Pojam historije kroz određene periode (razvoj historiografije)

U antici historija označava prikazivanje događaja. U starogrčkim tekstovima pojavljuje se termin HISTOR u
značenju ''onaj koji zna'', odnosno, ''koji je svjedok događaja''. Iz ovog je proizišao Herodotov naziv
HISTORIJA, u značenju ''znanje, ispitivanje, opisivanje i pripovijedanje''.

Aristotel pod pojmom historije podrazumijeva samo političke i vojne događaje koji su se desili u
određenom vremenu i koji su poseban sadržaj književnosti. On je prvi formulisao pojam
HISTORIOGRAFIJA pod kojim podrazumijeva pisanje o historijama. Također je uveo pojam HISTORIKOS za
istraživača.

Slijedeći Tukidida, koji područje ispitivanja svodi na ono što je čuo i vidio, Mirjana Gross historiografiju
antike i srednjeg vijeka formulira kao ''historia sui temporis'' (historija svoga vremena).

Polibije je pojam historije shvatio u značenju međusobno povezanih cjelina, koje obuhvataju ljudsku
djelatnost i događaje u različitim dijelovima svijeta, sa usmjerenjem ka istom cilju i za njega je historija
nužno književna vrsta.

Za Cicerona, historija je grana govorništva sa visokim književnim zahtjevima.

Historija je postala okvir izlaganja o različitim događajima kao o posebnim historijama.

U srednjem vijeku, pojam historije može se sagledati kroz gledišta Isidora iz Sevilje, po kojem historija
mora biti izvještaj svjedoka o samom događaju. Ona je znanje iz pojedinih područja ljudskog života o
onome što se čulo, vidjelo i znalo kao istina. Historičar je, po njemu, kreativan samo dok piše na bazi
vlastitog iskustva. Kršćanstvo je na zapadu proglašeno religijom historičara, a historija kršćanskim
načinom mišljenja.

Novo shvatanje pojma historije daju humanisti, jer oni smatraju da je čovjek tvorac svoje historije koju
sagledavaju u jedinstvu sa prirodom. Čovjek je po njima svjestan sebe kao subjekta prirode. Oni teže ka
realnom prikazivanju događaja, ali i u ovom stepenu razvoja historija je grana litrature (književnosti).

Sve do XVIII st. historija je znanje o historijama, istinito pripovijedanje o stvarima koje su se dogodile. Sa
racionalistima u XVIII st. pojam historije se bitno mijenja. Sada pod tim pojmom historija obuhvata
historijske događaje u cjelini, što je moderno shvatanje historije koje obuhvata stvarne događaje, znanje o
njima i pripovijedanje. Ona postaje složeno područje spoznaje.

Voltaireova definicija historije kao izvještaja o činjenicama, koje se smatraju istinitim, odvajaju je od
neistinitih bajki i fikcija.

Za Hegela historija znači izvještaje o događajima, ali i same događaje. On je tvorac termina res gesta-
samih događaja i termina historia rerum gestarum-pripovijedanje o njima. Hegelova filozofija historije
zahtijeva cjelovit uvid u historijsko kretanje. Za Humbolta historija je opredmećenje ideja; za Dreusena,
historija je zbir onoga što se dogodilo u vremenu izuzevši prirodu. Po Bercheimu, historijska nauka je
nauka ''koja istražuje i prezentira vremenski i prostorno određene činjenice razvoja ljudi u njihovoj
pojedinačnoj, tipičnoj ili kolektivnoj djelatnosti kao društvenih bića povezanih psihofizičkim
uzročnostima''. Po Bogi Grafenaueru historija je nauka koja u prostornom i vremenskom okviru istražuje
razvoj ljudskog društva u prošlosti i traži njegove uzroke i zakonitosti.

Mirjana Gross polazi od Hegelovih termina res gesta-prošlih događaja i označava ih terminom povijest
koja je, po njoj, predmet izučavanja historičara, dok termin historia rerum gestarum-pričanje o prošlim
događajima, upotrebljava za pojam historija.

Historiografija je pismeno izlaganje rezultata istrživanja i odnosi se samo na ono što je napisano.
Historijska nauka je za nju profesionalna historija.

Branislav Đurđev polazi od njenog značenja u antici pa veli da je ona u prvoj fazi označavala prikazivanje
događaja, u drugoj fazi obuhvatala je same događaje, a u trećoj fazi je dobila značenje samog historijskog
procesa koji obuhvata cjelokupni razvoj čovječanstva i pojedinih naroda. Po Đurđevu, historija je
prirodno-historijska nauka koja se bavi najkonkretnijim stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja,
a u užem smislu to je historija civilizacija i naše savremene civilizacije.

Historiografija obuhvata i historiju kao prikazivanje događaja, a u okviru historiografije razvija se i

historijska nauka. Historičar, po Đurđevu, historiografski rekonstruiše život u prošlosti, a potom on tu
prošlost mora kao historijski proces naučno da objasni. On daje definiciju pojma opće i svjetske historije,
pa je po njemu opća historija naučna disciplina koja proučava, u vezi s društveno-ekonomskim razvitkom,
svestrani razvitak naroda i zemalja ili čitavog čovječanstva i pojedinih dijelova svijeta. Po njegovom
mišljenju, o svjetskoj historiji može se govoriti tek u stadiju razvitka ljudskog roda koji on naziva
savremenom civilizacijom.

Stepeni razvoja historiografije u historijskoj nauci

Razvoj historiografije bio je neravnomjeran i često protivrječan, stoga su postojali stepeni u njenom
razvitku, sa različitim vrstama historiografije, koje su se razlikovale po svom karakteru, ali i metodi. Mnoge
podjele ne klasifikuju vrste historiografije po stvarnom razvitku, nego uzimaju svoja metodološka gledišta
i prema njima vrše podjelu historiografije smatrajući je konačnom. U antici historiografija je grana
književnosti i razvija se u dva pravca: narativni i pragmatički pravac. Humanisti su također pravili ovu
razliku i kao takvu, unijeli je u svoje udžbenike. Sve do XVIII st. historiografija je grana književnosti, a neki
historičari i u XIX st. historiografiju smatraju naukom samo dok utvrđuje činjenice, a književnošću ili
umjetnošću dok objašnjava i tumači zbivanja. Jedan od njih je i poznati njemački historičar Johann Gustav
Dreusen koji, u svom djelu ''Historik'', izlaganje u historiji (i to u segmentima kada je literarna) dijeli
prema onome što je postignuto u istraživanju, i to na 4 stepena: 1. istraživačko, 2. narativno, 3. didaktičko
i 4. diskusivno prezentiranje rezultata.

Friedrich Nietzsche, pišući 70-tih godina XIX st. o štetnosti i korisnosti historije za život, tvrdi da historija
trostruko pripada živom; prvo, onome koji djela i traži; drugo, onome koji čuva i poštuje i treće, onome
koji pati i ima potrebu za oslobođenjem.

Ovome odgovaraju, po njemu, 3 stepena u razvoju historiografije: 1. monumentalna, 2. antikvarna i 3.

kritička. Svaka od ovih vrsta na svome terenu, tj. kad ostaje u okviru naprijed kazanog odnosa historije i
živog, ima svoje opravdanje dok na drugom terenu izrasta u degenerativne izrasline. Hegel u svojim
predavanjima iz filozofije historije dijeli historiju na 3 vrste: 1. iskonska ili prvobitna, 2. refleksivna, pod
kojom podrazumijeva opću, pragmatičku, kritičku i specijalnu historiju i 3. filozofska historija koja znači i
vrstu izlaganja, a ne samo shvatanje.

Klasičnu, i do njegovog vremena školsku podjelu historiografije na narativnu i pragmatičku, Ernest

Bercheim je proširio u svom udžbeniku ''Udžbenik historijske metode i filozofije historije'' (1908. g), u
kojem je razradio opća načela historijske metode. Bercheim razlikuje 3 stepena u razvoju historiografije i
to 1. narativni, 2. poučno-pragmatički i 3. genetički ili razvojni koji, po njemu, počinje u XVIII st. u vrijeme
racionalista. Bercheimovoj podjeli, Wilhelm Bauer je dodao još jedan stepen, a to je sociološki, odnosno,
sociološku historiju. Marx i Engels su podvlačili razliku između idealističkog i materijalističkog shvatanja
historije, ističući značaj njenih dotadašnjih dostignuća. Marx u predgovoru ''Prilog političke ekonomije i
historije'', historiografiju dijeli na 1. objektivnu, 2. subjektivnu i 3. filozofsku.

Bogo Grafenauer vidi ove vrste historiografije: deskriptivna i pragmatička u prednaučnom stepenu,
genetička i sociološka. Grafenauer usvajanjem Marxove teorije u sociološkoj historiografiji razrješava
pitanje kauzalnosti (uzročnosti) historijskih procesa. Po njemu, historiografija postaje naukom spajanjem
historijske kritike, odnosno, metoda utvrđivanja činjenica sa historizmom (pristup u historijskom
izlaganju). Đurđev ovo Grafenauerovo gledište smatra djelomično tačnim, jer bez egzaktne metode
utvrđivanja činjenica nema nauke, a historizam kao historijski pristup sadrži metodološki empirizam i u
svojoj osnovi je induktivni put. Đurđev u svojoj raspravi ''Stupnjevi razvitka historijske nauke'' izlaže način
kako iz narativne izrasta pragmatička historija, zatim u književnom stepenu razvoja, kako taj stepen koji
traje 2 milenija pokušava filozofiju historije zamijeniti filozofskom historijom koja, počevši od racionalista,
unosi evolucionizam kao historijski pristup, ali u iznad historijsko-filozofskim okvirima. Na kraju ukazuje
na to kako historiografija, počevši od pozitivista i završava sa postmarksistima, prerasta u historijsku
nauku u postajanju. Đurđev kao prvi stepen u razvoju historiografije uzima literarnu historiju sa vrstama:
narativna i pragmatička. U XVIII st. ona prelazi u filozofski stepen razvoja pa filozofska historiografija
preuzima na sebe zadatak da genetički protumači pojave u historiji i da ih objasni na filozofski način, pa
joj u prvi plan dolazi tumačenje, a ne izlaganje. Pojedini stepeni ove historiografije su se često poklapali
sa pravcima u filozofiji. Treba praviti razliku između filozofije historije XVIII st. koja je kritička i analitička
od one u XIX st. koja je istraživačka, odnosno, koja istraživanjem želi utvrditi činjenice i objasniti historijski
proces. U stepenu kojeg naziva historijska nauka u postajanju, Đurđev prvo razmatra socijalnu historiju, a
izrazito sociološka gledišta na historiju ugrađuju u sebe sociologiju kao opću nauku o društvu i ljudski
razvitak pokušavaju objasniti općim društvenim zakonima razvitka. Ovaj stepen započinje sa pozitivistima,
a svoj najizrazitiji razvoj dostiže u tzv. strukturalnoj historiografiji. Mirjana Gross u svom prvom udžbeniku
pravi periodizaciju kroz stepene razvitka pa je prvi stepen historija kao književna vrsta po njoj period
starog i srednjeg vijeka; drugi stepen predstavlja prve korake prema nauci od XVI-XVIII st. ; treći stepen je
XIX st. i karakteriše ga kao period tradicionalne historiografije, a XX st., u okviru četvrtog stepena, traženje
novih puteva podrazumijeva strukturalnu historiografiju. Mirjana Gross se u novom udžbeniku drži
periodizacije i kroz nju razmatra razvoj historiografije kroz historijsku nauku. Po njoj to su sljedeći stepeni:
antička historiografija, historiografija srednjeg vijeka, historiografija ranog novog vijeka (od XV-XVIII st),
historiografija XIX st. i savremena historiografija XX st.

Periodizacija historije

Prva periodizacija koja se spominje u historiografiji je iz perioda antike. Ta prva periodizacija se drži
dinastija i vladara. Prihvaćena je u starom vijeku i to je periodizacija sv. Jeronima, koji je historiju dijelio na
4 velika carstva: 1. asirsko-babilonsko, 2. medijsko-perzijsko, 3. grčko-makedonsko i 4. rimsko carstvo. Ova
periodizacija je preuzeta iz starozavjetne Danilove vizije o 4 carstva od kojih će ono posljednje Bog uništiti
i osloboditi svoj izabrani narod. Ova periodizacija nije odgovarala kršćanstvu, jer su iz nje izostavljeni
brojni narodi, koje su Grci i Rimljani nazivali barbarima. To je razlog nastanka nove periodizacije, također
proizišle iz Biblije koju je sačinio sv. Augustin. On prepoznaje 6 perioda u historijskom razvoju:

od Adama do Noa,

od Noa do Abrahama,

od Abrahama do Davida,

od Davida do babilonskog ropstva,

od babilonskog ropstva do rođenja Krista,

od rođenja Krista do smaka svijeta.

Ovu srednjovjekovnu periodizaciju prihvatili su mnogi hroničari, a na nju se oslanja i naša današnja
periodizacija, odnosno, početak brojanja godina, jer je monah Dionizije Mali u VII stoljeću u tablicama
uskršnjih praznika izračunao početak VI doba, tj. godinu rođenja Krista.

Danas je općeprihvaćena periodizacija na stari, srednji i novi vijek. Ova periodizacija potiče od poznatog
humaniste, filologa, njemačkog profesora Kristofora Kellera (Celarius). Njegova podjela svijeta po ugledu
na trostadijalnu podjelu latinske pisane literature (antika, između antike i renesanse i iza toga) može se
prikazati ovako:

historia antiqua – do Konstantina Velikog

historia medievi (srednji vijek) – od osnivanja Carigrada 330. godine do njegovog pada 1453. g.

historia nuova

Ova periodizacija je općeprihvaćena, s tim što su se granice pojedinih razdoblja mijenjale pa je tako za
kraj starog vijeka uzeta 476. godina – pad Zapadnog Rimskog Carstva, a za kraj srednjeg vijeka pronalazak
Amerike – 1492. godine. Međutim, i ova periodizacija je vrlo često napadana, naročito od strane
francuskih historičara.

Svi kasniji pokušaji pravljenja periodizacije historije kretali su se u dva pravca: 1. postavljanje općih
granica koje čisto formalno i hronološki odvajaju velika razdoblja koja se međusobno razlikuju, 2. traženje
perioda koji su ispunjeni jedinstvenim i povezanim sadržajima.

Mada se Marx nikada nije bavio ovim problemom, njegovo uočavanje postojanja 5 ekonomskih formacija
društva ( prvobitna zajednica, robovlasničko društvo, feudalno društvo, kapitalizam i komunizam), u
kojima način proizvodnje sa proizvodnim odnosima, društvenim strukturama i drugim pojavama čine
jednu cjelinu bile su osnove za pravljenje raznih periodizacija. Ove formacije Marx i Engels nikada nisu
hronološki odredili zbog toga što historijski razvoj svijeta nije bio jedinstven niti se može govoriti o
svjetskoj historiji sve do najnovijeg vremena.

Raspravu o periodizaciji u vezi sa ekonomskim formacijama društva prva je započela škola Pokrovskog
koja dijeli historiju čak na 13 perioda. Staljin i njegovi saradnici kritikuju ovu periodizaciju i nude svoju
baziranu na Marxovim ekonomskim formacijama društva. Oni dijele historiju na: 1. prvobitnu zajednicu =
prahistorija, 2. robovlasništvo = stari vijek kod civilizovanih naroda, 3. feudalizam = srednji vijek do
građanskih revolucija (XVI-XVIII st), 4. kapitalizam = novi vijek do socijalističke revolucije 1917., i 5.
socijalizam.

Ovdje se ustvari radi o formiranju i formulisanju općeg zakona razvoja svjetske historije kroz pravilnu
smjenu društveno-ekonomskih formacija (uveo ih je Lenjin) koja se zasniva na klasnoj borbi koja silom
stvara novi društveni poredak.

Prvi kritičar ove shematske periodizacije je Branislav Đurđev koji je ovom pitanju posvetio nekoliko svojih
radova dokazujući da ta periodizacija ne odgovara stvarnom razvitku. Po Đurđevu periodizacija je jedan
od prvorazrednih teorijskih problema historijske nauke sa kojom su povezana i sljedeća pitanja:

da li je periodizacijom najsažetije iskazana koncepcija razvitka

je li razvitak u historiji bio uvijek takav da mi možemo govoriti o jedinstvenom historijskom procesu,
odnosno, da li se može govoriti o stvarnom procesu u razvitku čovječanstva koji se može podijeliti na te
periode

šta je prethistorija u odnosu na historiju, i

koje kriterije treba uzeti u periodizaciji, a koje u stvarnom razvitku

Đurđev upozorava da prvobitna zajednica ne može biti jedinstvena ekonomska formacija društva, jer
sadrži više načina proizvodnje, a s tim u vezi i više društvenih tipova. Klasna društva starog vijeka na
Sredozemlju i u Aziji i društva srednjeg vijeka u Evropi i Aziji imaju različite unutrašnje zakonitosti razvoja
pa se ne mogu svrstati u jedinstvenu robovlasničku, odnosno, feudalnu formaciju. Po njemu ova shema
pokazuje historijski razvoj samo kao društveni proces ne uzimajući u obzir da je riječ o prirodno-
historijskom procesu u kojemu čovjek mijenja prirodu, a ujedno mijenja i sebe. On sačinjava periodizaciju
na osnovi svestranog razvoja čovječanstva koji se, osim u prethistoriji u prirodno-historijskoj povezanosti,
odigrava na ekonomsko-socijalnoj osnovi, a u kulturnom razvitku izražava. Po njemu stadiji u razvitku
ljudskog roda su: 1. prethistorija koja podrazumijeva život u zajednicama zasnovanim na prirodnim
iskonskim vezama, 2. prahistorija koju karakteriše rađanje društvenih odnosa, 3. regionalna historija-
period starih i srednjovjekovnih civilizacija i 4. savremena historija koja je identična savremenoj civilizaciji.

Dakle, Đurđev prvi period naziva prethistorija, jer ona prethodi historiji ljudskog roda i naroda, a historija
za razliku od prahistorije razlikuje se historijom civilizacija.

Za Mirjanu Gross periodizacija predstavlja određen teorijski kriterij koji mora niknuti iz samog historijskog
materijala. Ona se ne može po njoj temeljiti na vremenskim pokazateljima, nego mora voditi računa i o
društvenim strukturama. Za nju je periodizacija ''hronološko-predmetna organizacija složenih povijesnih
pojava i njihovo raspoređivanje u pregledne vremenske cjeline''. U skladu s tim, razmatrajući kroz
historiju historiografije ona daje ove periode: 1. antika (pojam antike obuhvata kulture izrasle na obalama
Sredozemlja od 1000.g. p.n.e. do 500.g. n.e), 2. srednji vijek – hronološki datira od pada Zapadnog
Rimskog Carstva do početka otkrića (V-XV st), a karakteriše ga religijsko i kulturno-jezičko jedinstvo koje se
zasniva na latinskom jeziku, kršćanskom pogledu na svijet i sličnosti u društvenom razvoju. Ona uvodi i
novi period i naziva ga 3. rani novi vijek, kojeg omeđuje od XVI-XVIII stoljeća, a kojeg karakteriše određen
način mišljenja i nadahnutost antikom, racionalizam, nauka i sekularizam i 4. novi vijek XIX i XX stoljeće
koje preuzima od francuske škole i njene periodizacije.

Antička periodizacija

Počeci historiografije leže u epu i mitu koji daju cjelinu prikazivanja događaja. Narodna tradicija nije
historiografija, ne samo zato što nije pisana historija, nego i zbog toga kako se odnosila prema istinitosti u
opisivanju događaja. Nisu to ni zapisi zbog svoje fragmentarnosti. Zapisi o pojedinim ličnostima i
događajima saopštavaju stvarne događaje, ali zbog svoje fragmentarnosti nisu mogli predstaviti početak
historiografije. Nedostajala im je cjelina u prikazivanju koju su imali epovi i mitovi. Pisana historija zatiče
narodno predanje u epovima, pričama i sličnim narodnim tvorevinama koje bilježi i koji, kao takvi, ulaze u
historiju. Na ovim osnovama izrasta historiografija kao posebna književna vrsta kod naroda starog vijeka.
Grčka historiografija nastaje kao književna vrsta pod uticajima epskog pjesništva i tradicije koja se pojavila
u Ateni početkom V stoljeća stare ere. Ona je učiteljica života i stavlja joj se u zadatak da služi
obrazovanom građaninu i državniku. Politička rascjepkanost Grčke na polise uslovila je i zadatak
historiografije, a to je pripovijedanje o pojedinačnim događajima, tj. historijama.

Rimska historiografija se razvija pod uticajima iz Grčke, ali neće postići stepen razvoja kao grčka
historiografija, ni u pogledu kritike izvora ni u pogledu objašnjenja historijskog razvoja. Zadatak rimske
historiografije bio je u tome da opravda uspon Rima i sva njegova osvajanja pisanjem legendi o nastanku
Rima te slavljenjem rimskog društva i državnog uređenja. I ova historiografija ipak se bavi pojedinim
događajima kao i grčka.

Pojam historije u antici se ograničavao na prikazivanje događaja, ali ne i na same događaje. Osim toga
nema shvatanja o historijskom razvoju. Pojam historijske istine svodio se na nepristrasnost prema
osobama o kojima se pripovijeda, a manje na historijske činjenice. Razvoj antičke historiografije, Đurđev
posmatra kroz 2 pravca: narativni i pragmatički. Razlikuju se po tome kako izlažu zbivanje i čemu to
izlaganje služi. Predstavnik narativnog pravca je Herodot za kojeg je osnovni zadatak historije da događaje
samo prepriča i da ih sačuva od zaborava. Predstavnik pragmatičkog pravca je Tukidid, za kojeg se historija
ponavlja i zato služi za pouku.

Kod Herodota postoje i začeci pragmatičke periodizacije, ali ipak on ostaje u granicama narativne.
Zanimljivo za Herodota je da zapaža uticaje geografske sredine te vrlo često čovjeka stavlja u središte
događaja. On puno putuje Grčkom, južnom Italijom i srednjim Istokom želeći prikazati život Grka, ali i
barbara pa je njegovo pripovijedanje slikovito, puno anegdota, geografskih i etnografskih opisa. On je
historičar svoga vremena (historia sui temporis).

Pragmatički pravac ima za cilj da čitalac nešto nauči iz prošlosti u praktične svrhe. Historija je ustvari
trebala biti uzor za političko djelovanje. Ovaj pravac, čovjeka i njegovu prirodu, stavlja u osnove
historijskih zbivanja. Upravo priroda čovjeka koja je vječna i ista po tom shvatanju uslovljava da se
historija ponavlja, iz čega proizilazi da je njena funkcija poučna.

Tukidid, koji je osnivač ovog pravca, unosi u historiografiju pojam da je historijsko zbivanje prirodan
proces koji objašnjava vječitom prirodom ljudi. On se smatra i osnivačem antičke kritike izvora, jer je
proširio krug izvora i produbio kritički prilaz njima. Antička kritika izvora razlikuje se od moderne po tome
što se u njoj uporedo sa kritikom izvora nije razvijala i tehnika ispitivanja izvora i utvrđivanje činjenica.

Pored Tukidida, najistaknutiji predstavnik ovoga pravca je Polibije koji je i prvi upotrijebio izraz
pragmatizam i formulisao šta on predstavlja. Dijeli ga na tri dijela: -prvi dio sastoji se u solidnom
ispitivanju izvora i obradi iz njih dobivenog materijala, drugi dio koji se odnosi na gradove i krajeve
(prirodna sredina), rijeke i pristaništa i uopće osobenosti razdaljina na vodi i zemlji i treći dio se tek bavi
političkom historijom.

Pragmatička historiografija, po Đurđevu je pravac na čijim tekovinama leži dalji razvitak historiografije, jer
se ona pojavljuje kao shvatanje koje historijski pravac tumači čovjekovom prirodom i prirodnom sredinom
u kojoj se on nalazi. Treba reći da i grčka i rimska historiografija u jednom trenutku svoga razvoja skreću
ka retorici. Naime, imajući u vidu zadaću historije da prikaže događaje jasno je što se u antici pridavao
veliki značaj obliku i načinu pripovijedanja pa se izlagalo po pravilima retorike.

Ciceron je razradio teoriju retorike pa je historija postala pojam za način izlaganja, o različitim događajima
kao posebnim historijama. Na taj način, historija je postajala grana govorništva, sa visokim književnim
zahtjevima. Inače, Ciceron je svojim djelima značajan izvor za kulturnu, političku i socijalnu historiju Rima.
Veliki je političar i jedan od najobrazovanijih ljudi tog vremena.

Grčka historiografija se počela razvijati sredinom VI stoljeća stare ere, razvojem gradova u Joniji; Mileta i
Efesa. Sa pojavom logografa, započinje pisana historija u prozi. Iako logografe ne možemo smatrati pravim
historičarima, ipak oni stoje na početku razvoja grčke historiografije. Kod njih se javlja težnja za realnim
prikazivanjem događaja i kritičkim odnosom prema epovima i mitovima. Oni pišu ono što se pripovijeda,
a to su legende, genealogije, priče o nastanku gradova i sl.

Hekatej iz Mileta (kraj VI i početak V stoljeća) je stariji logograf koji u svom djelu ''Genealogija'' kaže da će
pisati onako ''kako se njemu čini da je istina''. Odbacuje mitske tradicije i unosi načelo racionalnog
traženja istine u zanimanjima za prošlost.

Helanik iz Mitilene (kraj V i početak IV stoljeća) je mlađi logograf, Tukididov savremenik. Zbog
sistematizovanja predanja hronološkim redom smatra se začetnikom grčke hronologije. Prikuplja podatke
o raznim stranama ljudskog života, genealogija, predanja o osnivanju gradova, hronološke tablice, sve je
to prikupljivanje obavijesti koje se razlikuju od razvoja historiografije kao grane govorništva.

Historiografi Grčke

Herodot iz Hali Karnasa (484-420) je prvi pravi historičar Grčke. Kod njega se prvi put javlja pojam
historije u značenju znanje, ispitivanje, opisivanje i pripovijedanje. Herodot historijske događaje tumači
sudbinom kojoj su podložni ne samo ljudi nego i ''bogovi''. Mada kod njega ima dosta mitskog, on u
historiju nastoji unijeti realno prikazivanje događaja, nastoji spoznati istinu pišući o svom vremenu. U
traženju istine služi se sljedećim izvorima: a) ono što je čuo od ljudi koji znaju, b) ono što je vidio, c) ono
što je doznao ispitivanjem. Živi u periodu između dva velika rata u Grčkoj (Grčko-perzijski ratovi i
Peloponeski rat), stoga i piše o Grčko-perzijskim ratovima, pokušavajući naći uzroke događaja. Još u antici,
Ciceron ga je prozvao ocem historije. Unatoč tome, uzorom antičke historiografije ne smatra se on, nego
Tukidid. Herodota počinju cijeniti tek humanisti, koji puno putuju kao i on, a posebno prosvjetitelji, koji se
kao i on, ne zanimaju samo za vojno-političke događaje, nego i za druga područja ljudskog života.

Tukidid (460-400), za razliku od Herodota, bavi se samo vojnim i političkim događajima pa stoga mnogo
jasnije i sistematičnije prikazuje pojedine događaje. On nije bio svjestan da piše političku historiju. Opisao
je Peloponeski rat u 8 tomova, držeći se strogo hronološkog reda. Traži uzroke ratovima pa zapaža čak i
neke ekonomske uzroke. Područje ispitivanja svodi samo na ono što je čuo i vidio, ali stoga postavlja
stroga pravila vjerodostojnosti izvora, bilo da se radi o svjedočenju neposrednih učesnika događaja ili o
dokumentima o prošlosti. Za Tukidida, kao predstavnika pragmatičkog pravca, historija služi za pouku.

Aristotel je prvi u IV stoljeću p.n.e. dao definiciju pojma HISTORIOGRAPHEO, kao pisanje o historijama, a
za istraživača je upotrijebio naziv HISTORIKOS. Prihvatajući pojam historije od Herodota, smatrao je da on
obuhvata političke i vojne događaje u određenom vremenu, ali kao sadržaj posebne književne vrste. U
svom djelu ''Poetica'', Aristotel pravi razliku između historije i filozofije pa se po njemu filozofija bavi
zakonitošću i stoga je bitna za spoznaju života uopće, dok se historija ograničava na istraživanje
pojedinačnog. Čak je i poezija važnija od historije, jer je više filozofska i govori o općim stvarima. ''Atenska
politika'' je spis koji je napisao sam Aristotel ili njegovi učenici pod njegovim nadzorom i dijeli se na:1.
Postanak države, u kojem je sakupio ogroman materijal, od dokumenata do lirskih pjesama, da bi
prikazao historijski razvoj. On ne priznaje miješanje bogova u historijski proces i odbacuje mit. Ipak,
precjenjuje ulogu ličnosti u historiji, a ponekad operiše i netačnim podacima; 2. Uprava državom, gdje želi
prikazati najbolju upravu državom.

Polibije (200-120.g.p.n.e) je pojam historije shvatao u značenju međusobno povezanih cjelina, koje
obuhvataju ljudsku djelatnost i događaje u različitim dijelovima svijeta, sa usmjerenjem ka istom cilju.
Ovo je jedini pisac antike koji dosta sistematski pristupa historijskom istraživanju. On smatra da samo
pažljivim ispitivanjem povezanosti činjenica i njihovim upoređivanjem može se postići poučna strana
historije. Napisao je ''Historiju Sredozemlja'' na prelomu iz III u II stoljeće p.n.e., tj. period učvršćenja
rimske vlasti nad grčkom, i ovo djelo se smatra prvom općom historijom. Želeći objasniti razloge uspjeha
rimskih osvajanja, on puno putuje Španijom, Galijom, a posebno sjevernom Afrikom, i opisuje sve narode
koji su ulazili u sastav Rimskog carstva. Zbog toga se ova knjiga smatra prvom općom historijom. On
pokušava pronaći zakonitosti u razvitku naroda i smatra ih prirodnim, ističući, uz to, uticaj geografske
sredine i klime na razvitak naroda. Djelo je pisano u 40 knjiga od kojih je samo 5 potpunih, a ostale nisu
sačuvane.

Rimska historiografija

Rimskoj historiografiji je grčka služila kao obrazac, ali su joj Rimljani dali svoj pečat. Više nego grčkim,
rimskim historičarima je historija služila za pouku.

Analisti

Na početku rimske historiografije stoje analisti. Ljetopisi ili anali nastali su hronološkim zapisivanjem
važnih događaja iz godine u godinu. Međutim, to nisu bile kratke bilješke o političkim događajima, nego
su imali sadržaj i priče, odnosno, pojedinosti historija, koje su obuhvatale i podatke o obredima, ratovima,
epidemijama i sl. Analisti dosta nekritički prenose događaje i to u korist vladajućih slojeva.

Fabije Piktor (III stoljeće p.n.e) je udario temelje rimskoj analistici. Piše prvo poznato djelo posvećeno
rimskoj prošlosti i to na grčkom jeziku. Napisao je historiju Prvog i Drugog punskog rata. Djelo se nije
sačuvalo, ali je Polibije koristio ovaj izvor pa tako znamo za njega.

Marko Porcije Katon (na prelazu iz III u II stoljeće p.n.e) je pisac prvog historijskog djela na latinskom
jeziku pod nazivom ''Origines''. To je historija Rima od postanka, a završava u godini smrti autora. Ne bavi
se mitskim junacima, nego piše o događajima koje smatra značajnim u historiji Rima. Smatra se da je
rimsku analistiku doveo na viši nivo.

Tit Livije (I stoljeće p.n.e) autor je opusa ''Ab urbe condida'', također historija Rima. Sačuvala se samo u
fragmentima. Autor izlaže na zanimljiv način i smatra se da je s njim rimska analistika doživjela vrhunac.
Zanimljivo je da se služi samo jednim izvorom dok druge samo spominje ukoliko suprotno govore, ne
dajući pri tome svoj sud. On upliće i mitove i mnoge događaje smatra intervencijom bogova.

Kornelije Tacit (I stoljeće n.e) pripada najvećim književnicima antike, međutim izlaže u stilu anala i budući
je ugled stekao djelima ''Anali''. Svrstavamo ga u rimske analiste. Prvo djelo mu je ''Bibliografija Gaja Julija
Agricole'', ali je posebno poznat po etnografskom spisu ''Germania'', u kojem pokušava Rimljane da
upozna sa njihovim neprijateljima. On želi pisati ''bez ljutnje i pristrasnosti'' (sine ira et studio), ali se toga
doslovno ne drži. Mnoge događaje tumači sudbinom, ali u isto vrijeme sagledava uticaje geografske
sredine.

Historiografi Rima

Gaj Julije Cezar (101-44. g. p.n.e) napisao je komentare o galskom ratu, ne povodeći se za grčkim uzorima.
Djelo je primjer tačnog, kratkog i jasnog prikazivanja događaja pa je stoga značajan za vojnu historiju. Tu
on daje zasluge svojih legionara, ali ne prešutkuje ni vrline protivnika. Uzrok poraza Gala vidi u tome što
su bili na nižem stepenu razvoja od Rimljana, odnosno, što nemaju formiranu svoju državu. Već u svom
djelu ''Građanski rat'' on nije objektivan kao u prvom djelu.

Salustije Kvips (86-35. g. p.n.e) je Tukididov sljedbenik i sačuvana su njegova dva djela ''Katalinina zavjera''
i ''Jugurtin rat''. Njegova historija Rima nije se sačuvala. Ne pazi na hronologiju događaja i u njegovom
izlaganju se osjeća uticaj retorike. Uticao je kasnije na Tacita. Za njega je historija grana etike, za ovog
drugog je grana govorništva. Uz Cezara, on je rimski historiograf koji se ne povodi za grčkim uticajima.

Josip Flavije (I stoljeće n.e) pripada rimskoj historiografiji; piše na grčkom, ali je jevrejski pisac. Piše o
rimskom, grčkom i jevrejskom svijetu. U 7 knjiga piše o Jevrejskom ratu 75-79. g., a potom i o jevrejskim
starinama u 20 knjiga, u kojima daje historiju Jevreja od stvaranja svijeta do 66.g.

Apijan iz Aleksandrije (II stoljeće n.e) piše također historiju Rima, od njegovog osnivanja. Djelo je u 24
knjige od kojih se sačuvalo samo 11. Vrijednost ovog djela je u tome što je u njega unosio brojne izvore, a
nedostatak je u tome što je kritikovao događaje, a ne dokumenta, izvore.

Amijan Marcelin (IV stoljeće n.e), Grk iz sirijske Antiohije, ali i posljednji veliki historiograf Rima, čiju
prošlost veliča pa je za njega Rim ''Urbs aeterna'' (vječni grad). Piše na latinskom i od 31 knjige sačuvale
su se samo 2 ''Rerum gestarum libri''. Kao oficir rimske vojske bio je u prilici da prati nadiranje Perzijanaca
i Germana na rimskim granicama pa je stoga to nadiranje izvor propasti Rima. Propadanje carstva
objašnjava porocima manjeg broja ljudi, njihovom pokvarenošću, taštinom i raskošnim životom, a uzroke
dekadencije nalazi u pretrpanoj birokraciji i teškom poreskom ugnjetavanju. Prema izvorima se odnosio
dosta kritički. Uzor mu je bio Tacit pa nastavlja tamo gdje su stale njegove historije. Smatrao je da
historičar mora biti objektivan i nepristrasan i da mu je istina glavni cilj.

Lukijan (II stoljeće n.e) je porijeklom iz Sirije, a poznat je po tome što je napisao jedino sačuvano djelo
sistematskog razmišljanja o historiji ''Kako se piše historija''. Tu on razrađuje Tukididova shvatanja o
smislu historije kao pouke za budućnost.

Biografi Rima

Kornelije Nekot (I stoljeće n.e) najstariji poznati biograf koji piše biografije istaknutih ličnosti.

Plutarh (I stoljeće n.e) autor je tzv. uporednih biografija istaknutih ličnosti Rima i Grčke. Sačuvale su se 22
takve biografije. Za njega su biografije i historije dvije književne vrste različitih sadržaja. Historija daje opis
događaja, dok biografija pripovijeda o značajnim pojedincima. Napisao je značajan etički zbornik
''Moralija'', gdje mu nisu važne same činjenice o njegovim junacima, jer mu oni služe samo kao primjeri
za etička djelovanja što ih tu izlaže.

Gaj Svetonije Trankvil (I stoljeće n.e) napisao je biografije 12 careva od Cezara do Domicijana koje sadrže
podatke o javnom i privatnom životu careva, intrigama i sl. Djelo obiluje sa dosta netačnih podataka.

Srednjovjekovna historiografija
Đurđev je dijeli na 3 dijela:

historiografija latinskog Zapada

historiografija grčkog Bizanta

arapska historiografija

Pojam srednjeg vijeka kao mračnog perioda, kako su ga definisali humanisti XV stoljeća, Mirjana Gross ne
prihvata niti prihvata njihovu periodizaciju. Ona smatra da je savremeni pojam srednjeg vijeka lišen tih
ideoloških pretpostavki pa prostor njegove upotrebe ograničava na prostor srednje i zapadne Evrope, a
vremenski od V-XV stoljeća, vezujući ga za latinsko kršćanstvo, jer se po njoj ovaj termin ne može
primijeniti na veći dio Bizantskog carstva niti na islamsko područje, a kamoli na ostali svijet.

Roberto Lopez smatra da bilo koju epohu možemo nazvati srednjim vijekom, jer predstavlja prelaz između
prošlosti i budućnosti, te da naziv ''vijek vjere'', što su ga prihvatili romantičari XIX stoljeća, ne bi
odgovarao stvarnom stanju, jer vjera ne poznaje vijekove i pripada kako Egiptu faraona tako i puritanskoj
Evropi.

Ovaj period, Mirjana Gross karakteriše kao period religijskog i jezičko-kulturnog jedinstva koje se zasniva
na pismenosti na latinskom jeziku, sličnosti u društvenom razvoju i kršćanskom pogledu na svijet.

Srednjovjekovna kršćanska historiografija, po Mirjani Gross se temelji na dvjema baštinama:

od Rimljana je baštinila upute za pisanje historija o vlastitom vremenu. Stoga je i u srednjem vijeku
historia sui temporis, kao i u antici.

od kršćanstva je baštinila usmjerenje ka univerzalnoj historiji čovječanstva, tj. cilj i sadržaj pisanja. Po njoj
ovaj period ne predstavlja diskontinuitet od antike ka humanizmu, već naprotiv kontinuitet razvoja
spoznaje prošlosti.

Shvatanje pojma historije Mirjana Gross daje kroz gledišta Isidora iz Sevilje, enciklopediste, historičara,
filozofa i pjesnika iz VI stoljeća n.e., iz njegove ''Etimologije'' koja obuhvata znanja iz pojedinih područja
ljudskog života. Tu je on, ustvari, rezimirao sva znanja svog vremena, uočava sam događaj kao dio
spasenja, opisuje ga, ali ga ne istražuje. Po njemu historija mora biti izvještaj svjedoka samog događanja,
a historičar je kreativan samo ako piše iz vlastitog iskustva. Pojam istinitosti ovisi od religijskih uvjerenja ili
društvenog položaja autora. Historija je proglašena kršćanskim načinom mišljenja, a kršćanstvo religijom
historičara. Za razliku od M. Gross, B. Đurđev ima suprotna gledišta vezana za razvoj srednjovjekovne
historiografije uopće. On smatra da se historiografija tog vremena, naročito u Evropi, vraća na narativni
pravac i na nekritički odnos prema izvorima, dok se u Bizantu donekle sačuvao pragmatički pravac. Kod
arapskih historičara razvio se smisao za realno prikazivanje događaja. Po Đurđevu, u srednjem vijeku
evropska historiografija nema kritike izvora, autoritetu se unaprijed vjerovalo i pripisivalo istinito
pripovijedanje zbog njegove blizine događaja, te njegova tumačenja Božijeg prisustva u zbivanjima.
Na osnovi tumačenja Aurelija Augustina, Đurđev daje sljedeće osnovne karakteristike zapadnoevropske
historiografije: 1. dualizam, pogled na svijet po kome se vodi borba između nebeskog i zemaljskog
carstva, 2. providencijalizam, gledište po kojem se čitav historijski razvoj shvata kao ostvarenje Božijeg
plana.

Ovome treba dodati Augustinovo učenje o predestinaciji po kojem je Bog unaprijed odredio jedne ljude
za spasenje, druge za propast.

Srednjovjekovnu historiografiju karakterišu periodizacije:

-ona sv. Jeronima iz antike

-kršćanska sv. Augustina, na 6 perioda.

Međutim, Đurđev smatra da je kršćanska filozofija unijela i pozitivno u historijsku misao o jedinstvu
ljudskog roda, jer, po tom vjerovanju, svi ljudi su braća. Po Đurđevu, odustalo se od realnog prikazivanja
događaja pa je historijski razvoj prikazivan mistično (bez realnosti). U ovom periodu nastaju brojni
falsifikati, sačinjeni u korist Crkve, što je još jedna karakteristika historiografije ovog perioda. U srednjem
vijeku, od djela, pišu se hronike (svjetske i lokalne) koje nastoje sve događaje staviti u vremenske okvire;
anali- kao najjednostavniji oblik zapisa-nastali iz kratkih obavijesti o nekom događaju; pišu se i životopisi
svetaca (hagiografije), za M. Gross od posebne važnosti u nastanku historijske nauke, jer su upravo
njihovim ispitivanjem isusovci (jezuiti) u XVII stoljeću, udarili temelje sistematskoj, naučnoj kritici izvora.
Pišu se tzv. Djela lokalne historije, koja izvještavaju o djelima pojedinih istaknutih ličnosti kao što su opati
u samostanima, biskupi, članovi vladarskih porodica***.

Pišu se genealogije i gradske historije, a tek u XIV i XV stoljeću autobiografije i memoari. Od historičara
zapadnoevropske historiografije treba spomenuti Aurelija Augustina (V stoljeće), prvi filozof historije,
jedan od najplodnijih pisaca, koji su ikad postojali. Napisao je preko 230 knjiga i 90 različitih radova.
Poznat je po djelu ''De civitate Dei'' (''O Božijoj državi''). To je teološka rasprava o historiji, po M. Gross
vrhunac ranosrednjovjekovnog tumačenja historije i duhovni početak srednjeg vijeka. Tvorac je učenja o
dualizmu, predestinaciji i providencijalizmu i srednjovjekovne periodizacije.

Beda Venerabilis (VII stoljeće n.e) smatra se najboljim historiografom ranog srednjeg vijeka, jednim od
najobrazovanijih ljudi tog vremena. Predavao je latinski, grčki i hebrejski u jednom manastiru. Bavio se
hronologijom i prirodnim fenomenima. U spisu ''De rerum natura'' (''O prirodi stvari''), koji je dugo u
srednjem vijeku smatran udžbenikom za razne naučne discipline, obuhvatio je sva znanja tog vremena.
Poznat je i po svom djelu ''Historija anglikanske crkve'', koja obiluje podacima o crkvenom životu i općoj
kulturi Angla.

Opat Einchard (VIII stoljeće n.e) je lični sekretar i biograf Karla Velikog. Napisao je ''Život Karla Velikog'' po
uzoru na Svetonijeve životopise ''Dvanaest rimskih careva''. Djelo se odlikuje realnim prikazivanjem
događaja iz ratne i državne djelatnosti Karla Velikog, ali unosi i podatke iz njegovog privatnog života.
Smatra se da on ponovo uvodi dvorsku historiografiju. Po mišljenju Đurđeva, u doba Karla Velikog nastalo
je najpoznatije historiografsko djelo tog doba, ''Historija Langobarda'', Pavla Đakona.
IX i X stoljeće smatra se periodom opadanja historiografije, dok u XI stoljeću imamo razvoj gradova u
Evropi i veće interesovanje za pisanje historije. XII stoljeće se karakteriše pojavom svjetskih i nacionalnih
historija te biografija. Tada se javlja i učenje Joakima Fleerskog, koji daje novu periodizaciju historije na:

-carstvo Boga oca (ropstvo),

-carstvo Boga sina (disciplina) i

-carstvo Duha Svetog (slobodnog duha).

Ova periodizacija je prihvaćena od franjevaca, a osuđena od Crkve. To je i period pisanja historije

križarskih ratova. Najbolju historiju o križarskim ratovima napisao je Viljem iz Tira.

Protiv učenja Joakima Fleerskog, a u odbranu Crkve, ustaje Toma Akvinski koji svojim učenjem predstavlja
vrhunac skolastike. On kaže da postoje 2 perioda:

-period Starog Zavjeta i

-period Novog Zavjeta.

XVI stoljeće nagovještava dolazak humanizma, uz svećena lica se javljaju autori koji pišu narodnim
jezikom. Jedan od takvih je Giovanni D.**, firentinski trgovac kojeg zanima uspon gradova i nastanak
građanstva. Realno opisuje događaje i u prvom redu izlaže pitanja iz ekonomskog i društvenog života. Tek
u posljednjim stoljećima srednjeg vijeka i na zapadu se počinje govoriti o pragmatičkoj historiografiji.

Bizantska historiografija srednjeg vijeka

Bizantska historiografija se odlikuje kritičkim duhom i pažljivom upotrebom izvora, pa po Đurđevu, time
ona prevazilazi zapadnoevropsku historiografiju. Ovi historičari su puno bolje upoznati sa antičkom
historiografijom, pa je cijela bizantska historiografija nadahnuta Rimskom imperijom, helenskom
kulturom i kršćanstvom. Dok su se na zapadu historiografijom bavila sveštena lica, ovdje historiju pišu
sami učesnici događaja. Stariji bizantski historičari su sačuvali znatno više uzora iz antike, nego kasnije.
Najznačajniji među njima je Prokopije iz Cezareje u Palestini (kraj V i početak VI stoljeća). Sa njim
započinje ta nova historiografija. On piše u doba cara Justinijana i dragocjen je izvor za taj period, ali je
bio i uzor za kasnije historičare. Poznata djela su mu ''Historija ratova'', gdje je u 8 knjiga opisao ratove
koje je Bizantija vodila protiv Perzijanaca, Vandala i Gota (on sam je bio učesnik tih ratova); ''Tajna
historije'', izdata tek nakon njegove smrti i smrti cara Justinijana, u kojoj se kritički osvrće na događaje o
kojima nije mogao pisati za života samih učesnika; ''O građevinama iz Justinijanovog doba''. Drugi
bizantski pisac iz ranog srednjeg vijeka je Ivan Malala Antiohijski (u Siriji), koji je pisac prve svjetske
hronike od nastanka svijeta do VI stoljeća. Ova hronika je poslužila kao izvor, ali i kao obrazac pisanja, ne
samo za bizantske, nego i za zapadnoevropske historičare. Tu on bilježi sve ono što je čuo, bez obzira na
važnost događaja i ne slijedeći hronološki red.
Nakon historijskih djela Justinijanovog doba, period VII i VIII stoljeća se smatra periodom stagnacije. U
ovom periodu treba spomenuti Teodora Konfesora i njegovu hronografiju, koja je primjer historijske
neobjektivnosti i netačne srednjovjekovne hronike. U nedostatku drugih izvora može se koristiti za
proučavanje bizantskog dijela Balkana i Slavena pod bizantskom vlašću od VII do IX stoljeća.

Carigradski patrijarh Nićifor piše ''Kratku historiju od 602-769. g.''

Za historiju Slavena, posebno makedonskih, i Avara, početkom VII stoljeća se pojavljuju kao značajni izvor
''Mirakuli sv. Dimitrija I i II''. Prvu knjigu čuda je nastavio vjerovatno solunski mitropolit Jovan u drugoj
polovini VII stoljeća. Sadrži 13 poglavlja, odnosno, pohvalnih besjeda u čast solunskog čudotvorca sv.
Dimitrija. U njima se iznose čudesni događaji, koji u pozadini ipak imaju historijsku podlogu. Stoga su oni
izvor za historiju Soluna, bizantsku Makedoniju i Slavena i njihove kulture. ''Mirakuli II'' je zbirka od 6 čuda
od kojih svako čudo opisuje poseban događaj. Također, ovdje imamo podatke o makedonskim Slavenima
te njihov pokušaj osvajanja Soluna u više navrata. Za historiju južnoslavenskih naroda kao važan izvor se
uzima Konstantin VII Porfirogenit, sa svojim djelom ''O upravljanju carstvom'' (De administrando imperio),
u kojemu nalazimo i podatke o Bosni u X stoljeću.

Još jedno značajno djelo je i ''Aleksijada'' princeze Ane Komnen, posvećeno njenom ocu Alekseju I u X
stoljeću. U XII stoljeću je značajan Ivan Zonara, dvorski dostojanstvenik koji je napisao jednu od najboljih
hronika srednjeg vijeka ''Od stvaranja svijeta do 1118. g.'' Odlikuje se kritičkim odnosom prema izvorima i
jedini je izvor za historiju ratova protiv Arapa. Ivan Kinam je bio lični sekretar Manojla Komnena, kojeg
prati u njegovim vojnim pohodima po Evropi i Aziji. Poznato je njegovo djelo ''Priručnik u 7 knjiga'', u
kojemu govori o sukobu Bizantije sa Srbima, a usput spominje i Bosnu.

Za period kasnog srednjeg vijeka do pada Carigrada pod osmansku vlast 1453. godine, pojavljuje se više
autora koji u svojim djelima koriste važne izvore. Među njima se posebno ističe Nićifor Gregor, pisac tzv.
''Rimske historije''-odnosi se na bizantsku historiju-obuhvataju period od 1204-1359. g.

Laonik Halkokondil piše svjetsku hroniku od starih Asiraca do pada Carigrada. Njega, u stvari, zanima
uspon i širenje Osmanskog carstva, a ne Bizantskog, kao njegovog prethodnika.

Arapska historiografija

Pojavom treće svjetske religije, islama, Arapi, baštinici stare civilizacije, grade novu kulturu asimilirajući
osnovne tekovine grčko-rimske epohe oplemenjujući ih i kao takve vraćaju ih zapadnoj Evropi. Arapski
jezik je u periodu od IX-XII stoljeća bio jezik napredne misli tadašnjeg svijeta. Neprikosnoveni izvori
arapskog/islamskog načina mišljenja i vjerovanja su Kur'an i suneti, što će sve naći odraza u arapskoj
islamskoj historiografiji. Arapska historiografija se razvija u VIII stoljeću i osnovni oblik djela je biografija.
Prvi historičari se bave periodom poslanika Muhameda, a kasnije periodom osvajanja Arapa****

Poslije Prorokove smrti, tokom dva stoljeća, prikupljaju se Muhamedova predanja, hadisi i prave se zbirke
korisne pravnicima i zakonodavcima.

Među prvim biografima koji su pisali o životu poslanika Muhameda javlja se Ibn-Ishak. Veliko djelo koje
sadrži razne podatke iz Muhamedovog života i njegovih nasljednika, napisao je Ibn Da'da, dok je
najznačajnije podatke o osvajanju Arapa, i to Egipta i Španjolske, dao Egipćanin Al-Haka. Perzijanac, Al-
Baladuri također piše o osvajanjima Arapa. Sa njima dvojicom se završava period historiografije u kojemu
je biografija osnovni oblik historiografskog djela.

Najznačajniji historiografi ovog perioda su El-Vahidi, koji se također bavi Muhamedovim životom (umro
823. g); i Ahmed el-Jakubi, koji je napisao historiju svih do tada poznatih naroda. U ovom periodu djeluje i
Al-Taberi (umro 923. g), koji je, u svojoj ''Svjetskoj hronici'', sakupio do tada sva poznata istočna djela. On
ne istražuje sam, nego je to kompilacija pojedinih izvora, koji su se na taj način sačuvali.

Opća historija se uglavnom bazirala na historiju Al-Taberija, koji je napisao ''Anale apostola i kraljeva'' i
''Komentare Kur'ana''. ''Anali'' predstavljaju monumentalno djelo koje će kao izvor poslužiti kasnijim
historičarima. Događaje reda hronološki prema hidžretskoj godini, a obuhvata događaje od Stvaranja
svijeta do 915.g. ''Komentare Kur'ana'' je uradio vrlo iscrpno, što je poslužilo kasnijim prevodiocima
Kur'ana.

Ali el-Masudi ili Herodot Arapa iz X stoljeća je veliki poznavalac antičkih pisaca i puno putuje (zato ga i
zovu Herodot Arapa, jer je i Herodot puno putovao). Napisao je veliko historiografsko, geografsko djelo u
31 svesci od kojih je sačuvana samo jedna, ''Ispiranje zlata i majdani dragulja''. Tu daje političku i socijalnu
sliku halifata. Prvi je od arapskih historičara koji se koristio tematskim, a ne hronološkim pristupom
prilikom nizanja i analiziranja događaja.

Zatim imamo zastoj u historiografiji, da bi ponovo oživjela pojavom El-Hatiba (živio od 1313-1374) pisac i
državnik porijeklom iz Sirije. Napisao preko 60 djela među kojima i neka historiografska djela. Sačuvana je
jedna trećina njegovih djela; među njima je ''Historija Granade''.

Još značajniji od El-Hatiba je Abdurahman ibn-Haldun, koji je živio od 1332-1406. i on je najznačajniji

historiograf arapskog srednjeg vijeka. Rođen je u Tunisu pa je igrao značajnu ulogu u politici sjeverne
Afrike i Španjolske. Napisao ''Svjetsku historiju'', od koje je najznačajniji njen ''Uvod (muhadima) u
historiju svijeta'', u kojemu je pokušao da stvori opće zakone o opstanku, razvitku i propadanju naroda. Tu
je on prvi put u historiji izložio teoriju historijskog razvoja, koja se bazira na spoju prirodnih i društvenih
uslova (moralnih i društvenih snaga naroda), tražeći uzroke historijskih događaja. Ibn-Haldun se smatra
pretečom društvenih nauka, posebno sociologije, zbog toga što želi opisati mnoga područja društvenog
života. Njegovo djelo se sastoji iz tri knjige. U uvodu on obrazlaže prednost historije kao nauke, analizira
njene metode i odbacuje zablude historičara. U prvoj knjizi piše o društvu i njegovim bitnim
karakteristikama, vladarskoj upravi i vlasti, dohotku i sredstvima za život, o zanatima i sl. Druga knjiga je
historija Arapa i neki njima poznati narodi i države kao što su: Kopti, sinovi Izrailija, Grci, Bizantinci i Turci.
Treća sadrži historiju Berbera. Ovo djelo je opća historija svijeta, koje sadrži uputstva o podukama koje
mogu biti izvedene iz historije za proučavanje prošlosti. On je pokazao da bez oslanjanja na historiju i bez
historijske dimenzije u proučavanju društva nije moguće jasno definisati društvo i njegove fenomene ( to
opisuje i Hasan Sušić u svom djelu o Ibn-Haldunu).
Humanistička historiografija

Rani novi vijek se vezuje za period od XV-XVIII stoljeća. Pojam ranog novog vijeka, Mirjana Gross vezuje za
dio Evrope i karakterizira ga za određen način mišljenja, antikom, racionalizmom i prvi koraci prema
znanosti

Đurđev ovaj period vezuje za prve pokušaje rađanja historijske kritike. U ovom periodu razvoj historijske
nauke se sagledava kroz 4 stepena:

1. humanizam u XV i XVI stoljeću,

2. reformacija u XVI stoljeću,

3. erudicija XVII stoljeća

4. racionalizam (prosvjetiteljstvo) XVIII stoljeća

Humanizam

Humanizam kao kulturni i naučno-filozofski pravac se javlja u Evropi sredinom XIV i traje do XVI stoljeća;
pojavio se kao prirodna posljedica nastanka gradova i građanskog sloja društva. U političkom i javnom
životu, humanizam je propagirao individualizam, u nauci empirizam nasuprot skolastičkom vjerovanju, a u
umjetnosti realizam. Pod uticajem humanista i njihovog traženja uzora u književnim i filozofskim djelima
antike, stvara se renesansa na temeljima antičke kulture. U vezi sa humanizmom je i reformacija, koja
započinje istupom Martina Luthera 1517., a koja predstavlja pobunu protiv crkvenih normi i propagira
povratak izvornom kršćanstvu, odnosno, Svetom pismu kao jedinom izvoru vjere.

Može se reći da se u XVIII stoljeću razbuktao pokret prosvjetiteljskog humanizma i ovaj period od XV-XVIII
stoljeća se može nazvati ''od humanizma do neohumanizma''. Osnovna obilježja novog shvatanja historije
kod humanista su:

uočavanje historijske distance između prošlosti i budućnosti, i sadašnjosti,

shvatanje čovjeka kao pokretača historije; on je subjekt, a ne objekt historije kao dio prirode (ideal
humanizma je obrazovan čovjek),

shvatanje prirode kao stvarnosti i njene povezanosti s čovjekom.

Oni uspostavljaju i novi odnos prema Bogu; to je odnos čovjeka prema Bogu, a ne prema Crkvi. U potrazi
za djelima antike rađa se arheologija i općenito humanisti oživljavaju antičke vrijednosti. Humanisti su
svjesni razvoja različitih civilizacija, a kako je za njih historia magistra vitae, treba je proučavati radi pouke.
Budući da prihvataju antičko učenje o kružnom kretanju historije, humanisti smatraju da historija treba da
upozori na ponavljanje istih pojava u vremenu, ali u različitim oblicima. Dakle, bave se pojedinim
događajima tražeći uzroke tih događaja. Doprinos humanista u razvoju historiografije, ogleda se: realnim
tumačenjem historijskog procesa pa se sve više zahtjeva jasnoća i razumljivost historijskog djela kao i
sveobuhvatnost u razvoju građe. Kod humanista se javlja i prva kritika izvora u kojima smatraju da
tekstove treba najprije sistematski prikupiti, pregledati i urediti tako da budu pristupačni, a zatim u njima
tražiti njihovo izvorno značenje te komentarisati ih. To se naročito odnosi na antičke izvore, koje hoće da
očiste od mitske ljuske i da dođu do teksta.

U doba humanizma imamo i začetke naučnog aparata-navođenje izvora i primjedbi u tekst. U ovom
periodu pojavljuju se i prvi radovi iz pomoćnih historijskih nauka. Humanisti raskidaju sa
srednjovjekovnom periodizacijom; prvi koji istupa protiv te periodizacije je Jean Bodin, pisac poznate
''Metode za lako razumijevanje historije''. Novu periodizaciju daje Nijemac Kristofor Keller, koji historiju
dijeli na:

historiju antike,

historiju srednjeg vijeka,

novu historiju.

Ipak kod humanista je historia rerum gestarum i ona je nužno književna vrsta.

Historija humanizma

Leonardo Bruni je napisao ''Historiju firentinskog naroda'', odnosno, ''Historiju Firence'', od njenog
osnivanja do 1404. Historiju je napisao u 12 knjiga. U ovom djelu on traži razumno objašnjenje događaja
bez uticaja bogova, odbacujući tako srednjovjekovne legende o osnivanju grada. Služi se hronikom
Giovannija Villanija iz koje izbacuje sva čudesa i pokušava naći racionalna objašnjenja. On se bavi samo
političkim i vojnim događajima, ali ne i ekonomskim i socijalnim prilikama. Napisao je i ''Historiju Italije
svog vremena'' i ''Historiju gotskih ratova'' po Prokopiju i dvije biografije Dantea i Petrarke.

Flavio Biondo, sekretar papske kancelarije; za Đurđeva predstavlja osnivača erudističkog pravca, dok ga
M. Gross smatra antikvarom, arheologom i topografom antičkog Rima. Autor je nekoliko rječnika i
udžbenika starina. Đurđev ga smatra slabim prikazivačem događaja, ali zato svestranim prikupljačem
izvora kojeg podvrgava prvim oblicima historijske kritike. On traga za vjerodostojnošću izvora pri čemu mu
je kriterij starost izvora. On je i prvi uveo način citiranja izvora što je preteča današnjem naučnom
aparatu.

Lorenzo Valla je prvi primijenio sistematsku filološku kritiku srednjovjekovnih i antičkih izvora. Na zahtjev
aragonskog kralja Napulja, a u sukobu sa Svetom stolicom dobiva zadatak da analizira ''Konstantinovu
darovnicu'', prema kojoj je car Konstantin početkom IV stoljeća papi Silvestru I predao zapadni dio
Rimskog carstva sa sjedištem u Rimu. Na osnovi tog dokumenta pape su opravdavale svoju svjetovnu vlast
i moć. Utvrđivanjem termina iz Darovnice sa terminologijom drugih dokumenata iz IV stoljeća. Lorenzo
Valla je dokazao da je ''Konstantinova darovnica'' falsifikat iz VIII stoljeća.

Niccolo Machiavelli je sekretar firentinske kancelarije. Po M. Gross on je prvi građanski teoretičar države i
političar pa, prema tome, preteča savremenih političkih nauka. On je prvi politolog koji sistematski
posmatra dostignuća historijskih ličnosti i upoređuje ih sa vlastitim iskustvom i podacima iz historijskih
djela, stvarajući politiku kao zasebnu nauku, dok historičar traga za stvarnim događajima. Po njemu se
politika ne može shvatiti ukoliko se ne poznaju historijski događaji, a zadatak joj je da stvori stabilno
društvo koje bi bilo prilagođeno historijskim promjenama. U svom djelu ''Vladalac'', on treba da pouči
one na vlasti, a osnovni smisao ''Vladaoca'', po M. Gross je u građanskim vrijednostima, a to je građanska
klasa, zanatlije i trgovci na koje treba da se oslanja, a ne na plemstvo. Gross mu zamjera da ne ispituje
vjerodostojnost izvora, nago da ih oblikuje u skladu sa svojim političkim ubjeđenjima. Poznat je i po djelu
''Firentinske historije'', u 8 tomova, u kojoj su prikazane borbe klasa i suprotstavljanje političkih grupa. I
ovdje raspravlja o društvenim sukobima, o oblicima vladavine i likovima pojedinaca. Ovim djelom on je
postao i službeni historiograf svoga grada, a kroz njega provijava i težnja da Firenca postane rimska
nasljednica. Naručilac ovog djela je firentinska porodica Medici.

Francesco Vičardini, diplomata i ambasador Firence, smatra da historija ima poseban zadatak. Po
Đurđevu ne znači nikakav napredak u razvoju historiografije, jer je po svojoj historijskoj koncepciji niži od
Machiavellia. Historijske događaje objašnjava ličnom djelatnošću vladara. Odlikuje se vrlo živim
prikazivanjem događaja na širokoj osnovi. Suprotno Machiavelliju, Vičardini opravdava posebnost
historije kao spoznaje o promjenama u vremenu i želi rekonstruisati uzročnost i ovisnost historijskih
činjenica. Započeo je ''Historiju Firence'', ali kako nije mogao objasniti događaje u Firenci i odvojiti ih od
događaja u ukupnoj Italiji, on odustaje od tog djela i piše historiju Italije, koja je, po Gross, posljednje
veliko djelo humanističke historiografije kao književne vrste, a prvo djelo ka modernoj historiografiji. Od
humanista van Italije, treba spomenuti Jean Bodina i njegovo djelo ''Metoda za lako razumijevanje
historije'', prvi put izdato 1576. Tu on pomoću historijskog iskustva nastoji izgraditi vlastito učenje o
politici raspravljajući o metodološkim elementima o kojima će se raspravljati kod Montesquieua, u XVIII
stoljeću.

Njemački profesor, filolog i historičar, CELARIUS, Kristofor Keller je tvorac nove periodizacije na stari i
srednji vijek koju je izložio u ''Udžbeniku historije za filologiju''.
Historiografija u doba reformacije/Protestantska historiografija XVI stoljeća

Početak Reformacije se vezuje za Martina Luthera, profesora teologije iz Wittemberga, i njegov istup
1517. godine sa 95 teza. Prema Lutherovom učenju izvor vjere je Sveto pismo, dok učenje crkvenih otaca i
zaključci crkvenih sabora ne obavezuju ukoliko nisu u skladu sa Svetim pismom. Da bi dokazao svoju
opravdanost borbe protiv pape, Luther je često isticao potrebu proučavanja historije, koja je po njemu
djelo i Boga i čovjeka. Po njemu je čovjek samostalan historijski subjekt. On se suprotstavlja učenjima
službene crkve o papskom autoritetu, kao i odlukama crkvenih sabora. Pristalice njegovog učenja, koji su
se suprotstavili sankcijama koje je Crkva preduzela protiv Luthera, nazivaju se protestantima. Martin
Luther je autor jedne svjetske hronike i pisao je držeći se učenja sv. Augustina o 6 razdoblja***.

Matija Vlačić, rodom iz Lavina, pokreće tzv. ''Magdenburske centurije'' u 13 svesaka u Basselu, u periodu
od 1559-1575. godine. ''Centurije'' se smatraju najvećim poduhvatom protestantske historiografije. To je
prvi kolektivni rad kojim je podvrgnuta kritici papska vlast i dokazano da su brojne povelje, proizišle iz
Katoličke crkve, falsifikati. On je dokazao i da su tzv. ''Pseudo-Isidorove dekretalije'' falsifikati; to je
hronološka zbirka dokumenata sa zaključcima crkvenih sabora, nastala u Francuskoj u XI stoljeću, autora
Isidora Mercatora. Matija Vlačić se smatra prvim autorom crkvene historije, odnosno, organizatorom
protestantske interpretacije crkvene historije. On nastoji dati cjelovit prikaz crkvene historije kroz
propadanje Katoličke crkve zbog autoriteta papa. Mada piše hronološki, u stilu analista, on pokušava
sagledati sve strane crkvenog života, odnosno, dati ''prikaz njegovog unutrašnjeg bića''. U svom djelu
''Ključ Svetog pisma'' iz 1567. godine, koje se uzima kao temelj hermenautike, tj. teorije interpretacije i
pravila za izlaganje Biblije; Vlačić, povratkom izvornom Svetom pismu i Novom zavjetu, želi obnoviti
istinski smisao biblijskih poruka, koje su, po njegovom mišljenju, u suprotnosti sa crkvenom praksom. Po
Đurđevu, u pogledu historijske koncepcije i historijske kritike, stoji znatno niže od humanista. Naime,
mada u predgovoru raspravlja o temeljnim, metodološkim načelima kritike izvora, Bogo Grafenauer s
pravom kaže da u ''Centurijama'' još uvijek nije riječ o sistematskoj kritici izvora, nego da je to kritika na
temelju zdravog razuma. Nakon štampanja, ''Magdenburske centurije'' su izazvale pravu senzaciju, jer su
u njima iznesene teške optužbe protiv Katoličke crkve, pa je ova smatrala za potrebnim da izda slično
djelo, koje bi, na temelju izvora, opovrgle tvrdnje u ''Magdenburskim centurijama''.

Kardinal Cesare Baroni je dobio taj zadatak od zvanične Crkve i, u skladu s tim, pokreće izdavanje
''Crkvenih anala'', u periodu od 1580-1607. godine, do svoje smrti. Budući da je mogao raditi u
Vatikanskom arhivu, služio se brojnim izvorima, koja je predstavio u ''Analima'' pa su tako neki od njih
sačuvani. Baroni otkriva jednostranost protestantskih historičara, a, u isto vrijeme, piše kao i oni, koristeći
se samo dokumentima koji idu u prilog njegovim tvrdnjama. Baroni je prvi od crkvenih historičara koji
zataškava i prešutkuje ono što je neprijatno za Crkvu. Tako, kada nije mogao pobiti da je ''Konstantinova
darovnica'' falsifikat, on je objasnio da papa nije mogao dobiti od Konstantina ono što već posjeduje.

Historiografija u doba erudicije u XVII stoljeću

Pierre Šoni konstatuje da se XVII stoljeće odvraća od historije iz više razloga: između ostalog to su nemiri
u Engleskoj, Tridesetogodišnji rat u Njemačkoj...To je vijek kada niko u historičarima ne prepoznaje
naučnike ili filozofe. Historija se ne proučava po njemu, jer se smatralo da poznavanje prošlosti je
nekorisno. Za razliku od Šonija, Marc Bloch se divi XVII stoljeću, gledajući u njemu svu veličinu kroz
Mabionovo djelo ''De re diplomatica'', iz 1681. godine, što po njemu označava veliki datum u historiji
ljudskog roda. Tada se rađa historijska metoda. Historiografija erudicije stavila je sebi u zadatak
istraživanje izvora, kritiku izvora, utvrđivanje činjenica te publikovanje (izdavanje) izvora. Erudite se bave
sistematski kritikom izvora i postupno, na temelju dugotrajnog iskustva, pronalaze pravila za taj postupak.
Kako pojedinac ne može dostići veliko znanje, smatralo se da je nužan kolektivni rad, organizovan u okviru
institucije. Upravo na osnovi toga, dva bogata crkvena reda, isusovci (jezuiti) i benediktinci, započinju se
sistematski baviti eruditskim radom. Kako to smatraju religijskom djelatnošću, stavljaju im se na
raspolaganje fondovi crkvenih i državnih arhiva. Dešavalo se da redovnici ova dva reda čitav život posvete
eruditskom radu, iz kojeg su se stvarale historijske metode i tehnike historijskih pomoćnih nauka.

Jezuiti (isusovci)

Jean Bolan, flamanski jezuitski erudita pokreće jedan izuzetan projekt kritičkog kolektivnog rada, s
namjerom da životopise svetaca (hagiografije), očisti od legendi i na taj način se suprotstavi kritici
humanizma i protestantizma. Kritičkom analizom dokumenata nastoje se ustanoviti najstariji izvori
njihove autentičnosti i vjerodostojnosti. Bolan 1643. godine pokreće u Anversu, sa svojim saradnicima
izdavanje akta ''Sanctorum'', s ciljem da se kritički sagledaju svi izvori i legende o životu svetaca koje su
bile kritikovane od humanista. Njegov saradnik, Daniel Papenbruk, u II tomu akta ''Sanctorum'',
objavljenom 1675. godine, napisao je studiju o kritičkoj analizi izvora, u prvom redu povelja, u kojoj je
iznio načela kako ustanoviti šta je istina, a šta nije. Tako je on svojom hiperkritikom ustanovio, između
ostalog, da su brojne povelje iz doba Merovinga i Karolinga falsifikati, a izdate su u korist francuskih
benediktinskih samostana, posebno samostana Saint-Denis, kod Pariza. To je pokrenulo benediktince na
akciju da odgovore jezuitima. U duhu bolandista, piše i jedan erudita sa južnoslavenskih prostora, a to je
Ivan Lučić (Iohannes Lucius), rodom iz Trogira, koji se smatra začetnikom diplomatike u Hrvatskoj. Prvo
mu je djelo ''Životopis sv. Ivana trogirskog'', objavljeno u Rimu 1657. godine, gdje njegov kritički pristup
legendama o ovom svecu, ukazuje na uticaj bolandista. Najznačajnije djelo mu je ''De regno Dalmatiae et
Croatiae, libri sex'', izašlo 1668. godine, napisano na erudističkim principima na bazi kritike izvora uz
sistematske komentare. U prvih pet knjiga piše o političkim i vojnim događajima u Hrvatskoj od Ilirika do
1480. godine, a u šestoj knjizi daje podatke o unutrašnjim prilikama i načinu života u Dalmaciji i Hrvatskoj.
Kao dopuna ovom djelu smatra se njegovo drugo djelo ''Povijesna svjedočanstva Trogira'', gdje govori o
politici, pravu, društvenim i kulturnim prilikama, unutrašnjem uređenju grada, običajima i jeziku,
odnosno, o svemu onome što je ovaj grad stekao sticanjem svoje autonomije. On također dokazuje da su
citirana ''Akta splitskih sabora'' navedena u ''Historia salonitane maior'', da je sve izmišljeno i da su sve
falsifikati. Lučić je značajan po tome što je prvi objavio izvore za hrvatsku historiju srednjeg vijeka uz
provođenje kritike koja odgovara današnjoj spoljašnjoj kritici izvora. Cilj erudita je bio da se utvrdi da li je
izvor original ili falsifikat, što se postiže samo spoljašnjom kritikom.

Budući da erudite nastoje utvrditi samo istinu o određenom izvoru, oni se razlikuju od historičara koji
moraju ovladati umijećem pisanja, jer je historija još uvijek književna vrsta. Njihov rad iz tih razloga se više
koristi u pravne svrhe za dokazivanje prava na posjed ili plemićko porijeklo, a ne za pisanje historija. Tek
sa racionalizmom u XVIII stoljeću, rad erudita biće korišten od strane historičara.

Benediktinci

Po Mirjani Gross, u benediktinskom samostanu Saint-Denis, koji je posjedovao najbogatije biblioteke u

kršćanskom svijetu, obavljen je posao na kojem se temelji historijska nauka, od kraja XVIII stoljeća do
danas. Tu su izgrađene neke od historijskih disciplina koje će se od XVIII stoljeća nazivati pomoćnim
historijskim naukama: diplomatika, paleografija i hronologija. U njihovom radu nastaju enciklopedijska
djela te brojni radovi iz opće i lokalne historije. Najpoznatiji među benediktincima je Jean Mabion, koji u
svom djelu ''De re diplomatica, libri sex'' je utemeljio ovu naučnu disciplinu kao analizu i redakciju isprava
te metodu utvrđivanja njihove autentičnosti. On je obrazložio metodu na osnovi koje se mogu razlikovati
falsifikati od originala. Na taj način, Mabion je dao prilog razvoju historijske metode uopće i udario
temelje historijskoj nauci. On tek u 3 knjizi opovrgava tvrdnje Papenbruka, a u 6 daje 200 faksimila??????

Filozofsko shvatanje historije/Historiografija prosvjetiteljstva XVIII stoljeća

Racionalizam se javlja kao filozofski pravac po kojem je razum jedini izvor spoznaje i kriterij istine.
Osnivači racionalizma su: Descartes, Spinoza i Leibniz, a razvio se osobito u Francuskoj u XVIII stoljeću.
Tada je ovaj pokret dobio i značaj šireg intelektualnog pokreta prozvan prosvjetiteljstvo, smatrajući da je
potrebno prosvjećivanje naroda i djece. Jednakost ljudi na osnovi njihovih prirodnih prava, lične slobode i
prava na sopstveno mišljenje o politici, vjeri i drugim poljima, su osnovna načela prosvjetitelja. Njihovo
najznačajnije djelo je ''Enciklopedija nauka i umjetnosti'', izdata u 35 tomova od 1751-1780. godine,
izrađena pod rukovodstvom Diderota, a u čijem radu su učestvovali Rousseau, Voltaire, D¨Alembert,
Montesquieu, zbog čega su prozvani enciklopedisti.

Po Đurđevu, sa racionalistima počinje prva faza u filozofskom stepenu razvoja historiografije. Sam naziv
potiče od Voltairea, a kao posebno područje spoznaje javlja se sa Herderom i njegovim djelom ''Ideja za
filozofsku historiju čovječanstva''. Ovaj stepen razvoja historiografije završava sa Hegelom i njegovim
predavanjima iz filozofije historije iz 18-----. XVIII stoljeće je period promjena u karakteru historije. Ona
preuzima naučne zadatke što je do tada bilo u domenu filozofije, ali ih rješava na filozofski način. U ovom
periodu dolazi do izvjesnog spajanja historije i filozofije. Filozofija historije XVIII stoljeća je kritička i
analitička, koja želi definisati formalno obilježje historije, analizirajući metodološke postupke historičara.
Racionalistička filozofija smatra da postoje prirodni zakoni koji određuju historijsko kretanje. Oni smatraju
da čovjek u prirodi je, u stvari, najveća prirodna sila, jer posjeduje duh. Oni su ubjeđeni da razmišljanjem
o historiji se može spoznati historijska stvarnost. U svojoj posljednjoj fazi u prvoj polovici XIX stoljeću,
filozofija historije je istraživačka, jer je sebi stavila u zadatak da istraži ne više metode, nego činjenice
historije? da bi iz dobro ispitanih činjenica izveli zaključke i protumačili zbivanje objašnjavajući kako su se
historijske pojave redale u okviru svojih epoha. Ova istraživačka filozofija historije traži smisao u
historijskom zbivanju, budeći cjelovit uvid u historijsko zbivanje. Osnovne karakteristike racionalističkih
historiografa su:

- oni su prvi evolucionisti,

- koriste se rezultatima erudicije,

- imaju pristup univerzalnoj historiji,

- sa njima započinje moderno značenje pojma historije.

Do XVIII stoljeća ovim pojmom je obuhvaćeno ukupno znanje o pojedinim historijama. Sada pojam
historije obuhvata stvarne događaje u cjelini, kao i znanje i pripovijedanje o njima. Radi se o složenom
pojmu koji se odnosi na historijsku stvarnost u cjelini, što je u vezi sa njegovim vjerovanjem u jedinstvo
historijskog procesa. Historija više nije književna vrsta. Za racionaliste je značajno i to da su dali temelje
modernoj historijskoj nauci, uvjerenjem da se prošlost može sistematski proučavati povezivanjem uzroka i
posljedica. Teme kojima su se bavili su historija društava i historija civilizacija, a ne više samo robova i
vladara. U duhu kosmopolitizma kojim se odlikuje, racionalistička historiografija obraća pažnju i na
vanevropske narode i unosi pojam svjetske kulture. Budući da se koristi rezultatima geografije i
etnografije, ova historiografija dolazi do spoznaje o uticaju geografske sredine, religija, običaja, i drugih
faktora koji određuju opći duh naroda. Pristup ka univerzalnoj historiji podrazumijeva cjelovito
obuhvatanje kulture jednog razdoblja.

Racionalisti u Italiji

Gianbattista Vicco je profesor retorike u Napulju i autor knjige ''Stientia nuova''-Nova nauka-koja će imati
uticaja na razvoj historiografije. Prevode ga romantičari koji će kasnije isticati one dijelove njegovog
shvatanja koji odgovaraju romantičarskim pogledima na svijet. Za Đurđeva, njegovo učenje je mješavina
racionalističkog i religijskog tumačenja racionalizma. U duhu svog shvatanja o cikličnom razvoju, Vicco
pokušava da uspostavi zakone po kojima se narodi razvijaju i smjenjuju na historijskoj pozornici. U svojoj
knjizi on ističe da predmet spoznaje treba da bude kultura koju je stvorio čovjek i njeni su mu zakoni
poznati za razliku od prirode koju je stvorio Bog.

Kultura se po njemu može ispitivati samo unutar svoje epohe, jer su u svakom razdoblju pronađeni
odgovori na pojedina pitanja iz razvoja čovječanstva. U svojoj knjizi, Vicco zastupa cikličnu teoriju po kojoj
svi narodi prolaze kroz:

period bogova-faza patrijarhalnog društva,

period junaka-faza aristokratskog društva,

period ljudi-faza nauke i filozofije.

Racionalizam u Francuskoj daje najpoznatije predstavnike i upravo iz Francuske će se ove ideje širiti dalje.
Montesquieu je teoretičar ustavnog uređenja, na temelju ograničene kraljevske vlasti i podjele vlasti.
Svoju teoriju o razvitku pojedinih institucija, Montesquieu vezuje sa uticajem geografske sredine, osobito
klime čije djelovanje je određeno kulturom. Kao i Vicco, i Montesquieu ima slične poglede o cikličnom
kretanju po kojem narodi prolaze kroz pojedine epohe kružno tako što se barbari uzdižu do civiliziranih
naroda, civilizacija do kulturnih naroda, a kultura ih slavi pa opet postaju barbari. On dijeli narode na
južne i sjeverne i stoga izvodi njihove fiziološke potrebe i psihologiju, a iz toga je izvodio i duh zakona kod
njih. Montesquieu razmišlja o historiji, zadaći historičara, želi ispitati historijske činjenice kao temelj za
stvaranje zaključaka o najbitnijim oblicima vlasti i društva. On želi historiografiju koja će objašnjavati
činjenice na temelju dobrog poznavanja izvora. On želi otkriti zakone kretanja u historiji, tj. šta je
pokretačka snaga društva. Od djela poznata su mu: ''Perzijska pisma'', iz 1721. godine, ''Razmatranja o
razlozima veličine Rimljana i njihovoj propasti'', iz 1734. godine, ''O duhu zakona'', iz 1734. godine, itd.

Voltaire

Voltaire je bio filozof, književnik i mislilac, koji najviše razmišlja o historiji od svih racionalista. On kaže:
''Filozofski misliti o historiji znači razmišljati o predmetu historiografije, misliti o njenoj korisnosti i načinu
na koji je treba pisati.''

Po Voltaireu, historičar mora pisati kao filozof, a historija mora biti utemeljena na historijskim
činjenicama. Za Mirjanu Gross, on je historičar koji ima najveći uticaj na razvoj prosvjetiteljske
historiografije, kao prekretnice ka modernoj historiografiji. Najveći doprinos razvoju historiografije,
Voltaire je dao u sljedećem:

bavio se svim velikim problemima koji su se pojavljivali u historiografiji XVIII stoljeća,

obuhvatanjem svih naroda u svim vremenima, udario je temelje svjetskoj historiji; od njega i potiče naziv
''univerzalna historija'' (histoire universelle),

uvodi pojam filozofije historije, za opću historiju koja daje opći pogled na historijska zbivanja u cjelini.

Za Voltairea, ljudska priroda je uvijek ista i zavisi od države, religije, ali i od prirodnih uslova (tlo, klima i
sl.). Univerzalni razum, koji je isti kod svih ljudi, dopušta im otkrivanje zakona prirode. U svom članku
''Historija'', objavljenom u petoj svesci ''Francuske enciklopedije'', nastoji definisati način i metodu pisanja
o historiji. Za njega je karakteristično da obraća pažnju na ljudsko ponašanje, običaje, trgovinu, zakone,
poljoprivredu, stanovništvo, sve aspekte ljudskog života i smatra da za to treba prikupiti i koristiti
relevantne izvore.

On želi da piše o životu i duhu pojedinih naroda, pa mu stoga politički i vojni događaji nisu najvažniji.
Poznavanje novije historije smatra važnijim od poznavanja starije, jer je ova pouzdanija. Najznačajnije
djelo mu je: ''Stoljeće Louisa XIV'', izdato 1751. godine, koje se odlikuje širinom pogleda i kritičkim
duhom. Ovaj period, on smatra najprosvjećenijim, jer je zahvaljujući reformama društva, države i kulture
omogućen razvoj građanskog društva. Tu on daje historiju jedne epohe jednog društva i njegov način
života. Novina je u tome što ne piše hronološki, već tematski. Voltaire sistematski prikuplja izvore,
neobjavljena djela, ali i arhivsku građu. Bavi se historijskom kritikom i vrši analizu ne samo
srednjovjekovnih, nego i antičkih djela. Drugo poznato djelo mu je: ''Esej o običajima i duhu naroda'',
izdato 1765. godine. To je prvi pokušaj pisanja historije svjetske civilizacije, jer nastoji pružiti obavještenja
o svim, do tada poznatim, kulturnim središtima u svijetu. Djelo sadrži i prvi osvrt na srednjovjekovnu
historiografiju, sa kritičkim prikazom Crkve kao feudalne ustanove. Ovo djelo je značajno što se tu
sagledava njegov stav da napredak ovisi o jačanju vladavine razuma.

Racionalisti u Engleskoj

Racionalisti u Engleskoj su nadahnuti Voltaireom i njegovim djelima. Kod njih se počinje nazirati
historijska sinteza, ali i upotreba erudicije. Oni su načinili značajne korake prema povezivanju kulturne
historije, s kritičkom upotrebom izvora. Historijsku istinu traže u prirodi ljudi, a u historiji nalaze trajnu
ljudsku želju za poboljšanjem ekonomskih, političkih i društvenih uslova.

Prvi predstavnik je David Hume, filozof i pisac djela ''Rasprave o ljudskoj prirodi'', u 8 tomova. Po Mirjani
Gross, on je najpoznatiji predstavnik engleskog racionalizma. Djelo se odnosi na historiju Engleske od
Julija Cezara do Revolucije 1688. godine. Zadatak historičara, po njemu, je da pruži opće poruke iz
historije, na temelju sistematskog istraživanja izvora.

William Robertson je anglikanski svećenik u čijim se djelima mogu sagledati opći karakter prosvjetiteljske
historiografije. To je, prije svega: 1. univerzalni pristup historiji, koji nastoji cjelovito obuhvatiti kulture
određenih perioda i 2. upotreba erudicije je karakteristika i engleskog prosvjetiteljstva, skupljanje i kritika
izvora. Kao i Hume, i Robertson se bavi proučavanjem razvoja evropske civilizacije. Poznata djela su mu:
''Historija Škotske'', izdato 1759. godine, ''Historija vlade cara Karla V'', 1769. godine, u kojoj daje pregled
historije Evrope od propasti Rimskog carstva do početka XVI stoljeća, i ''Historija Amerike'', izdato 1777.
godine.

Treći predstavnik engleskog racionalizma je Edward Gibon, tipičan predstavnik racionalizma, koji slijedi
uvjerenje da pojedini događaji imaju daleko veće značenje od onoga što se čini na prvi pogled. Učenik je
Robertsona, Humea i Voltairea. Za Đ., on je najznačajniji historiograf engleskog racionalizma. Njegovo
djelo je prekretnica u povezivanju eruditske i filozofske tradicije. Mada kod njega nema sistematske kritike
izvora, ipak ih poznaje i služi se njima. Posebno se služi rezultatima filologa i erudita. Značajno za njega je
da komentira i prezentira dokumentaciju kojom se služi, što označava začetak savremenog naučnog
aparata. U svom djelu, ''O opadanju i propasti Rimskog carstva'', izdato 1776. godine u 6 svesaka, on prati
razvoj Rimske imperije od II stoljeća do 1453. godine, tj. pada Carigrada. U svom djelu pokazuje smisao za
historijski kontinuitet, koji inače nije karakterističan za racionaliste. Za razliku od Voltairea, koji je za
pisanje imao široko područje društvenog života, Gibon piše uglavnom o političkim i vojnim događajima.

Racionalizam u Njemačkoj

Mada francuski i engleski racionalizam utiče na prosvjetitelje u Njemačkoj, ipak se ovdje historiografija
razvija u sasvim drugom pravcu. To je period kada u Njemačkoj historiografija postaje profesionalna,
odnosno, postaje posebna nauka. Historija postaje novi pojam, koji obuhvata stvarne događaje kao i
pripovijedanje o njima. Historičari u Njemačkoj ne pišu velika historijska djela, koja bi odgovarala njihovim
teorijskim raspravama i razmišljanjima o historijskoj nauci. Ovdje je historičar istraživač koji usavršava
kritičku metodu, ide dalje od filološkog, eruditske kritike i proširuje sam pojam izvora. Historijska istina se
shvata kao izvjesnost dobivena kritikom izvora. Dakle, njemački historiografi ovog perioda poklanjaju
pažnju čisto metodološkim pitanjima historijske nauke, a historijsko djelo postaje izvještaj o rezultatima
istraživanja. Dobri su poznavaoci pomoćnih historijskih nauka i pokušavaju formulisati pravila njihovih
metoda. Historijske pojave sagledavaju u njihovom razvoju, pa ih M. Gross smatra prvim genetičarima, te
historija postaje genetička.

Ovo je period kada se služi hermenautikom (teorijom interpretacije tekstova). Veliku zaslugu u razvoju
historiografije u samostalnu naučnu disciplinu, imaju profesori na Univerzitetu u Getingenu, koji
formulišu teoretske osnove moderne historijske nauke i utemeljuju istraživanje na postignućima u
pomoćnim historijskim naukama.

Friedrich Schiller, slavni pjesnik i historičar, pripada njemačkom prosvjetiteljstvu, ali u isto vrijeme se
smatra pretečom romantizma. Kao profesor historije, isticao se svojim pristupnim predavanjem na
Univertitetu u Jemi, pod nazivom: ''Šta je i u koju se svrhu proučava svjetska historija''? On smatra da se
pojedinačni događaji mogu povezati u jednu cjelinu: politička, društvena i duhovna kretanja, jer vjeruje u
jedinstvo historijskog procesa.

Historiografija XIX stoljeća/Tradicionalna historiografija

Hegelova filozofija historije

Nakon Francuske revolucije, dešavaju se promjene koje nije moguće porediti sa prošlim događajima,
odnosno, koje nije moguće objasniti proučavanjem prošlosti. Upravo zbog toga, tj. zato što nije poučna,
historija više nije učiteljica života. Filozofi prve polovine XIX stoljeća nude cjelovit uvid u historijsko
zbivanje. Hegelova filozofija historije stavlja sebi u zadatak da razjasni razvitak čovječanstva, ali sa
filozofskih pozicija. Pojam historije objedinjuje u sebi subjektivno i objektivno gledište i znači same
događaje i pripovijedanje o njima. Termini res gesta i historia rerum gestarum, potiču upravo od Hegela, a
označavaju same događaje i pripovijedanje o njima.

Na početku tradicionalne historiografije stoji Emmanuel Kant. Po M. Gross, on je filozof koji stoji na
prelazu iz XVIII u XIX stoljeće; pripada misliocima prosvjećenosti, ali po nekim karakteristikama,
svrstavamo ga u filozofiju historije XIX stoljeća (umro je 1804. godine). Za njega, pokretačka snaga
historije leži u suprotnosti ljudske prirode i potrebe za njihovim uređenjem društvenog života. Drugo, za
Kanta, predmet historijskog istraživanja je država kao sredstvo za napredovanje i razvitak čovječanstva.
Posmatrajući historiju kao proces usmjeren ka kulturi i slobodi čovjeka, Kant nastoji objasniti pojave
pomoću njihove historije. Za Kanta je karakterističan i početak u jednoj knjizi gdje kaže: ''Za vječni mir,
historija učiteljica života''. U duhu njegovih svjetsko-građanskih ideja, on u tom djelu predlaže formiranje
jedne svjetske organizacije, slične današnjim Ujedinjenim nacijama pa je čak dao i ustav te organizacije.
Cilj osnivanja te organizacije je uspostava vječnog mira.

Johann Gotfried Herder

Voltaire je dao naziv filozofija historije za opću historiju, ali sa Herderom filozofija historije postaje
posebno područje spoznaje. On je prvi mislilac koji filozofiju historije smatra posebnom disciplinom.
Herder smatra da se historijske pojave, u svojoj posebnosti moraju posmatrati kao cjeline i tumačiti ih iz
njihovog kretanja. On istražuje historijske činjenice kao cjeline, sagledava ih kao individualnost u
njihovom kretanju te pokušava ustanoviti kako su određene pojave mijenjale svoj oblik i sadržaj. Po
Herderu, historija se sastoji iz niza pojedinosti, a jedinstvo ljudskog roda se sastoji od niza pojedinačnih
neponovljivih oblika. On, također, smatra da se historija može shvatiti samo uživljavanjem u prošlost, za
razliku od racionalista koji smatraju da je za to dovoljno samo razumijevanje. Pokretačka snaga histoije
leži u prirodi i čovjekovim osobinama, dok su pojedine osobine naroda pokretačka snaga svjetske
historije. Sa Herderom se narodi pojavljuju na historijskoj pozornici kao njeni subjekti, jer se međusobno
razlikuju. Njihova osobenost ne zavisi, kao kod racionalista, o prirodnoj sredini, nego je urođena, data od
Boga, tj. duh naroda je dat od Boga. Svi narodi imaju od Boga dato šta trebaju učiniti i zato su oni
pokretači svjetske historije. Po njemu se i u slavenskim narodima krije pokretačka snaga budućeg razvoja i
slobode, jer za njega je ovaj miroljubivi narod sklon trgovini i stvaralaštvu. Uprkos mnogovjekovnoj
potlačenosti zadržao je osobenosti i težnju ka slobodi.

Hegel je zaokružio Kantove misli; njegova filozofija historije predstavlja apsolutno idealiziranje historijskog
procesa, ali je u isto vrijeme i genijalno zapažanje o stvarnom razvitku, mada u idealističkom obliku.
Historijske pojave su za Hegela izraz svjetskog duha, koji je uvijek isti. Historija je opregmećenje ideje,
ostvarenje idealnog cilja, a to sve biva okvirima države, u kojoj ideja o slobodi dolazi do izražaja. Hegelova
filozofija historije je sebi stavila u zadatak da razjasni razvitak čovječanstva sa filozofskih pozicija. On
polazi od stanovišta da postoji opći razvitak čovječanstva, ali je to samo razvitak apsolutnog duha. Razvoj
države je osnovni cilj historije, pri čemu izbacuje sve narode koji nisu stvorili sopstvenu državu, pa tako on
Slavenima poriče bilo koju ulogu u historiji. Historiografiju dijeli na prvobitnu ili iskonsku, refleksivnu, koja
je njemu savremena, i filozofsku, koja znači samo shvatanje, a ne samo izlaganje. U ovom stepenu razvoja
historije, dolazi do približavanja filozofije i historije, tako što filozofija historije treba da pomogne da
radovi historije dobiju filozofski smisao. Svjetska historija je, za Hegela, zakonit proces i njeno sistematsko
ostvarivanje. Po njemu, jedino je mogu pisati filozofi.

Wilhelm Humbolt, filozof, filolog, antropolog i estetičar-osnivač Berlinskog univerziteta, 1810. godine i
smatra se predstavnikom neohumanizma u Njemačkoj. Uz teoretičare filozofije historije, njemački
historičari nastavljaju i u ovom periodu da rade na standardizaciji istraživačkog postupka. Tako Humbolt, u
predavanjima koja drži na Berlinskoj akademiji, pod nazivom ''O zadaći historije'', formuliše temeljne
pretpostavke njemačke historiografije XIX stoljeća.

Da bi historičar mogao shvatiti život, on mora uz pomoć kritičke metode i vladajuće ideje, u razdoblju koje
istražuje, činjenice povezati u jednu cjelinu. Utvrđivanjem historijskih činjenica ne može se sagledati srž
događaja. To je samo građa za historiju, ali ne i ona sama. Historičar mora da izvrši kritičko-filološko
historijsko istraživanje i da posjeduje kreativnu maštu, pomoću koje treba da se uživi u duh društva i
kulture koju istražuje.

Proces proučavanja prošlosti, po Humboltu, se odvija u tri faze:

skupljanje izvora,

kritičko istraživanje istine,

njeno pronalaženje uz pomoć ideje.

Na ovaj način, po Humboltu, historičar može ispuniti svoj zadatak, da pokaže kako se ideja ostvaruje u
prošlosti. Humbolt je formulisao historijsko učenje o idejama, u kojem se istražuju ideje kao nevidljiva
pokretačka snaga historijskog razvoja. Kao i Hegel, i Humbolt smatra presudnim značaj države u historiji.
On sagledava historijsku zakonitost, ali je ne izvodi iz samog historijskog razvoja. Za Humbolta se vezuje i
hermenautika (hermenauo-tumačenje). Hermenautički pristup je metodološki pristup, tj. spoznajna
operacija, koji ne uzima u obzir objašnjenjem, poređenjem, tipologijom i generalizacijom.
Romantičarska historiografija

Romantičarska historiografija u Njemačkoj

Romantizam se kao pravac javlja u obliku reakcije na racionalizam, ne samo u historiografiji, nego i u
književnosti, umjetnosti i filozofiji. Osobito je prihvaćen u Njemačkoj, što je u vezi sa jačanjem
nacionalizma, uopće, u toku XIX stoljeća. U Francuskoj i Engleskoj je nacionalna ujedinjenost završena pa
je tamo uloga????**

Stoga su njemački historiografi bili zaokupljeni pitanjima nacionalnog ujedinjenja, a ne historiografije. Kao
što je humanizam oživio antičku filozofiju, tako romantizam oživljava srednji vijek. Njemački romantizam
je odgovor na Francusku revoluciju, jer je ona izazvala promjene u shvatanju historijske nauke i njenim
zadacima. Opće karakteristike romantičarske historiografije su:

- općoj historiji suprotstavljaju pojedinačni razvitak naroda,

- duhu naroda suprotstavljaju narodni duh i nacionalnu državu. Ovo je period kada se gubi
historijska perspektiva i nestaje kritički duh. Stvara se teorija o vodećim narodima u historiji pa narode
dijele na historijske i nehistorijske. Razvijaju historizam kao kompletan prilaz historijskom zbivanju.
Osnovno obilježje njemačkog romantizma je odbacivanje svih racionalnih ideja i bijeg u iracionalni svijet.
Uzdizanje nacije je u suprotnosti sa racionalnim shvatanjima pa i to stoga odbacuju. Međutim, pisane su
opće historije; na osnovi njih su se stvarale teorije o vodećim narodima u historiji, što je osnovna
karakteristika romantičarske historiografije. Pored uticaja iz književnosti i filozofije, na razvoj
romantičarske historiografije u Njemačkoj posebno su imale uticaja historijske škole Einchorna i Savinija,
te filološko-folklorna škola Jakova Grima.

Historijska škola prava Friedricha Carla Savinija

Friedrich Carl Savini je pravi historičar i osnivač je ove škole, a njoj pripada i Einchorn. Kao i drugi
romantičari, pripadnici ove škole su se bavili srednjim vijekom, ali s pravnog aspekta. Savini i Einchorn su
ipak imali različita mišljenja u vezi s razvojem prava u srednjem vijeku. Savini je dokazivao da je
srednjovjekovno pravo nastalo kao produkt narodnog duha. Naime, on smatra da pravni oblici nisu djelo
zakonodavca, nego izraz narodnog duha, koji, zakonodavac kao izvršitelj, provodi u život na temelju
tradicije. Posmatrajući mijenjanje pravnih ustanova, Savini je uticao na razvoj genetičke historiografije u
Njemačkoj. Einchorn je dokazivao da je njemačko pravo nastalo probražajem rimskog prava. Međutim,
obojica su zastupali tezu da se pravo ne zasniva na prirodnom pravu i razumu, nego da je ono rezultat
historijskog razvoja. Mada okrenuti srednjem vijeku, ova škola je doprinijela jačanju razvoja historijskog
prilaza u historiografiji. Njihov historizam je ipak jednostran, jer se ne može u potpunosti odbaciti učenje
racionalista o prirodnom pravu, i na izvjesnom stepenu razvoja , pravo koje se historijski razvija ipak
postoji kao prirodno pravo.

Filološko-folklorna škola Jakova Grima

Ova škola se razvila u vezi s razvojem filologije i posvetila se filološkoj kritici epova i mitova, tj. djelima
antičke historiografije. Ona je doprinijela da se u njima potraži historijsko jezgro, jer su se racionalisti
prema ovoj vrsti izvora odnosili nekritički i tako odbacivali najvažnije izvore za najstariju historiju.

Novi prilaz ovim izvorima, koji je omogućila ova škola, otkrio je realno svjedočanstvo u njima. Pozitivno u
razvoju romantičarske historiografije je to da je jačanjem historizma, konkretnom prilazu historijskom
zbivanju, jačao rad na sistematskom izdavanju izvora. Tako se u Njemačkoj počinje izdavati jedna serija,
pod nazivom ''Monumenta germania historica'', prvi svesak izašao 18?? Ova edicija se dijelila na 5
odjeljenja:

scriptores-prepiske,

leges-ugovori,

diplomata-povelje,

epistole-pisma ili poslanice,

antiquitates-starine.

Sa izdavanjem izvora, razvila se i tehnika ispitivanja izvora i postupak historijskog istraživanja.

Romantičarska historiografija je imala uticaja na dalji razvoj historiografije, naročito na njen historijski
prilaz pojedinim problemima u historiografiji. Ona je isticala i konkretan prilaz historiji pojedinih naroda
pa je čak ukazala na stihijski razvoj nekih od njih. Posebna zasluga je izučavanje srednjovjekovne
historije???

Kolikog uticaja je imala romantičarska historiografija na dalji razvoj historiografije, govori činjenica da neki
autori u romantičarsku historiografiju ubrajaju i historičare restauracije u Francuskoj, nazivajući ih
liberalnim romantičarima, te Rankeovu historijsku školu. Činjenica je da se osjeća jak uticaj romantizma
na ove dvije škole.

Liberalni romantizam u Francuskoj/Historiografija restauracije

Po nekim odlikama, historičari ovog pravca se mogu smatrati romantičarima, mada se razlikuju od
njemačkih historičara istog pravca. Francuska historiografija polovinom XIX stoljeća obilježava uspjeh
Francuske buržoaske revolucije 1789. godine, jer je ona ukazala na značaj masa u historiji. Ona je izazvala
pojavu romantizma, ali isto tako i shvatanje da osnovnu snagu u historijskom razvoju treba tražiti u
društvu i njegovim snagama, odnosno, ukazala je na ulogu društvenih odnosa u historijskom zbivanju.
Historičari restauracije u Francuskoj su spona između racionalističkih shvatanja i kasnije sociološke
historiografije, pa stoga ovu historiografiju Đurđev naziva predsociološkom. Osnovna razlika između
romantičara u Njemačkoj i romantičara u Francuskoj, je u tome što su francuski romantičari bili nadahnuti
racionalizmom i oni, kao i racionalisti, vjeruju u napredak čovječanstva razumom i djelatnošću ljudi.

Za razliku od Voltairea, koji se zauzima za svjetsku historiju, oni svoje teme sužavaju na Evropu. Za ove
historičare historija služi u političkoj borbi. Predstavnici historiografije restauracije su:

Augustaine Thierry, koji je u nauku ušao iz politike. Za Marxa, on je otac klasne borbe, jer je prvi od
francuskih historičara, koji je u svojim djelima zastupao teoriju prema kojoj klasnu borbu smatra
pokretačkom snagom historijskog razvoja. On je sagledava kroz klasnu borbu plemstva i trećeg staleža.
Tako sagledava i historiju Engleske. Thierry je pristalica književnog prilaza pripovijedanja sa dosta detalja i
bez mnogo ulaženja u historijsku kritiku izvora. On znači napredak u razvoju historijske nauke, jer želi
pisati pravu historiju svoje nacije i kritikuje brojne historije Francuske, u kojima se govori samo o
dinastijama i vladarima.

Francois Guisot je jedan od osnivača Katedre historije na Sorbonni gdje predaje kao profesor od 1812-
1822. godine. Iza toga postaje ambasador u Engleskoj, a kasnije član i predsjednik vlade u Francuskoj. Od
1848., on je ministar za obrazovanje; u toj funkciji on je osnivač Društva za historiju Francuske, Odbora za
historiju i naučni rad, koji izdaje dokumenta iz francuske historiografije, te Odbora za zaštitu spomenika.
Od Thierrya se razlikuje po tome što ne obraća pažnju na estetsku stranu pisanja nego teži ka
objašnjavanju historijskih činjenica analizom. Dok Thierryu nije bilo u interesu da rješava historijski
problem, Guisot je smatrao da ga treba postaviti i razriješiti. Guisot je smatrao da oživljava erudiciju i
kritičko izdavanje izvora pa je tako u periodu od 1823-1835. objavio preko 30 svesaka izvora. Napisao je
djelo ''Historija revolucije u Engleskoj'', u 6 tomova, uz koju izdaje i 25 svesaka izvora. Napisao je i
''Historiju civilizacije u Francuskoj'', od 1829-1832. Za Guisota, civilizacija je glavni predmet istraživanja
pa, zahvaljujući tome, on na jedan nov način osvjetljava razvoj srednjovjekovne civilizacije. Kao pravog
romantičara, njega zanima nastanak nacionalne države, mada želi pisati i o cjelini ljudskog života u
društvu u svim njegovim oblicima.

Gilles Michelet, profesor na College de France i arhivist u nacionalnom arhivu. Gross ga svrstava u prave
romantičarske historiografe, smatra ga najliberalnijim romantičarem u Francuskoj, koji piše pod uticajima
njemačkih romantičara i idealističkih filozofa, pogotovo Herdera. On otkriva ''Novu nauku'', G. Vicca,
prevodi je na francuski i objavljuje 1827. To utiče na njega da vjeruje da je narod pokretačka snaga
historijskog kretanja. Njegove metode u ispitivanju izvora su iznad drugih, jer obraća pažnju na sve strane
života i želi dati sintetsku historiju odnosno teži ka postizanju sinteze. Prihvata romantičarsko učenje o
narodnom duhu, smatrajući da je on pokretačka snaga francuske revolucije. On je prvi historičar koji na
francusku historiografiju, odnosno, historiju gleda kao na stvaralaštvo francuskog naroda. Zbog njegovih
interesa za običnog čovjeka, njega će oživjeti analisti u XX stoljeću. Međutim, i kao drugi pravi
romantičari, i Michelet želi spoznati prošlost kroz poeziju, sanjarenje, ali ne i razumom. Izrazit je
pripovijedač, koji piše puno, a djelo mu je ''Pregled moderne historije''.

Zahvaljujući historičarima i u Francuskoj i u Njemačkoj, historiografija krajem XIX stoljeća postaje

samostalna naučna disciplina. Historijsko istraživanje se podvrgava strogim pravilima historijske metode.
Historiografija se osamostaljuje i institucionalizira na univerzitetima. Veliki doprinos historije kao nauke,
dali su časopisi: ''Revu de questions historique''-Revija historijskih pitanja, objavljeno 1866. sa zadatkom
historijske revizije na temelju stroge kritike izvora, i časopis: Revu historique''-Historijska revija, koji 1876.
pokreću univerzitetski profesori. Urednik ovog časopis je Gabriel Maunault, koji časopis usmjerava ka
osamostaljenju historijske nauke. Maunault historiju definiše kao pozitivnu nauku, kao racionalno
povezivanje činjenica. Koliko u Njemačkoj, toliko i u Francuskoj, historičari žele stvoriti historiografiju koja
će uticati na formiranje francuske nacije. Stoga se historijske činjenice moraju utvrditi metodološki
precizno bez ideološke interpretacije. Trezvenim prikazivanjem historijskih činjenica na temelju kritike
izvora se negira Maunaultova teza da je zadatak historije da uskrsne prošlost.

Historijska škola Leopolda Rankea

U idealističkoj historiografiji XIX stoljeća vladala su različita filozofska gledišta, počev od racionalističkih
preko romantičarskih i hegelijanskih, koje su apsolutno idealizovale historijski proces. Međutim, krajem
XIX stoljeća historičari obraćaju pažnju na konkretne ideje koje vladaju epohom, tako da sve više dolazi do
izražaja činjenica stvarnog razvitka u pozitivnim istraživačkim rezultatima. Historiografija je sada u
konkretnom ispitivanju i prikazivanju uzimala stvarne ideje i njima tumačila historijski razvoj. Zbog toga
ovu historiografiju Đurđev naziva konkretno idealističkom. Mirjana Gross ovo tumači kao period spajanja
erudicije i genetičke historije, prije svega zato što se u Njemačkoj, pod uticajima iz filozofije, javlja nov
način istraživanja historijskih događaja i nov pristup historiji uopće, a to je historizam. Osim toga,
spoznaja o kretanju i promjenljivosti svijeta stavila je pred historičare, po Gross, zadatak genetičkog
ispitivanja historijskih činjenica. Historizam podstiče uspon historijske nauke, jer sveopće zanimanje za
historijsku nauku utiče na usavršavanje metode i tehnike kritike izvora. Leopold Ranke je historičar Pruske
države, profesor na Berlinskom univerzitetu i jedan od prvih historičara tradicionalne historiografije, koji
udaraju temelje umijeću upotrebe historijske metode i tehnike, koje se u potpunosti usavršavaju, za
političku historiju. Na taj način nastaju temelji za genetičku historiju, koja istražuje kako je historijska
činjenica u određenom periodu postala ono što jeste (geneza historijskih činjenica). Ranke je klasični
predstavnik njemačkog historizma, koji utiče na razvoj historiografije u cijelom svijetu. On obraća pažnju
na kompletne ideje, koje vladaju epohom i njima tumači historijski razvoj. Smatra se da je Ranke dao
osnove modernoj kritici izvora, kao metodološkom standardu, tako što je usavršio te standarde kao
glavne činioce profesionalne historije. Gross ističe važnost humanista, Macchiavellija i Vicardinija u pojavi
genetsko-eruditske historiografije, dok njenim tvorcem naziva Rankea.

U svojoj ''Historiji romanskih i germanskih naroda, 1494-1535'', objavljene 1824., tu je Ranke formulisao
svoje gledište o historiji i istraživanju pomoću izvora. U uvodu svoje knjige, kojeg je nazvao ''Prilog kritici
novih historiografija'', kritikuje ovu dvojicu humanista (Macchiavelija i Vicardinija). Kritika njihove metode
poslužila je Rankeu da sistematski izloži svoju metodologiju. Rankea karakteriše euro-centrični pogled na
svijet, umjesto univerzalne historije. U ''Historiji romanskih i germanskih naroda'' vidi jedinstvo i jezgro
moderne historije. Pod Evropom podrazumijeva romanske i germanske države, koje su, po njemu,
dostigle vrhunsku kulturu i tako Evropu učinile središtem historije. On smatra da su slavenski narodi imali
drugorazredni značaj. I po njemu, glavni predmet istraživanja treba da bude država, koja zajedno sa
Crkvom stvara nacionalne države. Zadatak historičara je uočavanje pojedinačnog, ali i njihove povezanosti
tako da historičar mora istraživati na dva nivoa pojedinačnog. Ranke je isticao princip objektivnosti u
historijskoj nauci, ali ga se sam nije pridržavao, pogotovo kad je riječ o revolucionarnim pokretima. Pod
uticajem njemačkih romantičara, Ranke je bio pristalica revolucije, ali je odobravao nagle promjene kada
je bila u pitanju evropska kultura. Ranke je smatrao da se ne može govoriti o izolovanom razvoju naroda,
prihvata opći razvitak naroda, i to germanskih i romanskih.

Njegovi nasljednici su:

Johann Gustav Dreusen, metodolog, teoretičar i, po Gross, onaj koji utemeljuje mjesto historije u
ustrojstvu nauke. Kao sljedbenik idealističke filozofije i historizma, Dreusen je isticao individualnost i
neponovljivost historijskih činjenica, koje ne podliježu generalizaciji. Dreusen se bavio helenizmom, koji
prvi put opisuje kao historijsku cjelinu, i, na primjeru razjedinjenosti grčkih državica i makedonskog
carstva Aleksandra Velikog, u svom djelu ''Historija Aleksandra Velikog'', pravda jačanje Pruske države.
Ova historija je u suštini jednostran prikaz djelatnosti velikih ličnosti. On je tvrdio da samo narodi u okviru
velike unitarističke države ne mogu propasti. U djelu ''Historija pruske politike'' nastoji opravdati širenje
njene moći kao uslov ujedinjenja Njemačke. Po Dreusenu, historija je ono što se desilo u vremenu
izuzimajući prirodu. Ona kao nauka sa posebnim predmetom istraživanja i metodom, po Dreusenu, nema
ništa zajedničko sa filozofijom, pogotovo sa romantičarima.

U historijskoj metodi, za razliku od Rankea koji se drži narativnih izvora, Dreusen se bavi pisanim izvorima
i njihovom kritikom, postižući zavidne rezultate utvrđivanjem nekih činjenica iz srednjeg vijeka. On je prvi
njemački historičar XIX stoljeća koji sistematski izlaže svoje poglede o metodologiji historijske nauke,
posebno o historijskoj metodi, o čemu predaje na Berlinskom univerzitetu. Njegova teorija izlaganja o
istraživačkom postupku i danas se smatra standardom historijskog istraživanja. U svom djelu ''Historik'',
nastoji formulisati načela istraživačkog postupka, nastoji razraditi metodologiju profesionalne historije. Tu
on izlaže metodu istraživanja, pitanje sistematske analize izvora, tehniku prikaza, te različite tipove
interpretacije. Budući da historijski događaji ne govore sami za sebe nego kroz pripovjedača, najbolja
strana historičara nije objektivnost, nego težnja da se razumije objektivna stvarnost. Razumijevanje kao
osnovni pristup historijskoj stvarnosti potiče od Vicca, a glavno načelo historijske metode je uživljavanje,
što potiče od Herdera.

Činjenice spoznate kritikom izvora su za Dreusena ono što je preostalo od prošlosti, ali one nisu puko
preslikavanje prošlosti nego njena interpretacija. Dreusen također formuliše historijsku metodu i kaže da
je ona jedinstvo pravila za istraživački postupak, odnosno, povezanost 4 faze istraživačkog postupka, koje
on utvrđuje:

heuristika,

kritika izvora,

interpretacija podataka

prezentiranje rezultata

Ovoj 4 fazi je posvetio posebnu pažnju pa tako je dijeli, po tome šta je postignuto u istraživanju, na 4
oblika prezentiranja:

istraživačko,

narativno,

didaktičko,

diskusivno.

Ono što je započeo Dreusen, dovršio je Ernest Bercheim, koji daje najbolje obrazloženje metodologije
tradicionalne historiografije, u duhu idealističkog historizma, u svom udžbeniku ''Historijska metoda i
filozofija historije'', 1880. g.

Bercheim jasno kaže da se oslanja na dostignuća Rankeove škole, što se jasno vidi iz njegovog udžbenika,
ali je isto tako očevidna povezanost između njegovog udžbenika i udžbenika koje će kasnije napisati
Langloisa i Segnobos.

U svom djelu Bercheim daje faze tehnike rada, posebno kada se radi o srednjovjekovnim izvorima, i te
metode postaju klasične metode. Svojim priručnikom, Bercheim je nastojao cjelovito prikazati metodu
historijske nauke, od osnovnih pojmova do konkretnih tehničkih pojedinosti, tako da će s njim metodička
koncepcija dostići vrhunac. Historijska metoda je zatvoren, jedinstven sistem pravila, splet nužnih faza
istraživačkog postupka. On je pobornik osnovnih gledišta tradiciolne historiografije, da je historiografija
nauka o kretanju pojedinih događaja, koja ne prati ono što je tipično i što se ponavlja, nego određuje
kvalitetne razlike između individualnosti???

On osuđuje svođenje predmeta istraživanja na politiku i državu, ali je u isto vrijeme njegovo učenje o
kritici izvora prilagođeno isključivo političkoj historiji. On smatra da je historija nauka koja istražuje i
prezentira vremenski i prostorno određene činjenice razvoja ljudi u njihovoj pojedinačnoj, tipičnoj i
kolektivnoj djelatnosti kao društvenog bića u povezanosti sa psiho-fizičkom uzročnošću.

Ranke je imao i kritičare svojih shvatanja. Rankeovo historijsko mišljenje i njegove metode su kritikovali
oni koji su bili protiv bavljenja uskom političkom događajnom historijom i koji su se počeli baviti drugim
područjima života. Tako je kritiku njemačkog historizma dao Friedrich Nietzsche, u prilogu ''Nesavremena
zapažanja o propisnosti i štetnosti historije za život'', iz 1874. g. Tu Nietzsche zastupa ideju da pojedinac
mora biti oslobođen od prošlosti ako slijedi svoje instinkte tako da bi nadmašio samog sebe. Po njemu,
historičari slave prošlost na štetu budućnosti. On smatra da historijski proces ne treba objašnjavati niti
tražiti u njemu smisao. Ovo njegovo destruktivno shvatanje će kasnije iskoristiti nacističke ideologije.

Sociološka historiografija

Sociološka historiografija započinje pozitivizmom, a najveći uspon doživljava sa modernim

strukturalizmom.

Pozitivistička historiografija

Razvoj tradicionalne historiografije, koji je započeo nakon racionalizma, svoj puni razvoj tokom XIX
stoljeća, doživljava u njemačkom idealističkom historizmu, romantičarskog smjera, te francuskom
pozitivizmu. Sa pozitivističkom historiografijom u drugoj polovini XIX stoljeća, po Đurđevu, započinje ova
sociološka historiografija. On smatra da je znanje toliko uznapredovalo da je moralo probiti okvire
filozofskog tumačenja historijskog razvoja. Javila se potreba da se, s objašnjenjem historijskog procesa
napusti metoda filozofskih pretpostavki, te da se razvitak čovječanstva objasni prirodno i naučno,
utvrđujući činjenice i povezujući ih jedne s drugima. Po Đurđevu, dva su osnovna pravca koja se
suprotstavljaju filozofskim shvatanjima historije, a to su pozitivizam Auguste Comtea riječima, i Marxova
teorija stvarnog. Pozitivizam u sebi sadrži pojmove pozitivan i pozitivistički. Pozitivistička historiografija,
kao filozofski sistem mišljenja, u tumačenju historijskog razvoja, polazi od apstraktnih pozicija, dok pojam
pozitivna historijska nauka, označava historičarev pristup interpretaciji činjenica dobivenih kritikom
izvora. Mirjana Gross smatra da je pozitivizam uticao na brojne historičare, koji su istraživali pojedine
elemente društvenih struktura i tako položili temelje strukturalnoj historiografiji. Na razvoj pozitivističke
historiografije, uticala je pojava pozitivizma Augusta Comtea u filozofiji. Međutim, ona neće preuzeti
Comteovu teoriju u njenom izvornom obliku pa će stoga pozitivizam imati više pravaca koji se kolebaju
između empirizma i uopćavanja. Auguste Comte je osnivač pozitivističkog pravca u filozofiji i osnivač
društvene nauke koju naziva sociologijom. Comte istupa protiv objašnjenja historijskih činjenica, idejama
velikih ličnosti i pukog iznošenja historijskih činjenica. On želi pozitivnu racionalnu historiju, koja bi
izučavala historijsko zbivanje kao izraz historije pozitivnih nauka. Po njemu, historija treba da bude bez
imena, datuma pa čak i bez imena naroda. On pokušava da metode prirodnih nauka unese u historijska
istraživanja, što će reći: po Comteu, društvo se razvija po svojim specifičnim zakonima, a ti zakoni imaju se
shvatiti kao prirodni zakoni. Po Comteu, historija je dio sociologije i svodi je na prosto odvijanje zakonitih
procesa. Historija je, u stvari, sociologija u prošlosti. Umjesto filozofske šeme, on daje sociološku šemu
razvitka, po kojoj je razvitak čovječanstva shvaćen kao društveni proces. Po Comteu, čovječanstvo prolazi
kroz stepene razvitka, koji predstavljaju razvitak ljudskog načina mišljenja. Ti stepeni su:

teološki, kada se sve objašnjava natprirodnim silama i u kojem vlada apsolutizam i militarizam,

metafizički, kada se sve objašnjava idejama i pretpostavkama i u kojem vlada feudalizam,

poučno-naučno mišljenje, u kojem vlada naučna politika i industrijski tip društava-na ovom stepenu se
nalaze samo društvene nauke.

Comte želi sociologiju da stvori kao opću nauku o društvu, a historiju da stvori bez naroda i ljudi, svodeći
je na prosto odvijanje historijskog procesa. Pozitivizam je u nauci o društvu uzeo empirizam kao osnovni
metodološki princip i unio je u svoje učenje opće pojmove i filozofske pretpostavke koje ne odgovaraju
stvarnom razvoju. Jedna od metafizičkih pretpostavki Comteovog pozitivizma je upravo izjednačavanje
pojma čovječanstvo i ljudsko društvo. Čovječanstvo je shvaćeno kao društveni organizam, koji se razvija
po određenim društvenim zakonitostima, ali samo kao društveni proces. Pozitiviste karakteriše i
eklekticizam-nedosljednost u uvjerenju i teoriji. U historiografiji filozofije, eklekticizam se iskazuje u
učenju o faktorima. U skladu s tim, društvo je određeno psiho-socijalnim faktorima, koji u određenom
vremenu predstavljaju jedinstvo, odnosno, za pozitiviste, društvo je skup psiho-socijalnih odlika ljudi.
Teorija faktora govori o tome da su sve strane društvenog života podjednako uticale na društveni razvoj
(politika, ekonomija, religija i drugi faktori). Neosporna je povezanost svih strana ljudskog života, ali ne
stoji činjenica da su idejna i materijalna strana ravnopravni faktori, te da idejno ne ovisi od materijalnog.

Pozitivizam u Francuskoj

Comteova pozitivistička teorija je najsnažnije uticala na francuske pozitiviste u XIX stoljeću. Oni ipak ne
primjenjuju dosljedno Comteovu pozitivističku teoriju. Oni su protiv bilo kakve sociološke i filozofske
nauke. Historičari se ne zanimaju za razvoj društvenih nauka, a, odričući se Comteove metafizičke teorije,
oni istraživanja ograničavaju na kraća razdoblja i pojedinačne činjenice. Oni ne žele istraživati historijske
zakone, niti historijske metode poistovjećuju sa metodama prirodnih nauka. Oni se bave političkom
historijom, koja se kreće samo na površini historijskih struktura. Najznačajnije za historiju francuskog
pozitivizma XIX stoljeća je izdavanje izvora-erudicija.

Charles Segnobos, napisao je djelo o savremenoj političkoj historiji u Evropi, i Charles Langlois, profesor
srednjeg vijeka i direktor državnih arhiva. Njih dvojica su autori priručnika: ''Uvod u historijske studije'',
objav. 1898. g., koji je zbog svoje vrijednosti, jasnoće i preciznosti postao udžbenik za historičare, u kojem
su razrađene sve faze u radu historičara. Osim toga, ovim udžbenikom je tehnika ispitivanja izvora dostigla
visok stepen, jer su u njima sistematizovana sva dotadašnja dostignuća, tradicionalne dugotrajne
historiografije, kao i metoda historijskog istraživanja. Faze u radu historičara su:

prikupljanje izvora metodom heuristike,

kritika izvora primjenom niza kritičkih radnji, u okviru koga se istražuju autentično porijeklo i
vjerodostojnost izvora,

na temelju dokumenata, utvrđivanje historijskih činjenica,

sačinjavanje historijske konstrukcije

Po njima osnovno područje historijskog razvoja, u kojoj, po Segnobosu, vlada slučajnost. Ovim
pojednostavljenjem historijskog razvoja, kritičari su nazvali ovu historiju događajnom historijom.

Pozitivizam u Engleskoj

Comteovu pozitivizmu, najbliži je Ipolit Ten, profesor estetike i historije umjetnosti. Gross smatra da je on
imao uticaja samo na literaturu i umjetnost, dok Đurđev smatra da je imao uticaja i na historiografiju ????
njegovo shvatanje o uticaju sredine na historijski razvoj, koju je ova teorija vezivala za biološka shvatanja
(rasa, sredina, momenat...). ipolit Ten je autor djela ''Historija engleske književnosti'', objav. 1863. g. U toj
knjizi, Ten izlaže svoja uvjerenja da su različita područja društvenog života, međusobno ovisna.

Pod direktnim uticajem Comteova pozitivizma, bio je i engleski historičar, Henri Thomas Beckle, koji se
smatra utemeljiteljem prirodno-naučne historiografije. Beckle je smatrao historiju društva kao
produženje prirode. Isticao se svojim shvatanjima o značaju otkrića i razvoju civilizacija. U skladu s tim,
piše knjigu ''Historijska civilizacija u Engleskoj'', objavljena su samo prva dva toma, kao uvod u temu o
kojoj govori. Značajno je da je u ovom djelu iznio mišljenje da je zadatak historičara traženje zakonitosti
ljudskog razvitka i djelovanja. U skladu s tim, on potencira da u historiji djeluju isti zakoni kao i u prirodi.
Služio se statističkom metodom, smatrajući da statistiku može stvoriti kao samostalnu nauku. Po Beckleu,
historičar treba da se bavi izučavanjem socijalne sredine pa je svojim gledištima imao bitnog uticaja na
druge historiografe i doprinio da su gledišta pozitivista, osobito Comteova, postala poznata. Borio se i da
nauka o društvu postane pozitivistička nauka. Sa pozitivizmom započinje uska specijalnost u historiji,
pojava koja karakteriše savremenu historiju. U doba pozitivizma, pored razvoja historiografije nastavlja se
i razvoj pomoćnih historijskih nauka, što bitno utiče na razvoj historiografije. Historiografija pozitivizma
usvaja dostignuća geografije i naročito antropogeografije te time produžuje svoje metode u stavljanju
historijskog razvoja u prirodne okvire. Razvoj antropologije, arheologije, etnologije i lingvistike uticat će
na usvajanje novih metodoloških pristupa u historiografiji. Pozitivizam je u historiografiju unio sljedeće
postavke:

historijsko zbivanje postoji i može se spoznati,

u njemu vladaju zakoni kauzaliteta (uzročnosti),

redovi u historiji vezani kauzalitetom daju historijski proces,

historija ima za cilj spoznaju prošlosti i ništa više.

Odjeci pozitivizma u Njemačkoj (Njemačka kulturno-historijska škola)

Historiografija se, pod uticajem Comteovog pozitivizma, različito razvijala u Francuskoj i u Njemačkoj. U
Njemačkoj u drugoj polovici XIX stoljeća vlada škola Leopolda Rankea, ali se u isto vrijeme, u njemačkoj
idealističkoj historiografiji, pojavljuju i gledišta koja se približavaju pozitivizmu. Carl Lampreht je
najznačajniji predstavnik njemačkog pozitivizma, koji u svojoj teoriji ''o tipovima kulturnih epoha, kroz
koje prolaze narodi u svom razvoju'', iznosi ideje slične Comteovim. On ulazi u borbu za kulturnu historiju,
koju karakteriše tipično protiv političke historije koju karakteriše individualno. Po njemu, kulturna
historija sadrži sva područja društvenog života, od ekonomije do umjetnosti. Zbog njegovog gledišta, da
interpretacija historijskog razvoja, kao slijeda kolektivnih psihičkih stanja, zahtjeva upotrebu morfološke
metode, to ovaj pravac u razvoju njemačke historiografije Đurđev naziva kulturno-morfološkom školom.
Na primjeru razvoja njemačkog naroda u djelu ''Njemačka historija'', Lampreht je iznio tezu da stanje
duha jednog naroda uslovljava njegov društveni i ekonomski razvoj. Po njemu, privredna djelatnost je
produkt kolektivnog psihičkog života. U razvoju svakog naroda, koji je došao do punog kulturnog razvoja,
Lampreht vidi sljedeće stepene razvoja:

prelazak na sjedilaštvo,

naturalna privreda,

novčana privreda,

preduzimačka privreda, svojstvena njegovom dobu.

Na osnovi ovoga, on izvodi periodizaciju historije na: animizam, simbolizam, tipizam i konvencionalizam.
Ovim stepenima odgovaraju dva tipa naturalne privrede, dok petom i šestom stepenu, individualizmu i
subjektivizmu, odgovaraju dva tipa novčane privrede. Iz ove Lamprehtove teorije, u Njemačkoj se razvila
ciklične teorija o kulturnoj historiji Kurta Breisiega, tzv. teorija o kulturnim krugovima i cikličnom razvoju.
Mada napušta neke principe Lamprehtove škole, iz koje je proizišao, ipak ostaje na pozicijama
pozitivizma. Po njemu, historija je jedna i dijeli se po socijalnom stanju naroda i ljudi, a zatim po njihovom
društvenom životu. I on daje periodizaciju historije, koja se ne zasniva na hronološkom slijedu, nego na
oblicima države i društva:

prethistorija,

stari vijek,

stariji i mlađi srednji vijek,

novi vijek

najnovije doba

Na elementima njemačke idealističke filozofije, izgradio je Osvald Schpengler pesimističnu cikličnu teoriju
o izrastanju i propadanju kultura. Njegov kulturni pesimizam je rezultat stanja u Njemačkoj nakon
propasti carstva. Po njemu, cijeli svijet, društvo, pa i priroda postoji samo u svijesti ljudi. Ta slika svijeta u
svijesti ljudi temelji se za prirodu u njenim zakonima, a za historiju uživljavanjem (u događaje). Po njemu
ne postoji zakonitost ni uzročnost u historijskoj nauci. Iako je protivnik unošenja prirodnih zakona u
historiju, on ipak podliježe biološkom shvatanju razvoja svojom morfologijom kultura. Kultura je poput
biološkog organizma zatvorena u cjelinu i kreće se u krugu od rođenja do starosti i izumiranja. On
razlikuje 8 duhovnih kultura i po stilu sasvim različite, ali sve podliježu zakonitosti izrastanja i propadanja.
Vrhunac u razvoju, po njemu, je dostigla evropska kultura, o čemu govori u svom djelu ''Propast Zapada'' i
izlaže da i Evropa ide ka svojoj propasti. Ovu Schpenglerovu pesimističnu teoriju modifikovao je i
pretvorio u spasonosnu engleski historičar, Arnold Toynbee, koji pokušava povezivanjem Hegelove ideje
evolucije i Schpenglerove teorije o cikličnom razvoju, stvoriti novu teoriju, koju izlaže u svom djelu pod
nazivom ''Studije u historiji'' pisane u 12 knjiga. Zadržava pesimistički odnos prema izrastanju i
propadanju kultura i u svoju teoriju unosi misao da religija podiže kulture na viši nivo. Šansu za spas
evropske civilizacije, Toynbee vidi u vraćanju čovjeka Bogu. U posljednjim svescima, on iznosi zaključak da
je konačni cilj historije novo religijsko društvo, utemeljeno na univerzalnoj Crkvi, u kojoj bi bili spojeni
elementi svih svjetskih religija, koje su dio otkrivene istine. Religije se razvijaju unutar civilizacija pa se
historičari trebaju baviti civilizacijom, a ne nacionalnom državom, za razliku od Schpenglera. Toynbee je
umnožio kulture na 21 kulturu, koje dijeli na samostalno nastale, kulture nasljednice i kulture koje se
izrođavaju. Iako se u XIX stoljeću historiografija počela razvijati kao samostalna nauka, to su joj ipak
mnogi naučnici osporavali. U njemačkoj filozofiji to je Viljem Vindelbaut, koji je sve nauke podijelio na
nomotetske ili prirodne, u kojima se mogu konstatovati zakonitosti u razvitku, i idiografske ili duhovne
nauke, unutar kojih se može individualno konstatovati??????????

Vindelbaut je značajan i po tome što daje najznačajniji prilog diskusiji o razlici metoda prirodnih i
historijskih nauka, posebno razmatrajući logiku historijskog istraživanja. Razlika između prirodnih i
društvenih nauka, po njemu, ne potiče iz sadržaja, nego iz naučne spoznaje i odbacuje podjelu nauka
prema predmetu istraživanja, nego na temelju njihovih spoznajnih ciljeva. Slična gledišta je zastupao
Heinrich Rickert, koji je naglašavao individualnost kulturno-historijskih pojava. Njemačka kulturno-
historijska škola, s jedne strane, zastupa historijsku sintezu, a s druge strane oživljava historizam, kojeg
suprotstavlja apsolutnom evolucionizmu. U njemačkoj historiografiji se sve više javlja subjektivističko
mišljenje da historijski razvoj nije objektivni proces, a s tim u vezi i uvjerenje da objektivno historijsko
istraživanje nije moguće. Poriče se čak i postojanje historijskih činjenica, pa je tako njemačkom historičaru
Teodoru Lessingu, historija osmišljavanje besmislenog. Ona nije nauka, nego volja o čemu i govori u svom
djelu ''Historija kao davanje smisla besmislenom''. Po njemu, svako treba da bude svoj historičar.

Kritički pozitivizam

Najznačajniji predstavnik među kritičkim pozitivistima je Max Weber, a smatra se i najznačajnijim

njemačkim misliocem XIX stoljeća. On je ekonomski historičar koji se također bavi socijalnom historijom i
sociologijom; smatra se osnivačem moderne sociologije, ali se bavi i psihologijom svjetskih religija i
posebno metodologijom društvenih nauka. Po M. Gross, on je unio strukturalnu misao u problematiku
društvenih nauka i, po Đurđevu, ''misaona podudarnost Weberovih idealnih tipova i Braudelovih modela
triju vremenskih razina je očevidna''. Max Weber je prvi kritičar njemačkog pozitivizma, mada se ni on
nije oslobodio nekih tradicionalnih mišljenja. Za razliku od drugih njemačkih mislioca, koji su se bavili
opće-filozofskim problemima u okviru historiografije, Weber se bavi prvenstveno metodološkim
problemima. Njegov teorijsko-metodološki pristup objavljen je u djelu pod nazivom ''Učenje o nauci'' i
prihvatili su ga mnogi historičari. Pozitivističkim shvatanjima, Weber suprotstavlja zahtjev za potrebom
provjere rezultata istraživanja, traženjem i objašnjenjem uzroka, ali i upoređivanjem prošlih epoha, da bi
se došlo do određenih analogija i općih pojmova. On misli da je nemoguće pobrojati sve uzroke
određenih događaja pa zato, po njemu, predmet istraživanja mora biti ono što je važno za opći kulturni
interes. Zato on polazi od kulturne historije prema sistematskoj historijskoj sociologiji, ali sa apstraktnih
pozicija, koje uvijek zaklanjaju historijsku dimenziju. Odbacujući univerzalne historijske teorije i filozofije
historije, poput Hegelove i Marxove, on smatra da se historija čovječanstva ne može objašnjavati
zakonitošću historijskog razvoja. Stoga se on smatra ne samo protivnikom njemačkog pozitivizma, nego i
historizma i pristalicom Rickertove koncepcije (koji je naglašavao individualnost kulturno-historijskih
pojava). Pri analizi društva, Weber nailazi na tri osnovne dimenzije koje ga odlikuju: 1. vlast (moć), 2.
ekonomija i 3. kultura, ali ni jednoj ne pridaje značenje pokretača historijskog procesa, kao što to Marx
čini sa ekonomijom. Samosagledavanjem njihovih međusobnih odnosa, može se utvrditi koja dimenzija
preovladava u određenom trenutku. Weber konstruiše tri idealna tipa vlasti: tradicionalnu, karizmatičku i
racionalno-birokratsku. Ovi idealni tipovi su više sociološka formula, nego izraz historijske stvarnosti.
Politička vlast je, po njemu, društveno strukturirana, odnosno, po srijedi je organizovana i nominirana
moć nosioca vlasti. Webera najviše zanimaju metode za vrednovanje i racionalno istraživanje pojedinih
kultura, bez subjektivnog stava historičara. Po njemu, na taj način, se može postići objektivna spoznaja.
Weber razdvaja metode kulturnih i prirodnih nauka, svojom tezom ''o odnosu razumijevanja i uzročnog
objašnjenja''. Naučna metoda mora svima biti zajednička, nezavisna od istraživača i uticaja njihove
društvene okoline. Smatramo ga osnivačem moderne sociologije, jer, za razliku od tradicionalnih
historijskih istraživanja, koje stvara zaključujući na osnovi historijskih činjenica, Weber historijski razvoj
nastoji shvatiti na osnovi općih pojmova klasifikacijom i tipologijom, na temelju preciznih metoda. Po
njemu, tipologijom na temelju preciznih metoda, a nakon prikupljanja i odabiranja izvora, istraživač mora
formulisati jasne historijske pojmove, koje naziva idealnim tipovima. Idealni tipovi su pomoćno sredstvo
spoznaje stvarnosti. Oni su heuristička sredstva, koja različite historijske pojave povezuju u logički
zatvorenu, cjelovitu sliku. Oni nisu odraz stvarnosti, nego sredstva da bi se ona spoznala. M. Gross smatra
da je Weber unio strukturnu misao u problematiku društvenih nauka. Međutim, Weberova historijska
kulturna nauka je imala jak uticaj na razvoj savremene historiografije u Evropi, pa i svijetu. Iako je
Weberovu teoriju podvrgao oštroj kritici, Branislav Đurđev je ipak cijenio njegovu misao ''o istorijskoj
objektivnoj mogućnosti, odnosno, misao o adekvatnim prouzrokovanjima koja historijski tok dovode do
ostvarenja''. Max Weber se, po Đurđevu razlikuje od pozitivista i sadašnjih njihovih nasljednika, pristalica
strukturalne historije, time što sudi o historijskim pojavama, po tome kakve one odlike popkazuju kao
adekvatna prouzrokovanja koja dovode historijski tok do ostvarenja. Weber je u svojoj teoriji brisao
pojam razvitka uopće, a u praksi ga preuzimao i priznavao samo kada se može prilaziti jednostrano
historijski, pa je, po Đurđevu, priznavao jednostrani historizam. Weber je značajan i po tome što je
osporavao svaki pojam opće i svjetske historije.

Jedan od glavnih kritičara tradicionalne historiografije XIX stoljeća je talijanski filozof i historičar Benedeto
Kroče. U početku se u njegovim radovima osjeća uticaj pozitivizma pogotovo u rješavanju metodoloških
problema i rješavanju pitanja zadatka i značaja historije kao nauke. Međutim, vrlo brzo je napustio ta
gledišta i historiju proglasio umjetnošću, zbog toga što je, po njemu, zadatak historije utvrđivanje
konkretnih, a ne općih pojmova. Windelbautovoj teoriji o nomotetskim i idiografskim naukama, Kroče
suprotstavlja teoriju apsolutnog historizma, po kojoj je historijski razvoj shvaćen kao samorazvoj
apsolutnog duha, što je povratak Hegelovom apsolutnom idealizmu.

Marxova teorija

Marx se, uz Augustea Comtea, smatra utemeljiteljem sociologije kao ekonomske nauke, koju suprotstavlja
klasičnoj političkoj ekonomiji. Po Đurđevu, obojica su kritičari njemačke filozofije historije; prvi riječima,
drugi djelom. Ipak, činjenica je da Marx svoje učenje temelji na klasičnoj njemačkoj filozofiji, prije svega
na Hegelovim dijalektičnim stepenima samoostvarenja apsolutnog duha, ali se njegovo objašnjenje
historijskog razvoja bitno razlikuje od Hegelovog. Marxu se kasnije pridružio Friedrich Engels i mada su
obojica bili filozofi sociolozi, njihovi radovi su imali uticaja i na razvoj historiografije kao nauke.
Materijalističko shvatanje historije je jezgro Marxovog učenja. Marxova teorija je uspjela da objasni
materijalistički i historijski razvoj čovjekove svijesti i njenu aktivnost pa je stoga mogla dati naučne
postavke uz historijsko objašnjenje, promjena u ljudskoj prirodi i time objasniti sam historijski proces. Pri
tome, ova teorija nije apsolutizovala ni čovjekovu prirodu u odnosu na društvo niti je društvo oglasila
samostalnim. Marksizam je proces razvitka čovječanstva shvatao kao prirodno-historijski razvoj, odnosno,
kao promjenu prirode čovječanstva koje se razvija shodno razvitku društva na materijalnim osnovama. To
je proces koji sve više podruštavlja čovječanstvo i vodi ga ka njegovom društvenom uređenju. Pokretačka
snaga društva, po Marxu, je klasna borba. Međutim, znamo da Marx nije prvi upotrijebio tezu klasne
borbe kao pokretačke snage historijskog razvoja. To je preuzeo od škotskih prosvjetitelja Gibona, Humea i
Robertsona, i od Thierrya kojeg je prozvao ''ocem klasne borbe''. Novo je kod njega uvjerenje da je klasna
borba vezana za određene proizvodne odnose i uvjerenje da će ona završiti besklasnim komunističkim
društvom. Po ovoj teoriji, razvitak proizvodnih snaga prouzrokuje društvene promjene koje dovode do
smjenjivanja jednog društva drugim. Po Đurđevu, ova teorija zaista odgovara stvarnom procesu, jer u njoj
nema iznad historijskog pristupa. U njoj je sadržan pojam o prirodnom jedinstvu ljudskog roda i o
postupnom uspostavljanju njegovog društvenog bića. Marx je uspio da objasni kako se materijalna snaga
ljudske prirode u odnosu na vanjsku prirodu sama uklapa u historiju čovječanstva i kako se u njoj razvija, a
da u isto vrijeme nije istrgnuta iz okvira prirode u kojoj nalaze snagu za napredak materijalne i
intelektualne strane u životu čovječanstva. Marx je uspio da objasni ulogu društvenog razvitka u
ukupnom prirodno-historijskom razvitku čovječanstva, tj. da ukaže na zakone djelovanja pojedinih načina
proizvodnje. Iz cjelovite koncepcije Marxa i Engelsa, jasno je da oni svoje zaključke stvaraju na osnovi
prošlosti (historijskog iskustva). Oni u historiji ne traže primjere za određeni filozofski pristup, nego je za
njih u traženju spoznaje historija samostalna naučna disciplina. Shvaćanje historije kao složenog, ali
otvorenog procesa obavezuje historičara da stalno produbljuje svoje metode istraživanja i pokuša naći
odgovor kako se historijski razvoj stalno oblikuje iz nasljeđene prirode i dinamičnih društvenih struktura u
toku historije. Za Marxa je važno i to da on ne odvaja ljudsku prirodu od društvene prirode čovjeka, jer
kako god samo društvo proizvodi čovjeka, tako i on proizvodi društvo. Marx smatra da čovjek mijenja
sebe sa sviješću da je društveno biće i slobodan pojedinac uvjet za slobodu svih članova društva.
Društveni sistem ne stoji iznad čovjeka kao u savremenom strukturalizmu, nego ga uključuje u sebe. Po
Marxu, ljudi su tvorci sami svoje historije. Različita i vrlo često suprotna tumačenja marxove teorije,
odnosno, rasprave šta su njegove izvorne teze, dijelila je historičare na marksiste i nemarksiste. Sam
Marx, sagledavajući pogrešna tumačenja njegovih gledišta, znao je izjaviti da on nije marksist. Po
Đurđevu, izvorni marksizam dao je mogućnost da se u punom dijalektičkom jedinstvu shvati svestrani
razvitak čovječanstva, kao prirodno-historijski proces. Stvarni razvitak čovječanstva sastoji se od dvije
strane procesa, koje se u teoriji izražavaju kao historizam i evolucionizam. Pitanje odnosa historizma i
evolucionizma nije jednostavno. Ove dvije strane historijskog procesa nalaze se u njegovom jedinstvu, ali
se također javljaju i kao suprotnosti. Historizam se suprotstavlja evolucionizmu kao strana razvoja koja
izražava slučajnost, dok se evolucionizam izražava kroz zakonitost u razvitku i izražava se kroz opće.
Prirodna i društvena evolucija izlaze jedna iz druge i djeluju jedna na drugu. Dosljedni dijalektički
materijalizam razvitak čovječanstva tumači dijalektičkim prožimanjem slučajnosti i zakonitosti općeg i
pojedinačnog, odnosno, individualnog i kolektivnog. Dijalektička zakonitost može doći do izražaja samo u
toku stvarnog procesa. Po M. Gross, marksizam je prvi upotrijebio strukturalnu analizu u istraživanju
društvenog procesa. Na osnovi toga, ona zaključuje da prema marksističkom tumačenju, historija je
historijska društvena struktura u razvoju. Od strukturalista se ipak razlikuje po tome što marksistički
pristup predmetu istraživanja se ne zasniva samo na strukturalnoj metodi, nego i na težnji ka
dijalektičkom jedinstvu u istraživanju događaja, struktura i razvoja.
Savremena francuska historiografija XX stoljeća

Moderna francuska historijska škola oslanja se na rezultate historiografije postignute u XIX stoljeću, a dalji
razvoj je uslovljen pojavom interdisciplinarnosti, tj. pojava historijske demografije, antropologije i
sociologije. Osloncem na ove nauke francuska historiografija je proširila broj tema. U francuskoj
historiografiji XX stoljeća jasno su prepoznatljive 4 generacije historičara, okupljenih oko časopisa ''Anali''.
Prvu generaciju čine, tzv. Berreov krug i osnivači ''Anala'' u prvoj polovici XX stoljeća. Braudelovo doba je
druga generacija, a započinje iza 1945. Treća generacija je tzv. serijalna historija ili historija mrvica,
započinje 1960. i 1970. godina i iza 1968. pojavljuje se tzv. historija mentaliteta.

Berreov krug

Prvoj generaciji historičara francuske moderne historiografije, pripadaju Henri Pirenne i Henri Berre.
Bitno će uticati na pojavu ''Anala''. Pirenne je belgijski historičar, koji će odigrati odlučujuću ulogu u
formiranju generacije historičara, koja prekida sa događajnom historiografijom. Mada je potekao iz
Rankeove škole, te pod uticajem Lamprehtove kulturne historije, Pirenne je položio temelje historiji
društvenih struktura, time što je proširio istraživanja na različita područja društvenog života. On je izradio
teoriju društvenih promjena u srednjem vijeku, na osnovi historijskih činjenica, služeći se sociološkom
metodom. Posebno se bavio proučavanjem historije srednjovjekovnih evropskih gradova, čiji nastanak
vezuje za razvoj trgovine u XI i XII stoljeću. Napisao je djela: ''Povijest Evrope od seobe naroda do XVI
stoljeća'', izdano u Zagrebu 1956., i ''Privredna povijest evropskog Zapada u srednjem vijeku''.

Henri Berre svojom kritikom tradicionalne pozitivističke historiografije, dao je znatan doprinos razvoju tzv.
socijalne historije. On snažno utiče na slom pozitivističke historije i doprinosi razvoju tzv. nove historije
svojim naporom da historija, kao jedan od oblika traženja istine, postane prava nauka koja istražuje
društvene procese. On želi novu historiju kao novu disciplinu. Za razliku od pozitivista, koji su
historiografiji kao deskriptivnoj nauci suprotstavili sociologiju i koji su odbacili filozofiju historije kao
metafizički prilaz, Berre spajanjem historije, filozofije historije i sociologije želi stvoriti sintezu nauke o
društvu.

Nastojao je da postigne naučnu sintezu apstraktnim spajanjem ovih disciplina. U svojoj knjizi ''Sinteza kao
metoda u historiji'', Berre nastoji da učvrsti naučnost historije uspostavljenjem tzv. historijske sinteze.
Naučna sinteza, po njemu, treba da bude spoj slučajnosti, nužnosti i logike, pri čemu historijskoj
dimenziji, u okviru historijske sinteze, pripisuje samo slučajnost. On ističe da se eruditska sinteza bavi
samo reprodukovanjem događaja, pa on želi stvoriti naučnu sintezu koja bi te događaje i objasnila. Mada
Berre ističe da su analiza i sinteza nerazdvojno povezane, što je neosporno, po Đurđevu, ipak naučna
sinteza nije uslovljena samo naučnom analizom. Berre ne unosi prirodnu komponentu u historijsku
sintezu bez koje, po Đurđevu, nema naučne sinteze. Ako se na osnovi analitičkih rezultata daju isključivo
sintetički zaključci, ne vodeći pri tome računa šta je analizom apstrahovano, tj. koliko je ono što je
ispitivano izdvojeno iz cjeline, tada se dobivaju i apstraktni zaključci koji nemaju ništa zajedničko sa
stvarnim životom. Njegov nacrt historije uopće vodi računa o mediteransko-evropskom razvitku,
naglašava razvoj evropskih naroda, dok razvoj drugih naroda zanemaruje i stavlja ih na rub civilizacije.

Osnivači ''Anala''

Za razumijevanje ne samo francuske savremene historiografije, nego razvoja historiografije cijelog XX

stoljeća, važno je sagledati uslove u okviru kojih se pojavljuju ''Anali'', te samu djelatnost njihovih
osnivača, Luciena Febvrea i Marca Bloch. Djelatnost Luciena Febvrea i Marca Blocha u borbi za novi
pristup u historiji, kao i njihov istraživački rad, M. Gross smatra da su izvršili presudan uticaj na razvoj
historiografije uopće. Oni su se susreli 1920. kao profesori u Strasbourgu, a već 1929. pokreću ''Anale'',
pod nazivom ''Annales historiques et sociales''. Osnivanjem ovog časopisa dat je temelj modernoj
francuskoj historiografiji. Oni oblikuju novu historiju, ukazujući pri tome na potrebu interdisciplinarnosti,
posebno ukazujući na domete sociologije, geodrafije, demografije, statistike, psihologije, etnografije i dr.
Svaka struka, uzeta posebno, predstavlja, po njima, samo opći odlomak kretanja ka spoznaji. Osnovna
gledišta francuske moderne škole iznijeta su u Blochovom nedovršenom djelu ''Apologija historije ili zanat
historičara'' i Febvreovom nizu članaka u časopisu ''Anali''. Dok Bloch istražuje dugotrajne ekonomsko-
sociološke strukture, Febvre se bavi mentalitetima. Glavne smjernice historije mentaliteta, Lucien Febvre
je izložio u svoja dva članka: ''Psihologija i historija'', u Francuskoj enciklopediji, tom 8, 1938. godine, i
''Osjećajnost u historiji'', objavljeno u ''Analima'' 1941. godine.

Za njih je karakteristično da probleme u historiografiji rješavaju suprotno njemačkom historizmu, a u

duhu sociološke historije. Marc Bloch, kao medievalist, polazi stopama Pirennea i daje prve sintetske
radove iz socijalne historije feudalnog društva. Područje istraživanja Luciena Febvrea bilo je područje
historije religije i ideje. On je bio zaokupljen problemom primjene socijalne psihologije u historijskom
istraživanju, zbog čega je upravo struktura mentaliteta postala predmetom kasnije generacije analista. On
vodi bitku za novi pristup historiji, po kojem je ona ''kći svoga vremena''. Za njega je historija slijed
cjelovitih i zatvorenih struktura, koje se nisu mogle pretvarati jedna u drugu. Još je u XIX stoljeću u
Francuskoj postojala tzv. Praktična škola za visoke studije koja je, za razliku od Sorbonne, držala nastavu
na osnovi rezultata istraživanja. L. Febvre će 1947. , u okviru te škole, osnovati tzv. Šestu sekciju, sa
programom interdisciplinarnosti otvorenim za sve društvene nauke, istraživački i kolektivni rad. Na taj
način, grupa oko ''Anala'' je imala uticaj u nastavi, a ne samo u istraživačkom radu.

Već je Berre istakao problem odnosa između tradicionalne historije i historije sinteze. U tom pravcu su
nastavili Bloch i Febvre. Naime, političkoj historiji, kao historiji pripovijedanja i površnim događajima,
ispod kojih se ne vide dubinske strukture, oni suprotstavljaju ekonomsku historiju, kojoj pokušavaju
osigurati središnje mjesto u historiografiji uopće. Ne prihvataju mišljenje pozitivista da je u autentičnim
dokumentima sadržana sva istina, te treba samo slijediti tragove događaja, odnosno, shvatanje da
historijska činjenica unaprijed postoji, pa historičar nema potrebe pristupati historijskoj interpretaciji. Za
njih ne postoji historijska činjenica te historičar mora iz izvora odabrati podatke za naučnu konstrukciju,
koja će omogućiti utvrđivanje i objašnjenje određenih pojava u prošlosti. Tradicionalni sadržaj historije,
kao što su politika i političke institucije, pravo, djelovanje pojedinih ličnosti, oni zamjenjuju interesom za
materijalnu proizvodnju, pri čemu uporedna i strukturalna metoda istraživanja dobiva posebno značenje.

Braudelovo doba

U drugoj generaciji historičara, okupljenih oko ''Anala'', najznačajniji su Ernest Labrousse i Fernand
Braudel. Labrusovim djelom, ekonomska i socijalna historija postaju dominantne među analistima.
Njegovo djelo ''Nacrt kretanja cijena i prihodi u Francuskoj u XVIII stoljeću'' je temelj nove metode u
okviru škole ekonomske historije. Njegovo korištenje kvantitativne metode u ekonomskoj historiji kasnije
historičari primjenjuju na društveno-kulturne pojave. On je među prvim analistima razradio pitanje
kvantitativne metode u historijskom istraživanju. Prvi je historičar koji je u historiografiju ''Anala'' uveo
pojam strukture (dugog trajanja) i konjunkture (cikličnog kretanja). Ipak, u ovom razdoblju glavna ličnost,
kako organizacijski, tako i u postavljanju novih istraživačkih pitanja, je Fernand Braudel, kojeg M. Gross
smatra najznačajnijim historičarem XX stoljeća. On je proširio područje istraživanja na sva područja
materijalnog i duhovnog života. Ovi predstavnici ne žele pisati o historiji, nego daju prednost određenim
istraživačkim pitanjima. Oni se bave teorijskim pitanjima, ali i njihovom primjenom u praksi, pri čemu su
protivnici i Hegelove filozofije historije i njemačkog historizma. Ranije su se historičari zanimali za
geografiju, sociologiju, ekonomiju i antropologiju; sada nastaje ideja o tzv. totalnoj ili globalnoj historiji,
koja društvo, religiju, ekonomiju, ideologiju, identitet i dr. pojave, sagledava u njihovoj povezanosti u
jednoj epohi i na jednom prostoru. Totalna ili globalna historiografija označava težnju da se određeni
problem što obuhvatnije objasni, odnosno, šire nego što su to činile druge društvene nauke, ali koristeći
njihovu metodu i njihove pojmove. Iz toga je proizišlo mišljenje da je historijska nauka jedina koja
omogućava totalnu historiju, koja opet ne smije društvo, religiju, ekonomiju, ideologiju i mentalitet
posmatrati pojedinačno, nego u njihovoj povezanosti unutar jedne epohe i jednog prostora. Polazeći od
Labrousseovih konjunktura, Braudel ide dalje prema strukturama dugog trajanja. I njegova historija je i
ekonomska i socijalna kao i Labrousseova, ali je u isto vrijeme i svaka druga geografska, politička, kulturna
i sl. Braudel razlikuje strukturalnu historiju od prirodne dugotrajnosti, dajući prednost onoj prvoj. Ovo
razlikovanje počiva na shvatanju da pojedini spratovi u historijskom zbivanju imaju različito vrijeme
trajanja, odnosno, na shvatanju da se odnos čovjeka prema prirodi odlikuje dugotrajnošću, a historija koja
je bila predmet tradicionalne historiografije, kratkotrajnom dugotrajnošću. Između prirodne dugotrajnosti
i historijske događajnosti nalaze se spratovi koji se kreću usporenim vremenom, lagano ritmički i tu spada
strukturalna historija. Osnova toj čitavoj zgradi je čovjekov odnos prema prirodi, koji se odlikuje
polupokretljivošću, na kojoj počiva strukturalna historija, a na ovoj, pak, događajna historija. Ovo
Braudelovo gledište je izloženo u predgovoru njegove knjige ''Sredozemlje i sredozemni svijet u doba
Filipa II, 1556-1598.'', objav. 1949. godine, a potom i u članku ''Historija i društvene nauke, dugo trajanje'',
u časopisu ''Anali'', 1958. godine. U strukturalnu historiju, Braudel je uveo ne samo da se ona ritmički
kreće, nego je po njemu taj ritam sačinjen od 3 razine: 1. vrijeme dugog trajanja, koje je gotovo
nepokretno, a čini ga odnos čovjeka prema prirodi, tj. dugotrajnost. To je vrijeme ponavljanja, stalnih
povrataka i ciklusa koji iznova počinju. To je period tzv. geohistorije, koja je, po Braudelu, gotovo
nepokretna; 2. vrijeme polaganih promjena ekonomskih, političkih i društvenih struktura, koje
obuhvataju društvo, državu, civilizaciju-to je strukturalna historija; 3. vrijeme brzih promjena, tj. vrijeme
političkih i vojnih događaja, skrojeno po mjeri pojedinca. Kombinacijom ovih razina dobija se historijski
ritam. Međutim, po Đurđevu, Braudel ipak ne uspijeva dati odgovor na osnovno metodološko pitanje,
koje je postavio u svojoj knjizi, a to je ''kako povezati povijesne strukture dugog trajanja sa događajima
koji se brzo kreću''? Braudel u događajima vidi epizodne činjenice koje poistovjećuje sa političkom
historijom kao površnim nizanjem događaja, koji nisu bitni za objašnjenje struktura. Pojedinačni događaji
su samo površinske pojave dok historičar, po njemu, mora dosegnuti spoznaju o dubinama. Braudelovo
shvatanje dugog trajanja, po Đurđevu, prirodne postojanosti u historiji, pretvara historiju prije svega u
geohistoriju, zatim u antropogeografiju, a potom u sociologiju. Ovo Braudelovo shvatanje, po Đurđevu, je
jednostrano i statično i nije saobraženo u promjenama, koje tokom historije nastaju u prirodi, odnosno, u
promjenama odnosa čovjeka prema prirodi, kao i promjena u samoj ljudskoj prirodi, što se ne da objasniti
svođenjem na antropografiju. Svojom geohistorijom, Braudel je pojačao antropološki smjer u francuskoj
historiografiji. Strukture su, po njemu, geografske, ekološke, ekonomske, društvene i kulturne pojave,
koje ostaju dugotrajno iste i razvijaju se gotovo neprimjetno. M. Gross, pod uticajem Braudela, zastupa
strukturalnu historiju i tumači je kao historijsku strukturu u razvoju. Tako shvaćena strukturalna historija
obuhvata sve pravce koji zastupaju smjenu društvenih poredaka. Ipak, u svom drugom udžbeniku, ona se
kritički osvrće na neka Braudelova gledišta. Poput Đurđeva, i ona konstatuje da Braudel ne uspijeva
odgovoriti na osnovno pitanje što ga postavlja njegovo djelo, a to je povezanost vremenskih razina.
Štaviše, on u događajima vidi epizodne činjenice, koje poistovjećuje sa političkom historijom kao
površnim nizanjem događaja, nevažnim za objašnjenje struktura.

Serijalna historija ili historija mrvica (III generacija analista)

Ovo su Braudelovi učenici, koji ipak u potpunosti ne prihvataju njegovo učenje. Oni ostaju pri vremenskim
razinama, ali to više nije usmjerenje ka njegovoj totalnoj ili globalnoj historiji. Po njima, strukture nisu
potpuno nepokretne, kao kod Braudela. Strukture su, po Braudelu, niz ekonomskih, društvenih,
geografskih, kulturnih i mentalnih odnosa, koji relativno dugo traju, povezuju skupine ljudi, te uglavnom
određuju one historijske događaje, koje savremenici mogu sami uočiti. Za Braudela struktura obuhvata
gotovo pojam nepokretne geografske historije povetane konjunkturama, pri čemu površinski događaji
nisu bitni, dok za historičare ovog pravca one nisu gotovo nepokretne. Predstavnik serijalne historije je
Pierre Chaunnie, koji definiše strukturu kao sve ono što u jednom društvu i jednoj ekonomiji traje
dovoljno dugo da se ne može zapaziti običnim promatranjem. U njegovim radovima vidljiv je uticaj i
Labroussea i Braudela, jer se on najprije bavi ekonomskom historijom, a kasnije historijskom geografijom,
gdje ističe važnost prostora i saobraćajnica, na historijsko zbivanje. Njegova djela su tipična djela serijalne
historije. M. Gross konstatuje da je neosporna njegova uloga u prenošenju serijalnog pristupa na III
razinu, tj. razinu duhovnih kretanja. Serijalna historija je pristup istraživanju, koji konstruiše historijske
činjenice u vremenu, u serijama homogenih jedinica, koje se mogu uporediti. One se ponavljaju u
razmjerno dužem trajanju i unutar njega u određenim pravilnim intervalima. Serijalna historija
pojedinačne neponovljive događaje zamjenjuje pravilnim ponavljanjima. Sa serijalnom historijom, u
istraživanje je ušla kvantitativna metoda, kojom, na osnovi do tada neupotrebljavanih izvora (katastri,
popisi stanovništva, ugovori...), po njima, iza niza pojedinačnih činjenica, se vide pokreti, pravilnosti i
trajanje određenih struktura. Prva serijalna historija je ekonomska, a kasnije se postupak širi na
demografsku i socijalnu historiju, a na III razini, na istraživanje mentaliteta i kultura. Slabost ove
historiografije, kao i u drugim pravcima unutar francuske historiografije, je ta što se bave izrazito starim
historijama. Pozitivno u serijalnoj historiografiji je to što je uspjela da postigne značajne rezultate u
istraživanju demografskih struktura, odnosno, u utvrđivanju lokalnih i regionalnih obrazaca demografskog
ponašanja. Ova historija se naziva i historija mrvica, jer je karakteriše rascjepkanost na ograničene
međusobno odvojene historijske teme. Kritiku ovog usmjerenja dat će historičari sljedeće škole
antropološki usmjereni.

Historija mentaliteta (IV generacija)

Začetke ove historiografije nalazimo kod Luciena Febvrea i njegovih shvatanja mentalnih oruđa, tj. načina
mišljenja i osjećanja ljudi u određenoj društvenoj i kulturnoj sredini, u nekom razdoblju, ograničeno
vremenski i prostorno. Dok se Febvreova historija mentaliteta oslanjala na društvene i ekonomske okvire,
ova nova se pod uticajem drugih disciplina mijenja. Istraživanja se sada šire na one oblasti koje su bile u
domenu antropologa. Polazi se od Febvreovog historijskog mentaliteta, ali sa bitnim izmjenama i
dopunama. Sada se historičari ne bave prvenstveno ekonomskim i sociološkim problemima, nego, da bi
shvatili društvene fenomene, iskustvo sa kvantitativnom metodom u ekonomskoj historiji primjenjuju na
istraživanje kulturnih fenomena. Javlja se mišljenje nekih historičara da ekonomski i socijalni odnosi nisu
temelj kulturnih fenomena, nego obrnuto. Socijalna historija je proizvela historiju mentaliteta, jer je
posljednja generacija socijalne historiografije demografska kretanja sve više tumačila kao bitnim
kulturnim pojavama i počeli su se baviti kulturom i mentalitetima. Demografija je postala oruđe
historijske psihologije i antropologije, za istraživanje političkih struktura, tj. mentalnih okvira koji određuju
ponašanje. Historija mentaliteta je danas glavno područje istraživanja u Francuskoj. Ona istražuje
kategorije, koje smatra općenitim u njihovim historijskim okvirima, kao što su ljubav, strah i sl. Ovaj pojam
je nastao u Francuskoj, a izvan nje se naziva historijska psihologija, kulturna historija ili historijska
antropologija. To je široko područje istraživanja, koje pokriva duhovne, uz ekonomske i socijalne pojave,
tj. to je ukupnost fizičkog i duhovnog života ljudi. Pojam mentaliteta obuhvata cjelinu misli i osjećanja
ljudi, na određenom prostoru i u određenom vremenu. Historija mentaliteta je racionalna historija, ali ne
u smislu kako je ranije shvatana, pod uticajem geografije, sa aspekta ekonomsko-socijalnog interesovanja,
nego, prije svega kulturnog i antropološkog. Umjesto dugog trajanja izdvaja se samo jedan segment
određenog društva. Istražuju se teme u vezi sa definicijama normi, religije, pojma narodne kulture,
običaja i sl. Teme o ljudskom materijalizmu su usko vezane sa materijalnom kulturom. Najznačajniji
predstavnici ovog pravca su Georges Duby i Jacques Le Goff.

Georges Duby polazi od Blochove ekonomske i socijalne historije, prema istraživanju mentaliteta. U svom
najpoznatijem djelu, pod nazivom ''Tri reda u imaginarnom feudalizmu'', istražuje odnos mentalnog i
materijalnog u društvenim promjenama kolektivnih shvatanja društva pod tri reda: svećenika, vitezova i
seljaka. Po njemu, ljudima srednjeg vijeka, ekonomska stvarnost se činila nevažnom u odnosu na
duhovnost. On definiše pojam feudalnost kao srednjovjekovni mentalitet. Po njemu, treba istraživati
individualna, ali i kolektivna ponašanja, jer ih sve uglavnom obilježavaju ideologije, upozoravajući na
teškoće u istraživanju ideologija, jer izvori samo osvjetljavaju ideologije vladajućih klasa. Mentaliteti duže
traju od društvenih kretanja, koja su polaganija od ekonomskih i zato ih treba istraživati i proučavati.

Jacques Le Goff je Braudelov nasljednik u usmjerenju, ali i njegov kritičar. Le Goff smatra da je Braudel u
svom ''Sredozemlju'' političku historiju sveo na puki dodatak bez značaja te da nije uspio uspostaviti vezu
između tri razine. Oživljavanje političke historije je danas, za Le Goffa moguće i poželjno, ali samo ukoliko
u sebe uključuje i dimenziju simboličkog i imaginarnog. Historija bez imaginarnog je osakaćena i
neutjelovljena povijest, po Le Goffu. Proučavanje imaginarnog društva znači, po njemu, ući u srž njegove
svijesti i historijskog razvoja. On smatra da mora postojati veza između tri povijesna ritma, koja je
postavio Braudel. I Le Goff je medijevalist. U svom djelu ''Za jedan drugi srednji vijek, vrijeme, rad i
kultura Zapada'', zauzima se za jedan drugačiji pristup srednjem vijeku, na temelju istraživanja onog što
su ljudi zamišljali i kako su doživljavali stvarnost. Le Goff se bavi srednjovjekovnom civilizacijom Zapadne
Evrope, srednjovjekovnim gradovima, ali najviše temama iz historije mentaliteta. Djelo ''Srednjovjekovni
imaginarij'' je nastavak prvih eseja, koji proširuju i produbljuju potragu za obnovljenom vizijom
srednjovjekovne historije. U ovim drugim esejima raspravlja o tri teme: o vremenu, kao povlaštenom
predmetu historičara, o odnosima narodne i visoke kulture i o političkoj historiji i historijskoj
antropologiji, za koje daje i definicije. On kaže da ga zaokuplja pitanje imaginarnog, koje pokušava
definisati kroz tri tipa uputa: 1. koju pokušava definisati kroz pojmove koji su bliski imaginarnom, ali se
bitno razlikuju od njega; to su prikazivanje, mašta, simboličko i ideološko; 2. se odnosi na shvatanje da svi
dokumenti na kojima rade historičari mogu sadržavati i imaginarno; tako se isprave, povelje po obliku i
sadržaju mogu tumačiti pojmovima imaginarnog, jer pergament, tinta, rukopis, pečat izražavaju više od
prikazivanja zamisli jedne kulture, vlasti i moći; 3. proizilazi iz toga što se smatra da je povijest imaginarno
sačinjena od svjedočanstava, koja su specifična samo za nju, a to su umjetnička i književna djela. Treća
uputa, u stvari, proizilazi iz tvrdnje da u imaginarnom postoji slika. Jacques Le Goff vjeruje u naučnost
historije, jer samo takva historija pruža mogućnost spoznaje historijske stvarnosti, i znanje o historijskom
kretanju u vremenu je, po njemu, moguće. Za njega je koncepcija o historijskom razvoju i istraživanju
ljudskog roda, materijalne i duhovne stvarnosti sve ono što odlikuje historiju kao disciplinu različitu od
ostalih. On naglašava da ne može biti izričitih granica između historije sociologije i historije antropologije.
Njemu je ipak najbliža historija antropologije i, kako nam navodi, glavno područje njegovog interesovanja
je politička historija antropologije, pojam pod kojim se podrazumijeva nova politička historija, koja u sebe
uključuje cjelinu simboličkog i imaginarnog. Le Goff je jedan od savremenih historičara, koji je uvjeren da
je pripovijedanje bitan medij historijskog prikazivanja. On se vraća historiografiji velikih ljudi, što je
suprotno tradiciji ''Anala'', prema kojoj je glavni predmet istraživanja čovjek. Po Le Goffu, biografija mora
biti prikaz ličnog života čovjeka unutar određene epohe i društva. Treba istaći da se unutar francuske
historije mentaliteta stvaralo tlo za mikrohistoriju. Georges Duby i Jacques Le Goff nisu pisali
mikrohistoriju, ali je njihovo istraživanje sačuvalo imaginarno o srednjem vijeku, obuhvatalo je i
svakodnevicu, koja je uključena u i čini njen sastavni dio, a ova pak nestaje u historiji mentaliteta.