SVEUČILIŠTE U MOSTARU

FAKULTET PRIRODOSLOVNO MATEMATIČKIH I

ODGOJNIH ZNANOSTI

STUDIJ GEOGRAFIJE

Ante Spajić

Razvoj krških reljefnih oblika

( seminarski rad )

Mentor: dr. sc. Dražen Perica doc.

Mostar, 2018.
Sadržaj
UVOD............................................................................................................................................. 2
1.Krš............................................................................................................................................... 3
2.Površinski krški oblici ................................................................................................................. 4
2.1.Škrape ................................................................................................................................. 4
2.2.Ponikve ................................................................................................................................ 5
2.3.Kamenice ............................................................................................................................. 6
2.4.Uvale ................................................................................................................................... 6
2.5.Polja u kršu .......................................................................................................................... 7
3. Podzemni krški oblici ................................................................................................................. 9
3.1.Špilje .................................................................................................................................... 9
3.2.Jame .................................................................................................................................. 10
3.3.Ponori ................................................................................................................................ 11
3.4.Kaverne ............................................................................................................................. 12
Zaključak...................................................................................................................................... 13
Literatura..................................................................................................................................... 14
Popis slika .................................................................................................................................... 14

1
UVOD

Tema ovog seminarskog rada je razvoj krških reljefnih oblika, u kojem će biti riječ o
površinskim odnosno vanjskim i podzemnim ili unutarnjim krškim oblicima.
Seminarski rad je podijeljen na tri cjeline, u prvom dijelu upoznat će se sa pojmom krša
te podjela krških reljefnih oblika.

2
1.Krš

Skup svih geomorfoloških oblika koji nastaju kao posljedica uglavnom kemijskog
trošenja ili korozije stijena topivih u vodi se zbirno zovu kršem. Krš nastaje otapanjem
vapnenca vodom (korozija), koja u sebi ima ugljikova dioksida (CO2); pritom se
kalcijev karbonat pretvara u kalcijev bikarbonat, koji je u vodi topljiv. Vapnenac jače i
brže korodira ispod biljnoga pokrova, gdje ima više humusa, jer se ondje, zbog
biološkog procesa, stvara ugljikov dioksid koji je aktivniji od ugljikova dioksida iz
zraka. Korozijom se pukotine u vapnencu proširuju i međusobno spajaju u mrežu
podzemnih šupljina i kanala koji mjestimično sežu do velike dubine i ispod morske
razine. Karstologija je znanost o kršu.

Općenito se reljefne promjene karbonatnih stijenskih masa dijele na površinske i

podzemne. Glavni površinski krški oblici su: škrape, ponikve, kamenice, uvale i polja u
kršu, a osnovni podzemni krški oblici su: špilje, jame, ponori i kaverne.

Slika 1: Krški oblici reljefa

Izvor: wordpress.com

3
2.Površinski krški oblici

Površinski krški oblici su: škrape, ponikve, kamenice, uvale i polja u kršu. Sunčevo
zagrijavanje, kiša, snijeg, vjetar i led svakog dana utječu na njihovo preoblikovanje, ti
se procesi nazivaju površinski ili vanjski. Sunce danju zagrijava stijenu, a noću se ona
hladi pa zbog toga dolazi do pucanja stijena.

2.1.Škrape

Škrape su uski žljebovi i brazde na vapnenačkim terenima nastala tečenjem vode,

međusobno odvojeni oštrim bridovima i izduženi u smjeru otjecanja vode; nastaju
korozijom. Dugi su od nekoliko milimetara do nekoliko metara. Ako su izrazito velikih
razmjera ( >5m) zovu ih škripovi. Prema obliku škrapa, razlikujemo zdjelaste, rebraste i
mrežaste škrape. Prema veličini Škrape dijelimo na mikroškrape, škrape i velike škrape.
Škrape nastaju korozijskim djelovanjem oborinskih voda.

Slika 2: Škrape

Izvor: panoramio.com

4
2.2.Ponikve

Ponikve ili vrtače su okruglasta, ovalna ili udubljenja u obliku lijevka, nastala
otapanjem vapnenca i dolomita u tektonski razlomljenim područjima. Česta je pojava
vrtača u nizovima ili skupinama koji prate tektonske diskontinuitete. Ako su u nizovima
onda se taj pravac niza obično poklapa s pravcem tektonskih struktura (rasjeda). Nastaju
i prolamanjem tavanica, odnosno urušavanjem stijene iznad kaverne ili kanala. Mogu
biti vrlo različitih razmjera, promjera koji se kreće od nekoliko desetaka cm do nekoliko
km. Prosječna širina ponikve je 20-50 metara, a prosječna dubina 5-10 metara. Najveće
ponikve nastaju na sjecištu dijaklaze i paraklaze. Ponikve u profilu mogu biti simetrične
i asimetrične.

Slika 3: Ponikve

Izvor: panoramio.com

5
2.3.Kamenice

Kamenice su manja otopinska udubina u krškome reljefu, nalik tavi. Nastaje na

vapnenačkim površinama otapanjem kalcijeva karbonata. Sitan talog i algine prevlake
često se nakupljaju na dnu kamenice. Širina im je veća od dubine jer nastaju u
kompaktnim blokovima vapnenca, primarno bočnim erozijskim procesima.

Slika 4: Kamenice

Izvor: np-sjeverni-velebit.hr

2.4.Uvale

Krške uvale su izdužena udubljenja u kršu nastala kao posljedica korozivnog djelovanja
vode ili spajanjem vise ponikava. Uvale su linearno izdužena udubljenja čiji je nastanak
najčešće uvjetovan tektonikom. Prosječna im je dužina između 500 i 1000 metara, širina
između 200 i 300 metara te dubina nekoliko desetaka metara. Često se događa da se na
dnu uvale nalaze ponikve. Uvale su najčešće suhe, ali mogu postojati i periodini
površinski tokovi koji plave uvalu u kišnom periodu. U plitkom kršu mogu postojati i
stalni tokovi.

6
Slika 5: Uvala

Izvor: panoramio.com

2.5.Polja u kršu

Krško polje je duboka zatvorena depresija duljine do nekoliko desetaka kilometara. To

je najveća morfološka pojava u kršu. Dna polja većinom su zaravnjena i pokrivena
mlađim jezerskim i aluvijalnim naslagama. U dinarskom kršu ta polja su jedine veće
obradive površine,čiji je postanak predisponiran tektonskim pokretima,pa imaju
pružanje SZ-JI. Kroz većinu krških polja teku stalni ili povremeni vodotoci,koji izviru
na jednoj, a poniru na drugoj strani polja. Kada površinski dotoci postaju veći od
mogućnosti poniranja voda, neka krška polja bivaju povremeno plavljena. Vapnenačke
naslage ispod njih često nisu zaravnjene. U nekim poljima neerodirani ostatci
vapnenačkih stijena (humovi) vire iz mlađih naslaga.
Ličko polje je najveće na našem području, njegova površina je 465 km2 , Imotsko polje
se nalazi u dvije države, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, veličina imotskog polja je
95 km2, od toga 45 km2 se nalazi na području Republike Hrvatske. Prosječna nadmorska
visina imotskog polja je 260 metara. Od krških polja u Bosni i Hercegovini poznatija su
Popovo polje, Kupreško polje, Grudsko polje, Duvanjsko polje, Mostarsko blato i dr.
Kupreško polje je velika krška visoravan na zapadu BiH, smještena istočno od
Livanjskog i Glamočkog polja, a sjeverno od Duvanjskog polja. Pruža se od

7
sjeverozapada prema jugoistoku, dugačko je 24 km, široko 10 km i površine 93 km2.
Geološki mu je sastav od verfenskih škriljevaca, u širini djelomično od pješćenika,
vapnenca, dolomita i slojeva melofira. U južnim je krajevima pokriveno neogenim
jezerskim talozima, glinom i šljunkom.
Mostarsko blato smješteno je u zapadnoj Hercegovini, zapadno od Mostara. Nalazi se
između ogranka Čabulje i Pologa (1138 m) na sjeveru i niže vapnenačke uzvisine Trtla
(690 m) na jugu. Pruža se pravcem sjeverozapad-jugoistok na nadmorskoj visini između
220 i 245 metara. Površina mu iznosi 4256 hektara od čega je 89% ili 3800 hektara
izloženo plavljenju. Na krajnjem jugoistoku nalazi se zablaćeni dio polja s rubnom
zonom ponora. Mostarskim blatom teče rijeka ponornica Lištica koja se na ulazu u polje
razlijeva i taloži doneseni materijal.
Duvanjsko polje je krško polje u jugozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Zajedno s
okolnim krškim poljima (Livanjsko, Kupreško, Glamočko) čini sustav krških polja
visokog dijela jugozapadne Bosne i Hercegovine. Ima oblik spljoštenog romba s malim
produžetkom prema sjeveru, odnosno prema kanjonu Šujice. U blizini Duvanjskog polja
visoravni nalazi se i Buško blato (7 km). Polje je nastalo u davna geološka vremena
tektonskim spuštanjem tla, a potom jezerskim taloženjem.
Slika 6: Duvanjsko polje

Izvor: panoramio.com

8
3. Podzemni krški oblici

Podzemni krški oblici su: špilje, jame, ponori i kaverne. Unutarnje ili endokrške reljefne
oblike čine krški oblici nastali i pod površine Zemlje, Njima se bavi speleologija.
Speleologija je skup aktivnosti kojima je cilj istraživanje špilja ili spilja, jama i drugih
podzemnih krških fenomena. Riječ speleologija dolazi od starogrčke riječi spelaion koja
označava prirodnu podzemnu šupljinu. Primarni cilj speleološkog istraživanja je izrada
speleološkog nacrta istraženih dijelova špilje ili jame na temelju mjerenja dimenzija i
pružanja špiljskih kanala, te dokumentacija opaženih geoloških, morfoloških i
hidroloških tj. hidrogeoloških, fizikalnih i drugih svojstava.

3.1.Špilje

Špilje su prirodne podzemne šupljine u obliku horizontalnih kanala, najčešće neravna

dna; špilje se katkada nazivaju i pećinama, premda se pećinama ugl. Smatraju
polukružna udubljenja u hridinama i stijenama. Špilje u obliku vertikalnih kanala ili
pukotina različitih promjera, a ponegdje i velikih dubina, nazivaju se jamama. U
vulkanskim, granitnim i gnajsnim stijenama špilje su većinom rijetke i manjih izmjera.
Najveći dio špilja nastao je u sedimentnim, topljivim stijenama kemijskim (korozijskim)
ili mehaničkim (erozijskim i abrazijskim) djelovanjem vode. Špilje nastale korozijskim
djelovanjem vode česte su i najveće u području okršenih naslaga, tj. u karbonatnim
stijenama koje se pretežito sastoje od vapnenca (kalcijev karbonat), dolomita (kalcij-
magnezijev karbonat) te konglomerata i breča. Oborinska voda ponire s površine u
podzemlje kroz rasjede i pukotine u vapnencima različite kompaktnosti i litologije,
postupno ga otapa, proširuje pukotine i turbulencijom svojega toka, u kojem ima
pješčano-kamenoga agregata, oblikuje od njih različito široke ili visoke kanale. Pošto se
snizi razina podzemnih voda, započinju u kanalima i erozijski procesi, koji kanale još
više proširuju i tako nastaju raznolike šupljine i podzemne dvorane. Glavni kanal špilje
često se, zbog tektonske razlomljenosti sedimenata, račva i rasprostire u mnogobrojne
bočne kanale, tvoreći špiljski ili jamski sustav, često i vrlo velikih duljina. Izmjere
špilja, njihovi oblici i izgled ovise o vrsti i značajkama karbonatnih naslaga (uslojenost
ili kompaktnost), te o brojnosti i rasporedu pukotina i rasjednih linija stvorenih

9
endogenim silama. Veličina je špiljskih otvora različita, od izmjera jedva prolaznih za
čovjeka do desetak pa i do stotinu metara, a duljina špilja od nekoliko desetaka metara
do više stotina kilometara. Duljinom špilje smatra se zbroj duljina svih kanala prolaznih
za čovjeka, tj. aktualna duljina cijeloga poznatoga špiljskoga sustava, koji se u mnogim
špiljama i dalje istražuje. Špilje su vrlo bogate različitim geomorfološkim tvorevinama,
koje nastaju zbog stalnoga procjeđivanja površinske, oborinske vode kroz karbonatne
naslage.

Slika 7: Ravlića pećina

Izvor: arheohercegovina.com

3.2.Jame

Jama je okomita šupljina u krškom reljefu nagiba kanala 45°-90°. Jame su strmi
vertikalni kanali uskog otvora koji nastaju mehaničkom destrukcijom podzemnih voda i
korozijom. Tipske krške jame formiraju se korozijom i mehaničkim trošenjem te kod
njih nema podzemnog toka,suhe su. Ako se u njima snijeg zadržava cijele godine ili
veći dio godine, zovu se snježenice i u njima se cesto stvara firn. Ukoliko je temperatura
cijele godine ispod 0°C i zadržava se led, zovu se ledenice. Plitke jame koje na dnu
završavaju manjom špiljom zovu se zvekare, a jame koje se odlikuju vrlo dubokim
okomitim kanalima, zovu se bezdani i najčešće se javljaju u dubokom kršu. Najdublja je
jama Gouffre Mirolda-Lucien Bouclier (1733 m) u Francuskoj, zatim Voronja u Gruziji

10
(1710 m), Lamprechtsofen-Vogelschacht u Austriji (1632 m). Kod nas su jame najčešće
u kršu; najdublja je Lukina jama-Trojama na Velebitu (1392 m).

Slika 8: Lukina jama

Izvor: speleologija.eu

3.3.Ponori

Ponor je otvor ili sustav pukotina u propusnim stijenama u kojima se površinska

tekućica gubi, ponire. Ovisno o naravi tekućica, postoje trajni i periodični ponori.
Posebno su zanimljivi ponori u našem kršu što naizmjence, za niskih voda, gutaju vodu,
a za visokih, kao snažna vrela, izbacuju vodu; takvi se ponori u Lici nazivaju rigala.
Ponori mogu biti stalni ili periodični, a prema obliku jamski, špiljski ponikvasti i
pukotinski.

11
Slika 9: Đulin ponor

Izvor: panoramio.com

3.4.Kaverne

Kaverne su prazni prostori koji nastaju otapanjem vapnenačkih stijena pri protjecanju
vode duž pukotina. Različite su veličine od desetak cm do nekoliko desetina, pa čak i
metara. S vremenom mogu se zapuniti glinovitim česticama i crvenicom koje voda nosi.
Prema postanku kaverne se ne razlikuju od špilja i jama, osim što je ulaz u njih stvoren
umjetnim putem odnosno djelovanjem čovjeka, najčešće tijekom izgradnje tunela ili
istražnih radova u krškim područjima.

Slika 10: Kaverne

Izvor: hribi.net

12
Zaključak

13
Literatura

1. Benac Č., RJEČNIK POJMOVA U PRIMIJENJENOJ GEOLOGIJI I

GEOLOŠKOM INŽENJERSTVU, Rijeka, 2013.
2. Brozović D., Hrvatska enciklopedija, Leksikografski zavod "Miroslav Krleža",
Zagreb, 1999.

Popis slika
Slika 1: Krški oblici reljefa ............................................................................................... 3
Slika 2: Škrape .................................................................................................................. 4
Slika 3: Ponikve ................................................................................................................ 5
Slika 4: Kamenice ............................................................................................................. 6
Slika 5: Uvala.................................................................................................................... 7
Slika 6: Duvanjsko polje ................................................................................................... 8
Slika 7: Ravlića pećina ................................................................................................... 10
Slika 8: Lukina jama ....................................................................................................... 11
Slika 9: Đulin ponor ........................................................................................................ 12
Slika 10: Kaverne............................................................................................................ 12

14