со различни значења во однос на опсегот на ко-
ристење на правата.
Shareware
Shareware (шервер - ²пробни програми²) се видови на програми
кои можат да се добијат бесплатно за одреден пробен период
(генерално околу 30 дена). Документацијата за програмата
обично укажува на начинот на плаќање и регистрирање на крајот
на пробниот период кога користењето на оваа програма не е
веќе легално. Во случај да не постои желба за купување на овој
производ, задолжително е тој да се деинсталира – отстрани од
компјутерот.
Freeware
Freeware (фривер - ²бесплатни програми²) видови на програми
кои можат да се симнат бесплатно од Интернет (сè што е потребно
е регистрација на копијата инсталирана на компјутерот). Неколку
апликации кои се неопходни за пристап на Интернет спаѓаат
во оваа категорија (на пр. Microsoft Internet Explorer или Mozilla
Firefox6), помошни програми, медиуми итн.
Abandonware
Овој термин покажува дека соодветните програми се користат
бесплатно без какви било ограничувања бидејќи сопствениците
повеќе не го поседуваат авторското право заштитено со закон.
Генерално, овие програми се постари верзии или верзии кои не
можат да бидат надградени, но сè уште се оперативни7.
6
www.mozila.org
7
Za kolekcija od vakvi programi vidi www.archive.org
24
Tema 1: Osnovni poimi
25
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
2. КОРИСТЕЊЕ НА КОМПЈУТЕРИТЕ
ПРЕГЛЕД НА
компјутерите при активностите на јавните служ-
ТЕМАТА
би. Користењето е засновано на две главни теми -
софтверски апликации и Интернет, со што се претста-
вуваат најважните достапни апликации и нивниот
придонес во зголемувањето на ефикасноста.
2.1. СОФТВЕР
2.1.1. ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ
Оперативниот
систем игра пове-
ќекратни улоги:
овозможува
врска помеѓу корисни-
кот и компјутерот
и соодветно на тоа
помеѓу различните
апликации и ком-
пјутерот;
гикоординира
програмите кои се ко-
ристат во текот на
процесот;
27
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
28
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
29
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
30
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
2.1.2.4. ПРЕЗЕНТАЦИИ
Овој вид софтвер се користи за
изработка на презентации врз ос-
нова на слајдови за поддршка на
усни говори, предавања, итн. Пре-
зентациите вклучуваат текст, табе-
ли, цртежи, анимации или звуци.
Слајдовите можат да се печатат на
хартија или на фолии кои се користат
за ретропроектор или пак може
директно да се презентираат на ком-
пјутер (со користење на видеопроектор доколку е неопходно).
31
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Најпознати софтверски програми за презентации кои се кори-
стат во моментов се:
Microsoft PowerPoint
Harvard Graphics
Open Office Impress
2.1.2.5. ОРГАНИЗЕРИ
Овие апликации ги заменуваат тради-
ционалните роковници преку нудење на
можноста за уредување и организирање на
контакт (адреси, телефонски и факс-броеви,
и-меил адреси), планирање на состаноци,
задачи и пишување забелешки.
32
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
можат да се користат од страна на различни корисници во исто
време.
Он-лајн апликации:
Yahoo! Mail (mail.yahoo.com)
Hotmail (www.hotmail.com)
www.freemail.org.mk
2.1.2.7. ПРЕБАРУВАЧ
Пребарувачите се апликации кои се користат за пристап до
Интернет. Тие му овозможуваат на корисникот пристап и преглед
на веб-страниците, пристап до веб-линкови, симнување на
датотеки од Интернет итн.
1
www.mozila.org
33
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
34
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
WinZip, оригиналната и најпознатата програма за компресирање
за Windows, е моќна алатка, лесна за користење, која брзо ги
компресира и декомпресира датотеките за да зачува простор на
дискот и во голем процент да го намали времето на пренос на и-
меилот. Програмата го презеде водството од PKZIP, кога Windows
беше за првпат воведен.
RAR-формат на датотека
2.2. ИНТЕРНЕТ
Интернет беше првично замислен како огромна база на
податоци за користење во научни и образовни цели. Оттука,
главна улога на Интернет беше архивирање и комуникација.
Како што растеше бројот на компјутерите поврзани со Интернет,
така растеше бројот на организациите кои нудеа он-лајн
информации и бројот на посетителите на веб-страниците
(кои се потенцијални корисници на производите и услугите).
(За избор на веб-страници за јавната администрација
види директориуми на Google http://www.google.com/Top/
Regional/Europe/Macedonia/Government/)
35
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Денеска, Интернет овозможува повеќекратни услуги:
1. Информации, преку:
World Wide Web (пајажина распространета низ светот)
(WWW) - споредливо со консултирање на дигитална
библиотека2
Новински групи - споредливо со списанија посветени на
различни теми
2. Комуникација, преку:
Праќање и примање писма:
Програма за разговарање: преку директна врска слична
со телефонски разговор, што се овозможува преку
програма која овозможува разговор во реално време
Електронска пошта (и-меил): преку индиректна врска,
слично на пошта
Дискусиски групи: преку размена на пораки во рамките
на една група (дискусиски групи, новински групи)
Kонференции: преку директна и истовремена врска
помеѓу повеќе корисници
Пренос на податоци:
FTP услуга (протокол за пренос на датотеки), што
овозможува брз пренос на датотеки
Прикачување на датотеки кон пренесуваните пораки со
помош на електронска пошта
преземање од Интернет преку WWW
од точка до точка, што овозможува копирање на датотеки
од други компјутери бесплатно или по одредена поволна
цена.
2
Eden mnogu va`en aspekt koj treba da se zeme predvid e deka objavenite infor-
macii na Internet mo`e da poteknuvaat od razli~ni izvori (ottuka vozmo`no
e nekoi od niv da ne se verodostojni) , pa informaciite koi se dobieni na ovoj
na~in mo`e da se zemaat so rezerva.
4
Zakon za besplaten pristap na javna informacija, Slu`ben vesnik 13/06
36
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
37
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Побрза алтернатива да се пронајде потребната информација
е користењето на услуга на пребарување, веб-страница која
најчесто ги содржи следниве видови на информации:
инструкции за користење на оваа услуга
начин на предлагање на предмет за пребарување
Портали се специјали-
зирани веб-страници кои
функционираат како еден
каталог во библиотека.
Овие веб-страници ги ор-
ганизирааат во категории
или полиња различните
веб-страници кои посто-
јат на Интернет и ги под-
редуваат во однос на раз-
лични критериуми (како на
пр. предмет, популарност,
итн.) во рамки на тековните категории.
Машината за пребарување е
всушност апликација која ²шета²
низ страниците во потрага по
барани зборови и фрази од
страна на корисникот. Со цел
да се направи ова, машините за
пребарување користатавтоматски
програми кои формираат листа
на зборови од рамките на веб-
38
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
страниците. Резултатите од пребарувањето се испраќаат според
релевантноста на внесените термини од страна на машината за
пребарување.
39
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
40
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
познаат текстот уреден со мали или само со големи букви.
Доколку напишете една голема буква, тогаш програмата за
пребарување претпоставува дека тоа има посебно значење
и ќе прикаже единствено резултати кои одговараат точно на
напишаното.
41
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Ова мени ја нуди можноста за преглед на адресите по датуми,
по азбучен ред или број на посети. Исто така, може да се пребарува
по клучни термини во рамките на посетените веб-страници.
42
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
локацијата (папката) и да ја именуваме датотеката за да се зачува
на хард-дискот.
43
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
(Forward)
автоматско уредување на адресите од контактите во случај
на одговор на испраќачот.
враќање на случајно избришаните пораки
автоматско прикачување на потпис
внесување на прекари наместо адреса на електронска
пошта
прикачување на документи на пораката
поставување на ниво на приоритет така што примателот е
запознаен со итноста на пораката
организирање на адресар, вклучувајќи дополнителни
информации за контактите (на пример, телефонски број,
поштенска адреса на лицето, итн.) и можноста да се додаде,
избрише и измени информацијата
испраќање на пораки со предмет, испараќач, датум, статус
или приоритет
пребарување пораки во поштенското сандаче со помош на
клучни зборови
Секој корисник на електронска пошта има поштенска адреса
асоцирана со оригиналната адреса на електронска пошта што
се доделува кога корисникот се претплатува за електронска
услуга. Една и-меил адреса има два дела разделени со знакот
@: <корисничко име>@<Интернет-адреса>, каде корисничкото
име се избира од корисникот или е назначено од програмата,
а Интернет-адреса е име на организацијата која овозможува
електронска пошта преку Интернет.
44
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Начинот на уредување на адресите за контакт е важен
за успешно испраќање на пораката - еден карактер може да
води кон испраќање на пораката на друга адреса, или пак кон
неможност да се испрати пораката.
Најчесто новите сандачиња за елек-
тронска пошта содржат стандарден број
на директориуми (папки) како што се:
Inbox (папка со примени пораки, наречена
поштенско сандаче), Outbox (папка со за-
чувани пораки подготвени за испраќање),
Sent Items (папка со испратени пораки), De-
leted items (папка со избришани пораки-
еден вид Recycle Bin, канта за избришани
пораки), и Drafts (папка за неиспратените
пораки во правец на уредување).
45
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
46
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
или недела, и се примаат како една порака), или веб (пораките се
читаат на веб-страницата на адресата на групата, без примање
во поштенското сандаче).
2.2.8. ФОРУМ
Дискусиски форум (скратено ²форум²) е множество од веб-
страници каде корисниците можат да ги читаат пораките испратени
од членови на различни категории класифицирани во однос на
теми. Корисниците можат да одговорат на пораките во однос на
испратените теми или можат да испратат порака на нова тема во
рамките на претходно постојна категорија, или пак да создадат
целосно нова категорија. За разлика од листите на адреси, целата
дискусија овде се одвива на веб-страници со таква намена, без
користење на услугата на електронска пошта.
Секој форум има администратор/модератор, кој ги поставува
правилата на испраќање на пораките и правата на корисниците.
2.2.9. БЛОГ
Блогот е најсовремената
апликација која за кратко
време стана многу популарна
поради лесната организација
која не бара програмско
знаење со посебни спо-
собности за користење на
Интернет. Претставува вид на
он-лајн дневник со различни
видови информации, од ве-
сти до лични исповеди.
http://blog.com.mk
47
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Блогот се појавува на страница која главно содржи пораки
организирани хронолошки, со или без слики кои лесно може да се
изменуваат. Оваа услуга се нуди најчесто бесплатно, а корисникот
се воведува чекор по чекор во процесот на организирање на
неговиот блог.4
4
Za makedonska veb-blog-usluga, posetete ja stranicata http://blog.com.mk
5
http://groups-beta.google.com/
48
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Услугите на инстант испраќање на пораки (Yahoo Messenger6, MSN
Messenger7 итн.) функционираат на истиот принцип на комуникација
со пораки во реално време, и исто така ја имаат предноста за соз-
давање приватна група на
корисници со кои комуницирате.
Кога личност од контакт-листата
е достапна односно логира-
на во мрежата, услугата го из-
вестува корисникот и му овоз-
можува непосреден разговор
со таа личност. Проблемот
со непосакуваните пораки е
решен, а формалноста на и-
меил пораките настаната под
влијание на класичното писмо е
исто така отстранета.
Оттука, инстант испраќањето на пораки е многу слично со
телефонските разговори: комуникација во реално време кога и
двете страни се достапни.
6
http://messenger.yahoo.com/
7
http://www.imagine-msn.com/Messenger/Default.aspx
49
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
- пренос на радио и телевизија преку Интернет
8
http://www.microsoft.com/windows/NetMeeting/default.ASP
50
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
можно е да се повика стандарден телефонски број каде било во
светот или друг персонален компјутер поврзан на Интернет.
2.2.13. FTP
FTP е акроним за File Transfer Protocol (Протокол за пренос
на датотеки). Неговата популарност се намали во последните
неколку години поради успехот на HTTP протоколот кој дозволува
исто така префрлување на датотеки. Разгледувачите кои во
моментов се користат се способни за користење на FTP, па е
многу едноставно корисникот да ги искористи овие поволности на
овој протокол.
51
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
особено за поголеми датотеки, на пример во креирањето на
сложени веб-страници, со богати информациски содржини (долги
текстови, слики, итн.).
52
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
2.3.1 WORD
Современиот начин на живот, сè поголемото
користење на компјутерите наложува брзо, едноставно
и автоматизирано креирање на документи. За тоа
најкористени апликации од канцелариските се
уредувачите на текст. Во овој дел, со оглед на тоа што
се најкористени апликации, а тоа значи и дека имаат
многу можности, ние ќе ги опишеме најпотребните и
најкористените.
ВОВЕД
Најпознати уредувачи на текст се Microsoft Word, Word
Perfect, Corel WordPerfect, Lotus AmiPro, Open Office
Writer.
53
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Лента со наредби
Лентите со наредби се исти со лентите од
повеќето Windows апликации, и се задаваат
со кликнување на нив со врвот на стрелката,
преку комбинација на копчиња од тастатурата
и преку лентите со алатки. Наредбите во
менијата се појавуваат на два начина, и тоа
целосно и адаптивно (најчесто користените
наредби). Прикажувањето на целото мени
може да се постави на следниот начин.
54
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Лента со алатки
Лентите со алатки се наоѓаат веднаш под лентата со наредби
и всушност претставуваат групи од копчиња што повикуваат
наредби. Овие копчиња ги има во менијата што се наоѓаат на
лентата со наредби, но од практични причини најпотребните се
групирани според нивните функции. За поедноставна работа се
украсени со сликички, соодветно за препознавање на нивната
функција.
Насловна лента
Насловната лента е најгорната лента на која се прикажува име-
то на прозорецот односно името на документот што е отворен. На
оваа лента во десниот дел се наоѓаат три копчиња и тоа: копче за
намалување, копче за затворање и копче за враќање. Копчето за
намалување служи за намалување (минимизирање) на прозорецот,
со кликнување врз него. Копчето за затворање служи за да се
затвори прозорецот и копчето за враќање (зголемување и враќање
во претходна големина на прозорецот) се употребува за зголемување
на прозорецот на цел екран или за намалување на дел од екранот.
55
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Работен простор
Работен простор е делот каде што се прикажува документот за
внесување и обработка на текстот.
Статусна лента
Во статусната лента се прикажуваат дополнителни информации
за прозорецот и документот и моментална состојба на некои
копчиња од тастатурата. На пример, на статусната лента можеме
да видиме на која страна од документот се наоѓаме, од колку
страни се состои на кој ред и во која колона се наоѓа курсорот,
на кој јазик пишуваме итн. Со двојно кликнување на статусната
лента ни се отвора подменито find and replace (најди и замени) со
отворена картичка go to (оди до), од каде што можеме да одиме
на оној дел од документот што го бараме, во левиот дел одбираме
страна, секција, линија, фуснота, коментар, ..., а во десниот дел
имаме место каде што треба да впишеме каде сакаме да отидеме
во документот, соодветно на тоа што сме одбрале. На пример,
за страна е потребно да го внесеме бројот на страната каде што
сакаме да одиме и да кликнеме на копчето go to (оди до), за секција
- бројот на секцијата, за фуснота - бројот на фуснотата итн.
Лента со лизгачи
Ленти со лизгачи имаме на две места и тоа на долниот дел
од прозорецот веднаш над статусната лента и на десниот дел од
прозорецот. Лизгачите ни се потребни исто така за побрзо движење
низ документот и се користат кога документот е поголем, или кога не
ја гледаме целата страна. Лизгачот го користиме со кликнување на
лентата, ја задржуваме и ја влечеме нагоре или надолу, или со клик-
нување на стрелките на двата краја на лентата. Доколку кликнеме
во празниот дел помеѓу стрелките и подвижната лента (лизгачот),
листот се придвижува за цел екран, горе-долу или лево-десно.
Линијар
Линијарот ни ја прикажува ширината на документот и маргини-
те. Има два линијара и тоа: хоризонтален и вертикален. Хоризон-
талниот се наоѓа на врвот на работниот простор, а вертикалниот
линијар се наоѓа во левиот дел од работниот простор. Тие се кори-
стат за ориентација во однос на димензиите на листот.
56
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Шаблони
Често се случува еден ист до-
кумент со мали измени да го под-
готвуваме повеќе пати. За да не
губиме време за повторна подготовка,
згодно е да си направиме шаблон
којшто ќе го користиме секогаш кога
ќе ни притреба, а ќе менуваме само
тоа што треба да го смениме. При
активирање на наредбата filenew,
57
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Снимање на документи
При креирање и обработка
на текст значајна работа е и
зачувувањето на документот. Тоа
се врши преку менито filesave,
доколку се работи за снимање на
веќе снимен документ и доколку
врз него се прават некакви
58
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Поставување на страница
При обработка на текст, најчесто
тој се подготвува и за печатење. За
тоа е потребно да се направи и поста-
вување на страниците. Во менито File
одбираме Page setup, во првата кар-
тичка се дотеруваат големината на мар-
гините, обликот на страницата (Portrait,
Landscape), на кои страници тоа да би-
де применето и преглед.
Во делот на маргините одделно ги
поставуваме маргините за горната, дол-
ната и страничните маргини и позиција
на крајниот дел од страната.
На втората картичка Paper се избира форматот на страната
(А4, А5...), видот на хартијата, и можат да се дотераат некои од
опциите за печатење. И во третата картичка има распоред како ќе
биде поделбата по секции, каде да бидат поставени заглавијата и
подножјата (header and footer), при што има опции, различна прва
страна и различни заглавија на парни и непарни страни.
59
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Печатење на документ
Печатењето на документот се врши преку одбирање на наред-
бата print од менито file.
Кога ќе ја активираме
наредбата во прозорецот
за дијалог, можеме да избе-
реме на кој печатач ќе се
печати и да ги провериме
или да ги промениме оп-
циите од печатачот во де-
лот properties (својства),
каде што се поставуваат
својствата на печатачот.
Потоа може да се избере
дали ќе се печатат сите
страници од документот
(all), тековната страница (current page) или страници по избор, по-
тоа можеме да избереме колку копии сакаме да испечатиме, и
кога печатиме повеќе копии, дали да бидат сортирани или не.
60
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Undo и Redo
При креирање на текст и работа
со него често се случуваат и грешки.
Во менито Edit има две корисни
алатки: Undo и Redo.
61
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
62
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Заглавие и подножје
Вметнувањето на
хедер и футер се вр-
ши со активирање на
алатката ViewHea-
der and footer.
63
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Insert Break
Со помош на ова паѓачко мени се вр-
шат повеќе интересни наредби. Често
еден пасус ни почнува на крај на стра-
ница, а потребно е тој да почнува на поче-
токот на нова страница. Тоа го правиме
со наредбата insertbreak, во менито
за дијалог можеме да избереме какво
прекршување ни е потребно на дел од текст
или на секција. Прва опција е прекршување
на страна, на колона и прекин на прелом
на текст. При прекршување во рамките на
секција ги имаме опциите: следна страна, во продолжение, прекин
на парни страни и прекин на непарни страни. Сепак најкорисен и
најкористен прекин е прекин на страница.
Најбрз начин на прекин на страница е со притискање на копчи-
њата од тастатурата CTRL+ENTER.
64
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
65
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Вметнување формули
Често имаме потреба да вметнеме некоја формула во текстот.
За тоа соодветна алатка е Equation editor. За да го повикаме, по-
требно е да го активираме менито insertobject, потоа да го нај-
66
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Во делот object
има и други објекти
коишто може да
се вметнат, но не
се користат многу
често, па затоа
само ќе наброиме некои од нив, и тоа: adobe acrobat document,
Microsoft Excel chart, Microsoft Excel worksheet, Microsoft Excel
graph, Microsoft graph chart, CorelDRAW graphic, Microsoft
powerpoint presentation, Microsoft powerpoint slide, video clip ...
Фонт
Форматирањето на фонтот се
врши со активирање на format
font, и во првата картичка од
прозорецот за дијалог одбираме
фонт којшто ќе го користиме, по-
тоа во делот style избираме re-
gular и за големина стандардна
е 12. Можеме да користиме го-
лем број на ефекти на текстот, но
за изработка на официјални до-
кументи не се неопходни.
Во продолжение врз зборот
со името на ефектот е употребен
ефектот за да може визуелно да ги
67
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Пасус
Со активирање на format
paragraph ги уредуваме порамну-
вањето на пасусите и тоа во де-
лот general alignment, каде што
одбираме како да биде порамнет
пасусот и тоа: од две страни (justi-
fied), од лево (left), од десно (right) и
централно порамнување (centered).
Во делот Indentation ја уредуваме
вовлеченоста на првиот ред од
пасусот (Special) каде што можеме
да избереме first line (однапред де-
финирана вовлеченост на првиот
ред од параграфот) или handing
(вовлеченост која ние ја дефи-
нираме) и негова вовлеченост од
лево и од десно. Во делот Spacing се дотерува растојанието пред
и по пасус, додека во делот line spacing се одредува растојанието
помеѓу редовите, и тоа single - кога е единечно (нормално), 1,5
lines, double (двојно)…
Во делот preview имаме приказ на дел од текст со примена на
уредувањата коишто ги имаме избрано во овој дел. За да ги при-
фатиме измените, кликнуваме врз копчето OK, а доколку не сакаме
да ги прифатиме измените, кликнуваме на копчето Cancel.
Булети
Вметнувањето на набројување се врши преку кликнување на
formatbullets and numbering, потоа го одбираме стилот на
набројувањето и кликнуваме ok. Таму можеме да дефинираме
каков знак ќе користиме за набројувањето, доколку користиме
броеви, од кој број ќе ни почнува набројувањето итн.
68
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
69
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Auto correct
Првобитната цел на оваа
алатка била да ги исправа
правописнитегрешкипривне-
сување на текст, но со текот
на времето таа доби друга
намена, односно почна да
се употребува во ситуации
кога треба да се внесат
комплицирани или подолги
зборови. За зголемување на
брзината при внес пожелно
е да се вметнат кратенки за
некои подолги зборови и со
нивно внесување и празно
место ќе се појави саканиот
збор, но сепак претходно е
потребно ние да го внесеме,
на пример наместо секогаш
да пишуваме Република Македонија, ќе пишеме само РМ и по
празното место ќе ни се појави Република Македонија.
Ја стартуваме наредбата toolsauto correct и во делот with
го ставаме зборот којшто сакаме да излезе, а во делот replace
кратенката или помалиот збор. Потребно е да внимаваме да
не внесеме збор кој би се користел како таков односно барем
не македонски збор, бидејќи ќе имаме проблем кога ќе сакаме
точно тој збор да ни се појави. Откако сме ги ставиле зборовите,
кликнуваме на копчето add, потоа на ok доколку немаме други
зборови за вметнување.
Заштитување со лозинка
Доколку подготвувате документ со важна
содржина и не сакате друг да има пристап до него,
можете да го заштитите преку toolsprotect при
што вие одлучувате што може да се измени, а
што не.
70
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
71
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Mail Merge
Често се јавува потреба за испраќање на циркуларни писма
со скоро иста содржина односно со различни име и презиме и
адреса. За приготвување на циркуларни писма, испраќање на
писма по и-меил, автоматско подготвување на писма, пликови,
етикети, потребно е многу време за да се направат измените.
Тоа е навидум лесна и едноставна работа, но одзема многу
драгоцено време. Во Word, алатката mail merge ги поедноставува
тие работи.
72
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Табели
Често се наметнува прашањето дали да се користат табели
во Word или не. Дипломатски одговор би бил - што е можно
помалку.
Табелата е основен начин за организација на податоци, па
според тоа најчесто служи за чување и ажурирање на податоци,
и за креирање на специфични обрасци. Word нуди многу опции
за дизајн, но мали за работа со
табели. Па затоа препорачуваме
употреба на Excel кога имаме
потреба за работа со табели.
Доколку сепак се решиме за
табели во Word, тие се вметнуваат
преку наредбата tableinsert
table, и кога ќе ни се појави про-
зорец за дијалог, потребно е да
впишеме колку редови и колку
колони ќе има табелата. Дви-
жењето низ полињата од табелата
е со притискање на копчето tab
од тастатурата или со користење
на стрелките. Во веќе направена
табела можеме да додаваме или
бришеме колони или редови со поставување на курсорот во поле
од редот или колоната кои сакаме да ги бришема или да додадеме
ред или колона пред или после, со користење на наредбите од
менито table каде што визуелно се прикажани.
73
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
2.3.2. EXCEL
ВОВЕД
тие располагаат со табели во кои може да се внесат
сите параметри или податоци, но не постои можност
за пресметки или графичко претставување.
Лента со наредби
Лентите со наредби се исти со лентите од повеќето windows
апликации, и се задаваат со кликнување на нив со врвот на
стрелката, преку комбинација на копчиња од тастатурата и преку
лентите со алатки.
74
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
75
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Со притискање на копчи-
њата Next и Previous постои
можност за движење низ
страниците за да се види из-
гледот на сите страници.
Со притискање на копче-
то Мargins може визуелно
да се приспособуваат мар-
гините со кликнување врз
линиите и нивно влечење.
По дотерувањето на мар-
гините на работниот лист
се појавуваат испрекинати
линии кои покажуваат каде
е границата на страницата.
76
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Вметни (Insert)
Понекогаш е потребно да се вметнат до-
полнителни редови и колони. Тоа се прави преку
менито insert каде што избираме што сакаме да
вметнеме - колона или ред.
Потоа ни се појавува прозорец за дијалог
кој нè прашува каде сакаме да биде вметнато,
пред, по редот или колоната.
Преку ова мени можеме да вметнеме уште
работни листови, доколку ни требаат преку на-
редбата insertworksheet.
Format
Уредувањето на форматот, големината (висина и ширина) на
ќелијата се врши со помош на менито Format и наредбите што се
наоѓаат во менито.
При форматирање на ќелии имаме повеќе параметри за
уредување:
77
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
78
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Заштита
Често се случува да имаме израбо-
тено табела на која треба да се внесат
само податоците и тоа најчесто некој
друг го прави. Тогаш е пожелно да си го
заштитиме документот и да забраниме
измени во форматирањата што сме ги
направиле.
Работа со податоци
Групите на податоци се организираат по некои критериуми за
да може да се прават некои операции врз нив, внес, уредување,
изработка на извештаи и др.
79
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Графикони
Една од најкорисните работи при работа со податоци е
графичкиот приказ. Excel го овозможува тоа на едноставен начин.
По внесување на потребните податоци, се селектираат по-
датоците за кои сакаме графикон и ја одбираме наредбата
insertchart wizard, волшебникот за креирање на графикони.
Понатаму работата е интуитивна и креативна. Постојат неколку
видови на графикони во зависност од видот на податоците и тоа:
80
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
81
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Функции
Често се користи и за вршење на пресметки. За тоа е потребно
користење на готовите формули или впишување од наша страна.
За активирање на наредбата за формули потребно е да ја
селектираме ќелијата каде сакаме да биде резултатот и избираме
importfunction.
82
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
83
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
2.3.3. POWERPOINT
ВОВЕД
Најкористена апликација за подготовка и приказ на
презентации е MS POWER POINT. Тука накратко ќе
објасниме како се креира едноставна презентација.
Лента со наредби
Лентите со наредби се исти со лентите од повеќето Windows
апликации, и се задаваат со кликнување на нив со врвот на
стрелката, преку комбинација на копчиња од тастатурата и преку
лентите со алатки.
84
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Креирање на презентации
При стартување на апликацијата
веќе се отвора празна презентација за
врз неа да се креира друга, но постои
можност за избор од понудените ди-
зајни за презентации. Во десниот дел од
прозорецот има прозорец за дијалог од
каде што можеме да избереме празна
презентација (Blank presentation),
од дизајниран шаблон (From design
template) или со помош на волшебник за автоматско креирање на
презентација со употреба на шаблон (From AutoContent wizard).
Поглед
Работниот простор имаме можност да го гледаме со помош на
неколку прикази и тоа:
Normal – почетниот приказ,
каде ја гледаме работната повр-
шина во рамка, има три дела, ра-
ботниот простор, приказ на слај-
довите во смалена варијанта и
простор за забелешки.
85
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Вметни
И оваа алатка исто како и кај другите апликации претходно
има за цел да ни помогне при креирањето на презентации.
Доколку сакаме да вметнеме
нов слајд, го одбираме слајдот
непосредно пред местото каде
што сакаме да вметнеме слајд и
одбираме insertNew Slide, при што
ќе добиеме нов слајд спремен за вметнување на содржината.
86
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Анимирање на објектите
Понекогаш е потребно да ја направиме презентацијата
поинтересна и повпечатлива, и за таа цел во PowerPoint е
овозможено да се вметнуваат динамички ефекти. Прикажувањето
може да биде одеднаш на сите објекти или објект по објект
по однапред определен редослед. За таа цел можат да се
придружуваат разни динамички ефекти (анимации).
За да се зададе анимација, потребно е да се постави курсорот
од глувчето врз објектот, да се кликне десното копче и ќе ни се
појави подмени од каде што избираме Custom animation, или
преку наредбата Slide ShowCustom Animation. И во двата
случаја во десниот дел од прозорецот се појавува прозорец за
дијалог за анимации преку којшто вршиме избор на анимацијата
што сакаме да ја употребиме на објектот.
Ефектите се групирани во 4 групи и тоа: entrance (се користи
како ефект при појавување на објекти), emphasis (ги употребуваме
кога сакаме да истакнеме некои објекти, особено текстуални), exit
(се користат за начин на затворање или напуштање на слајдот), и
motion paths (се одредува патека на движење или преместување
на објектот од едно на друго место на слајдот). За секоја група
имаме предложени по неколку ефекти и можноста на комбинирање
се граничи со нашата креативност. Откако ќе се изврши избор на
одреден ефект, потребно е да се подредат некои параметри и тоа
старт, или начинот на започнување на ефектот, насока на движење
и брзина на движење. Потоа имаме и дополнителни опции на
стрелката десно од ефектот каде се уредува дали ќе се емитува
и звук со анимацијата, кој ефект треба да се изврши по тој ефект,
прецизно утврдување на брзината и темпото на извршување на
ефектот и други опции.
87
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
Култура на презентирање
88
Tema 2: Koristewe na
kompjuterite
3. ЕФИКАСНО УПРАВУВАЊЕ СО
КОМПЈУТЕРСКИ РЕСУРСИ
ПРЕГЛЕД НА ТЕМАТА
и совети за ефикасна употреба на компјутерите:
Управување со информации и документи (доку-
менти, структурирање, омилени линкови, архиви,
бек-ап копии, проток на информации);
Дисциплина (спроведување правила, прецизира-
на компјутерска употреба за лични цели, итн.);
Компјутерска безбедност (ризици, корисни про-
грами и совети за избегнување на ризици).
3.1. ОРГАНИЗИРАЊЕ НА
ДОКУМЕНТИ И ПРОТОК
1
Препорачливо е секоја институција за себе да постави збир од правила за
организирање на документите. Постојат голем број апликации кои се корисни во
смисла на овозможување ефикасно зачувување, организирање и брзо наоѓање
на документите - основни аспекти за секоја организација која работи со големи
количини на информации.
89
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
2
Мал уред за хардвер кој корисникот го носи со себе и кога е потребно, за пристап
до одредени документи/апликации, како лозинка.
3
Ако ова се постигнува автоматски за електронската кореспонденција, тогаш
неопходно е за писмата и документите да се чува посебна евиденција слична на
онаа од и-меил програмите.
91
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
92
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
4
Главно, страниците со игри (особено оние кои се играат он-лајн), страниците со
содржина за возрасни, итн. Содржат шпионски програми или дури и вируси. За
детали, видете го делот посветен на сигурноста во ова поглавје.
93
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
3.2. ОРГАНИЗАЦИЈА НА
ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТА
Организирање и автоматизација
Започнете со средување на примените и испратените и-меил
пораки, за на тој начин да можете да ги дефинирате оние кои се
најважни и оние на кои морате да одговорите.
Поштенско сандаче
– основни правила:
5
To: and CC: претставуваат полиња со адреса на главните приматели и секундарните
на кои им се испраќа само копија од пораките
6
Првото нешто што се гледа кога ќе ја отворите и-меил програмата е поштенското
сандаче. Во човечката природа е најпрвин да се погледне во првата порака. Ќе
бидеме во искушение да ја прочитаме, иако не е важна. Така трошиме време на
пораки кои можеме да ги прочитаме подоцна (на пример, пораки примени на листата
на дистрибуирање) или дури и да ги игнорираме оние кои се важни.
94
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Правила/филтри
95
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Обработка на и-меил
По прочитувањето на и-меил, имате 4 главни опции за обра-
ботка:
Активност Опис
Одговор Одговорете веднаш на пораките или оставете ги
во поштенско сандаче за да одговорите подоцна.
Откако сте одговориле на пораката, префрлете ја
пораката во соодветната папка.
Препрати Препратете ја пораката кон друга личност (ако не е
Ваш проблем или пак информацијата е интересна
и за некој друг), а потоа префрлете го и-меилот од
поштенското сандаче (како погоре).
96
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Пребарување пораки
Најновите и-меил програми
нудат можности за пребарување,
за да се пронајде и-меилот кој
бил претходно примен или испра-
тен. Пребарувањето може да се
изврши во однос на неколку кри-
териуми: клучни зборови (од це-
лата порака или само од полето
за предмет на пораката), датум,
важност, ознаки, итн.
97
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
7
Неодамна се појавија серија вируси кои симулираат пораки со грешки и кои бараат
од корисникот да го отвори прикачениот документ за детали. Не отворајте ги ваквите
прикачени документи на овие и-меилови.
98
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
99
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
3.2.3. АРХИВИРАЊЕ НА
ЕЛЕКТРОНСКА ПОШТА
Многу е важно да се архивираат важните и-меил пораки, особено
оние кои се официјални (исто како официјалните писма), заради
евентуално поврзани активности или во случај да има подоцнежни
побарувања. Нивното зачувување може да води кон акумулирање
9
Постојат програми кои можат да бидат инсталирани на сервер на институцијата.
Така, рекламниот материјал се блокира уште пред да стигне до корисникот.
100
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
101
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Примател
102
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Предмет на пораката
Пронајдете го соодветниот предмет
на пораката - дајте и име на пораката,
кое треба да е од значење за Вас
како и за самиот примател.
Не правете ги сите Ваши пораки важ-
ни. Не користете зборови како високо
приоритетно, итно, или важно во самото
поле за предмет на пораката, затоа што
ризикувате да ја намалите вредноста
на овие опции кога навистина ќе имате
потреба од нив.
103
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Содржина
Поставете го форматот на пораката од почеток: боите во
заднина, големината и бојата на текстот, или, во случај да
немате потреба од посебна презентација, изберете текст-
формат. Во секој случај, избраните формати мора да се
соодветни на пишаниот текст. Изберете формат кој е лесно
видлив од страна на сите корисници (на пр. html или rich text
format, кој не може да го користи секој). Со цел да заштедите
време, избегнете средување на текст додека го пишувате.
Оставете ја оваа операција за крај, откако ќе завршите со
пишување на текстот.
104
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Потпис
Додаток
Прикачете ги документите непосредно пред да ја напи-
шете пораката. На овој начин ќе бидете сигурни дека не
сте заборавиле да ја прикачите откако сте ја напишале пора-
ката.
105
Tema2:3:Koristewe
Tema Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Не испраќајте долги
пораки. Дури и ако при-
мателот лесно може да
прими големи пораки, тие
можат да предизвикаат
тешкотии (блокирање на
пренос) кога преминуваат
преку преполни сервери
или сервери со слаби
перформанси.
Компресирајте ги доку-
ментите во архивиран
документ. Ако имате по-
треба да прикачите повеќе документи, корисно е да ги архи-
вирате во еден документ со користење на корисни програми
за архивирање како WinZip, WinRAR, итн.
Не испраќајте проширени документи. Oпшто, додатоците
со наставка .exe автоматски се бришат од страна на серверот.
Ако е неопходно да испратите ваков тип на документи како
додаток, препорачливо е да го консултирате примателот
претходно, за да знае дека документот е “чист” и испратен од
Вас.
106
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
107
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
наоѓање,сесоветувабришењенадокументитекоивеќенесекорисни10
. Исто така, се советува да архивирате стари документи на без-
бедни места за да можат подоцна полесно да се пронајдат.
10
Најпрво се креираат „привремени“ документи со различни програми во текот на
работата, кои по затворањето на програмата не се веќе неопходни.
108
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
109
Tema2:
Tema 3:Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Што знаете
Идентификацијата на корисникот (или корисничко име) и ло-
зинката докажуваат кој е корисникот и потврдуваат дека корис-
никот е овластен да користи одреден дел од софтверот или да
има пристап до одредена веб-страница.
Обично, самиот систем генерира корисничко име и лозинка
доделена на секој корисник одделно, што подоцна корисникот ја
користи за да се приклучи на системот. Овој вид на утврдување на
идентитетот вклучува елементи на основна субјективна доверба,
бидејќи корисникот не е проверен детално и, следователно, не
овозможува високо ниво на сигурност. Без оглед на тоа, системот
може да биде практично решение, иако од сечија корист би било да
се направи колку што е возможно посигурен систем, со издавање
110
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
б) Што имате
Обично, во оваа категорија спаѓаат хардвер-уредите кои Ви се
дадени и Вие сте единствените кои треба да ги користите.
11
За повеќе информации за токен, можете да погледнете на http://en.wikipedia.
org/wiki/Security_token
111
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Електронски потпис
112
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
113
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
3.5.1. РИЗИЦИ
2 ноември 1988 беше значаен ден за безбедноста на Интернет.
На тој ден, штотуку дипломиран студент од Универзитетот Корнел
во САД, Роберт Морис Јуниор, создаде црв, вид на програма која
беше првата програма која сериозно влијаеше врз Интернет. За
неколку секунди, оваа невообичаена програма ја запре работата
на илјадници компјутери низ цела Америка. Беа зафатени
илјадници мрежи на истражувачки институти, универзитети, но и
неколку компании, кои беа поврзани на Интернет во тоа време.
За неколку часа, група волонтери се собраа да ја разрешат
оваа итна состојба за најкратко можно време. Членовите на оваа
група, наречена Вирус Нет, комуницираа преку телефон и преку
114
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
115
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
Алатки за напад
12
Се препорачува да не ги испраќате вашите лозинки на други луѓе и да не ги
чувате запишани на места до кои пристап имаат и други луѓе. Ако се сомневате
дека Вашата лозинка е откриена, се препорачува да ја промените во најкус можен
рок.
13
Постојат други, помалку распространети начини за напад на системот: размена
на информации-добивање информации од други напаѓачи или дури од луѓе кои
биле нападнати (социјално инженерство), внесување наредби во една програма,
користење на програма или дел од програма како вируси или мрежи, итн.
116
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
А. ИНФОРМАТИЧКИ ВИРУСИ
Во последните години, Интернет стана најкористена средина за
ширење на информатичките вируси. Најчесто, персоналниот ком-
пјутер се заразува со веќе заразени прикачени прилози во и-меил
пораки и преку заразени документи кои се симнуваат од Интернет.
Исто како и биолошките вируси (грип), и информатичките вируси
се “множат”.
Видови вируси
117
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
118
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Б. ШПИОНСКИ ПРОГРАМИ
Интернет создаде една средина во која се создаваат програми
кои се информатички вируси, но не во таков облик на вирус, туку
како програми чија функција се извршува без знаење на корисникот
на заразениот компјутер. Овие програми се наречени „спајвер“ и
се наменети да ги следат
навиките на корисникот (на
пример, некои шпионски
програми ги регистрираат
посетените веб-страници
во базата на податоци, а по-
тоа ги пренесуваат преку Ин-
тернет до компанијата која ги
создала ваквите програми).
119
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
В. ФИШИНГ
Една од најновите форми на он-лајн-измама е наречена
“фишинг” (анг. - phishing). Ова е масовна дистрибуција на
електронски пораки со адреси на кои можете да одговорите, врски
и брендови кои се чини дека потекнуваат од некоја реномирана
компанија (на пример, банка, осигурителна компанија, продавач
на големо, итн.). Истите се наменети да го измамат примателот
да им даде лични податоци како име на сметка, број на кредитни
картички, број на лична карта, итн.
КЛИКНУВАЊЕТО НА ЛИНКОТ
ВО МЕИЛОТ ВЕ НОСИ ДО ОВАА
СТРАНИЦА.
120
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
Г. ПРОГРАМА “КИДНАПИРАЊЕ” НА
ИСТРАЖУВАЧОТ
Името на овие програми потекнува од активноста “киднапирање”
на предмет поради одредена цел која треба да се исполни.
Активностите на овие програми не се многу штетни, но може да
бидат прилично иритирачки. Тие се инсталираат автоматски кога
посетувате одредени веб-страници и ја модифицираат главната
страница и онаа која ја барате. Друг јасен знак за присуство на
ваква програма е бавното движење низ програмата и неповрзаното
функционирање на поголемите страници.
Д. ХАКЕРСКИ НАПАДИ
Терминот “хакер” во овој извадок се однесува на луѓе кои
се обвинети за сајбер-криминал. Овие луѓе користат различни
121
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
122
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
123
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
124
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
19
Главните софтверски заштитни ѕидови се: ISS: BlackIce PC Protection; Network
Associates: McAfee Personal Firewall; Symantec: Norton Personal Firewall; Tiny Soft-
ware: Tiny Personal Firewall; Zone Labs: ZoneAlarm
125
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
20
Дури се советува на канцеларискиот компјутер да не инсталирате други програми
освен оние кои се неопходни за Вашата работа или кои се инсталирани од страна
на Вашиот мрежен администратор.
21
Особено треба да се избегнуваат приклучените прилози кои содржат програми
(овие начесто имаат наставки exe, com, scr)
126
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
22
Ваквите сигурносни елементи (честопати наречени одговори) се воведуваат
од страна на корисникот во печатачите или УСБ-приклучоците на компјутерот, со
цел да отпочне одредена апликација. Кога се исклучува компјутерот, корисникот
ги зачувува одговорите со него, за именуваните програми да не се користат во
негово отсуство.
127
Tema2:
Tema 3:Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
3.5.3 ПРИВАТНОСТ
Најголемата предност на Интернет е фактот дека информациите
се достапни до секого. Сепак, ова може да биде непријатно кога
информациите се лични и не сакаме да ги поделиме со никого
(како на пример, приватна и-меил адреса или сметка во банка).
Проблемот може да стане голем кога некој друг ги користи нашите
лични информации за да се стекне со некаква добивка или дејствува
во наше име (кражба на идентитет или измама).
Поради ова мора да се посвети посебно внимание при обра-
ботката и приложувањето на лични податоци.
23
Со цел да се овозможат услуги на јавноста и да се извршат различни функции,
јавните институции собираат и користат бројни информации за граѓаните, како:
ниво на приходи и даноци, сопствеништво на недвижен имот, образование, поли-
циско досие, возачка дозвола, медицинско досие, итн.
128
Tema 3:
2: Efikasno
Koristewekoristewe
na na
kompjuterski
kompjuterite resursi
24
Види Закон за заштита на лични податоци
129
Tema 2:
Tema 3: Koristewe
Efikasno koristewe
na na
kompjuterski resursi
kompjuterite
130
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
4. Е-ВЛАДА И Е-ДЕМОКРАТИЈА
4.1. е-ВЛАДА
e-Влада (е-Government) се дефинира како систематско во-
ведување и користење на информатичките и комуникациските
технологии во Владата заради промовирање на развојните цели
вклучувајќи: подобрување на ефикасноста и ефективноста;
зголемување на транспарентноста и одговорноста и подобрување
на испораката на владините услуги кон граѓаните, бизнисите и
другите заинтересирани .
1
Кога зборуваме за Интернет и електронска пошта (e-mail) се мисли на брз, сигу-
рен, безбеден и заштитен пристап до Интернет 24 часа дневно и систем на елект-
ронска пошта управуван од страна на владата (не Hotmail, Yahoo и сл.).
131
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
132
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
133
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
4.2. Е-Демократија
Под е-демократија се подразбира учество на граѓаните во
демократските процеси во една држава користејќи ги современите
информатичко-комуникациски технологии.
4.3. M-Влада
Во поново време, следејќи ја тенденцијата на обезбедување на
пристап до своите услуги на граѓаните во секое време, од секое
место и од секој уред, владите голем дел од своите услуги ги
прават достапни преку мобилен телефон. Оттука и новиот тренд
на воспоставување на „м“ наместо „е“-влада.
134
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
G2G
Придобивки од решението
• Ефикасна обработка, задолжување и одговарање на
пратеничките прашања по пат на
• дигитална комуникација помеѓу Собранието и Владата
– прием на прашањето и одговор по дигитален пат
• дигитална комуникација помеѓу Владата и министерствата
– задолжување на министерствата и прием на одговорот во
Владата
135
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
136
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
G2C
137
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
2. uslugi.gov.mk
Информативен портал на Вла-
дата за услуги кон граѓани и
деловни субјекти (G2B)
uslugi.gov.mk претставува
информативен портал кој
го подобрува пристапот и
користењето на информаци-
ите од јавниот сектор и на
граѓаните и деловните субјекти
им обезбедува едноставен
пристап до основните услуги на јавната администрација. Во
исто време промовира online интеракција помеѓу граѓаните и
Владата.
Придобивки
• Намалено време за пронаоѓање на информација за услугите
на Владата
• Навремен и едноставен пристап до информација за промена
во услугите на Владата
• Намалено време и трошоци за дистрибуција на
информациите за услугите
• Поврзување на органите на Владата и воспоставување на
појдовна точка за воспоставување на централно место за
градење на “владино знаење”
• Воспоставување на процедури за едноставна промена на
постојните и воведување на нови услуги
138
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
G2B
139
Tema 4: E-Vlada i
E-Demokratija
140
Tema 5: Makedonska
zakonska ramka
141
Tema 5: Makedonska
zakonska ramka
142
Tema 5: Makedonska
zakonska ramka
143
АНЕКС 1: БЕЗБЕДНОСТ – ОСНОВНИ
КОНЦЕПТИ
ДОВЕРЛИВОСТ
Кога овластено лице чита и копира информација, резултатот е
познат како загуба на доверливоста. За неколку вида информации
доверливоста е многу важен атрибут. Примерите на ваквиот вид
информации вклучуваат медицински и осигурителни записи, лични
податоци на граѓаните, податоци добиени преку истражување,
одредени инвестициски планови, итн. Во одредени средини
може да постои законска обврска за заштита на приватноста
на единката (банки и кредитни компании, болници, лекарски
ординации, лаборатории за медицински испитувања, психолошки
ординации итн.).
ИНТЕГРИТЕТ
Кога е достапна на небезбедна мрежа, информацијата може да
биде изменета. Кога една информација е изменета на неочекувани
начини, резултатот е познат како загуба на интегритетот.
ДОСТАПНОСТ
Информациите може да се избришат или да станат недостапни.
Резултатот од тоа е познат како недостапност. Тоа значи дека
лицата овластени за пристап до информацијата не се во состојба
да дојдат до неа.
145
чиешто работење или образование зависи од поврзаноста со
мрежата. Во случај некој корисник да нема пристап до мрежата
или до некоја од услугите кои мрежата ги дава, тој е лишен од таа
услуга.
146
АНЕКС 2: КОДЕКС НА ОДНЕСУВАЊЕ
ПРИ КОРИСТЕЊЕ
ИНФОРМАТИЧКО-
КОМУНИКАЦИСКА
ТЕХНОЛОГИЈА НА
РАБОТНОТО МЕСТО
147
компјутер; исто така, препорачливо е да користите софтвер
против „спам“ и против „спајвер“;
10. Не бришете ги и-меил пораките или документите/папките
само затоа што сметате дека веќе не Ви се потребни
– подобро е истите да се архивираат; користете ги
архивирачките капацитети на Вашата мрежа/компјутер.
148