UNIVERZITET U BEOGRADU

TEHNOLOŠKO-METALURŠKI FAKULTET

SEMINARSKI RAD

Remedijacija zemljišta zagađenog opasnim

materijama
PREDMET: Upravljanje čvrstim i opasnim otpadom

Nataša Knežević 3102/2018

Beograd, februar 2019.

Sadržaj
1. Uvod…………………………………………………………………………………………….3
2. Zagađenje zemljišta……………………………………………………………………………..4
3. Remedijacija zemljišta………………………………………………………………………….5
3.1. Remedijacione tehnike……………………………………………………….....................6
4. Zaključak………………………………………………………………………………………..9
Literatura…………………………………………………………………………………………10

2
 1. Uvod
Sa industrijskom revolucijom došlo je do intenzivnog uticaja čoveka na prirodu i svet oko njega.
Dominantna ljudska aktivnost izazvala je prekomerno zagađenje životne sredine, uključujući i
zemljište. Opterećenje površinskih slojeva zemljišta velikim količinama otpadnih materija koje se
ne mogu razgraditi procesima samoprečišćavanja dovodi do degradacije zemljišta i poremećaja
normalnih procesa u njemu, sa negativnim posledicama po ekosistem i zdravlje ljudi.
Izvori zagađenja zemljišta mogu biti: otpadne vode, zagađivači poreklom iz atmosfere i čvrsti
otpad različitog porekla. Oblik jedinjenja u kojem se ovi zagađivači nalaze, kao i osobine samog
zemljišta (vegetacija, obrada, klimatski uslovi) je vrlo važno znati prilikom sanacije istih.
Po podacima iz Izveštaja o stanju zemljišta u Republici Srbiji od ukupno 422 identifikovana
potencijalno kontaminirana i kontaminirana lokaliteta, 222 pripada industrijskim lokalitetima.
Najveći udeo ima naftna industrija sa 41,89%, zatim hemijska industrija sa 14,41% i metalna
industrija sa 11,71% [1].
Remedijacija zemljišta je mera sanacije postojećeg zagađenja zemljišta u cilju snižavanja
koncentracije zagađujućih materija do nivoa koji ne predstavlja opasnost po životnu sredinu i
zdravlje ljudi. Četiri najčešće primenjivane tehnike remedijacije su: hemijski i fizički tretman,
biološki tretman, solidifikacija/stabilizacija i termalni tretman.

3
 2. Zagađenje zemljišta
Zagađenje zemljišta je proces odlaganja i unošenja opasnih i štetnih materija na površinu zemljišta
i u zemljište uzrokovano ljudskom aktivnošću ili prirodnim procesima. Zagađeno zemljište jeste
zemljište u kome su ustanovljene koncentracije opasnih i štetnih materija koje su iznad graničnih
vrednosti. Zagađujuće materije u zemljištu jesu supstance čije prisustvo negativno utiče ili može
da utiče na sastav, osobine i kvalitet zemljišta [2].
Zagađivanjem zemljišta može da dođe do njegove degradacije, destrukcije ili pak do privremenog
ili trajnog potpunog isključenja zemljišta iz funkcije. Ono se degradira pod uticajem prirodnih i
antropogenih faktora. Glavni prirodni izvori zagađenja su rudna ležišta, mineralizacije i stene
specifičnih sastava sa povišenim sadržajem zagađujućih materija od kojih su glavni teški metali
(As, Bi, Cd, Cu, Hg, Pb, Zn i dr.). Glavni antropogeni izvori zagađenja su: industrijski pogoni,
rudarske aktivnosti, transport i saobraćaj, komunalne aktivnosti, divlje deponije, i područja
poljoprivredne proizvodnje. Podizanje kvaliteta zemljišta zavisi pre svega od njegovog sastava i
činilaca koji su uslovili pad kvaliteta, od cilja i plana, raspoloživih sredstava, vremena i drugih
resursa intervencije. Različite metode i postupci razdvajanja i proučavanja frakcija zemljišta se
koriste za prethodno utvrđivanje sastava zemljišta i određivanja pojedinih svojstava, kao što su
tekstura, mehanički (granulometrijski) sastav, prisustvo izvesne frakcije (peska, praha, gline) itd.
Pri razmatranju remedijacije najpre treba poznavati izvore zagađenja zemljišta, koji se uglavnom
grupišu u tri oblika [3]:
1. Zagađenje zemljišta poreklom iz otpadnih voda: otpadne vode iz tehnoloških postupaka u
industriji i privredi, kao i vode zagađene usled poljoprivrednih aktivnosti (veštačka đubriva,
pesticidi i organski otpaci različitog porekla).
Površinske i podzemne vode mogu da sadrže različite organske i neorganske supstance
antropogenog i prirodnog porekla koje predstavljaju rizik za zagađivanje zemljišta. Organske
zagađujuće supstance su nafta i naftni derivati, površinski aktivne supstance, pesticidi. Do
zagađenja zemljišta naftnim derivatima dolazi usled eksploatacije, prerade, transporta,
skladištenja, korišćenja nafte i pri akcidentnim izlivanjima. Godišnje se proizvede 4,36 milijardi
tona sirove nafte (2015. godina) [4], a procene su da od toga 0,1% dospeva u životnu sredinu kao
rezultat antropogenih aktivnosti.

4
2. Zagađenje zemljišta poreklom iz atmosfere: emisija iz industrijskih tehnoloških procesa,
emisija usled sagorevanja fosilnih goriva u industriji, kapaciteta za proizvodnju energije,
individualnih i lokalnih kotlarnica, emisija poreklom od motornih vozila koja koriste naftu i
derivate, emisija prilikom sagorevanjem različitih organskih mateijala, biomase i sl.
3. Zagađenje zemljišta čvrstim otpadnim materijalom poreklom iz privrede, domaćinstva,
poljoprivrede i dr.
Teški metali u zemljištu
Pet najopasnijih teških metala po životnu sredinu, čoveka i životnje, a koji se mogu naći u zemljištu
su olovo, živa, kadmijum, arsen i nikl. Olovo, živa i kadmijum su tri relativno najopasnija metalna
zagađivača. Poređenjem prisutnih kocentracija ovih metala u zemljištu sa maksimalno
dozvoljenim koncentracijama, propisanim zakonskom regulativom Republike Srbije može se
zaključiti da li je zemljište zagađeno i u kojoj meri.
Olovo - element koji se uglavnom može naći u zemljištu u blizini industrijskih izvora. Uvođenjem
„bezolovnog” goriva smanjena je izvesna količina olova u vazduhu.
Živa - jedini tečni metal, prema zakonskoj regulativi Republike Srbije je najotrovniji teški metal
čija je maksimalno dozvoljena koncentracija u zemljištu 2 mg/kg zemlje, dok je za vodu ta
vrednost 0,001 mg/l vode [1].
Kadmijim - prema propisanoj zakonskoj regulativi Republike Srbije je drugi po redu toksičan
element [1].
3. Remedijacija zemljišta
Remedijacija je skup mera i postupaka za potrebe sanacije zemljišta sa ciljem poboljšanja kvaliteta
zemljišta do nivoa koji je bezbedan za korišćenje i u skladu s namenom. Ove mere se sprovode u
slučajevima kada zagađenje zemljišta na određenoj lokaciji prevazilazi koncentracije zagađujućih,
opasnih i štetnih materija propisanih remedijacionih vrednosti [2]. Cilj remedijacije je sprečavanje
širenja zagađenja pri slivanju kontaminanata u podzemnu vodu i ulaženja opasnih i štetnih materija
u lanac ishrane zbog bioakumulacije u živim organizmima. Može se primeniti na samoj lokaciji
zagađenog zemljišta – in situ ili iskopavanjem zemljišta i njegovim transportom do lokacije za
tretman – ex situ. Na osnovu poslednjih procena širom Evrope prisutno je više od 1 800 000
potencijalno kontaminiranih lokaliteta od kojih 240 000 zahteva remedijaciju.

5
Potražnja za tehnikama tretmana zemljišta stalno raste i razvoj novih, niskobudžetnih, efikasnih,
nezagađujućih za životnu sredinu remedijacionih tehnika je postao jedan od ključnih istraživačkih
aktivnosti u nauci o životnoj sredini i u tehnologiji. Iskopavanje i odlaganje zemljišta se više ne
smatra trajnim rešenjem. Pri odabiru metode remedijacije zemljišta koja će najviše odgovarati,
veoma je bitno da se uzmu u obzir karakteristike zemljišta i terena, horizontalni i vertikalni profil
kontaminirajuće materije, granične karakteristike koje treba dostići na osnovu zakonske
regulative, vreme da se izvede dekontaminacija kao i cena. Za sprovođenje remedijacije
zagađenog zemljišta koristi se širok spektar tehnologija, sa ciljem da se prisutne zagađujuće
materije potpuno uklone sa lokacije i da se tretiraju do nivoa kada više neće predstavljati pretnju
po zdravlje ljudi i životnu sredinu [5].
3.1. Redecijacione tehnike
Najčešće primenjivane tehnike remedijacije navedene su u šematskom prikazu na Slici 1. Mogu
se videti četiri tehnološke kategorije: hemijski i fizički tretman, biološki tretman
solidifikacija/stabilizacija i termalni tretma.
Navedene tehnike se mogu podeliti u dve grupe pri čemu prvu grupu čine tehnike koje
podrazumevaju prevođenje zagađujuće supstance u čvrsto stanje, njenu stabilizaciju i sve potrebne
procese da se izbegne širenje površine zahvaćene zagađivačem (na primer naftna mrlja). Ovi
procesi su usmereni na smanjenje pokretljivosti i toksičnosti naftnih ugljovodonika smanjenjem
njihove rastvorljivosti, isparljivosti i propustljivosti medijuma. To se postiže mešanjem ili
ubacivanjem agenasa u cilju formiraja kristalnog, staklenog ili polimernog okruženja zagađenja.
Drugu grupu čine metode i tehnike koje obuhvataju separaciju zagađivača od kontaminiranog
medijuma, njihovu mobilizaciju i ekstrakciju. Ove metode uspešno se primenjuju za uklanjanje
lako isparljivih i rastvorljivih naftnih ugljovodonika. Kako bi se efikasno razdvojilo zagađenje od
medijuma najčešće se koriste povišena temperatura, hemijski reagensi, vakuum ili provođenje
struje kroz sloj zemljišta. Pod tehnike koje dovode do uklanjanja zagađenja putem njihove
degradacije ili transformacije spadaju one koje koriste hemijske reakcije, termičke ili biološke
procese. Termička remedijacija obuhvata incineraciju i pirolizu. Tehnike zasnovane na biološkim
reakcijama su pasivna i tehnička bioremedijacija (biostimulacija i bioaugmentacija) - bioreaktori
sa suspenzijom, biogomile, površinska obrada zemljišta, kompostiranje, bioprovetravanje i
bioproduvavanje, primena organskih biofiltera, fitoremedijacija i dr.

6
Procesi biološke transformacije i degradacije zagađivača pomoću mikroorganizama su poznati
generalno kao bioremedijacija [6].

Slika 1: Podela tehnika remedijacije [7]

Bioremedijacija je ekonomski isplativa, zelena tehnologija kojom se zagađujuće supstance

biološkim putem transformišu u netoksična jedinjenja ili se potpuno razgrađuju do ugljen-dioksida
i vode [8]. Ova tehnologija teži razvoju „zero waste” tehnologija, odnosno tehnologija koje
smanjuju nastanak otpada kao krajnjeg produkta nekog procesa.

7
Stoga se ove tehnologije mogu ubrojati u BAT (best available technologies/techiques) koje se
odnose na integralnu prevenciju i kontrolu zagađenja [9]. U užem smislu pod bioremedijacijom se
smatra remedijacija uz pomoć mikroorganizama kao bioloških agenasa, a u širem smislu uz pomoć
biljaka (fitoremedijacija). Kako bi se povećala brzina biološke razgradnje bioremedijacijom
optimizuju se uslovi za rast mikroorganizama prisutnih u zemljištu aeracijom, dodavanjem
hranljivih supstanci, najčešće soli azota i fosfora, a ako je potrebno i dodavanjem posebno
pripremljenih kultura mikroorganizama. Bioremedijacija može obuhvatiti mikrobiološku
degadaciju i detoksikaciju zemljišta, površinskih i podzemnih voda i vazduha, čvrstog, tečnog i
gasovitog otpada od štetnih supstanci, a i zagađivača kao što su organski zagađivači (nafta, naftni
derivati, pesticidi, deterdženti, polimeri, fenoli, organski rastvarači), veštačka đubriva, teški metali
(živa, kadmijum, olovo) i drugi toksični elementi i jedinjenja (arsen, cijanidi), otrovni gasovi i
radionuklidi (uranijum, plutonijum i dr.) [10]. Biološka degradacija se obavlja u ćelijama
mikroorganizama, koji resorbuju neki zagađivač, pa u slučaju da poseduju odgovarajuće enzime
dolazi do razgradnje zagađujuće supstance u metabolite.
Stabilizacija i solidifikacija se vrše pomoću organskih ili neorganskih zemljišnih agensa (organski
materijali, fosfati, gvožđe, oksidi mangana, termoplastični materijali, kreč, silikati, pepeo itd.) i
predstavljaju mešanje ili ubacivanje agenasa u cilju formiranja kristalnog, staklenog ili polimernog
okruženja zagađenja. Solidifikacija (fizički proces) se izvodi materijama na bazi silikata i cementa,
kreča, termoplastičnih materijala i organskih polimera. Ovim metodama, opasna jedinjenja postaju
manje rastvorna, toksična i zarobljena su u matriksu. Problem predstavlja povećana zapremina
zagađenog materijala, kao i prisustvo organskih jedinjenja, ulja i masti, neorganskih soli - nitrati,
sulfati i hloridi, sitne čestice i nizak sadržaj čvrste faze. Najbolji rezultati se postižu sa CaCO3 jer
održavanje pH neutralnim favorizuje adsorpciju ili taloženje rastvorenih metala (smeta nizak i
visok pH) [3].
Vitrifikacija predstavlja sagorevanje zagađujićih supstanci u zemljištu iznad 2000°C i uglavnom
obuhvata puštanje električne struje između elektroda koje su umetnute u zagađeno zemljište [3].
Koristi se za zemljišta koja su zagađena i organskim i metalnim supstancama. Mana vitrifikacije
je veoma visoka cena, velika vlažnost i prisustvo organskih jedinjenja smanjuje efikanost procesa.
Elektrokinetika se primenjuje za odvajanje i ekstrakciju teških metala, radionukleida i organskih
jedinjenja iz zasićene ili nezasićene zone zemljišta. Cilj elektrokinetike je izazivanje migracije
zagađenja u električnom polju pod dejstvom elektroosmoze, elektromigracije ili elektroforeze.

8
Fitoekstrakcija je veoma prihvaćena tehnika remedijacije jer predstavlja „zelenu“ metodu.
Mana fitoekstrakcije je to što se može primeniti samo za zemljišta koja su kontaminirana
specifičnim toksičnim metalima i metaloidima (na primer: Ni, Zn, As) koji su biodostupni biljkama
i zbog toga postoje biljke sa hiperakumulacijom i velikom biomasom. Često, usevi sa velikom
biomasom izazivaju akumulaciju velikih količina metala koji imaju malu biodostupnost (Pb, Cr,
U, Hg) i to kada se mobilnost ovih metala u zemljištu promeni dodatkom agensa - helata za
mobilizaciju.
Rastvori za pranje sedimenta krupnijih čestica obično sadrže kiseline i/ili helatne agense koji
hemijskim putem uklanjaju zagađenje tako što ga prevode u rastvor za pranje. Tehnika je pogodna
za metale vezane u obliku hidroksida, oksida i karbonata. Živa, olovo, kadmijum, bakar, cink i
hrom se mogu ukloniti ovom metodom. Takođe, teški metali se mogu ukloniti precipitacijom i
jonskom izmenom. Posle sitnjenja zemljišta, čestice veličine manje od 2 mm se peru najčešće na
uređaju za suprotnostrujnu ekstrakciju. Rastvarač sa zagađujućim supstancama se dalje tretira kao
otpad, dok se deo rastvarača bez zagađujućih supstanci odvaja destilacijom, regeneriše u hladnjaku
a zatim vraća u proces. Pogodni rastvarači za ovu metodu su: helati, organski rastvarači, čista voda,
surfaktanti i/ili kosolventi, kiseline ili baze i oksidaciona i redukciona sredstva.

4. Zaključak
Problem zagađenja zemljišta opasnim materijama svakim je danom sve prisutniji kako u svetu,
tako i kod nas. Prisustvo štetnih i opasnih materija (polutanata) u zemljištu zahteva kontinuirano
praćenje sadržaja ovih materija imajući u vidu njihove ekotoksikološke karakteristike i moguće
efekte na zdravlje ljudi. Prilikom vađenja, transporta, obrade i skladištenja opasnih materija,
prilikom intenzivne poljoprivredne proizvodnje, industrijskih incidenata ali i namernim
delovanjem čoveka, događaju se neželjeni incidenti koji donose ogromne štete životnoj sredini.
Kako bi se sprečile posledice takvih zagađenja, unapred se pripremaju operativni planovi koji
podrazumevaju postupke kao odgovor na neželjeni incident. To podrazumeva izbor tehnologije
koje neće još više ugroziti životnu sredinu, već će produkti remedijacije biti bezopasni za čoveka
i njegovu okolinu.
Danas postoji širok spektar tehnika i metoda koje se koriste kako bi se uklonile opasne materije iz
zagađenog zemljišta, ali jedna najčešće primenjivana i veoma efikasna tehnologija je bioremedi-
jacija.

9
Iako nije univerzalna i primenjiva za svako zagađenje, veoma je značajna, čista i efikasna
tehnologija koja koristi različite mikroorganizme koji pod određenim uslovima razgrađuju
zagađujuće materije, koristeći ih za svoje potrebe ili ih prevode u bezopasne, odnosno za živi svet
manje opasne materije.

Literatura
1. Izveštaj o stanju zemljišta u Republici Srbiji, 2013;
2. Zakon o zaštiti zemljišta, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 112/2015;
3. S. Ivković, Upoznavanje sa različitim postupcima remedijacije zemljišta, Univerzitet Educons,
Novi Sad 2007;
4. BP Stastitical Review of World Energy, Jun 2016. Dostupno na :
https://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/energy-economics/statistical-review2016/bp-statistical-
review-of-world-energy-2016-full-report.pdf
5. F. Khan, T. Husain, R. Hejazi, Am overview and analysis of site remediation technologies,
Journal of Environmental Management 71, 95–122, 2004;
6. S. Rončević, Karakterizacija bioremedijacionih procesa u zemljištu i u podzemnim vodama
zegađenim naftom i derivatima na lokalitetu Ratno ostrvo, Doktorska disertacija, Univerzitet u
Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad 2007;
7. A. Antić-Mladenović, Zagađivanje i remedijacija zemljišta, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet
u Beogradu, Beograd 2010;
8. V. Beškovski, G. Gojgić-Cvijović, J. Milić, M. Ilić, S. Miletić, B. Jovančićević, M. Vrvić,
Bioremedijacija zemljišta kontaminiranog naftom i naftnim derivatima: mikroorganizmi, putanje
razgradnje, tehnologije, Hem. Ind. 66 (2) 275–289, 2012;
9. M. Vrvić, Remedijacija: stanje – očekivanja - izazovi, Privredna komora Srbije - Odbor za
zaštitu životne sredine i održivi razvoj, Zbornik radova, II Međunarodna naučna konferencija
Beograd 2008;
10. V. Bobić, Onečišćenje tla naftnim ugljikovodicima – bioobnova: mogućnosti, učinkovitost,
iskustva, Goriva i maziva, 44, 1: 9-34., 2005.

10
11