ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS

“WARISATA”

INALMAMA AKSA PAMPA TUQINA

QILLQIRINAKA: MARCOS ISRAEL PAREDES HUANCA

ALISON HELEN TORREZ CHOQUE

YATIQAWI: VALORES, ESPIRITUALIDAD Y RELIGIONES

T´AQA: “A”

MARA: PUSI MARA

PÄ WARANQA TUNKA KIMSA QALLQUNI MARA

 INALMAMA AKSA PAMPA TUQINA

1. QALLTA ARUNAKA (INTRODUCCION)

Aka qilltt’awixa inalmama laphipa tuqita lurt’awayapta, kunjamsa aksa pampa

tuqina markachirinakaxa nayra pachanakaxa wali yupachapxiritayna,
akhamaraki.

Achachilanakasaxa walpuni apnaqapxiritayna, warminakasta ma tarinakaru,

chachanakasti chuspanakaru.

Achachilanakasti aka quqana laphipxa walpini akhullipxiritayna, aka nayrapuni

alljt’asisina akhullt’apxanajanira ma irnaqawi qalltasina chika irnaqawina
samart’aapxana akhullt’apxana, irnaqawi tukuyxapxi ukhaxa akhullt’apxarakina,
yatipxanwa kunakitixa inalmamana laphipaxa chamanchasiriwa janirakiwa
jayrasiyaskiti, ukatwa laq’a achachilnakasaxa akhullipxana.

Janikiwa jupanakaki akhullipkanti, nayraqataxa pachamamaruwa

akhullt’ayapxana, akxaruwa achachilanakasaxa akhullisipkana, walpuni
pachamamaru, inalmamarusa yapanchapxana. Alkulanakampisa ch’allasipxana
suma sarantañapataki.

Jichhurunakansti janikiwajaqinakaxa achachilanakasana sarawipanaka

akxapxiti, janirakiwa wawapanakarusa yatisxapxiti kunjamakisa sarawinakasaxa
juk’ata juk’atawa inalmama akhulliña chhaqhaski. Yaqhipa jaqinakasti jani
sarawinakasaxa arkañatakixa, yaqha jach’a markanakaruwa sarxapxi, uka
markanakana jani sarawinakanipkaspa akhamaki jakasipxi.

Inalmama quqa alina laphipaxa nayra maranakatpachapuniwa laq’a

achachilanakasaxa akhullipxiritayna ukhamararusa wali uñtàtarakiwa
kunjamatixa inalmama laphipaxa askirakiwa suma k’umara qamasiñataki.

2
Walja aymara markachirinakaxa taqi kasta irnaqawinakana mayaki
akhullipxiritayna, chachanakampi warminakampi mä tariru ust’asisina, llujt’ampi
chika akhullipxana kunaymani tantachawinakana.

2. QHANANCHAWI (JUSTIFICACION):

Nanakaruxa wakt’apxituwa inalmama laphi tuqita arsuwayaña, aymara yathichiri

kamayuwa wakt’ayapxitu, ukatsti wakist’asipxtwa, jaqinakaru jiskhipipt’apta, aka
inalmamana laphipa tuqita, ukjarusti munaptwa taqi jaqinqakaru uñist’ayaña
kunjamasa nayraxa jiwasanakana janiwa sarawinakasaxa armasiñasakiti,
achachilanakasana thakhipa arkaskakiñasawa.

AMTAWI (objetivo)

Nanakaxa munaptwa unist’ayaña kunjamasa nayrapachanakaxa jiwasanakana

laq’a achachilanakasaxa inalmama akhullipxana sapa irmaqawinakana janiwa
armañasakiti aka markasana sarawipanaka ukata juk’ampi yatxataskakiñasawa
kunjamasa nayraxa inalmamaxa laphixa wali yupanchapxana nayrapacha
jaqinakaxa, jichha pachanakaxa janikiwa ancha ukhamakxiti sarawinakasaxa
armatakixiwa.

3. YATXATAWINAKA LURAWI (DESARROLLO DEL CONTENIDO)

Inalmama quqa alixa uñstawayataynawa khaysa Peru markana, narya

inkanakaxa wali yupaychapxiritayna jupanakaxa amuyapxanwa willka tataru
waxt’añataki, ukhamawa waranqa maranakawa kunaymani usunakata
qullasiñataki apnaqapxana.

Janq’u jaqinakaxa purinipkana ukhata yatipxanwa, kunjamatixa inkanakaxa

akhullipxana inalamamana laphipa, aka quqaruxa q’ara jaqinakaxa
sutichapxiritaynawa “erythoxylon” juchhurunakanxa taqpacha suyunakanwa wali
uñt’atawa inalmama sutimpi, jichhasti castillanu arunxa “coca” satarakiwa.

3
Janiwa suma yatxatawinakaxa utxkiti kunjamasa ayamaranakaxa
yapuchapxiripachanxa, ukampirusa yatisiwa kunjamatixa jupanakaxa
apnaqapxanwa qullasiñataki, ukhamaraki irnaqawinakana. Aka inalmamampixa
nayraqataruwa sarantayataskana, kunjamatixa, taqi kasta waxt’anakaru,
wilanchanakaru, uskupxana ayamara markchirinikasaxa, akanakwa lurapxanwa
pachamamaru yuspajarañataki taqi kunata churstu ukata.

Inkanakampi aymaranakampixa inalmama yapuchapxiritaynawa kaysa junt’u

uraqi manqhanakana kunakitixa; La Paz, Cochabamba, Santa Cruz, Potosi,
Beni, jach’a markanakana, aka qullasuyo markasata.

Jichhurunakanxa uñjasiwa thaya pampana qamasiri jaqinakaxäkhullipxi

pachamamaru arumtañataki.

Yatirinakaxa inalmamana laphipatwa ullart’apxi kunasa jutkani ukata

nayraqataruxa. Thaya pampanakanxa wali kunst’atawa inalmamana laphipaxa,
jaqinakaxa taqi chuymampi akhullt’asipxi.

Jiskhikipt’apta achilanakaru kunawsanakasa jupanakaxa inalmama laphixa

apnaqapxana, akhullipxana aksa pampa tuqina. Jchha pachanakansti inalmama
laphixa akhullisipkakiti irnaqawinakana, armatakixicha.

Inalmamaxa jiwasanakatakixa wali yaqatanwa aksa pampa tuqinxa,

markachirinkaxa kunaymani irnaqawinakana, kuna tantachawinakana, taqi kasta
aruskipt’awinakana, nayraqata inalmama laphpuniwa akhullt’asipxana. Ukjaruwa
kunaymani aruskipawinakampisa, irnaqawinakampisa, qalltapxana.

Achachilakasaxa walpuni akhullipxana, ukampi chikt’atapuniwa sarnaqapxana

inalmama quqana laphipampiwa kunaymani usunakata qullasipxana, ukatwaaka
inalmamaxa wali askiwa jiwasankataki, ukatarakiwa nayra jaqinakaxa
akhullipxiripachana.

4
Aka quqaalixa jilarakiwa junt’u qhirwa uraqina alipaxa jilsurakiwa ñ ama suxta
luqxama ukch’a, laphipaxa ch’uxñarakiwa, ina quñaki, ma juk’ita k’ask’awa,
panqarapaxa ma q’illt’asita ch’uxñawa.

Kunaymani tantachawinakana, aruskipawinakana, irnaqawinakana,

thuqhuwinakana, inalmama puniwa nayraqata uskt’asisina akhullt’asipxana,
ukata aru wakt’ayasipkana.

Nayra pachanakaxa achachilanakasaxa apnaqasipxapuninawa,

akhullt’asiñatakixa, uka puniwa nayrankana. Inalmama patxata janiwa
nuwasipkaspaki wali yupanchata punirakiwa, ma chuymani jaqirxamawa
rispitatawa.

Wali llamp’u chuymampiwa akhullt’asipxana jani kulirasa uka patxata janiwa

ancha tuqisipkaspati janirakiwa nuwasipkarakispati. Jichha pachanakanxa
achachinakasana juk’ata juk’atachhaqkayyastanwa, armasktanwa,
sarawipanaka jichhurrunakasti janiwa akhulltanti, achila awichunakati
akhullxapxi, wayna tawaqunakasti p’inqatanwaakhulliña.

Aka quqa inalmamaxa aymara markasana wali yupachatwa yatiri, layqa,

ch’amakani jupanakasti inalmama ali laphipanaka waxt’anakataki apnaqapxiwa,
pachamamaru luqtañataki, ukhamarurakisa jaqinakaxa ukhullipxiwa taki kasta
irnaqiwinakana kunakitixa aka alina laphipaxa walja chamanchirinakaniwa
ukatwa irnaqiwinakana janiwa jayrasiyaskiti iksa apartayasiwa.

Aturu, Urururu urunakawa jaqinakasti inalmama akhullipxiwa llujt’ampi sijarumpi

yanqha phusanukuñataki. Inalmamana laphipaxa wali askiwa, k’umara
jakasiñataki, qamasiñataki.

Ukamarurakisa saraksnawa wali askiwa kust’atawa aksa thayapampana

jakasirinakataki kunakitixa junt’uptayasiwa, janirakiwa manq’ata awtjayaskiti,
ukhamarusa p’iqi, puraka laka t’iji usunaka waliptayasiwa akanakataki aka
inalamama walirakixa.

5
Jichhurunakana jaqinakaxa janiwa inalmama laphi akhullxapxiti ukhamarusa
janirakiwa alkulsa umxapxiti, uka lantixa p’asanqallaki, refreskumpi kunaymani
tantachawinakana, irnaqawinakana, uskt’asjapxi. P’inqastanwa
achachilanakasana sarawipanaka arkaña.

Inalmamaxa janiwa ñanqha quqakiti janirakiwa yanqhachskiti janchisarusa,

p’iqisarusa , inalamama laphipa akhullisaxa wali k’umarakiwa, ch’ullqhinakakiwa
jakansa. Yaqhipa jaqinakasti aka inalamama quqa alipatxa yaqha yanqha
quraruwa kuttayapxi.

Ukatakixa ma mamaruxa akhama jist’apxarakta; jupaxa Dominga Chura satawa

niya suxtatunka phisqha maraniwa.

Akhama inalamamata astàraki.

Suti: Andres Rojas Rojas

Mara: Suxta Tunka

Yuwiri: Cotapanpa

“kuna sutinitasa nayaxa Andres Rojas Rojas Suxta Tunka maranitua naciritwa
aver cuynst’ama, 12 de mayo nacidojaxa, ña qhawqha marasa mik’itanaka
akhullxtaxa, ña nayasa suxta tunkaru mantxta ukhata akhullimpi, pirmiruta puri
akhama trabajutakisa akhullt’asipuniritwa, ukatta akhama tircira idadaru
mantawayxta ukhata suxta tunkaru manyxya, ukhata akhuliwayxta kuna
trajajutatisa akhullt’asta. Akhama alwaxa trabaju qallt’anataki inalmamaxa
akullt’asta ya las diesaqixa ukhaxa invisi de ukhaxa akullxat’asirakta sayra
uraxija akhajixa akhullullt’asta, akhama manqt'asta ya akullxat'asiratta tartijixa ña
akhullxat'asirakta akarutunaklama (pusi jayp'u urasaru) akhullxat'asirakta
ukhullt'asiskarakta ukhanaraki trajajuskarakiktaya ni inakstantixa akhama uywa
annaqtana kunasa simpri punk inalmama janiwa tijti akhullisipuntü llujt'itampi
alt'asinta akhulista(…).

6
Suti: Julia Choque Choque

Mara: phisqatuanka

Yuwiri: tiwanaku

Nayaxa siktwa mamitaxaru kunstixa inalmamata, jupaxa siea; nayaxa janiwa

yatkayäti inalmama sutipata, nanaka tuqina saptwa (coca) laphi ukhamawa
sapta, jupaxa uñtawayyiwa, apnaqiri tataparu taqi pachana,jupaxa sarakiwa
nayra tinpuna papitupaxa apnaqanwa, umawiñakana, awatiñanakana,
pachamana waxt'añanakana janira ch'uqi luraña qalkawinakana ukamaraki
inalmama sata quqaxa wali unt’atawa nayra pachanakatpuniwa.

Nayaxa amtastwa kunjamatixxa papitupaxa, apnaqirinawa inalmama laphi, nayra

jaqichasiwinakana ukana, uka pachanakanxa jaqichasiñanakata inalmama
uñtt'awayta nayaxa ukana uka pachanakanxa jaqichasiñanakata inalmama
walipuniwa inalmamaxa apnaqapxana, kunaymani phunpchawinakana.

Nayara papituxa akhama sanwa:

“Janiwa armasitati coca uscuña taqi yapuchawina awatinakana p’iqi usu

sartatama ukhaxa, jumaxa coca uscusita ukhamaraki wali suma alkhult’atawa
wali rispitunpi jacha tataru” jani armasitati lulu ukhamawa situ.

Aka inalmama laphi janiwa suma apnaqasphiti aka pachanakana, nayara

pachana wali suma apnaqasina, nayra pachaxa unt’awaytwa ch’allawinakana
usu qullasiñanakana wali kusawa uka usunakataki, yaqhipa jaqinakasti
apnaqapxiwa aljañatakiki, qullqichasiñataki.

Ukakispawa janiwa armasitati inalmamata janiwa armasitati.

7
4. TUKUYAWINAKA (CONCLUSIÓN):

Tukuyañatakixa inalmama quqa alina laphipaxa, jiwasa aymara wila

masinakasataki wali askiwa, jiwasanakataki taqi kunatakipuniwa
achachilanakasaxa apnaqapxana, aka inalmamaxa akhulliñataki, ukhamarusa
kullasiñataki jichhunakansa nayra sarawinakaxa armatakixarakiwa, janikiwa
achachilanakasana sarawipanaka amtxtanti, ukhamakiwa sarnaqxtana.

Wali wakiskiriwa taqi wayna, tawaqu yatipxañapa, kunakitixa nayra aymara

achachilanakasana kunaymani yatiñapanaka, jichhurubakanxa
achachilanakasana sarawipanakampi sarantayaskakiñasawa, janiwa
armañasakiti, qullasipxañasawa kunjamsa jupankaxa qullasipxana, kunjamsa
jupanakaxa qamasipxana.

Maysatuqitxa sapxarakiristwa inalmamana laphipaxa wali

ch’amanchirinakaniwa, ukatwa achachilanakasaxa wali yupanchpxana,
jiwasanakaxa ukhamaraki yupanchapxañasa.

Inalmamana laphipa lantixa p’asanqallaki kunamani tantachawinakana,

irnaqawinakana, phunchhawinkana, jaqinakaxa ustt’asxapxi marata
maratjamawa, aka aymara sarawipanaka armastt’ana.

Aksa pampa tuqinakana janikiwa yaqasxtanti jiwaspachwawa akhamakiwa

sarnaqxtana jani sarawinakaniksnä ukhama, ukhaamarusa janirakiwa
kunaymani waxt’anaka lurxapxtanti pachamamaru yuspajarasa.

8
Inalmama mama (aire de huayno)

Qillri: Nestor Soria

Jaylliwi: Pablo Gonzales Jazey

Wakichiri: Pablo Gonzales Jazey

INALMAMA
Inalmama lapni

Tata yayaviraqocha

Jaqinakataki yapuchatatawa

Lakapatxama yatiripxañapataki

Inalmama inkanakata jutta

Kollasuyo marka utsatatwa

Amthapiyita

Jisk”achatapxayatama ukata

Nina manqhinakana wali chamanpi

Inalmama jani ukankasmana

Maninakajaxa chhaqharapxaspanwa

Aka pacha chamaktani ukhaxa

Wastata kalltañataki

9
 Inalmama jumapuniwa

Akhullisina jakaxa

Thusanqallu jani manqasisa

Inalmama jumatawa pobresanaka

Thithitixa janiqullqiniti

Uka jaqitaki wa miskitawa.

10
5. PANKANAKA UÑAKIPAWI (BIBLIOGRAFÍA)

FEDERACIÓN ÚNICA DE MUJERES CAMPESINAS DEL ALTIPLANO SUR “BARTOLINA

SISA”. (1996).

MANUAL DE PANTAS MEDICINALES. LA PAZ BOLIVIA: NUESTRA BIBLIOTECA

MAZI, M.V.(2007). INSTITUTO NORMAL SUPERIOR EN EDUCACIÓN INTEGRAL

BILINGÜE “WARISATA”. WARISATA – LA PAZ- BOLIVIA: MINISTERIO DE EDUCACIÓN.

11
12
SIQTAWI KUNATAKISA INALMAMAXA APNAQASI AKSA TUQINA

13
14