Zanim napiszesz esej...

Krótko o gatunku
- co warto wiedzieć, nim złapie się za pióro

System tutoriali wymaga samodzielności, a efektem twojej pracy pomiędzy spotkaniami są eseje,
pisane na uzgodniony z tutorem temat. To one są podstawą do kolejnych spotkań i dyskusji. Mają
pokazać, na ile przemyślałeś i zgłębiłeś dane zagadnienia, jakie masz spostrzeżenia i wnioski, czy
potrafisz samodzielnie myśleć i wyrażać własne opinie.

Często budzi to zupełnie nieuzasadnioną grozę... Tymczasem, zamiast biedzić się nad tym, czy
w ogóle potrafisz napisać esej i wikłać w paraliżujących wątpliwościach – spójrz lepiej na rzecz
pozytywnie! Przede wszystkim uświadom sobie, jak kluczowy jest punkt widzenia autora. Eseje są
z założenia okazją do wyrażenia siebie. Nie ma przy tym jednego przepisu na esej idealny - bo każdy
jest przede wszystkim INDYWIDUALNY.

Esej - zgodnie ze swoim źródłosłowem - oznacza próbę (fr. essai, ang. essay = próba). Chodzi zatem
o próbę wyrażenia własnych poglądów na dany temat. Aby wyrobić sobie zdanie, dobrze jest
zapoznać się z poglądami innych - dlatego każdemu tematowi, zaproponowanemu przez tutora,
towarzyszy spis stosownych lektur. Można uznać go za podstawowy - i w trakcie pracy dowolnie
rozszerzać.

Krótko mówiąc: zadanie polega na zapoznaniu się z wiedzą na dany temat i zaprezentowaniu na
piśmie osobistych przemyśleń, refleksji i wniosków. Esej przypomina zatem ambitny, całkowicie
autorski szkic. Pozostawia przy tym dość dużo swobody. Ma charakter otwarty - nie wypisujemy
prawd objawionych, długich opisów, szczegółowych charakterystyk, statystyk czy wyliczeń.
Poszukujemy raczej rozmaitych odpowiedzi na pytania, związane z jakimś problemem czy zjawiskiem.

Dobrą ścieżką oswojenia gatunku jest czytanie esejów napisanych przez mistrzów. Wprawdzie
waszym zadaniem będzie eseistyka bardziej zwarta i konkretna - naukowa i tutorska - to jednak
wszelkie eseje, także literackie, są dobrym sposobem na lepsze zrozumienie, o co w tym wszystkim
chodzi. Sięgnijcie np. po „Próby” Michela de Montaigne'a (uznawanego, obok Bacona, za twórcę
eseju). Na jęz. polski przetłumaczył je Tadeusz Boy-Żeleński, który we wstępie do polskiego wydania
tak napisał o tej książce: Trzeba przyjmować ją taką, jaka jest, jak powstała: nie jako jakiś zwarty
system filozoficzny lub moralny, jednolicie obmyślony i przeprowadzony, ale jako płynną falę stanów
duszy, jako grę myśli, mieniącą się kolejno mnóstwem świateł i cieni. Eseje pisali najwybitniejsi:
Camus, Sartre, Auden, Mandelsztam, Mann, Orwell, Ortega y Gasset, Merton, a w Polce choćby
Jasienica, Kołakowski, Herbert... Jest z czego czerpać!

Jak napisać esej

- mini przewodnik dla początkujących

1. Temat eseju ustalasz na indywidualnym spotkaniu z tutorem, masz więc wpływ na to, by był nie
tylko jak najbardziej dla ciebie zrozumiały, ale także inspirujący i atrakcyjny (bo to motywuje do
pracy); najprawdopodobniej dostaniesz też listę lektur, które będą przydatne przy pisaniu;
2. Dokładnie przeanalizuj temat – notuj przy tym wszelkie interpretacje i skojarzenia, które
przychodzą ci do głowy. Spisz tezy, które się z nim wiążą. Jakie pytania możesz zadać? Jakie znasz na
nie odpowiedzi? Na tym etapie nie muszą być ani słuszne, ani pełne, ani nawet szczególnie
błyskotliwe - chodzi o to, żeby się nie ograniczać; kreatywność, którą ćwiczyłeś w czasie świąt, bardzo
się teraz przyda!

4. Spisz swoje pytania, skojarzenia i interpretacje w tabelce - po to, żeby każde twierdzenie rozwinąć:
spisz wszystkich autorów, książki, obrazy, cytaty, konteksty historyczne, które ci w danym miejscu
pasują; dopisz nurty filozoficzne czy naukowe, które ci się z danym fragmentem kojarzą - nadal rób to
bez cenzury i ograniczeń.

5. Teraz przyjrzyj się bardziej krytycznie swojej tabeli - i odrzuć wszystkie twierdzenia i skojarzenia,
które wydadzą ci się wyświechtane, banalne, najmniej ciekawe - zostaw tylko te, które uznasz za
najtrafniejsze. Możesz ułożyć je we wstępny plan lub (lepiej!) kreatywnie pracować nad nimi dalej,
tworząc tzw. mapę myśli.

6. Najciekawsze myśli, które zostały po selekcji, rozpisz na osobnej kartce, łącząc strzałkami
elementy, które są ze sobą jakoś powiązane (możesz też zbierać je w zbiory lub oznaczać czytelnymi
dla ciebie symbolami - chodzi o to, żebyś wyraźnie zobaczył, co z czym łączy się w większą całość lub
np. jakoś z siebie wynika) - nad strzałkami wpisuj, jakiego rodzaju analogie zauważasz. Na tym etapie
twoje pojedyncze pytania, tezy, przykłady zaczną układać się w większe konstelacje. Dzięki formie
graficznej, strzałkom i symbolom, łatwo zauważysz, które elementy łączą się ze sobą i dlaczego.
Powiązane ze sobą fragmenty mogą stać się kolejnymi rozdziałami czy akapitami twojej pracy. Odrzuć
perspektywy czy myśli, które wcale nie łączą się z innymi lub przestały pasować do ogólnej koncepcji
eseju, która już powinna wyraźniej się zarysować.

7. Przestudiuj zadane lektury, sprawdź, co na dany temat już wiadomo - jakie jest zdanie
autorytetów, jakie są ścieżki polemik; skonfrontuj tę wiedzę z własnymi poglądami, doświadczeniami,
przemyśleniami. Przeczytaj, co o danym problemie (zjawisku) już napisano i jakie zajmowano
stanowiska. Ustosunkuj się do nich. Na mapie myśli wpisuj w odpowiednie miejsca wszystko, co
przybyło - możesz też uzupełniać mapę w dodatkowe fiszki ze stosownymi odnośnikami. W ten
sposób zgromadzisz i uporządkujesz całą bazę, niezbędną do pisania.

8. Zabierz się za pisanie - jednym ze sposobów jest redagowanie każdego rozdziału czy akapitu
oddzielnie, zgodnie z twoją mapą myśli (a dopiero potem ułożenie tego w całość i opatrzenie
stosownym wprowadzeniem i zakończeniem) - ale możesz też, korzystając nadal z mapy, od razu
zredagować całość. Przy wprowadzeniu zrezygnuj ze zbyt rozległej, encyklopedycznej wiedzy,
charakteryzującej dany problem - lepszym sposobem będzie wyjście od kluczowych pytań, na które
poszukujesz odpowiedzi.
Gotowy tekst sprawdź pod kątem merytorycznym, logicznym i językowym.

Przy esejach tutorskich, które mają ograniczone rozmiary (2000 – 3000 znaków lub więcej),
możesz przyjąć taką strukturę tekstu:
• część pierwsza: przedstawienie hipotezy lub hipotez (w formie twierdzeń lub pytań) - które
odpowiadają na zadany problem/temat;
• część druga: przedstawienie argumentów, przemawiających za tymi hipotezami;
• część trzecia: indywidualne, autorskie rozwinięcie i podsumowanie tematu - na zakończenie
możesz dodatkowo zwrócić uwagę na obszary dalszych poszukiwań.
9. Odłóż swoją pracę na kilka dni, a potem spójrz na nią „świeżym okiem” i dokonaj ostatecznych
szlifów. Zadaj sobie przy tym pytania, czy:
• styl jest zwięzły, a treść jasna dla odbiorcy;
• struktura tekstu jest dobrze przemyślana;
• widać twój własny, indywidualny sposób podejścia do tematu;
• udało ci się uniknąć streszczeń, wyliczeń, zwrotów typu „na wstępie”, „teraz przejdę do”, „na
zakończenie” - pamiętaj, że dobry esej jest bogaty pod względem stylistycznym, retorycznym,
skojarzeniowym i nie powinien przypominać nudnego referatu!

PAMIĘTAJ:
• Gotowy esej to baza do dalszych kontaktów z tutorem - dowiesz się, co wyszło ci dobrze,
a nad czym warto jeszcze popracować (również w warstwie warsztatowej).
• Ćwiczysz, masz więc prawo do błędów, na których będziesz się uczył; masz też prawo do
debaty, konfrontowania rozmaitych myśli i faktów, zastanawiania się, poszukiwań...
• Najważniejsze jest twoje subiektywne widzenie; twoje własne refleksje - czyli coś niezwykle
osobistego, co teraz masz szansę wyrazić, czym możesz się podzielić i nad czym możesz
dyskutować z mistrzem.

Doceń to wszystko i... śmiało próbuj!