3JMJOEBTJ
allegato a Basilicata Mezzogiorno

inserto di Basilicatanet.it 
RegJTUSB[JPOF N°
268/1999 Tribunale di Potenza.

Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

KUJTIMET. VRASJA NE PABESI E HASAN RIZA PASHES DHE DOREZIMI I SHKODRES NGA ESADI
Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni
edhe
online
WWW.SHQIPTARJA.COM
Viti III - Nr:26 E diel, 30 qershor 2013 Kryeredaktore: Admirina PEÇI

100 VJET, LUFTA E SHKODRES

Pleqtë e Shijakut rrëfejnë tradhëtinë e Esadit
AGIM FAJA Zi, përveç Plavës e Gucisë, Hotit
dhe Grudës, dëshironte edhe
Shkodrën, me pretendimin se

F
ill pas shpalljes së Pa-
varësisë dhe formimit të
Qeverisë së Përkohshme,
u kërkua nga Evropa njohja
e Pavarësisë. Këtë kërkesë
të qeverisë e përkrahën men-
jëherë Austria dhe Italia,
natyrisht për interesat e veta
në Adriatik, por kjo u ra si
bombë ballkanasve, të cilët pas
armëpushimit të qeverisë turke
të 3 dhjetorit 1912, shpallën se
tokat e Perandorisë Otomane
në gadishull u takonin atyre,
si fitimtarë në luftën kundër
Turqisë. Ata nuk e vinin në
hesap fare Shqipërinë, bile
grekët arritën gjer atje sa të
deklaronin me brutalitet se
“është e pamundur me lejue
N ë librat e tij, Hamdi Bushati,
shqiptarët barbarë të jetojnë të
pavarur në djepin e qytetërimit
grek”. Oreksi i fqinjve sa vinte e
bëhej më i papërmbajtur. Mali i
Fishta, si e shkroi marshin ushtarak sipas porosisë së Hasan Riza Pashës
shkruan se si: “Hasan Rizaja i
propozoi At Gjergj Fishtës, të shk-
ruante një marrsh ushtarak për
tua mësuar ushtarëve shqiptarë
që ta këndonin kur të shkonin në
aty qenë varrosë paraardhësit.
NË FOTO:
(Majtas) Edhe serbët, veç Kosovës,
Esat Pashë ëndërronin edhe Durrësin, si
Toptani një skelë të tregtisë së tyre,
(djathtas) për t’i shpëtuar monopolit
Lufta e tregtar të Austro-Hungarisë.
Shkodrës Grekët, pasi kishin pushtuar
Lufta e Korçën e Gjirokastrën (madje
Shkodrës
kishin arritur gjer në Berat),
lakmonin edhe Vlorën. Qeve-
ria mori masa që në Janinë e
Shkodër, ku vazhdonte akoma
lufta e garnizoneve turke,
qëndresa të bëhej në emër të
Shqipërisë dhe jo të Turqisë.
Në ndarjen e kufijve, problem
paraqiti ndarja e pjesës veriore
stërvitje. At Gjergj Fishta ia për-
gatiti marshin dhe ia dërgoi. Pasha
ia shpërbleu njëqindfish, tue ia
për fisnikërinë, shpirtmadhësinë e
dhimbshurinë që tregoi për popul-
lin e vuajtur shkodran në periud-
dhe verilindore e Shqipërisë.
Kërkesave ekonomike dhe his-
torike që Mali i Zi dhe Serbia i
pague çdo strofë me lira ari turke *) hën e luftës, mbetet i paharruem. paraqitën më 17 dhe 21 janar 1913
... Shkodra ruan kujtime shumë të Edhe sot mbahen mend, nga ata që Konferencës së Ambasadorëve,
mira për Hasan Riza Pashën, i cili e kanë jetue atë kohë. faqe 18-19 sidomos për të marrë Shkodrën,
ju tha një “jo”... vijon në faqen 16-19

Bardhyl Xhama, Në Barile ripërtërihet

80-vjet mjeshtri riti i Pagëzimit
i rrëfenjës të Kukullave
Me rastin e 80-vjetorit të lindjes së shkrimtarit Rikthimi i një ceremonie laike të quajtur
Bardhyl Xhama, i cili vjen me një përvojë të “pagëzimi i kukullave”, sipas traditës së
pasur jetësore, njohje të thellë në fushën e diturisë vjetër në festën e Shën Gjon Pagëzorit.
ku ka lënë gjurmë e përvoja të rëndësishme, vjen si Të gjithë së bashku, fëmijë dhe të rritur
një vëzhgues i vëmendshëm i jetës së përditshme... performojnë në këtë ceremoni laike

torin e lindjes. Shkrimtari rritur do të performojnë në

XHAHID BUSHATI Bardhyl Xhama i takon
LORENZO ZOLFO këtë ceremoni laike.
brezit më të vjetër të letrave Bëhet fjalë për një traditë

I qetë nga natyra, me një

shpirt paqësor që mbart
mistere deti, me një vësh-
shqipe për fëmijë dhe të
rinj. Kjo moshë, sot, është K thehet sipas traditës
vjetër, ceremonia laike
e “pagëzimit të kukullave”
të lashtë arbereshe e cila
festohet në ditën e Shën
e paktë në tempullin e kul- Gjon Pagëzorit.Vajzat mes

Suzana Tamaro, vjen

trim sa të vëmendshëm aq turës sonë bashkëkohore e (puplet dhe Shenjanjet) moshës shtatë dhe njëm-
dhe prej kureshtari, spor- të ardhmërisë. Ndaj, kemi në festën e Shën Gjon bëdhjetë vjeç, të shoqëruara
tiv, duke sfiduar pleqërinë, të drejtë t’i krahasojmë me Pagëzorit.Kjo ceremoni nga nënat e tyre shkojnë

në shqip me romanin
si gjithnjë duke rrëfyer gurë të çmueshëm; përku- zhvillohet me iniciativën me shumë gëzim në sheshin
rrëfenjat e tij me brumë jdesja ndaj të cilëve është e Shoqatës Interkulurale kryesor të Barile-s.
nga mençuria e urtësia më shumë se një falën- dhe në bashkëpunim me Çdo çift i përbërë nga dy

popullore, rrëfenjat e tij sa
pedagogjike aq dhe artis-
tike, të cilat zënë vendin
më të gjerë në opusin e
krijimtarisë së autorit, i
kanë gdhendur më së miri
portretin, i kanë falut të
veçantën si individualitet
artistik në letrat shqipe. Ky
është një portret i vizatuar
me penelata të shpejta i
shkrimtarit për fëmijë e
të rinj Bardhyl Xhama,
që këto ditë feston 80-vje-
derim, më shumë se një
dashuri, më shumë se një
nderim. Të mos harrojmë
se, ata janë identitet dhe
kujtesë, mësues të heshtur
dhe mëkues të fjalës shqipe,
përhapës të pa lodhur të di-
turisë e të kulturës shqipe,
gjyshër që, edhe përmes
një mijë e një sakrificave,
falin buzëqeshje, dashuri e
ëndrra për nipërit e mbesat
e tyre, respektues deri...
faqe 20-21
“Përgjithmonë”
koreografin Robert Lani
(një shqiptar i cili është
trasferuar në Barile 20
vjet më parë dhe është
integruar mjaft mirë në
Me një stil futurist përshkruan strukturën shoqërore, duke
rolin e parandjenjave në themeluar kështu edhe
një shkollë vallëzimi ku
marrëdhëniet e dashurisë. mësohen vallet dhe nxit tra-
Pikëpyetjet që shënojnë ditën e këngëve në shqip) si
rrugëtimin e çdo njeriu dhe të shumë familjeve me
kostume arbereshe tradi-
cionale kostum.Të gjithë
së bashku, fëmijë dhe të
DHURATA HAMZAI faqe 22
vajza mbajnë enkas një
kukull lecke.Sipas radhës
“nënat vajza” vendosin në
tokë, me kujdes të madh,
sikur të ishin foshnja të
sapolindura, “kukullat-
fëmijë” në parmakun e
parë të shkallës prej guri
dhe hidhen tri herë duke
përsëritur formulën, “Pupa
de San Giuanni Battizzami
sti pann Sti pann janë pagë-
zuar”. Pastaj thirren..
faqe 21

Cyan magenta yellow black

16 SH.com
www.shqiptarja.com
HISTORI
E diel, 30 qershor 2013
PËRVJETORI NGJARJA
100 VJET, LUFTA
Pleqtë e Shijakut rrëfejnë rrethimin
AGIM FAJA
vijon nga faqja 15
...e plotë, madje edhe nga Franca e Rusia,
që ishin përkrahësit dhe mbrojtësit më të
mëdhenj të interesave sllave.
“Shkodra - tha në komunikatën e tij të 11
prillit 1913 ministri i jashtëm rus M. Sazo-
nov - iu la Shqipërisë për me mbajt paqen.
Një luftë e shkaktuar nga një veprim i tillë,
do të ishte një absurditet, aq më tepër që
Shkodra është një qytet thjesht shqiptar.
Këtë e vërtetojnë edhe raportet e konsullit
të lartë rus në Shkodër, ku dëshmohet me
prova të gjalla, se malazezët nuk kanë qenë
të zot të asimilonin disa mijëra shqiptarë
katolikë e muhamedanë, brenda tridhjetë e
sa vjetëve që i kishin në kufijtë e tyre. Po qe
se Mali i Zi do të shtinte në dorë një pjesë
të sanxhakut të Shkodrës, do të ligështohet
dhe do të rrezikohej për t’u bërë një Shqipëri
malazeze ...”
Për t’iu kundërvënë kësaj akuze, Mali i
Zi mburrej se do ta zgjidhte çështjen e asi-
milimit, duke vrarë meshkujt shqiptarë dhe
duke i detyruar gratë të martoheshin me
sllavë, duke i stërvitur fëmijët nëpër shkolla
sllave si dhe duke persekutuar myslimanë
e katolikë.
Të indinjuar nga ky deklarim, Mali i
Zi dhe Serbia nuk deshën t’ia dijnë për
vendimet e Konferencës së Ambasadorëve,
por vazhduan luftimet e filluara që më 9
tetor 1912, përgjatë kufirit turko-malazez.
Kjo datë shënon dhe fillimin e Luftës së
parë Ballkanike, ku kundër Turqisë hyjnë
me radhë edhe Serbia, edhe Bullgaria edhe
Greqia me Malin e Zi.
Ndërkohë që ushtria serbe kishte hyrë në
Durrës, Shkodra qe rrethuar nga Mali i Zi.
Forcat turke, që u bënin ballë malazezëve,
udhëhiqeshin nga komandanti turk Hasan
Riza Pasha.
Malazezët nga një majë e Taraboshit sipër
Shirokës dhe prej Boksit, gjuanin pa kur-
rfarë mëshire me top shtëpitë e qytetarëve
dhe tregun. Banorët, të ngushtuar për bukë,
vdisnin nga uria.
Nëpër llogoret e luftëtarëve gjaku shkon-
te rrëkajë. Megjithatë, Shkodra nuk u brak-
tis nga banorët e saj, përkundrazi populli
vendosi të luftojë deri në fund, duke marrë
parasysh të gjitha vuajtjet e rënda të luftës
e të rrethimit. Siç e dëshmojnë të moshuarit,
gjatë muajit shkurt shkollat vazhdonin
mësimet, madje piktori i ri Kolë Idromeno,
me një aparat të sjellë nga jashtë, shfaqte
filma kinematografikë për popullin. Shpallja
e pavarësisë kombëtare më 28 nëntor 1912 i
dha shpirt e frymëzim qëndresës së popullit.
Luftimet e zhvilluara në kodrat e Beltojës
e të Bërdicës, në Shtoj, Bardhaj, Tarabosh
etj. nuk e mposhtën dot shpirtin luftarak
të tyre. Ndër këto luftime hyri në histori
beteja e Bërdicës, ku brenda katër orëve
(sipas burimeve serbe, turke e italiane)
serbët lanë 1.600 të vrarë dhe 300 robër,
ndaj dhe u quajt “Kasaphana e Bërdicës”.
“O burra, drejt Shkodrës!” 100 vjetori i
luftës së Shkodrës, për mbrojtjen e kufijve
nga pushtuesit serbo-malezezë dhe kontributi
i krahinës së Shijakut në këtë luftë
Mbrojtja ushtarake e Shkodrës ndjehej
e sigurtë, pasi garnizonit të komanduar
nga Hasan Riza Pasha iu shtua edhe një
divizion rezervistësh të komanduar nga Esat
Toptani, që dikur kishte qenë komandant
ushtrie nën regjimin e xhonturqve.
Kur Eduard Greji (Edëard Grey) deklaroi
në Dhomën e Komuneve se Britania e Madhe
e fuqitë e tjera evropiane e kishin njohur një
herë pavarësinë e Shqipërisë brenda kufijve
të caktuar dhe ky vendim duhej respektuar,
se “Lufta që bëhet sot në Shqipëri nuk është
më një luftë çlirimtare dhe se operacionet
e Malit të Zi kundër Shkodrës kanë tipare
shoviniste”, atëherë komandanti i garni-
zonit turk, Hasan Riza Pasha, propozoi
që Shkodra të shpallej qytet shqiptar dhe
në ballkonin e Bashkisë të ngrihej flamuri
kuq e zi.
Hasan Riza Pasha, duke parë vetmohimin
e shkodranëve dhe të vullnetarëve nga e
gjithë Shqipëria, qëndresën trimërore të tyre
NË FOTO: Lufta e Shkodrës
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
kundër armikut, që preferonin të vdisnin
e të mos dorëzoheshin, edhe pse pa bukë e
ushqime, njëkohësisht për të mos shkaktuar
dhe ngatërresa mes dy ushtrive (turke dhe
shqiptare), pranoi që Esad Pasha të bëhej
zëvendës i Komandës së Përgjithshme.
Hasan Riza Pasha i nderonte shumë
guximtarët, bile i adhuronte. I shtymë
nga idetë e tij mbi të drejtat dhe liritë,
që duhej të kishte çdo komb i territorit
të osmanllinjve, me që ishte dhe ai vetë
arab, përpiqej që shqiptarëve t’ua mbante
të gjallë, bile dhe t’ua nxiste sa më tepër
nacionalizmin.
Në librat e tij, Hamdi Bushati, shkruan
se si: “Hasan Rizaja i propozoi At Gjergj
Fishtës, të shkruante një marrsh ushtarak
për tua mësuar ushtarëve shqiptarë që ta
këndonin kur të shkonin në stërvitje. At
Gjergj Fishta ia përgatiti marshin dhe ia
dërgoi. Pasha ia shpërbleu njëqindfi sh,
tue ia pague çdo strofë me lira ari turke
*) ... Shkodra ruan kujtime shumë të mira
për Hasan Riza Pashën, i
cili për fisnikërinë, shpirt-
madhësinë e dhimbshurinë
që tregoi për popullin e
vuajtur shkodran në pe-
riudhën e luftës, mbetet
i paharruem. Edhe sot në shtëpinë e tij dhe natën, tek kthehej në
mbahen mend, nga ata që banesën e vet, e vret pabesisht. Flitet se e
e kanë jetue atë kohë. vrau njeriu besnik i Esadit, Osman Bali.
Esad Pashë Toptani, “Opinioni publik shkodran, pat përshtyp-
që komandonte forcat rez- jen dhe bindjen se Esad Toptani e kishte
erviste dhe luftonte nën kurdisë planin e vrasjes së Hasan Riza
flamurin turk edhe pse Pashës me dorën e kriminelëve Osman
kishte udhëzim nga qeveria Bali, nga rrethet e Tiranës, të Mahmutit
e Vlorës së Ismail Qemalit nga Kavaja dhe të një të quejtunit Teofik
të luftonte nën flamurin sh- nga Shqipnia e Mesme” - shpjegon Hamdi
qiptar, u shqetësua shumë Bushati.
nga ky deklarim i koman- Edhe Miss Durhami, të njëjtën gjë nënvi-
dantit Hasan Riza Pasha, zon, kur shkruan: “Hasan Riza Pasha, kur
pasi i binte ndesh planeve pa se s’po vinte asnjë ndihmë nga Turqia,
të tij djallëzore. Armik i i vendosur për të mos ua lënë Shkodrën
betuar i pavarësisë kom- sllavëve (malazezve), mendoi që t’ua lërë
bëtare, ai fliste e shpifte shqiptarëve. Në fund të fundit, nga mëma
vazhdimisht kundër tij, ishte gjak shqiptari. Plani i tij ishte të
veçanërisht në radhët e merrej vesh me të gjithë fiset e malë-
divizionit të rezervistëve sive, që këta t’u binin në shpinë ushtrive
shqiptarë, duke synuar rrethuese, kurse ai me ushtrinë e tij, të
gjithnjë që të bëhej në të bënte po në të njëjtën kohë një sulm nga
ardhmen kryetar qeverie. mbrenda. Në këtë mënyrë, ai shpresonte
Që ta gëzonte vetë nderin ta këpuste në dysh ushtrinë malazeze dhe
e ngritjes së flamurit kuq e të shpëtonte qytetin **).
zi në ballkonin e Bashkisë Informacion shumë interesant, shumë të
së Shkodrës dhe për t’i gjallë e të mbushur me mundimet e luftës,
zënë vendin si komandant jep në librin esaj: “Rrethimi i Shkodrës” (10
i përgjithshëm Hasan Riza tetor 1912 - 24 prill 1913) të shkruar në
Pashës, në bashkëpunim me disa oficerë formë ditari, e shoqja e konsullit austriak
turq, më 30 janar 1913, e thërriti për darkë në Shkodër, zonja Hortense von Zambaur.
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
E SHKODRES
e Shkodrës e tradhëtinë e Esadit
Që në fillim të vjeshtës së dytë 1912, kur
forcat malazeze mësyen Shkodrën dhe tërë
shqiptarëve iu bë thirrje për të shkuar në
ndihmë, edhe shijakasit, të inkuadruar në
batalionin e sanxhakut të Durrësit, qenë
nisur drejt Shkodrës. I tërë populli e kishte
mendjen, sytë dhe zemrën tek vëllezërit e
tyre, që qëndronin të rrethuar dhe luftonin
për jetë a vdekje. Rrethimi i Shkodrës
i vitit 1912-1913, ndër më të ashprit që
përmend historia, u tregoi Fuqive të Mëdha
dhe mbarë botës se ç’është në gjendje të bëjë
një popull, kur udhëhiqet nga idealet e larta
të lirisë e pavarësisë. Dhe ishte pikë-risht
koha kur po gatuhej indipendenca e kombit.
Në përgjigje të telegramit të 17 nën-
torit 1912: “Lutemi me na tregue numrin
e fuqisë ushtarake që gjindet në Shëjak e
Durrës”, prefektura e Durrësit njoftonte:
“Fuqija ushtarake që ndodhet në Shëjak e
Durrës përbahet prej batalionit mustahfës
të Durrësit. Sa për numrin e këtij batalioni
të shpërndarë aty-këtu, ka 450 ushtarë”- dhe
më poshtë vazhdonte: “... vijat telegrafike
kanë mbetun si dejet pa gjak e nuk po
munden me punue ...” (18 nëntor 1912).
Po atë ditë, me një telegram tjetër, po kjo
prefekturë njoftonte komandën e Fuqive të
përgjithshme: “Batalioni mustahfëz i Dur-
rësit asht i armatosun me mauzerë dhe zyrës
së depos iu dha urdhëritë çojë nesër në Peqin
HISTORI 17
E diel, 30 qershor 2013
SH.com
www.shqiptarja.com
topash pa pikë dhimbsunije mu midis
Mali i Zi, përveç Plavës e grumbullit të shtëpive e mu midis grum-
bullit të njerëzve. Istikame aq të forta,
Gucisë, Hotit dhe Grudës, me hendeklidhje, brezash tela me gjema,
me llogore të fshehuna nën tokë e të
dëshironte edhe Shkodrën, ndërtueme me beton, me mure të fortë
me pretendimin se aty qenë prej guri, si në Shkodër nuk kam pa –
kujtonte gjithnjë Babë Surja.
varrosë paraardhësit. Edhe “Shumë punë na bajshin topat e ven-
dosun në kala dhe në faqen e Taraboshit
serbët, veç Kosovës, ëndër- të anës tonë. Vdisnin njerëzit prej urie,
ama për tu dorëzue, nuk dorëzoheshin.
ronin edhe Durrësin, si një Të gjithë i kishin marrë vesh zullumet
skelë të tregtisë së tyre, për që kishin ba malezezët e serbët nëpër
katundet, ku kishin kalue tue i plaçkit e
t’i shpëtuar monopolit treg- tue i vrame pleq e plaka, me gra, nuse e
deri dhe kalamajt e djepit, që i shponin
tar të Austro-Hungarisë. me bajonetat e pushkëve. Edhe pse kemi
vuejt shumë prej të ftohtit, se s’kishim
kapota, prej urisë se s’kishim bukë,
aq sa kemi mbërritë me hangër edhe
peksime të prishuna dhe mish kolsh, ne
as na shkonte në mendje me e dorëzue
Shkodrën, por ç’t’i bajsh Esat qenit, që
serb nuk mund ta lëshojë “vendin e shenjtë” na preu në besë, tue shkelë mbi gjakun
ku ndodhet Shkodra, kryeqyteti i moçëm i të e vllazënve tanë, të motrave e të çunave
parës mbretëri serbe; Pejën - selinë e patri- tanë. Megjithëse edhe prej nesh janë
kanës serbe, Deçanin e Gjakovën”. Por ata vra, por në ushtrinë e anmikut asht ba
i kishin bërë hesapet pa hanxhinë, ndaj kërdia. Merrni me mend, se kur sul-
siç thotë dhe shkrimtarja angleze Edith mojshim, shkelnim cipër kufomave të
Durham, “Malezezët luftën e pandehnin ushtarëve serbë e malazezë; gjimonte
një fushatë të shkurtër, që do të zgjaste toka prej topave, aq e madhe bahej
vetëm disa javë, dhe në spitale kishin lufta ...”.
ngritur vetëm 150 shtretër”. “Kam qenë vetë në Luftën e Shkodrës
Kur filluan luftimet dhe rreziku u shtua - tregonte Ramadan Kajmaku nga Ishmi.
NË FOTO: - Serbi na preu rrugën në Lesh e s’kishte
Esat Pashë shumë, si kudo, edhe në Shijak u lëshua
kushtrimi: “O burra, kush kah na vinte buka e ne për
Toptani mos me dekë, hajshim mish
asht vatanli (atdhetar) të
shkruhet gjonli (vullnetar) e kolsh ...”.
Mali i Zi, përveç “Jemi nisë në kambë drejt
të shkojmë drejt Shkodrës e
ta përzejmë Karadaku (Mali Plavës e Gucisë, Shkodrës, për të mbrojt kufijt e
i Zi)! Shqipnisë nga serbo-malezezët.
130 martina, që ndodhen këtu”. Hotit dhe Grudës, Dhjetë ditë rrugë kemi ba, tue
Në librin “Lufta Ballkanike. Mbrojtja e E atëherë, jo një për
Shkodrës”, Stamboll 1933, të dy autorëve shtëpi, por edhe nga dy e dëshironte edhe ec edhe natën pa pushue - trego-
tre dolën vullnetarë dhe jnë të moshuarit.
turq, Abdurrahman Nazif e Kirametin, jepet Shkodrën, me
kush me pushkë, e kush Aty kemi ndenjë jo pak, por
një hartë e Shkodrës me vijat e mbrojtjes dhe
pa pushkë, të udhëhequr pretendimin se nja dy muej e gjysëm. Maj men
forcat e vendosura në të. Në vijën e mbrojtjes të
nga komandanti Hasan se prej Shijaku kanë qenë:
zonës fushore, duke filluar nga liqeni në Shtoj, aty qenë varrosë
Deliallisi, Hafiz Maliq Ja- Haxhi Vrioni, Shaban Jevgu
Golem e deri te Ura e Mesit, autorët turq për-
kova dhe Ramë Kasa, mbi paraardhësit. me Ramazan Jevgun, Ali Hoxha,
mendin dhe forcat e batalionit të rezervistëve
800-850 vetë nga krahina Omer Dervishi, Man Kuçi, etj.
shqiptarë “Erzeni” të Shijakut. Në një hartë
e Shijkut morën rrugën Oficer që na drejtonte, ka qenë
tjetër, batalioni “Erzeni” është i vendosur në
drejt “Shkodërloces”, siç e Murat Muka.
T’planë të Lezhës me rreth 550 vetë. Më vonë,
thërriste populli, ku luftuan me heroizëm Këto pasazhe kaq interesante i gjejmë
komanda e garnizonit të Shkodrës dha urdhër
që ky batalion të vendoset në fushën e Shtoit të pashoq. Në fushën e nderit mbetën tek kënga popullore shijakase “Në Shijak
një nga frontet më të vështira, përballë një të vrarë mbi 70 luftëtarë. Vetëm nga foli tellalli ***)...”:
divizioni malazez. Duke folur për forcat e ven- qyteti i Shijakut morën pjesë si rezerv-
dosura në zonë fushore Shtoj e Golem, krahas istë e vullnetarë rreth 50 burra, si: Sure Në Shijak foli tellalli
batalioneve të rezervistëve të Tiranës, Dibrës, Keçi, Ahmet Deliallisi, Ahmet Kalleshi, E ndigjoi i vogli e i madhi
etj., autorët turq përmendin edhe batalionin e Shaqir Dashi, Halil Domi, Beshir Sabli, “Kush asht trim n’fushë t’mejdanit.
rezervistëve “Erzeni” të Shijakut (Erzen redif Sulë Dervishi, Ismail Kasa, Abdulla Sot t’i dalim zot vatanit,
tabur), ndërsa në skicën 3, ku jepet organika Çelbeqiri, Sali Zuriqi, Jusuf Shahini, Për në Shkodër turra-vrap,
Veli Abazi, etj. Të luftojm’ me Karadak.
e rezervistëve shqiptarë të Elbasanit thuhej
se ky divizion përbëhej nga katër regjimente: “Babë Surja, siç i thonim ne Sure Ta përzajmë prej Shqipnisë,
Keçit – dëfton një i moshuar – u kthye Shumadijen e Serbisë,
i Tiranës, i Elbasanit, i Beratit dhe i Durrësit.
Vetë regjimenti i Tiranës përbëhej nga tre prej Shkodre me kambën copë e çikë, Krajl Nikoll’n e Malit t’Zi,
batalione: i Tiranës, i Shijakut dhe i Krujës. se ia kishte damtue nji gjyle në luftën Se s’jem m’sue me ndej n’robni,
Shtypi dhe historiografia serbo-malazeze e Bërdicës, që u ba në shkurt të vitit Me na shkel i huej n’shpi,
e paraqitnin marrjen e Shkodrës si një gjë 1913 Në atë luftë atij ju vra dhe i biri Me na vra me v’lla e motër,
tepër të ligjshme. Që në memorandumet e 22-vjeçar, Zeneli. Ai na ka pas tregue Me na u ul kamb’kryq në votër!
17 dhe 21 janarit 1913, drejtuar Konferencës gjana të pabesueshme për rrethimin e
së Ambasadorëve, ata nënvizonin se “Kombi Shkodrës. Gjujshin malezezët me gjyle vijon në faqen 18
18 SH.com
www.shqiptarja.com
HISTORI
E diel, 30 qershor 2013
PËRVJETORI NGJARJA
vijon nga faqja 17
N’kambë, o trimat e Shijakut,
T’ shkojm t’i bijmë, ne, Karadakut
E t’luftojm’ së bashku sot.
Tokës tonë t’i dalim zot!
Tetëqind burra n’kambë jan çue
E drejt Shkodrës se ç’kan’ shkue,
Burra, pleq e djem të rinj,
Jo veç nji, por tre për shpi;
Kush me pushkë, kush me allti,
Për me i ra njatij Malit t’Zi.
Në Bërdicë se ç’asht ba nami,
S’luen Shkodra nga istikami.
Seç gjëmon në Tarabosh,
Dridhu Krajl, ore kodosh,
Se k’tu i thonë Shkodër-loce,
Brima e miut pes’qind grosh,
Nuk asht leht me hy ke ne,
Për pa t’hangër goja dhe.
S’e jep kurrë Shqipnin’ shqiptari
Se e ka trash’gim nga i pari.
“Në Shkodër luftuan me trimëri dhe
rezervistët shqiptarë që ndodheshin apo
erdhën nga Dibra, Durrësi, Tirana, Elba-
sani, Peqini, Berati, Shijaku, Devolli, Kruja,
Lushnja, Gramshi, deri te Korça e Gjirokas-
tra. Kjo i jepte qëndresës së Shkodrës një
karakter gjithëkombëtar”- shkruajnë dy
autorë shkodranë, në një kumtesë të tyre.
Duke folur për komandantin e tyre,
Hasan Deliallisin (Dushkaziun), të vjetrit
më pas do të dëftonin se ai, me nagant në
dorë, lëvizte nga një llogore në tjetrën, duke
këshilluar të rinjtë dhe duke u dhënë zemër
të plagosurve, duke organizuar sulme të një-
pasnjëshme dhe duke furnizuar me municion
luftëtarët, që shpesh zvarriteshin drejt arm-
iqve të vrarë, për t’u marrë armët. Atyre nuk
u shlyhej nga mendja një ditë e ftohtë me shi
e erë, që të shkulte nga vendi e nuk të linte
me ecë. “Edhe pse të uritun e të paveshun, me
thonj i mbajshim istikamet.
Komandant Hasani na tha se do të banim
nji sulm të beftë, prandaj u çue në kambë
dhe u sul i pari. Mbas tij u sulëm edhe
ne. Në sulm e sipër, mbasi vrau disa
serb e malazez, u godit randë në gjoks
dhe u shemb. Kur e tërhoqëm trupin e
tij, ai jepte e s’merrte, megjithatë me
shenjë na tregoi xhepin, ku kishte nji
bllok të vogël, në të cilin kishte shkrue
amanetet. Vrasja e komandant Hasanit
na pikëlloi të gjithëve, prandaj pasi e
varrosëm, po atë natë, ashtu së bashku
siç qemë, të gjithë shijakas, sulmuem
çadrat e anmiqve e bamë kërdinë, për
t’marrë hakun komandantit.
Po atë ditë që u vra Hasan Meu, u
vranë edhe Shaqir Dashi, Musa Gje-
pali e Halil Domi. Po atë ditë ne na u
plagosën randë edhe zavendëskoman-
danti, Hafiz Maliq Jakova me Abdulla
Keçin, Sure Keçin, Ramë Kasën etj.
Hafiz Maliqi qe burrë i ndershëm,
shumë i mençëm e trim i madh. Kur
bajshim ndonji pushim, ai na thonte:
“Ene ndigjoni këtu: me hasmin nuk ka
shumë muhabete; me hasmin vetëm
kjo di me fol!” - dhe i binte më pëllamb
kobures, që nuk e ndante prej brezi. Ju
nuk e besoni, por me fuqinë e tij, si hafiz
që ishte, kur na sulmuen serbët e malazest, për
të na kapë të gjallë, se na gjetën tue pushue,
ai ka shemb nji shkamb nga mali i Taraboshit
e gjithë gurët e shkambit i zunë përfund
ushtarët. E kemi pa vetë, me këta dy sy, ani
se ju nuk e besoni. Ose nuk mund të harrohet
ajo që bani Ibrahim Molla prej katundit Kox-
has. Kur po sulmonim, nji gjyle topi ia këput
fare njenën kambë. Ai grisi këmishën dhe i
NË FOTO:
Bateria e ar-
tilerisë serbe
drejt qytetit
të Shkodrës
në ndihmë të
malazezëve,
në Rrethimin
e Shkodrës
në 1913
Fishta, si e shkroi
marshin ushtarak
sipas porosisë së
Hasan Riza Pashës
tha shokut, që kishte në krah: “Lidhe dreqin
sa të mos dali gjaku!” dhe duke u mbështetur
mbi pushkën e tij, bërtiti me sa pat në ka-
ptinë: “O burra, përpara mbi dushmanin!”.
Duke mbyllur kujtimet, më plaku foli: “Eh,
sa ka vuejt Shkodra, por i lumt dora atij Avni
Rustemit, se Esat Pashë qeni, qysh në Shkodër
e pat ba hak plumbin!”
Dhe vërtetë, Shkodrën heroike nuk e
mposhti as rrethimi i gjatë i 70.000 ushtarëve
armiq, as mungesa e ilaçeve e as të ftohtit,
që i sollën kaq të vdekur; nuk e mposhtën as
edhe 72.000 predhat e hedhura nga serbo-
malazezët, por vetëm tradhëtia e Esad Pashë
Toptanit, i cili, duke qenë kundër shpalljes
së Pavarësisë dhe duke mbajtur një qëndrim
armiqësor kundër qeverisë së Ismail Qemalit,
më 23 prill të vitit 1913 ia dorëzoi qytetin
e Shkodrës Princ Danilit të Malit të Zi, pas
shtatë muaj luftimesh të përgjakshme.
“Mbas vdekjes së Hasan Riza Pashës,
komandantët e zonave vendosën si zëvendës
Esat Toptanin, mbasi ky përveç se kishte
gradën “pashë”, e lypnin edhe rrethanat që
ai të ishte i tillë - vazhdon të tregojë Hamdi
Bushati. - Mbasi siguroi postin e zëvendësva-
liut dhe komandant i Shkodrës, Esat Toptani
përnjëherë nisi bisedimet me malazeztë ...
Shkodra vazhdoi të mbetej e rrethueme
edhe tre muaj të tjerë. ... Esat Toptani,
i marrun vesh me malazeztë, më një
mënyrë o me një tjetër, pavarësisht nga
qëndrimi zyrtar, personalisht përpiqej
t’ia dorëzonte Shkodrën Malit të Zi.
... Ai për me sigurue postin e naltë të
sundimit të Shqipnisë, duhej t’i kënaqte
serbo-malazezët me tokat shqiptare, për
me pasë mandej përkrahjen politike ...
Më 21 prill 1913 malazezët hynë në
qytet. Më 25 prill 1913, princ Danili erdh
në Shkodër dhe doli në kala. Malazezët
shprazën 21 topa. Në kështjellë takohej
me Esat Toptanin. Ky përcillej me të
shtime topi dhe prej një batalioni nderi.”
Sipas disa qarqeve politike, Esati e dorë-
zoi Shkodrën për mungesë të bukës dhe
të ushqimeve, duke i parashtruar Malit
të Zi disa kondita. Esad Pasha, gjithnjë
mbahej si komandant ushtrie, me uni-
formën turke, duke u kapardisur si fit-
imtar nëpër Durrës, Tiranë dhe çiflikun
e vet, në katundin Rreth të Shijakut.
Madje oficerave turq u shtroi edhe një
darkë madhështore me rastin e largimit.
Nga një shënim i Mustafa Krujës i datës
12 maj 1913, pas atij akti të shëmtuar të nën-
shkrimit të marrëveshjes, që u nënshkrua atë
mesnatë që Esadi i dha në duar Princ Danilit
çelsat e Shkodrës, lexojmë: “Mbas ujdisë së
fshehtë, që ishte bamë midis Esad Pashë
Toptanit dhe serbëve në Shkodër, këta të
fundit e kishin lirue Shqipnin e Mesme, kur
ai po i dorëzonte Malit të Zi, Shkodrën. Pasha
e kishte lypun këtë lirim të ngutshëm prej
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
miqvet të vet, për me përgaditun atje sender-
timin e planeve të tija. Viset e lirueme ishin
të tana nën influencën e Esadit dhe pritshin
urdhnat e tij se ç’me bamë ... Esadi shpresonte
se me rrethanat politike të mbrendshme e
të jashtme do t’ishin pjekun për me shpallë
mbretnin e vet mbi Shqipnin ...”
Duke analizuar figurën e tij, gjithnjë
Mustafa Kruja shkruan: “... në politikë për
Esad Pashën fjala e nderit s’kishte fe kuptimi.
Qe ç’ka pas thanë njiherë, përpara meje e të
tjerëve, e kujtoj si tashti: “S’ka gja ma të lehtë
se me rrejtun nji diplomat t’Evropës; mjafton
nji “Parole d’honneur” (Për fjalë të nderit).
Ndërkohë që Krajl Nikolla dhe Princ
Danili deklaronin në mes të një entuziazmi të
papërmbajtur se “do të nguleshin në Shkodër
e gjallë nuk do të dilnin prej andej”, nën
insistimin e qeverisë austriake në Konfer-
encën e Londrës, Fuqitë e Mëdha, në mënyrë
të prerë urdhëruan qeverinë mbretërore
malazeze, që brenda një kohë sa më të
shkurtër, Shkodra të lirohej e t’u dorëzohej
Fuqive të Mëdha, të përfaqësuara prej koman-
dantëve të fuqive navale (detare) ndërkombë-
tare. Çështja
e Shkodrës dhe kryeneçësia e Krajl Nikollës
sollën një pështjellim tepër të vështirë, në
gjendjen kritike ku kishte mbërrijtë Evropa.
Të gjithë i frikësoheshin plasjes së ndonjë
lufte të përgjakshme botërore. Kjo është ar-
syeja që Austro-Hungaria ja ngjeshi ushtrinë
e vet Malit të Zi përgjatë kufijve veriorë dhe
ministrat e jashtëm të Italisë e Anglisë, gjer
dhe cari i Rusisë ia prenë shkurt drutë Kn-
jaz Nikollës, duke i dhënë ultimatum. Dhe
vërtet, më 14 maj 1913, serbo-malazezët ua
dorëzuan qytetin e Shkodrës Fuqive të Mëdha
Ndërkombëtare, të cilat pasi hynë në Shkodër,
shpallën një proklamatë të firmosur nga pesë
personalitete të lartë të Flotës Ndërkombë-

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
NË FOTO:
Hasan Riza
Pasha me
shokë
tare. Proklamata nënvizonte faktin që Fuqitë
e Mëdha të Evropës do të ushtronin pushtetin
e tyre në qytet, gjer në vendosjen e një autono-
mie në Shqipëri.Pas këtij akti, ndërsa serbët e
malazezët filluan tërheqjen për në tokat e tyre
në Serbi e Mal të Zi, edhe turqit u nisën drejt
Turqisë. Pas katër shekuj e gjysëm invazion,
ata largoheshin përfundimisht nga Shqipëria.
Vendi i tyre, dikur Perandori e Ballkanit dhe
posedues i tij, prej kohësh i quajtur “I sëmuri
i Ballkanit”, dukej ishte në agoni dhe bënte
katarsisin e vet. Domosdo, se fillonte shekulli
i ri. Edhe pse turqit tëhiqeshin për të mos u
kthyer kurrë më, populli nuk dinte se qysh ta
shprehte ballgamin disa shekullor që kishte
për ta, për gjithë ato të këqija e fatkeqësi, që
u kishin sjellë.
“Gurzi e Bregu i Matës - dëftonte Muhar-
rem Mirdita nga Ishmi - e grinë ushtrinë
turke, në kohën e luftës së Shkodrës më 1913,
kur po iknin prej Shkodre në Durrës e masanaj
në Turqi. Dulën vajzat të veshuna si djem e
i sulmuen më pushkë. Burrat kishin qanë
në mal me bag’ti. Për fat duël edhe lumi me
shumë ujë e shumëushtarë turq u mbytën.”
“Kam qenë i ri, kështu që i maj men mirë
kur janë kthye prej Shkodre ushtarët turq - ku-
jtonte plaku Sulë Dedja prej Xhafzotje. - Erd-
hën nga Shilorja e kaluën përmidis pazarit të
Shijakut. Kur panë në ballkonin e kazasë fla-
murin shqiptar, u vinte me plas prej marazit.
Domosdo, se kishin me qindra vjet që ishin
ke ne edhe bajshin me Shqipninë tonë si t’u
donte qejfi ...”Në përfundim të saj, Lufta e
Shkodrës, me betejat e saj të ashpra, të zhvil-
luara në malin e Taraboshit, kodrat e Belto-
jës, Bërdicës, Bardhanjorit, Shtoit, Golemit
etj., sipas statistikave të armikut rezultoi
që serbo-malazezët të kishin lënë 18.000
të vrarë (disa të tjerë japin shifrën 20.000
vetë), ndërsa forcat tona 2.000 të vrarë dhe
Mbrojtësit e Shkodrës, gjatë një përballje me forcat malazeze
MUSTAFA KRUJA:
Për Esadin fjala e nderit në
politikë s’kishte fe kuptimi
2.500 të plagosur. Pra, raporti është 1 me 10
në favor të forcave mbrojtëse të Shkodrës.
Thonë se kur Esad Pasha erdhi në Shijak,
shijakasit iu grumbulluan dhe e
pyetën përse e dorëzoi Shkodrën dhe
sa vetë u vranë atje. Kur ai u tha se
në një përpjekje, ndodhte të vriteshin
edhe shtatë-tetë vetë, ata duke qeshur,
pasi ia kishin mësuar tradhëtinë i
kishin thënë: Mos more Pashë, po ke
ne në Shijak, kaq vriten në një dasëm
o burrë i dheut! Ndonëse me përmasat
e një hiperbole, anekdota ka shumë
domethënie.
Në luftën për mbrojtjen e Shkodrës
nga pushtuesit serbo-malazezë, nga
qyteti i Shijakut dhe katundet për-
reth, që ishin ndën administratën e
tij, dhanë jetën në fushën e nderit
dhanë jetën 73 luftëtarë dhe trupat e
tyre, poulli i Shkodrës i futi në gjirin e
ngrohtë të tokës së vet, duke i nderuar
me respekt dhe duke i mbuluar me
dashuri. Është shumë kuptimplote
dhe shumë prekëse, ajo ç’ka të mosh-
uarit e tregonin për familjen e Babë
Sures. Kur e shoqja, pasi qe kthyer
pa djalin, i kishte thënë: “Po trupin e
Zenelit, o burrë, nuk do ta marrim nga
Shkodra për ta varros ke vorret tona?”,
ai iu përgjigj: “Jo moj grue, jo se haku
i tokës jemi , e tokë e jona asht e gjithë
Shqipnia. Kur t’na marri malli, do të shkojmë
atje për ta takue!”
Ndaj aq i vërtetë e bindës shkrimi i At
Nikollë Markut: “Prifti serb dhe Janullatos
– aleanca e djallit” ****), ku nënvizohej se
prifti serb Amofllohije Radoviç, i dërguar nga
Patriakana e Beogradit, ashtu si Janul-
latosi grek, ka nisur të kërkojë eshtrat
e ushtarëve pushtues serbëtë cilët duke
dashur t’i bëjnë varrin Shkodrës, lanë
kockat në tokat e saj, duke u bërë mish
për top të padronëve të tyre cmirëzinj e të
pangopur.
“Shqiptarët nuk kanë varre në dhe të
huaj, sepse kurrë nuk kanë vrarë, grabitur e
çfarosur popuj të tjerë – shkruan At Marku.
HISTORI 19
Forcat turke në Shkodër
NË FOTO:
Esad Pasha
– Historia na mëson shumë për të kaluarën
tonë në shekuj, por sidomos për vitet 1912
– 1913, kur Atdheu ynë u bë kurban për
fqinjët tanë, që në ato vite treguan natyrën
e tyre të vërtetë kundër kombit shqiptar ...”
SHËNIME:
*) – Hamdi Bushati “Shkodra dhe motet”
(Traditë, ngjarje, njerëz ...) vëllimi i parë –
Shkodër 1998.
**) - Kur në verë të vitit 1963 isha në
Shkodër, me praktikën mësimore të Institutit
të Lartë të Arteve (për të mbledhur materiale
për diplomën) dhe vizitova Kishën e Madhe
ose Katedralen (siç i thonin shkodranët), vura
re që në pjesën e pasme të saj ndodheshin
SH.com
E diel, 30 qershor 2013 www.shqiptarja.com
të betonuara në mur dy gjyle të mëdha topi.
Shoqëruesi, Ndoc Gurashi, më dëftoi se
këto gjyle ishin të vitit 1913, të hedhura nga
serbo-malazezët dhe qenë betonuar,
si dëshmi e atyre luftimeve të ashpra e
çnjerëzore. Këtë e vërteton edhe Hamdi
Bushati në vëllimin e parë të “Shkodra
dhe motet” (Traditë, ngjarje, njerëz ...)
- Shkodër 1998, faqa 460. “Pak mbasi
filloi bombardimi prej malazezve me
topa të kalibrit 210 mm, gjylet nisën të
bien në Kishën e Madhe dhe nëpër disa
lagje të qytetit ...”.
***) - Këtë këngë e kam mbledhur
nga dajë Lemi (Muharrem Biba), 72
vjeçar, më 16 qershor 1978. Dajë Lemi
ishte djali i tezes së Momës sime. Siç
më dëftonte ai, kjo këngë është kënduar
mjaft herët, aty rreth viteve të parë të
dhjetëvjeçarit të dytë të shekullit që iku.
Dajë Lemi thoshte se e kishte dëgjuar
nga i ati i tij, Hamid Biba, i cili kishte qenë
ushtar në Luftën e Shkodrës dhe këtë
këngë e kishte bërë vetë. Ai, edhe pse
kishin kaluar vite, jo vetëm që i mbante
mend shumë mirë vargjet e këngës, por
e këndonte shumë bukur, me kajkë.
****) - Gazeta Shqiptare – 9 dhje-
tor 2012, faqe 16.
SHËNIM:
Në kuadrin e 70-vjetorit të Luftës së Shkodrës,
Muzeu Historik, më 21 prill 1983, organizoi një
mbledhje jubilare, ku u mbajtën disa tema. Me
këtë rast, nën kujdesin e piktorit Agim Faja, në
hollin e poshtëm të Pallatit të Kulturës, u çel
një ekspozitë e arteve figurative me portretet
e 76 luftëtarëve shijakas, që dhanë jetën në
sheshin e betejës, punuar nga piktorët e qytetit.
Në ilustrim të aktivitetit, Muzeu përgatiti dhe
broshurën: “S’asht kollaj me hy n’Shqipni,
S’shtrohet kurrë kjo shqiptari!”
(Ndihmesa e popullit të krahinës së Shijakut
në Luftën e Shkodrës 1912-1913),
e cila iu shpërnda pjesëmarrësve.
*“Piktor i Merituar”
20 SH.com

www.shqiptarja.com
PORTRET
E diel, 30 qershor 2013
RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

PËRVJETORI SHKRIMTARI

XHAHID BUSHATI
1
I qetë nga natyra, me një shpirt
paqësor që mbart mistere deti, me
një vështrim sa të vëmendshëm aq
dhe prej kureshtari, sportiv, duke
sfiduar pleqërinë, si gjithnjë duke
rrëfyer rrëfenjat e tij me brumë
nga mençuria e urtësia popullore,
rrëfenjat e tij sa pedagogjike aq dhe
artistike, të cilat zënë vendin më
të gjerë në opusin e krijimtarisë së
autorit, i kanë gdhendur më së miri
portretin, i kanë falut të veçantën si
individualitet artistik në letrat sh-
qipe. Ky është një portret i vizatuar

BARDHYL XHAMA
me penelata të shpejta i shkrimtarit
për fëmijë e të rinj Bardhyl Xhama,
që këto ditë feston 80-vjetorin e
lindjes. Shkrimtari Bardhyl Xhama
i takon brezit më të vjetër të letrave
shqipe për fëmijë dhe të rinj. Kjo
moshë, sot, është e paktë në tempul-
lin e kulturës sonë bashkëkohore e të

ardhmërisë. Ndaj, kemi të drejtë t’i
krahasojmë me gurë të çmueshëm;
përkujdesja ndaj të cilëve është më
shumë se një falënderim, më shumë se
një dashuri, më shumë se një nderim.
Të mos harrojmë se, ata janë identitet
dhe kujtesë, mësues të heshtur dhe
mëkues të fjalës shqipe, përhapës të
pa lodhur të diturisë e të kulturës sh-
qipe, gjyshër që, edhe përmes një mijë
e një sakrificave, falin buzëqeshje,
dashuri e ëndrra për nipërit e mbesat
e tyre, respektues deri në dhembjen e
madhështisë së krijimit ndaj lexuesit
të vogël.
Bardhyl Xhama i përket brezit të
dytë të shkrimtarëve të letërsisë për
fëmijë e të rinj që po krijohej, të cilët,
me krijimtarinë e tyre të spikatur,
i ngritën më lart e i konsoliduan
themelet që vunë paraardhësit e tyre:
Qamil Guranjaku, Teufik Gjyli, Spiro
Çomora, Zihni Sako, Moisi Zaloshnja,
Bedri Dedja, etj., duke qenë bashkë-
kohës e bashkëpunëtorë të këtij brezi,
si: Odhise K. Grillo, Dionis Bubani,
Xhevat Beqaraj, Skënder Hasko,
Adelina R. Mamaqi, Bekim Harxhi,
Petraq Zoto etj. Krijimtaria e tij le-
trare zë fill në vitet ’50.
Bardhyl Xhama është autor i 15
librave për fëmijë (pa përmendur
ribotimet, që në pjesën më të madhe
janë ripunuar nga autori). Që nga
libri i parë “Përrallat e detit” (përralla,
1975) e deri te ai i botuar një vit më
parë që titullohet: “Shtëpia pa libra si
trupi pa shpirt” (32 rrëfenja, Botimet
TOENA, 2012), nga pikëpamja kohore
përfshin një opus të gjerë krijimtarie,
me një problematikë të larmishme
e interesante, e lëvruar në gjinitë e
përrallës, tregimit, novelës, romanit;
të zhanreve: fantastiko-shkencore e
rrëfenjës, ku në këtë të dytën, autori
Xhama ka “stacionuar” vitet e fundit,
duke sjellë motive e prurje të reja në
marrëdhënie me përditshmërinë e
kohës që po jetojmë. Rrëfenja që na
sjell Bardhyl Xhama ruan origjinalitet
në të rrëfyer e në strukturë, ruan vlerë
edukative e didaktike, ruan mesazhe
që burojnë nga mençuria e urtësia e
popullit.
Rruga e konsolidimit të profilit të
tij artistik përmes krijimtarisë së tij
të deritanishme, kritikës e studimeve
tona letrare nuk i ka rënë dhe aq
Mjeshtri i rrëfenjës
Me rastin e 80-vjetorit të lindjes së shkrimtarit Bardhyl Xhama, i cili vjen me një
përvojë të pasur jetësore, njohje të thellë në fushën e diturisë ku ka lënë gjurmë e
përvoja të rëndësishme, vjen si një vëzhgues i vëmendshëm i jetës së përditshme...
shumë në sy. Kjo nuk e ka penguar e kaltër”, një krijim fantastiko-
prozatorin Bardhyl Xhama të pu- shkencor. Nuk ishte rastësi dhe as
nojë pa reshtur, pa naze e bujë, me e papritur. “Shenjat” e para autori
këmbëngulje e në mënyrë të heshtur. i kish dhënë me novelën “Zhytësit
Nga ana e natyrës krijuese, Bardhyli e vegjël të thellësive”. Vepra “Ek-
i takon atij grupi shkrimtarësh, që spedita e kaltër” (lëvron për herë
i shkon për shtat sentenca: “Edhe të parë gjininë e romanit) plotëson
heshtja flet për të”. më tej portretin shkrimtarit. Duke
qenë një zhanër të ri, solli kërshëri
2 e interes tek lexuesit e vegjël. Vepra
Bardhyl Xhama u lind në vitin përmendet jo vetëm si arritje e
1933, në fshatin Fterrë të rrethit të autorit, por edhe si arritje e vetë
Sarandës. Shkollën fillore e kreu në zhanrit në letërsinë shqipe për
vendlindje, ndërsa shkollën e mesme fëmijë. Duke mos harruar se, është
pedagogjike në qytetin e Gjirokas- koha, kur ky zhanër ka një rrugë
trës. Qysh në bankat e shkollës së e përvojë modeste, endet përmes
mesme nisi të botojë krijimet e para, një kohe të politizuar e disa ve-
veçanërisht në gjininë e poezisë, në prave tejet të politizuara. Me këtë
gazetat e kohës. Që nga vitet ’50 e gjer vepër dhe me guximin e tij krijues,
më sot vazhdon të jetë bashkëpunë- shkrimtari Bardhyl Xhama çel një
tor i pothuajse i të gjitha gazetave e udhë të re shikimi në zbulimin e
revistave për fëmijë që dalin në vendin mistereve të detit, sjellë informacion
tonë, por edhe në Kosovë e Maqedoni. të ri e të panjohur shkencor (të botës
Pas mbarimit të shkollës së nënujore); njëkohësisht plotëson dhe
mesme, punoi për disa vjet mësues zgjeron më tej larminë e individual-
në qytetin e Sarandës e njëkohësisht iteteve krijuese që merren me këtë
vazhdoi edhe studimet e larta. Në vi- zhanër, por duke ruajtur veçanësitë
tin 1960 u diplomua për gjuhë shqipe Shkrimtari Bardhyl Xhama e profilit të tij.Teksa “shikoja” me
e letërsi në fakultetin Histori-Filologji ëndje këto piktura mbresëlënëse
në Universitetin e Tiranës. Në vitet rimtarinë e tij në fushën e arsimit, 60 rrëfenja, 2000; “Djali me tre të skenave të romanit, m’u kujtua
’60 nisi punën në gazetën “Mësuesi”, Bardhyl Xhamës i është akorduar brirë, përralla, 2002; “Tre vëllezërit”, një shkrim nga shkrimtari Andrea
ku punoi për një kohë të gjatë e titulli “Mësues i merituar”.Botimet novelë, 2003; “Arratisje nga kafazi”, Morua. Ai në mes të tjerave thoshte:
me përkushtim dhe botoi artikuj, e deritanishme letrare të autorit, ku përralla e rrëfenja, 2007; “Pëllumbi “Tani që po shkruaj këto radhë, jam
reportazhe, udhëpërshkrime e për- një pjesë janë nderuar me çmime, me fjongo të kuqe”, 60 rrëfenja për 78 vjeç dhe shpresat për një të ard-
shkrime të ndryshme, për ecurinë janë këto:-“Përrallat e detit”, përral- fëmijë e prindër, 2007, Shtëpia pa hme të largët s’janë për mua. Por ja
dhe problemet e shkollës, gjuhës, la, 1975; “Zhytësit e vegjël të thellë- libra si trupi pa shpirt, 32 rrëfenja, që kemi një dëshirë të pashuar të
letërsisë e arsimit në përgjithësi. sive”, novelë, 1977; “Ekspedita e 2012.Duke iu rikthyer biografisë ar- mendojmë për të ardhmen dhe ta
Këtë punë e çoi dhe më tej, kur punoi kaltër”, roman fantastiko-shkencor, tistike të shkrimtarit Bardhyl Xhama, përgatisim këtë të ardhme.” Dhe
në Shtëpinë Botuese të Librit Shkol- 1980; “Zjarrëfiksi i pyllit”, përralla, mendojmë që kontributet dhe arritjet këtu duhet t’i kërkojmë arsyet, pse
lor e veçanërisht në Institutin e Stu- 1987; “Tërfili me katër fletë”, novelë e tij letrare shpërfaqen veçanërisht në autori Bardhyl Xhama, i vendosi dhe
dimeve Pedagogjike. Gjatë këtyre e përralla, 1989; ribotim, 1999; “Pse dy rrafshe: në zhanrin fantastiko- i trajtoi në një të ardhme, ngjarjet e
viteve, Bardhyli botoi disa studime qau delfini?”, 50 rrëfenja, 1996; “Në shkencor e në zhanrin e rrëfenjës. romanit të tij “Ekspedita e kaltër”.
e broshura, në të cilat pasqyroheshin kthetrat e piratit”, roman, 1997; 3 Dhe për një çast, le të takohemi me
përvojat, dhe arritjet e shkollave të “Lejleku me akullore”, 20 përralla, Në vitet ’80, shkrimtari Bardhyl ngjarjet që flasin në ardhmërinë
ndryshme të vendit tonë. Për vep- 1998; “Djaloshi që kapte rrufetë”, Xhama boton romanin “Ekspedita e romanit. Kështu, Saranda, ku
 RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I
nisin ngjarjet e kësaj vepre, tashmë
është bërë me të vërtetë një qytet
me pallate shumëkatëshe e vila
në gjithë kodrat, me Universitet,
me hotele turistike, me portin e
veçante të jahteve etj. Bregdeti i
Jonit dhe Adriatikut, që nga Butrinti
deri në Durrës, është mbushur me
hotele turistike e vila moderne, në
Ksamil, Kakome, Bunec, Qeparo,
Jal, Himarë, Dhërmi, Orikum,
Pojan e me tej, janë ndërtuar e po
ndërtohen qyteza e fshatra turistikë,
ka gjetur rrugëzgjidhje “autostrada”
në gjithë vijën bregdetare, deri në
kufirin grek. Qendra turistike në
Llogora dhe Orikumi, janë bërë të
lakmueshme për vizitorët vendas
e të huaj. Butrinti, që përshkruhet
si një qendër muzeale botërore, ku
organizohet dhe një simpozium
shkencor i përvitshëm, sot i ka
tejkaluar parashikimet e autorit.
Dhe kështu mund të përmendnim
dhe sa e sa parashikime fantastike e
shkencore që përshkruhen në roman
e që sot kanë gjetur zbatim. Kjo ia
shton vlerën romanit dhe kam bindje
se do t’u nxitë fëmijëve e të rinjve të
sotëm fantazinë dhe dëshirën për
të kërkuar e eksperimentuar, për të
zbuluar e ndërtuar vepra të reja për
të ardhmen e vendit.
4
Shkrimtari Bardhyl Xhama
sikur i “harron” gjinitë letrare që
ka lëvruar me sukses në vite. Pro-
cesi i tij krijues hyn një udhë të
re. Merret (më saktë preferon) një
zhanër të ri, siç është rrëfenja, pak
e shenjëzuar në rrjedhat e shkrimit
artistik për fëmijë. Megjithatë, si
shenjë nderimi kujtojmë Migjenin e
Madh e Kutelin e Madh kontribuues
si rrallë shkrimtarë në këtë zhanër.
Shkrimtari Bardhyl Xhama boton
brenda një dekade katër vepra me
të njëjtin koncept dhe gjuhë artis-
tike. Ato janë: “Pse qau delfini?”
(50 rrëfenja, Tiranë, 1966, 2000,
2003, Toena); “Djaloshi që kapte
rrufetë” (60 rrëfenja, Tiranë, 2000,
Toena); “Arratisje nga kafazi” (për-
ralla e rrëfenja, Tiranë, 2007, Erik),
“Pëllumbi me fjongo të kuqe” (60
rrëfenja për fëmijë e prindër, Tiranë,
2007, Toena); “Shtëpia pa libra si
trupi pa shpirt” (32 rrëfenja, Tiranë,
2012, Toena). Po të vihen re, titujt
e librave, në marrëdhënie të parë
formale me lexuesin e vogël, kanë
një konotacion të tillë, që është sa
thirrës aq intrigues, me ngjyre-
p
sa përrallore dhe me fshehtësi
çudi
çudibërëse. E, duke i mbetur kësaj
hulli gjithashtu në vështrimin e
hullie,
parë këto libra ngjajnë si katërtip-
N
tik. Ngjajnë apo nuk ngjajnë, mund
jet e diskutueshme, por, ama,
të jetë
jemi të një mendjeje me shkrimta-
S
rin Skënder Hasko, kur thotë: “Çdo
libër është si vazhdim i të mëparsh-
mit.” Dhe kjo është e vërtetë. Le ta
quajm një libër shumëfaqesh, ku
quajmë
urtës dhe mençuria popullore, ku
urtësia
mesa
mesazhet e virtytshme “shëtisin”
nga jeta në libër e nga libri në jetë.
Domosdo, nga ana e autorit, rrëfimi
ka një përzgjedhje, gjithashtu ka
një modelim strukturor për ta bërë
mikrongjarjen “të ndihet rehat”. Ajo
mbartë një kod etik, shpërfaq një
vlerë që ka peshën e urtësisë popul-
lore, vlerë që zbërthehet detaj pas
detaji përmes një “bashkëbisedimi”
të ngrohtë me lexuesin e vogël. Pa-
varësisht konfiguracionit të rrëfen-
jës, që sipas studiuesit e shkrimtarit
Astrit Bishqemi: “janë krijime
artistike midis tregimit e përrallës”
i paprekur mbetet “tharmi” i fjalës
së urtë, të cilën autori me mjeshtri
e ruan si një margaritar, dhe pa u
ndjerë e pa kuptuar ia “vendos” në
“xhepin” e zemrës a të shpirtit si një
mik të mirë lexuesit të vogël, për të
kuvenduar gjithherë me të. Tregues
që nënvizojnë origjinalitetin e rrëfen-
jës së krijuar nga shkrimtari Bardhyl
Xhama.
Ndodhitë e shtjelluara thjeshtë e
qartë, gjatë gjithë veprimit me vlera
urtësie e përvojë jete. Ajo shkrihet or-
ganikisht në strukturën e çdo rrëfenje.
Si mik i rrëfenjës nuk është vetëm lex-
uesi i vogël por edhe prindi i tij. Dhe
s’ka si të ndodhte ndryshe se, kolana
“Rrëfenja për fëmijët tanë” përfshin:
1.Shtëpia pa libra, si trupi pa shpirt
– 32 rrëfenja: Për librin, shkollën e
diturinë. 2.Dora me baltë, buka me
mjaltë – 42 rrëfenja: Për punën dhe
ndershmërinë në punë. 3.Guri i rëndë,
në vend të vet – 38 rrëfenja: Për emi-
gracionin. 4.Pse u ndërpre xhirimi i
filmit – 24 rrëfenja: Për atdhetarizmin
e trimërinë. 5.Hakmarrja e shpendëve
– rrëfenja: Për ruajtjen e mjedisit.
6.Fjala si bleta – rrëfenja. 7.Gardhi
kalbet, armiqësia mbetet – rrëfenja.
8.Një krimb than një lis – rrëfenja.
Bardhyl Xhama vjen me një përvojë
të pasur jetësore, njohje të thellë në
fushës e diturisë ku ka lënë gjurmë
e përvoja të rëndësishme, vjen si një
vëzhgues i vëmendshëm i jetës së
përditshme. Të gjitha këto, e shumë
udhë e shtigje të tjera që i lashë pa
thënë, këto rrëfenja mbartin aromë
JETE, maksimalisht gjithçka që
shkrimtari Bardhyl Xhama ka parë
në jetë. E, këto rrëfenja që mbartin
“copëza jete” ruajnë gjithherë auten-
tiken e vëzhgimeve e shpesh didak-
tike të autorit, si dhe vërtetësinë e një
moduli universal përrallor: ku e mira
triumfon mbi të keqen. Dhe me këtë
mesazh të rëndësishëm, përmes
rrëfenjave që ende s’i ka shkruar,
na vjen në këtë 80-vjetor të lindjes
shkrimtari Bardhyl Xhama, të cilit
i urojmë gjithë të mirat e kësaj toke!
SPECIALE 21
E diel, 30 qershor 2013
SH.com
www.shqiptarja.com
TRADITA VLERA
Në Barile ripërtërihet
riti i Pagëzimit
të Kukullave
Rikthimi i një ceremonie laike të quajtur “pagëzimi i kukullave”,
sipas traditës së vjetër në festën e Shën Gjon Pagëzorit…
LORENZO ZOLFO
K
thehet sipas traditës
vjetër, ceremonia laike e
“pagëzimit të kukullave”
(puplet dhe Shenjanjet) në festën
e Shën Gjon Pagëzorit.
Kjo ceremoni zhvillohet me
iniciativën e Shoqatës Interku-
lurale dhe në bashkëpunim me
koreografin Robert Lani (një
shqiptar i cili është trasferuar në
Barile 20 vjet më parë dhe është
integruar mjaft mirë në struk-
turën shoqërore, duke themeluar
kështu edhe një shkollë vallëzimi
ku mësohen vallet dhe nxit tra-
ditën e këngëve në shqip) si dhe
të shumë familjeve me kostume
arbereshe tradicionale kostum.
Të gjithë së bashku, fëmijë
dhe të rritur do të performojnë në
këtë ceremoni laike.
Bëhet fjalë për një traditë të
lashtë arbereshe e cila festohet
në ditën e Shën Gjon Pagëzorit.
Vajzat mes moshës shtatë dhe
njëmbëdhjetë vjeç, të shoqëruara
nga nënat e tyre shkojnë me
shumë gëzim në sheshin kryesor
të Barile-s.
Çdo çift i përbërë nga dy vajza
mbajnë enkas një kukull lecke.
Sipas radhës “nënat vajza”
vendosin në tokë, me kujdes të
Rrinovaret në Baril
madh, sikur të ishin foshnja të
sapolindura, “kukullat- fëmijë” në
parmakun e parë të shkallës prej
riti i bambullavet
guri dhe hidhen tri herë duke
përsëritur formulën, “Pupa de “Pupa e Shën Njanjit, pakzom këto ljivere!/ këto
San Giuanni Battizzami sti pann ljivere janë të pakzuara/thrritemi gjithë ndrikulla”
Sti pann janë pagëzuar”.
Pastaj thirren të gjitha kum-
baret. Rituali përfundon në këtë
mënyrë: kukulla merret në krahë
B aril. Rrinovaret me festën e
San Giovanni Battista çeri-
monja e “Pakzimit e Bambul-
ljyer ka ana konvesa. Kësulja
ljeshi, këmishaz, maljaz, shtu-
paz e cakuljaz bukuronjën të
dhe puthet, domethënë nga kum- lavet” (Puplet e Shën Njanjit) veshurit e bambullavet. Njera
barja duke i dhënë vajzën nënës. . Inicjativa është e asoçazionës pas jetëres vashazit i kumbis-
Pas ceremonisë, të gjithë fes- “Intercultura”, e ndihur ka njën beljubelju për trolli bam-
tojnë duke ngrënë biskota. koreografi Robert Lani ( një sh- bullat dhja si krietura porsaljer
Ceremonia është e konsideruar qipëtar trapjantartur Baril ka tek i pari skallune këcenjën
si një rit të kalimit: besimi që më se njëzetë vjet çë u integrar tri herë e këndonjën ngaçik:
fëmija më e madhe i bën shoqes aq bukur sa hapi një skollë për “Pupa e Shën Njanjit, pakzom
së saj, kukullën (mosha vijon mes të ljuar me kënëka albanofone ) këto ljivere!/ këto ljivere janë
shtatë dhe njëmbëdhjetë vjeç) e shumë fëmilja me krietura të të pakzuara/thrritemi gjithë
përfundon duke krijuar një mar- veshurë aljbërisht. Kjo është ndrikulla”.Riti rritet kështu:
rëdhënie më personale dhe më të një tradhitë fort e ljashtë çë ndrikulla merr bambullën
ngushtë re. mes t bëhet me festën e San Gio- dhe puthen e pëstaj ia shkon
Barile është një fshat dhe vanni Battista. Vashazit, dy vajzës-jëmë e puthen dhe atë.
komunë në Provincwm e Po- e dy, afër disa skallune guri Kjo çerimonje është si një rit
tencws, në rajonin jugor italian me një bambullë në mest, e ku vajza më e madhe ia shkon
të Bazilikatws (ish Lukania). veshur me fasha kriaturashë bambullën shoqëzës më e
Barile është një nga venbanimet të rrutulluara rro rro një kop vogelj (vashazit kanë shtatë
arbëreshe në Itali banorët e së hekuri ose alumini; kryet ka njera njëmbëdhjetë vjeçe) e ljid-
cilës ruajnë gjuhën shqipe të kalotën rrutullupe pljot me hën si motra tek jeta. kjo është
dialektit arbëresh dhe zakonet e rruçulj e e mbuljuar me një festa e vajzës çë bëhet grua.
atdheut të tyre të lashtë. panë e bardhë, me çerën e Pietro Abitante
22 SH.com
www.shqiptarja.com
BIBLOTEKE
E diel, 30 qershor 2013
LIBRI I RI
SUZANA TAMARO
DHURATA HAMZAI
A
jo u bë e famshme në të gjithë
botën me romanin “Thuaji
zemrës Po” dhe tashmë vjen
në shqip me një tjetër rrëfim të sa-
jin. Shkrimtarja italiane, Suzana
Tamaro shfaqet sërish këtë javë
mes librave të rinj me romanin
e saj “Përgjithmonë”, dedikuar
dashurisë. Me një stil futurist,
romancierja Tamaro përshkruan
përmes një filtri psikologjik sesi
njeriu në momente të caktuara
e vendos veten në një gjendje
paranormale të ndjeshmërisë së
tij, duke i besuar shpesh intuitës
dhe parandjenjave të çuditshme
në lidhjet dashurore. Edhe pse për
këto gjendje flitet rrallë në aspek-
tin shkencor, shkrimtarja Suzana
Tamaro asnjëherë nuk harron se
janë pikërisht ato që gjithmonë
e më dendur përcaktojnë rrugën
e jetës së një njeriu. Ky është
filli interpretues që e bën romanin
“Përgjithmonë” akoma më tërheqës
për lexuesin. Përmes dialogëve të
këtij romani ngrihen pikëpyetjet që
shënojnë rrugëtimin e çdo njeriu:
“A ekziston “përgjithmona?” – më
kishte pyetur. Të kisha shtrënguar
pas vetes me më shumë forcë. Nën
shtresën e bluzave, pulovrave dhe
xhupit, kisha ndier të gjallë dhe
të ngrohtë trupin tënd të hajthëm.
“Ekziston vetëm “përgjithmona”, të
isha përgjigjur.
Ky ishte pakti i dashurisë dhe
jetës, filli i pazgjidhshëm mbi të
cilin kishin ndërtuar intrigën e
ditëve të tyre. E megjithatë kanë
kaluar pesëmbëdhjetë vjet që kur
Nora është ndarë nga jeta dhe
Mateoja kujton çdo ditë pikëpyetjet
që kanë shënuar rrugëtimin e tij
dhe që shënojnë rrugëtimin e çdo
njeriu: nga sa dhimbje përbëhen
jetët tona? Po kur marrin fund? Si
dilet nga ferri? Po kush është Zoti?
Një rrugëtim i brendshëm që na
tregon se sa shumë një njeri mund
Vjen në shqip me
romanin “Përgjithmonë”
Me një stil futurist përshkruan rolin e parandjenjave në marrëdhëniet
e dashurisë. Pikëpyetjet që shënojnë rrugëtimin e çdo njeriu
të përhumbet në dhimbje dhe se si
forca ripërtëritëse e Natyrës dhe
misteri i jetës së përmbajtur në
gjërat më të vogla mund ta përkun-
NASI LERA
“Të gjallë dhe të vdekur”, roman për
eshtrat e zhvarrosura të Kosinës
R omani “Të gjallë dhe të vdekur”
i Nasi Lerës përshkruan
skandalin e zhvarrimit të esh-
trave në Kosinë të Përmetit, me
pretekstin se ishin të ushtarëve
grekë të rënë në luftë. Shkrimtari
Nasi Lera e rimerr këtë ngjarje
për të trajtuar dhe zbërthyer
karaktere njerëzore përmes dy
personazheve kryesore: gjyshit
dhe nipit, të cilët direkt ose in-
direkt janë protagonistë të asaj
çfarë ndodh në varret e fshatit.
Romani “Të gjallë dhe të vdekur”,
sipas shkrimtarit dhe poetit Ru-
din, ta shërojnë dhe ta çlirojnë
duke ia kthyer botës.
Me këtë roman, autorja e “Thu-
aji zemrës po” na dhuron një histori
dolf Marku “përmban gjithçka
që duhet të ketë një roman; të
vërtetën, të bukurën, tronditësen,
qartësinë dhe shijen e mirë të
asaj që kritika anglosaksone e
quan natural storyteller”. Ndonëse
ngjarjet janë ato që shpeshherë
lexojmë në gazetat e ditës, shkrim-
tari Nasi Lera ka shkuar përtej
një kronike dite, duke ndërthurur
realen me fiction-n në romanin e
tij. Shkrimtari thotë se pavarësisht
se bazohet në ngjarje të vërtetë, ai
mbetet një roman, një fiction edhe
pse aty ka shumë të vërteta tron-
SUPLEMENT JAVOR I
NË FOTO: Suzana
Tamaro dhe kopertina
e librit “Përgjithmonë”
origjinale dhe pabesueshmërisht
poetike, që bën të rikumbojnë
telat e dashurisë, të brishtësisë
njerëzore dhe të çudisë që provohet
ditëse. “Prandaj kam preferuar ta
emërtoj me emër tjetër, por lexuesi
që në fillim do ta kuptojë se bëhet
fjalë për Përmetin. Kështu që,
sido që ta emërtosh vendngjarjen
apo personazhet, ata nuk fshihen
dot, janë lehtësisht të identifikue-
shëm”, thotë shkrimtari Nasi Lera.
Nëpërmjet këtij subjekti Nasi lera
trajton vetëm atë që ndodhi në
Kosinë të Përmetit, por edhe shumë
probleme të tjera të shoqërisë dhe
individit, si lufta e përditshme e të
mirës me të keqen, brutalitetin,
mungesën e respektit, absurdin
RILINDASI
Susanna Tamaro
Susanna Tamaro ka
lindur në Trieste në
1957-n, ka studiuar
në Qendrën Eksperi-
mentale të Kinemato-
grafisë, dhe është në
regjizurë. Për dhjetë
vjet ka punuar për
televizionin, dhe ka
realizuar dokumentarë
shkencorë. Është njëra
nga shkrimtaret italiane
më të njohura dhë të
dashura në mbarë
botën. Ka botuar
romane për të rritur me
një sukses të jashtëza-
konshëm publik: “Koka
në re” (1989), “Vetëm
me zë” (1991), “Thuaji
zemrës po” (1994),
“Shpirti i botës” (1997),
“E dashur Matildë”
(2001), “Përgjigjmu”
(2001), “Më shumë
zjarr, më shumë erë”
(2002), “Jashtë!”
(2003), “Dëgjoje zërin
tim” (2006), “Luisitoja”
(2008).
Romani i saj më i fam-
shëm, “Thuaji zemrës
po”, përveçse ka shitur
15 milionë kopje në
mbarë botën, është
futur midis 150 “Li-
brave të Mëdhenj” që
kanë shkruar historinë
e Italisë, me rastin e
kremtimeve për Italinë
e Bashkuar në Sallonin
e Librit në Torino.
përballë jetës. Susanna Tamaro
është bërë e njohur me romane të
tjera në gjuhën shqipe. Gjithmonë
kjo shkrimtare ka qenë në qendër
të vëmendjes me disa rrëfime in-
teresante vetjake. Romanet e saj
trajtojnë tema tërheqëse dhe pjesa
më e madhe e tyre janë bërë best-
seller. Stili i saj sjell argumente
të trajtuara me brishtësi nga për
marrëdhëniet njerëzore, të vërteta
që shpesh lihen në heshtje, të cilat
e bëjnë lexuesin të reflektojë thellë.
tonë etj., etj. NASI LERA ka
botuar disa vëllime me tregime:
“Bora e fundit”, “Era e pishave”,
“Nisemi djema”, “Ditë nga ky
shekull”, “Sytë e dashurisë”, “Treni
ecte drejt dëborës”, “Duaje emrin
tënd”, “Ulërima e heshtur”, si
dhe romanet: “Gjaku i prillit”, “Të
jetosh kohën”, “Orët e qytetit të
vogël”, “Balada e vetvetes”, “Nata
e premierës”, “Ngjallja e diktatorit”,
“Ana Zh.”, “Njeri pa stinë”, “Sytë e
Sofisë” dhe së fundmi “Të gjallë
dhe të vdekur”. Ky është romani
i dhjetë i shkrimtarit.