17 KASIM 2014

Yapı nedir?
Yapılar nasıl gösterilir ve tanımlanır?
Kordinasyon çokgenlerinin kurgusunda temel ilke nedir?
Polimorfizm, izomorfizm ve psödomorfizm
arasındaki farkları örnekleyerek açıklayınız.
 BÖLÜM V
KRİSTAL KİMYASI VE
BAĞLAR
ATOMUN YAPISI
Kristal kimyasında en önemli nokta minerali oluşturan atomların özellikleridir.
Bu özellikleri değişik minerallere göre algılayabilmek için atomun yapısındaki
as parçacıkları ve bunların mineral üzerindeki etkilerini bilmek büyük önem
taşımaktadır.
Atomun en önemli parçası olan elektronlar kuantum sayılarına göre adlandırılır.
1. Ana k.s. n ile gösterilir ve bir elektronun açısal momentumudur. n=1, 2, 3, 4,
….veya K, L, M, N, ….ile gösterilir.

2. Azimutal k.s. l ile gösterilir ve yörüngelerin küresel olup olmadıklarını

gösterir.0, 1, 2, 3, 4, ….n-1 veya s, p, d, f, Kimyasal bağlar için önemlidir.

3. Magnetik k.s. Uzayda bir yörüngenin oryantasyonunu gösterir. m ile ifade

edilir. 0, ±1, ±2, ……… ±l

4. Spin k.s. Elektronların dönümünü gösterir. S ile temsil edilir. ±1/2 dir.
Elektronlar yörüngelere yerleştirilirken
(Pauli Prensibi);

2n2 formülüne uyarlar.

(n : yörünge sayısı, 1,2,3 .......... gibi tamsayılar)

Son yörüngede maksimum 8 elektron bulunur.

Elektronik konfigürasyon
Bir atomun elektronlarının hangi yörüngede olduğu
ve orbitallerinin cinsinin belirtildiği yazma düzenine
Elektronik konfigürasyon denir.

n : Baş kuant sayısı olup 1, 2, 3, ... gibi tam sayılardır. Elektronun hangi yörüngede olduğunu belirtir.
l : Yan kuant sayısı olup, orbital adı olarak bilinir, s, p, d, f gibi harflerle anılır.
Elektronlar önce düşük potansiyel enerjili orbitallere yerleşirler. Dört değişik enerji düzeyi vardır.
s : Enerji seviyesi en düşük orbitaldir. 2 elektron alabilir.
p : s orbitalinden sonra elektronlar p orbitallerine yerleşir. px , py , pz olmak üzere 3 tanedir. p orbitalleri
toplam 6 elektron alabilir.
d : 10 elektron alır ve toplam 5 tanedir. p orbitallerinden sonra elektronlar d orbitallerine yerleşirler.
f : f orbitalleri toplam 14 elektron alır ve 7 tanedir. Enerji düzeyi en yüksek olan orbitaldır.
Değerlik elektron (ya da Valans elektron),
Bir atomun en dış kabuğunda (valans yörüngesi)
bulunan elektronlara verilen isimdir.
•Valans elektronları bir elementin diğer elementler ile
kimyasal olarak nasıl etkileştiğini kararlaştırması
açısından önemlidir.

•Bir atomdaki daha az değerlik elektron sayısı atomu

daha az kararlı ve etkileşime karşı daha fazla istekli
yapar.

•Valans kabuğu valans elektronları ile dolu ise atomun

aktivitesi düşüktür ve diğer kimyasal elementler veya
kendi türünden kimyasal elementler ile yapılacak
etkileşimler için daha az isteklidir.

•Değerlik elektron sayısı grup numarasını verir. Yani

periyodik tabloda değerlik elektron sayısı yukarıdan
aşağıya inildikçe veya tam tersi söz konusu olursa
değerlik elektron sayılarında bir değişiklik olmaz. Fakat
soldan sağa gidildikçe değerlik elektron sayısı artar ve
asal gaza dönüşmeye başlar.
Mineralojik olarak valans elektronlarının doğası çok önemlidir.

1- s ve p as halkaları tamamen doludur ve duraylı haldir ve asal elementlerin hali

olup elektron alıp vermezler.

2- s ve p as halkaları tam değildir.

s de eksik elektron var ise, bunlar metalik olarak adlandırılır.
p de ise fazladan varsa bunlar metal olmayanlardır.

3- Geçiş elementi olarak bilinen elementler, Z (A.N.)=21-30 (sıra 4) , Z=39-48 (sıra

5) ve Z=57-80 (sıra 6). Bunlarda elektronlar iç halkaları da doldururlar.
İç halkalar doludur ve bunlar s ve d nin her ikisinden de elektron kaybederler. Bu
minerallerin renklenmesi açısından önemlidir.
4- Ender toprak elementlerinde ise f as halkaları değişiklik gösterir.

Dış halkalarındaki elektronları benzer olanlar benzer kimyasal özellik gösterirler

ve ve benzer kristalografik konumlarda yer alırlar.
Elektronegativite değeri düşük olanlar elektron verir, yüksek olanlar ise elektron
alır.

İyonlaşma: elektron alıp verme yetisidir.

Elementler arasındaki elektronegativite farkı bağın türünü belirler.

Atomik ve iyonik çap: Atom veya iyon oluşları, bağ yapıları ve komşu atomların
türüne bağlıdır.
Kimyasal Bağlar ve Yapısal Özellikler:
Mineralin kimyasal bileşimi çok önemlidir. Ancak bileşimdeki atom ve iyonların
birbirleri ile olan ilişkileri ve nasıl bağlandıkları birçok özelliğin nedenidir.

Kristallerin geometrik çatıları ile kristali oluşturan atom, iyon ve moleküllerle

olan ilişkisi, bir mineralin kimyasını oluşturur. Örneğin NaCl , ZnS ve SiO2 farklı
yapılarda ve kristal sistemlerinde yer alırlar. Bütün bu özellikler:
- Kristali yani minerali oluşturan atomların(veya iyonların) bireysel atomik
özelliklerine yani elektronik yapıları ve boyutlarına,
- Ve atomların bağ yapılarına bağlıdır.
Mineraller sınıflandırılırlarken yapılarını oluşturan anyon veya anyon guruplarına
göre sınıflandırılırlar.
Bu gruplar mineralde veya kristalde gözlenen kimyasal özellikleri ( indirgenme,
yükseltgenme , çözünme, tepkime verme) denetler. Dolaylı olarak da bir çok
fiziksel özelliği belirler.
 Kimyasal Bağlar

İyonik Bağ:

İki farklı atom arasında asal elementlere benzemek, yani en dış halkalarını
tamamlamak için tam bir elektron alışverişi ile sağlanır.
Bunun sonucunda:
 -Yapı iyonlardan oluşur. Yani anyon ve katyonlar vardır.
-Ayni türden atomlar arasında bağ yapmazlar.
- Yönlenme yoktur.
- Güçlü bir elektrostatik çekimle bir arada dururlar.
- VI veya daha fazla koordinasyon yaparlar (yapının nasıl
olduğunu bu özellik denetler).
- Sert ve kırılgandırlar.
- Saydam ve renksiz
- Elektiriği ve ısıyı iletmezler, çözeltileri elektiriği
iletir.
- Ergime noktaları yüksektir.
- Genleşme katsayıları düşüktür.
- Minerallerde en yaygın bağ türüdür.
Kovalent Bağ:

Ayni veya farklı atomlar arasında dış halkadaki elektronların ortak kullanımı ile
sağlanır.
Bunun sonucunda:
- Yapı atomlardan ve moleküllerden oluşur.
- Ayni türden ve farklı türden elementler arasında oluşabilir.
- Elektronların ortak kullanımı belli bir yönde
sağlanabildiğinden yönlenme vardır.
- Tutan kuvvet elektrostatiktir.
- Koordinasyon sayıları VI ve daha küçüktür.
- Ergime noktaları yüksek, ergiyik aralıkları dardır.
- Yalıtkandırlar.
- Renksiz ve saydamdırlar.
- Sert ve sağlamdırlar.
- Genleşme katsayıları düşüktür.
- Minerallerde ikinci yaygın bağ türüdür.
Metalik Bağ:

Metal çekirdeklerinin arasında serbestçe dolaşan ve çok kolayca yörüngeye girip

çıkan elektronlar veya elektron bulutu ile sağlanır.
Bunun sonucunda:
- Yönlenme yoktur.
- Koordinasyon sayısı VI ve VIII dir.
- Sertlikleri ve sağlamlıkları değişkendir.
- Ergime noktaları değişkendir ve ergiyik aralıkları geniştir.
- Bükülebilir, levha ve tel haline getirilebilir, hatta rendelenebilirler.
- Isıyı ve elektriği iyi iletirler.
- Opak ve renklidirler.
- Mükemmel bir paketlenme gösterirler.
Van Der Waals Bağı:
kovalent

Van der waals

Asal element konfigürasyonuna benzemek için, kutuplaşmış moleküller arası

bağlanma.
(ASAL ELEMENT: Soy gazlarla eş anlamlı olan, He (helyum), Ne (neon), Ar (argon), Kr (kripton), Xe (ksenon) ve Rn (radon)
elementlerini içine alan periyodik sistemin 8. Grubu elementleri. Hepsi de tek atomlu gazlar halinde bulunan bu elementler, kararlı
elektron düzenine sahip oldukları için elektron alış-verişi yapmazlar ve başka elementlerle bileşme eğilimi göstermezler. Bu nedenle
bu gazlara asal gaz ya da soy gaz adı verilmiştir.).
 Bunun sonucunda:

- Komşu moleküller arası kutupsal bir çekim.

- Çok zayıf bir bağ
- Tek başına minerallerde bulunmaz.
- Yumuşak bir özellik verir.
- Ergime noktaları düşük.
- Genleşme katsayıları yüksek
- Yer aldığı mineralin fiziksel özelliklerini kontrol eder.
- Yalıtkandır.
 Hidrojen Bağ:

Bu bağ hidrojen ve oksijen arasında oluşan bir bağdır. Oluşan kutupsal molekül
veya OH kökü ile silikatlar içerisinde zayıf olarak yer alır. Silikatlar için önemlidir.
KRİSTALLERDE TİP YAPILAR
Kristallerde Tip yapılar: Mineralde baskın bağ yapıyı kontrol eder.

- Element Mineraller( Geçiş elementleri, C, S)in yapıları

- AX yapıları
- AX2 yapıları
- A2X3 yapıları
- ABX3 yapıları
- ABX4 yapıları
- A2BX4 yapıları
- Silikat yapıları (SiO4-4 tetraederi)
Element Mineraller: Genelde kübik yapıdadırlar.

elmas

grafit
Elmas (C) Yüzeyi merkezlenmiş küp olup birim hücrenin içinde 4 C atomu daha var.
C[4]. Grafitte ise 6.
AX Yapılar: a) Halit(MgO, PbS, MgS vs) tipi b)CsCl tipi, c) sfalarit tipi ve
d)Vurtzit tipi.

Halit (NaCl) CsCl

Alkali halitler, oksitler ve sülfidler Yüksek basınçta (18000 bar da)

Halit CsCl yapısına dönüşür.
Na[6] Cl[6] Cs[8]Cl[8]
Sfalarit (ZnS) Vurtzit (ZnS)
 AX2 Yapılar: a) Fluorit tipi, b) Rutil tipi ve c) Kuvars tipi

Fluorit (CaF2)

Kuvars (SiO2)

Rutil (TiO2)
A2X3 tipi yapılar:
korendon (Al2O3),
hematit (Fe2O3))
ABX3 Yapıları
Kalsit (CaCO3)
Kalsit ve Aragonit.
6 9
İlmenit (CaTiO3)
ABX4 Yapısı: Zirkon (ZrSiO4)
A2BX4 yapısı: Olivin(MgFeSiO4) .
Silikat yapıları: Silikat yapıları koordinasyon çokgenine göre başlar.
Temel çokgen bir tetraederdir ve bunun birbirleri ile nasıl bağlandığına
göre devam eder. [SiO4]-4 ve birbirlerine bağlanarak oluşturdukları
polimer yapılar esastır.

1. Ada 2. Grup

3. Halka
4 .Tek zincir

4.Çift zincir

5.Tabaka
6.İskelet Silikat
 Gruplu silikatlar

Ada silikat

Halkalı silikat

Halkalı silikat
Tek zincirli silikatlar

Çift zincirli silikatlar

İskelet silikatlar

Kuvars (SiO2)
Kuvars yapısı (SiO2)
Zeolit birim hücresi (içi boş yuvarlaklar silikat tetraederinin merkezini gösteriyor)
Tridimit (SiO2)
 Fiziksel özellikler:
Minerallerin fiziksel özellikleri kristalin olmayan(amorf) maddelerinki
gibi bilinen özelliklerdir. Ancak mineraller kristalin oldukları için bir
çok fiziksel özellik doğrultuya bağlı yani vektörel özellik gösterir.
Skaler özellikler:
-yoğunluk veya özgül ağırlık(bağ yapısı ve bağ cinsine ve bağ
uzunluğu vs )
Vektörel özellikler:
-Optik özellikler( renk, parlaklık, saydamlık , opaklık, )
-Mekanik özellikler (sertlik, dilinim, ayrılma, bükülme, )
-Magnetik özellikler
-Elektriksel özellikler
-Termal özellikler
Kimyasal ( kimyasal bağ yapıları) ve kistalografik özellikler beraberce
bütün fiziksel ve yapısal özellikleri denetler.
 BAĞ TİPLERİYLE İLİŞKİLİ YAPISAL VE FİZİKSEL ÖZELLİKLER

Bağ Tipi Bağın doğası Yönlen Atomlar arası Katyon Verilen özellikler
me minimum koordinas
elektron yonu
yoğunluğu
İyonik Atomların elektron Yönsüz Benzer birimler Ggruplar veya Çoğunlukla>VI, Mekanik olarak sağlam;
(heteropolar) kazanıp kaybetmesiyle arasında asla moleküller yok Yeterli sert; yüksek e.n.; renksiz;
oluşmuş yüklü taneler olmazlar paketlenme orta genleşme; iyonik
(iyonlar) arasındaki olarak iletken(çözeltide)
elektrostatik çekim
(+), (-)

Kovalent İki atom tarafından Yönlü Çoğunlukla Sık sık kesikli < ıv, yönlü Oldukça sağlam; oldukça
(homopolar) elektron çiftlerinin benzer birimler molekül kuvvetler sert(elmas hatiç); orta e.n.;
paylaşılması arasında oluştururlar. örn: nedeniyle zayıf kısa ergiyik aralığı; renksiz;
olurlar. organik katılar paketlenme düşük genleşme; yalıtkan

Metalik Elektron “gaz” içindeki Yönsüz Kesikli birimler yok >VI, sık sık XII, Değişken sağlamlık ve
pozitif çekirdek. mükemmel sertlik; geniş ergiyik aralığı;
Elektronlar farklı Paketlenme opak; orta genleşme;
seviye, zon ve elektrik iletken;
bantlarda hareket
eder.

Van der Waals Komşu moleküllerin Yönsüz XeF4 Zayıf; çok yumuşak; çok
neden olduğu zayıf XII düşük e.n.; çok yüksek
kutupsal kuvvetler. genleşme; yalıtkan
SONUÇLAR
• Mineraller uzayda atomlarının düzenli ve periyodik bir yapı
gösterdiği kristalin maddelerdir.
• İç yapıdaki mükemmellik ve düzen dış yapıda da kendini ayni
şekilde gösterir.
• Bu maddelerde kimyasal bağlar, yapı ve fiziksel özellikleri kontrol
eder.
• Genellikle minerallerde iki veya daha fazla bağ bir arada bulunur.
• Baskın olan bağ yapıyı, ikincil olan bağ ise fiziksel özelliklerin ne
olacağını belirler.
Kimyasal bağ çeşitleri ve minerallere kazandırdıkları
özellikler?