Inhoud

Karolingische architectuur en haar erfenis: ............................................................................................ 3

Basismodellen van de christelijke architectuur................................................................................... 3
1. Basilica: ........................................................................................................................................ 3
2. Baptisterium: ............................................................................................................................... 4
3. Martyrium: .................................................................................................................................. 5
Karolingische Renaissance (?): ............................................................................................................ 6
Kijken naar het Romeinse imperium ............................................................................................... 6
De paltskapel en haar nasleep ............................................................................................................ 8
De nieuwe kerk: Uitbreiding van de Basilica ..................................................................................... 11
Koor en échelon/stapelkoor/trapsgewijze opzet .......................................................................... 12
Koor met kooromgang en straalkapellen ...................................................................................... 12
Dubbele polariteit ......................................................................................................................... 13
Romaanse architectuur ......................................................................................................................... 13
Continuïteit en vernieuwing: 12de-eeuwse ‘Westwerken’ ................................................................ 13
Galilée ............................................................................................................................................ 14
Chapelles hautes dédiées à Saint-Michel ...................................................................................... 14
Koor met kooromgang en straalkapellen ca 1200 ........................................................................ 14
Pelgrimskerken langs de route langs Compostella........................................................................ 14
Klaverblad ...................................................................................................................................... 14
Duitse Keizerskathedralen................................................................................................................. 14
Zuid-Europese ‘Premier art Roman’ .................................................................................................. 14
Het Franse overwelvingsexperiment: Bourgondië ............................................................................ 15
Bourgondië 1 (overwelvingen 1000-1050) .................................................................................... 15
Bourgondië 2 (overwelvingen 1050-1150) .................................................................................... 16
Bourgondië 3 (overwelvingen 1100-1150) .................................................................................... 17
Bourgondië 4 (overwelvingen 1050-115) ...................................................................................... 17
Rijnlandse gewelven ...................................................................................................................... 18
Kerken langs de pelgrimsroute naar Compostella ............................................................................ 18
Aquitanië ........................................................................................................................................... 18
Normandië en de aanloop naar de Gotiek ........................................................................................ 19
Samenstelling van een abdij:............................................................................................................. 21
Gotische architectuur: ........................................................................................................................... 22
Eerste experimenten ......................................................................................................................... 22
Ile de France 1120-1135: ............................................................................................................... 24
Vroege gotiek: 1150-1190: ............................................................................................................ 24
Hooggotiek 1195 – 1300: .............................................................................................................. 25
Uitbreidingsmodule: Gotiek in Brabant ................................................................................................ 31
Vroege experimenten uit de 13de eeuw ............................................................................................ 31
Grote stadskerken uit de 14de eeuw ................................................................................................. 33
Bouwen voor de stad ........................................................................................................................ 36
Het ontwerp en bouwproces: ........................................................................................................... 38
Renaissance architectuur: ..................................................................................................................... 40
Filippo Brunelleschi ........................................................................................................................... 41
Firenze, Doumo (Santa Maria del Fiore) ....................................................................................... 41
Een nieuwe vormentaal All’antica................................................................................................. 41
Leon Battista Alberti .......................................................................................................................... 43
Een nieuwe vormentaal: All’Antica (direct geïnspireerd door Rome) .......................................... 43
Invloed aan pauselijk hof te Rome Francesco del Borgo (1460): .................................................. 45
 Vroegrenaissance uit Noord-Italië .................................................................................................... 45
De werf van Sint-Pieter te Rome ....................................................................................................... 46
Bernardo Rossellino voor Nicolaas V en Pius II ............................................................................. 46
Bramante voor Julius II .................................................................................................................. 46
Rafaël ............................................................................................................................................. 47
Baldassarre Peruzzi, 1520-1536 .................................................................................................... 47
Antonio da Sangallo de jongere, 1536,1546 ................................................................................. 48
San Pietro in Montorio, Rome, Bramante ca 1510 ....................................................................... 48
Bramantes nieuwe paleismodel ........................................................................................................ 48
Hoog-renaissance in Noord-Italië...................................................................................................... 50
Giulio Romano ............................................................................................................................... 50
Michele Sanmicheli: le antichità di Verona ................................................................................... 52
Jacopo Sansovino: een nieuw Venetië voor doge Andrea Gritti ................................................... 53
Andrea Palladio ............................................................................................................................. 53
Rome in het midden van de 16de eeuw ............................................................................................. 56
Michelangelo: maniërisme? .......................................................................................................... 56
Michelangelo: De voltooiing van Sint-Pieter ................................................................................. 56
Het moderne denken over de architectuur .......................................................................................... 57
1. Vitruvius archterna: een nooit vergeten tekst .............................................................................. 57
Een origineel traktaat in Vitruviaanse vorm.................................................................................. 58
Een compendium over de architectuur naar Vitruviaans voorbeeld ............................................ 58
2. Vitruvius getoetst: “Delle Antichita” ............................................................................................. 58
3. Vitruvius gereduceerd: zuilenboeken ........................................................................................... 59
4. Modelboeken zonder zuilenorden: typologieën, ornament, bouwelementen ............................ 60
Barok en classicisme .............................................................................................................................. 62
Rome: de triomf van de Kerk ............................................................................................................ 63
Basismodel: Gesù,1568/1572:....................................................................................................... 63
Lorenzo Bernini: ............................................................................................................................ 64
Francesco Borromini ..................................................................................................................... 64
Pietro da Cortona: ......................................................................................................................... 65
Parijs: de triomf van de Franse koning: ............................................................................................. 66
Classicisme? ................................................................................................................................... 66
Koninklijke opdrachten: ................................................................................................................ 66
Invalides......................................................................................................................................... 67
Koepels en gewelven uit renaissance en barok .................................................................................... 68
Meerschalige koepels ........................................................................................................................ 68
Het florentijnse experiment, Filippo Brunelleschi, 1420-1436: .................................................... 68
Patheon te Rome: het antieke model ........................................................................................... 71
Sint-Pieter te Rome: van Pantheon naar Santa Maria del Fiore ................................................... 72
Italiaanse koepelschalen uit de 17de eeuw .................................................................................... 73
Franse koepelexperimenten uit de 17de eeuw .............................................................................. 73
London, St Paul: koepel met kettinglijn ........................................................................................ 75
Verwetenschappelijking van het bouwen ..................................................................................... 75
Het panthéon van Soufflot: smeedijzeren wapening.................................................................... 76
Ribbenkoepels ................................................................................................................................... 76
Leonardo da Vinci en tiburio van de kathedraal van Milaan 1487-1490 ...................................... 76
Francesco Borromini’s antieke (?) ribgewelven: ........................................................................... 77
Guarini’s kunststukjes: .................................................................................................................. 78
EINDE LEERSTOF .................................................................................................................................... 80
EXAMEN:................................................................................................................................................ 81
Karolingische architectuur en haar erfenis:
- Bouwtechniek van Romeinse Rijk gaat verloren in ME
vb putzolaan beton (zeer goede hydraulische eigenschappen) in pantheon
vb koepel: zware stenen beneden als fundering en licht materialen boven
- De antieke traditie in het bouwen ging niet volledig verloren:
uit traditionele ambachtelijke onderstroom, basisbewerkingen (steenhouwen, metselen),
ontstonden nieuwe, originele constructiesystemen met een minimale voorkennis
- Karolingische, romaanse en gotische architectuur is een ontstaansgeschiedenis met minimale
voorkennis

Basismodellen van de christelijke architectuur

- Fundament waarmee ME start
- Continuïteit
 Basismodellen die worden overgedragen
- Kerk was belangrijkste bouwheer in West-Europese ME
- Kerk nam gedeeltelijk de politieke macht over in voormalige keizerrijk (vooral op
organisatorisch vlak)
 plaats in het officiële staatsbeleid  recht op eigen architectuur
-

1. Basilica:
= vergaderplaats voor gemeenplaats van Christenen
Vb. Santa Sabina, Rome, 422-432
Vb. Sabt’ Apollinare Nuovo, Ravenna, 6de eeuw

- Terminologie a.d.h.v. Santa Sabina:

o Langs-as / longitudinaal
o Meer-beukig (middenbeuk + 2 zijbeuken) of 3-beukig
o Schip: Lange rechthoekige zaal opgedeeld door zuilenrijen
 niet overwelfd maar met plafond
o Lichtbeuk: hogere muren van de middenbeuk hebben vensterzone boven het dak
van de zijbeuken
o Absis/apsis: halve uitstulping aan oostzijde in het verlengde van middenbeuk
 naar Jeruzalem
(uitzonderlijk aan de westzijde)
o Nu altaar, maar toen misschien niet
o Arcade: bogenrij tussen midden – en zijbeuk
o Narthex: voorhal in Westen
Artium: voorhof in Westen
- Bij ons in Noord-West-Europa vrijwel niets nog overeind van de 6de eeuw
bezat ooit vele rijk versierde kerken
wel opgravingen van vroegchristelijke aard
Vb. St. Pierre, Vienne, Frankrijk, 5de/11de eeuw
o Oorspronkelijk gewijd aan de apostelen
o Bischoppen van Vienne werden er vanaf 5de eeuw begraven
o Onderste deel van de zijmuren dateert uit die periode (andere zijn restauraties)
- In Noord-Spanje (deel dat christelijk bleef) doet denken aan christelijke architectuur in Syrië
 invloed van Oosterse missionarissen
Vb. San Pedro de la Nave, Zamora (S), 7de eeuw
Opm.: Pleisters van de muren gehaald voor primitief uitzicht, maar was niet de bedoeling om ruw
metselwerk te zien  kleur is weg
- Santa Maria de Naranco, Oviedo, 9de eeuw:
o Vroeger geen kerk, maar koninklijke aula
o Metselwerk te zien
o Franken ingetrokken in Romeinse architectuur
o Voorbeeld van residentiële architectuur
 inspiratie bij Romeinse Rijk

2. Baptisterium:
= doopkerk
Vb. S. Giovanni in Laterano, Rome, 4de eeuw

- Terminologie:
o Centraalplan
o 8-hoek  8 kolommen
o Ambulatorium = wandelgang rond centrum
o Doopbekken centraal (vernieuwd?)
o 8-hoekig kloostergewelf
o Dwerggallerij
o Spaarnis: uitgespaard stuk in de muur (kan diep zijn)
o Apsis: echte uitstulping (vb. in voorhal)
- Veel schilderingen door restauraties
 men begint zich voor vroegchristelijke architectuur te interesseren in 17de eeuw
- Dopen op volwassen leeftijd door volledige onderdompeling:
oud zondig leven  nieuw leven
symbolische dood en begrafenis  wederopstanding
vb. Sbeitla (Tunesïe)
- Doet denken aan Mausoleum (= begraafplaats)
o Ook een centraalplan en soms abulatorium
o Doopritueel:
symbolisch sterven en opnieuw leven  verrijzenis/reïncarnatie met Pasen
- Grijpen terug naar baptisterium van de H. Ambrosius, Milaan (4de Eeuw):
o Reeds weg
 hypothetische reconstructie door gedicht/tekst over getallensymboliek:
8 = eeuwige leven, infinity, verrijzenis, verlossing van de zonde
 Via afspiegeling van het gebouw in gelijktijdige en jongere gebouwen
mogelijk beïnvloed door dit baptisterium
vb. San Aquilino, Milaan, 4de eeuw:
 8-hoekig grondplan
 Kloostergewelf of achthoekige koepel
 Afwiselend ronde en rechthoekige spaarnissen
 Dwerggalerij aan buitenzijde
o Gewijd aan Johannes de Doper (zoals vele andere baptisteria)
o Nakomelingen van dit baptisteria (verspreid over Noord-Italië en Zuid-Frankrijk)
hebben niet noodzakelijk identiek hetzelfde grondplan: maar wel steeds
centrale/achthoekige ruimte met vaak vergelijkbare afmetingen
- Ravenna, Noord-Italië, 5de eeuw:
o Baptisterium van de Ariaanse christenen
o Baptisterium van de orthodoxe christenen
 o Centrale achthoek met 4 lagere halfronde apsissen
- Albenga, Noord-Italië, 5de eeuw:
o Centrale achthoek met afwisselend halfronde en rechthoekige spaarnissen
o Verbouwingen:
 onderste deel van de 5de eeuw
 bovenste van de 11de eeuw
- Fréjus, Zuid-Frankrijk, 4de eeuw:
o Achthoekige centrale ruimte
o Ingeschreven in een vierkant
o Afwisselend ronde en rechthoekige spaarnissen
- Baptisterium bij St. Victor, Marseille, Zuid-Frankrijk, 5de eeuw:
o Achthoek ingesloten in een vierkant
o Halfronde nissen in de hoeken en een ambulatorium
- Kruisvormige baptisteria:
Vb. baptisterium van Saint-Jean in Poitiers, 5de eeuw
 oorsprong: Syrië
- Klaverblad:
Vb. baptisterium van Venasque in Zuid-Frankrijk, 6de eeuw
oorsprong: Syrië

Kathedraal bestond uit een groep kerken naast elkaar gelegen:

- 2 basilica’s:
o Winterkerk gewijd aan H. Maria
 Stond aan de zuidzijde
 Gebruikt van de Advent tot Pasen
 Bisschop doopte enkel met Pasen: dan werden de nieuwe bekeerlingen tot
de zomerkerk toegelaten
 Groot: bood onderdak aan alle gelovigen en aan de catechisanten die nog
niet gedoopt waren (in afgesloten deel)
o Zomerkerk gewijd aan Apostelen of H. Stefaan
 Klein: de catechisanten werden niet toegelaten
 Vb. St. Étienne, Matz, Frankrijk, 7de eeuw  Frans voor Stefaan
 Tijdens de eredienst wisselde men van kerk: sommige delen in winterkerk
andere in zomerkerk
- Een baptisterium gewijd aan St. Johannes de Doper
- Basilica’s symboliseren het Oude en Nieuwe Testament (beide wetten van het christendom)
en baptisterium staat er tussen in, het symbool van het geloof dat de wetten verenigt
- Oorsprong kathedraalgroep situeren bij keizer Constantijn (4de eeuw)?
hij bouwde een dubbele kerk bij Christus’ graf in Jeruzalem:
o Basilica
o Ronde kerk: de eigenlijke grafkamer/martyrium
o De eredienst ging gedeeltelijk in de ene en de andere kerk door
- Vroegste kloosters hebben ook meerdere kerken:
Kloostergebouwen gegroepeerd rond 2 of meer kerken en talloze kleinere bidplaatsen
Vb. St. Riquier, Centula, Abbéville, Noord-Frankrijk, 8ste eeuw

3. Martyrium:
= martelarenkerk
= grafarchitectuur

Vb. St. Pieter, Rome, 4de eeuw

 - Vereren van een heilige/martelaar:
graf van een martelaar, bewaarplaats van relieken
- Overeenkomst met grafruimten uit Keizerrijk: laatantieke mausolea
o Nemen vaak centraalbouw aan (rond, achthoekig, kruisvorm, klaverblad)
- Terminologie:
o Vaak centraalplan, maar kan een veelheid aan vormen aannemen
o Meer-beukig: 5-beukig schip (middenbeuk + 2 zijbeuken) + dwarsbeuk/transept
o Apsis (naar westen door omstandigheden)
o Transept tussen schip en apsis
o Altaar op graf van St Pieter op scheiding van apsis en transept
 basilica-martyrium
- Combinatie basilica-martyrium:
o Nieuwbouw (meteen martyrium + basilica)
o Eerst kapel met relieken  veel succes  basilica toegevoegd
o Abdijkerken/basilica’s gelegen op begraafplaatsen  relieken worden toegevoegd
Ze worden uitgebreid met een crypte (= overwelfde ruimte, niet noodzakelijk
onderaards gelegen: eerst bovengronds  ondergronds)
die dient voor bewaring en tentoonstelling van een reliek
 al gouw wordt crypte geïntegreerd in basilica zelf, en in nabijheid van koor
gelegen (voor Pelgrims toegankelijke ruimte)
o Vb. crypte Saint-Germain, Auxerre, Frankrijk, 5de eeuw
 Het oudste deel
 Aanvankelijk overwelfde grafkapel (crypta) aanwezig voor H. Germanus
 Daarna basilica bijgebouwd
 Nog later, nog uitgebreid
o Vb. crypte Jouarre, abdijkerk, 7de eeuw
 Bestaande abdijkerk (basilica) krijgt bovengrondse uitbreiding aan oostzijde:
een aantal grafkapellen voor belangrijke personen en oratoria voor relieken

Karolingische Renaissance (?):

Renaissance = wedergeboorte
 een algemene heropbloei op politiek, economisch, literair en op vlak van beeldende kunsten die
teruggrijpen naar het antieke verleden

Kijken naar het Romeinse imperium

 uit nader onderzoek bleek dat enkele van de belangrijkst verwezenlijkingen specifiek verwijzen
naar de vroegchristelijke architectuur van Rome

- Onder Karel de Grote: heilig Roomse Rijk komt op

- Palts-complex-palatium, Aken (D), eind 8ste eeuw:
o Palatium ≈ paleis
o Paleiscomplex van Karel de Grote te Aken
o Verwijzingen naar Romeinse keizers:
 Karel de Grote opvolger (?) Constantinopel (?)
 Werden dezelfde schatten bewaard als in het Lateraan te Rome
 Lateraan = het paleis van keizer Constantinopel
 Vb. Karolingisch beeld in vestibule: een bronzen wolvin verwijst naar
de bronzen wolvin die zich naast het Lateraan bevond
 Vb. Ruiterstandbeeld gehaald uit Ravenna (fake)
 ref naar het befaamde “caballus Constantini” waarvan men dacht
dat het Consantijn was (maar eigenlijk Marcus Aurelius)
 (Standbeeld is voor het Lateraan gehaald in 16de eeuw en naar
Capitool gebracht)
o Hoge toren = verbouwing, hoort er niet bij
- KDG = imperator, Caesar Augustus  duidelijke band met Rome
imperator  hij wou hernieuwing van het Romeinse keizerrijk  terugkeer naar het
keizerrijk van Constantijn (was een Gouden Tijdperk voor het christendom)
- Verwijzing naar christelijk Rome, christelijke Constantijn:
ideaal Constantijn  ideaal KDG
antiek Rome was Heidens
propagandafunctie door te verwijzen naar paleis van Constantijn (Lateraan), de triomfboog
van Constantijn (Lorsch) en de basiliek van Constantijn, Sint-Pieter (Fulda)
- Sint-Salvator/H.Bonifacius, Fulda (D):
o Eerste kerk in 8ste eeuw
o In 9de eeuw een 2de gebouwd: waarin relieken van H. Bonifatius werden geplaatst
o 3-beukig schip
 Oostzijde: halfronde apsis: kwam qua structuur overeen met de eerste kerk +
dezelfde wijding (de verlosser of St. Salvator = Christus)
 transept/dwarsbeuk met uitspringende transeptarmen
 westelijke halfronde apsis
 westelijk gedeelte: martyrium gewijd aan H. Bonifatius
Grote afmetingen en grondplan met transept  kerk verwees naar Sint-
Pietersbasiliek, Rome (was de enige grote vroegchristelijke basiliek te Rome
met een doorlopend transept met uitspringende armen en zuilenschermen)
 type basiliek dat zeer weinig succes kende in Frankische rijk van 4de tot 8ste E
 het opduiken te Fulda krijgt bijzonder karakter
 expliciete verwijzingen naar Rome:
 altaar voor H. Bonifatius in westelijke apsis zou op Romeinse Wijze
zijn opgericht
 westwaarts georiënteerde Sint-Pietersbasiliek waar het
hoofdaltaar met eronder het graf van H. Petrus op analoge plaats is
gesitueerd: De scheidingslijn tussen apsis en transept
 graf kan via een gang onder de apsis bezocht worden
 Bonifatius had statuut van “Apostel der Germanen” gekregen, net
zoals Petrus (en Paulus) de “Apostelen van de Romeinen” waren
- Abdij van Lorsch (D):
o Poortgebouw: een vrijstaand gebouw aan de ingang van het atrium van de (nu
verdwenen) abdijkerk
o Omranding aangeduid(?)
o 3 bogenlijke triomfboog (zeldzaam)
 verwijzing naar boog van Constantijn:
 Monument ter ere van de overwinning van Constantijn (onterecht!)
 Constantijn bekeerde zich
 Christendom toegelaten
 staatsgodsdienst
 Inscriptie: Constantijn heeft met hulp van God overwinning behaald op
pelgrims/heidenen
 Overwinning op de Beieren (heidenen):
(1 van de laatste grote overwinningen van KDG)
o Allemaal niet echt historisch correct, maar om KDG als nieuwe Constantijn te zien
Men ziet KDG in late ME als christelijke ridder
 o Antieke motieven:
 3 bogen op pijlers
 Halfzuilen met klassieke kapitelen en basissen
 Gegroefde pilasters
 Bakstenen in Ruitverband  ref. Romeins metselwerk
- Vitruvius-handschrift: “De arrchitectura libri decem” (10 boeken over architectuur)
(veel kopieën, met/zonder tekeningen, (on)volledig)
 moet Karolingisch (overgeschreven) zijn geweest
Karolingisch is makkelijker te lezen dan Gotisch
- KDG de nieuwe Constantijn?
 Karolingische renaissance-beweging is in wezen een christelijke renaissance
↔ grote Renaissance van de 15-16de eeuw
Als men de antieke voorbeelden volgende moest er een christelijke motivatie zijn om dat te
rechtvaardigen
In de Karolingische schriftelijke bronnen over Rome is Constantijn het middelpunt, en lijkt men
blind voor heidense monumenten

De paltskapel en haar nasleep

- Paltskapel, Aken, eind 8ste eeuw:
o Centraalbouw met voorhof (geen basilica!)
o Vernieuwd dak: oud dak was piramide tent-dak
o Centrale ruimte is 8-hoek met 1 grote vide
 overwelfd met 8-hoekig kloostergewelf of koepel
o Daarrond 16-hoekig ambulatorium
 overwelfd met kruis- of granaatgewelven (tekst?)
o Graadgewelf = kruising van kruisgewelven
o Tribune (ambulatorium op 1ste verdieping)
 overwelfd met hellende tongewelven die aanleunen bij de koepel in het midden)
o Zuilen uit marmer uit Italië
 Napoleon liet zuilen weghalen (geroofd) voor zijn Dôme des Invalides
o Afwisselende vierkanten en driehoekige traveeën
o Oostzijde: rechthoekig koor  vervangen door veel groter gotisch koor
(naar vb. Sainte-Chapelle, Parijs)
o Westzijde: westwerk met een monumentale nis en twee traptorens
o Functies als paleiskapel:
 Bood de keizer een troon tijdens de eredienst
 Bood plaats aan de geestelijken van het hof die als taak hadden: het
onafgebroken bidden voor het welzijn van de keizer en zijn rijk
 Bood plaats aan de reliekenschat van de keizer, waarborg voor zijn
overwinningen
o Gewijd aan H. Maagd en aan Christus (zoals gebruikelijk voor paleiskapel)
tribune in westwerk was in bijzonder gewijd aan de Verlosser
o Latere keizers van het Heilig Roomse Rijk werden in deze kapel gekroond
o Karel de Grote werd er begraven
- Overspanning is zeer complex:
o Stenen gewelf
 een bouwtechniek dat uit het niets komt
Opm.: bouwmeester = meestal opdrachtgever ≠ architect
(niet zeker door middeleeuwse woordgebruik)
- San Vitale, Ravenna, 6de eeuw
 o Basistype uit Oosten, uit Byzantium
 veel gelijkenissen met de Paltskapel
 er waren veel voorbeelden van dit type te zien in Constantinopel
o Andere travee-opbouw: radiale trapezia
o Bouwtechniek van gewelven erg verschillend:
 Enkel in Byzantium gebruikt
 Lichtgewicht uit terracottastenen
o Holle overgang naar ambulatorium
o Model  veel kopieën:
- een middeleeuwse kopie is geen letterlijke imitatie van het voorbeeld
Paltskapel:
o Aachen, Groningen: duidelijk hetzelfde
o Luik (200j later, begin 11de eeuw) lijkt op Paltskapel
 Stemt overeen qua afmetingen, algemene opzet en functie
begraafplaats voor Notger (de prinsbisschop)
o Brugge, 10de eeuw:
 op oud-grafelijk domein
 “naar den Aecsen gewerke gemaect”
algemene opzet, wijding (aan Maria en Christus) stemmen overeen
o Nijmegen en Muizen horen bij kleinere Karolingische gebouwen
o OL Vrouw, Ottmarsheim (F), 1040:
 kloosterkerk hoort bij vrouwenklooster
 geen paleiskapel
 Zelfde zuilenscherm
 Gewijd aan Maria, Christus de verlosser
 schept toch een nauwe band voor de middeleeuwse mentaliteit
 Ondanks de afstand met Aken toch gelijkenis
o Essen, 11de eeuw:
 Onderste gedeelte van het Westwerk werd uitgewerkt zoals paltskapel:
westelijke absis/koor, zuilenscherm inclusief
o Germigny-les-Prés, 9de eeuw:
 Vergeleken met de Paltskapel, maar grondplan is verschillend
 vierkant opgedeeld door 4 pijlers die de centrale toren dragen zodat er
een ingeschreven Grieks kuris ntstaat met een apsis aan Noord-, West- en
zuidzijde en 3 apsissen naast elkaar aan de oostzijde (als koor).
 Ad instar van Aken = letterlijk zoals Aken
 Wat wel overeenstemt is de functie en wijding:
paleiskapel gewijd aan Maria
- Het grote aantal kopieën van de Paltskapel wijst op de politieke prestige van KDG
In ME: overdracht van betekenis > vormelijk (nu)
Originaliteit is een onbekend begrip, zich beroepen op prestigieuze voorbeelden is passend
- Kopieën van Heilig grafwerk in Jeruzalem:
o H. Graf (Anastasis), Jeruzalem, 4de eeuw:
 Centraal bouw
 rechthoekig sepulcrum (christelijke begraafplaats) in midden van de cirkel
 heilig graf
 Ronde centrale ruimte omgeven door een (inwendige) ambulatorium
 Boven:
 tribune of galerij
  een tweede, uitwendige ambulatorium omcirkelde het gebouw aan
de buitenkant
 restauratie in 7de eeuw:
 3 apsissen toegevoegd, geplaatst op de hoofdassen
 Centrale ruimte werd afgebakend door 20 verticale steunelementen
 8 pijlers (2 per 2) geplaatst op de hoofdassen
8  verrijzenis
 12 zuilen geplaatst op de diagonaalassen (3 per 3)
 Kruisvaarders bouwden de kerk in 12de eeuw om tot 3-beukig gebouw
o Met 1 afmeting/wijding vergelijken
1 of enkele elementen herhalen om van een ronde kerk een heilig graf te maken
 Sankt Michael, Fulda (D), 820:
 Karolingische kopie
 Oorspronkelijk gewijd aan het H. Graf
 Centrale ronde ruimte met ambulatorium
 8 zuilen rond heilig graf
 Oorspronkelijke bovenbouw is onbekend
 Saint- Sépulcre, Neuvy (F), 1042:
 Romaanse kopie
 Ontstaan wanneer Jeruzalem is bezet door Islamietische heersers
 oorspronkelijke Anastasis tot een ruïne vervallen
 Christelijke pelgrims mogen niet door
 Centrale ruimte met ambulatorium
 overwelfd
 11 pijlers/steunpunten:
8+3 ( eeuwigheid/verrijzenis + 3-vuldigheid)
 Moeilijk om te delen (pi nog niet berekend)
 12 was makkelijker geweest
 Dus echt gewild
 Hof van Pilatus, Santo Stefano, Bologna, 12de eeuw:
 Vormt in zijn geheel een afspiegeling van Jeruzalem
o Santo Stefano: gewijd aan het H. Graf
o Een andere kerk gewijd aan Petrus en Paulus
o Een H. Kruiskerk
o Een “atrium van Pilatus”
 De pelgrim die dit complex bezocht maakt een symbolisch tocht
door de echte heilige stad
 Na Karolingische periode
 12-hoekig
 12 pijlers
 Ambulatorium
 Tribune
 Kopie van graf van Christus
 Tempelierskerken:
 Tempeliersorde gesticht in 12de eeuw
 Doel: pelgrims op wegen van Palestina beschermen
 Altijd centraalbouw
 Gewijd aan H. Kruis, Christus of H. Graf
 Vb. Laon (midden 12de eeuw),…
De nieuwe kerk: Uitbreiding van de Basilica
- Sankt Georg, Reichenau (D), 9de eeuw:
o Lijkt nog op basilicatype
o Vergaderhal uitbreiden
o Verschil: zijtorens
o Door versmelting met Martyrium
o Sacrale dimensie aan vergaderruimte
- Westwerk/westbouw:
o = vrijwel zelfstandig, monumentaal torencomplex, met een eigen liturgische functie
o Keizerlijke connotatie
Men verondersteld dat de tribune in het bijzonder was voorbehouden aan de keizer
en zijn gevolg
o Gebruik van torens aan de westzijde neemt men langzaam over uit de Syrische
kerkelijke architectuur
o Torencomplex kan verschilde vormen aannemen (1,2, meerdere torens)
o Werd uitgerust met altaren waar relieken op werden vereerd
 martyrium-functie
o Wordt vaak aan de Verlosser gewijd  verband met keizerlijke context
of gewijd aan aartsengel Michael
 zoals de aartsengelen de hemelpoort met zwaard bewaken en tegen het kwaad
vechten, zo vecht de keizer voor de kerk
o Later gaat de keizerlijke betekenis van het torencomplex verwateren
- Voorkerk = “Galilea”
o Overwelfde vestibule met daarboven niet zelfden een kapel met aparte wijding
o Voorbehouden aan vreemde bezoekers om te vermijden dat zij de monikken bij
bepaalde delen van de eredienst zouden storen
o Vb. Cluny 3, Saint-Benoît-sur-Loire en Tournus)
- Oostpartij uitgebreid met overwelfde ruimten:
Aanleg in verschillende verdiepingen
o Koor met hoofdaltaar op bovenste niveau
o Overwelfd benedenniveau, de krocht
- St Riquier, Centula, Abbéville, Noord-Frankrijk, 8ste eeuw
o Nu verdwenen
o Overwelfde ruimte (crypta) op benedenverdieping van het Westwerk bevatte het
graf van Angilbert (de opdrachtgever) zelf
o Kon als parochiekerk functioneren: de dwarsbeuk bevatte een doopvont en altaar
o Westwerk was gewijd aan de Verlosser
o Oostwerk:
 Koorpartij
 Architecturaal: oostelijk stuk van het koor
 Liturgisch: waar de monniken zitten
Vb. Spanje: koor in het midden van het schip
 Liturgisch koor groter
 Verlengde apsis + kringcrypte (half ingegraven)
 Altaren overal
 Oudste plan uit West-Europa: ideale plan van Sankt Gallen, 820
 Liturgisch koor
 Wenteltrap
 Abdijkerk: uitbreiding westkant
  Tussenverdiepen: oostkant
 Crypta met ambulatorium errond onder het niveau van het koor
 Belangrijkste grafkamer met hoofdaltaar erboven
 Altaren over de hele kerk verspreid
 gedurende belangrijke erediensten in processie trekt men van het
ene altaar naar het andere de gehele kerk door en van de ene kerk
naar de andere indien er sprake is van een kerkengroep
 gaandeweg merkt men vanaf de 9de eeuw een tendens naar
concentratie van altaren in de oostpartij, het specifiek aan monniken
voorbehouden deel
 Herinnert aan de Sint-Pietersbasiliek te Rome, waar het hoofdaltaar
en het graf van de heilige op dezelfde wijze werden georganiseerd
(600)
- Benedictijner abdij, Corvey (D), 850
o laat-Karolingische basilica
o Doopfont en altaar op gelijkvloers
kunnen betreden worden door buitenstaanders
( fungeert als soort parochiekerk,  doopvont heeft dus zin)
o Tribune op 1ste verdiep
 Open naar schip
 Complexe aanleg
 Daarrond galerijen in 2 verdiepingen
 Gesuggereerd dat keizer op tribune zit doordat deze hoger venster heeft
 keizer kon daar verschillende plaatsen aannemen naargelang wat er
beneden in het schip gebeurde
 Functioneert bijna als aparte kerk met aparte wijding
o Westen = kwade, duisternis: aartsengelen beschermen keizer tegen kwade

Koor en échelon/stapelkoor/trapsgewijze opzet

- Saint-Germain, Auxerre, 850
o Kleine grafkamer
o Stapelkoor trapsgewijs/koor en échelon
o Parallelle assen bijgevoegd
o Nieuwe basilica bij bestaand martyrium
 later ook gotische kerk
o Rotonde bijgevoegd:
 In Saint-Germain Bénigne: als graftombe
 In Leuven: functie betwist

Koor met kooromgang en straalkapellen

 stapelkoor ouder dan kooromgang met straalkapellen
 stapelkoor verdwijnt gaandeweg, koor met kooromgang en straalkapellen is een lange toekomst
beschoren

- Kathedraal, Chartres, na 858

o Halfcirkelvormig ambulatorium
o Vierkante kamer onder altaar
o Hoefijzervormige cirkels
o crypta en ambulatorium worden visueel 1: via openingen in de muur kan men in de
grafkamer binnenkijken
- Kathedraal, Clermont-Ferrand, 10de eeuw
 o 1 cirkel op hoofdas
o Andere errond verdeelt
o Straalkapellen: straalsgewijs rond de halfcirkelvormige gang geschikte kapellen
o  2 gelijkaardige verdiepingen met vrijwel hetzelfde grondplan
- Saint-Philbert, Tournus:
o 3 rechthoekige kapellen
o Soms ook beschouwd als stapelkoor
o Dezelfde opzet vanboven als beneden
 boven: kooromgang zichtbaar/niet afgesloten
- Paray-le-Monial, 2de helft van de 12de eeuw
o Crypte ondergronds
o Boven: koor + kooromgang
o Gelijkvloers: straalkappelen

Dubbele polariteit
- Liturgische functies die voorheen in afzonderlijke gebouwen van een kathedraal- of
abdijgroep werden gediend, komen nu samen in 1 monumentaal ruimtecomplex
 eenmaking
 resultaat is ook tweepolig wat de volumewerking betreft:
o Aan beiden kanten een torengroep: oostpartij en westwerk zijn in evenwicht met
schip als verbindingsstuk
o Ref. torenheiligdommen uit Syrië (naar het Westen door missionarissen)
- St.Michael, Hildeshheim (D), 1000
o Ruime hal
o Schip niet overwelfd
o Beschilderd plafond ( Michelangelo Sixtijnse kapel)
o Ringcrypte als uitbreiding koor
o Tribune op 1ste verdiep in dwarsbeuken
 galerij ≈ tribunes voor vrouwen  Byzantijnse kerk voor Joden
o Steunwissel: vierkante pijlers afgewisseld met zuilen
 Zuilen: altijd rond
 Pijler: rond/vierkant
 Kapiteel + basis
o 2 apsissen, beuken
- Kapittelkerk, Genrode (D), 961
o Zijbeuk vanonder  tribune erboven
 een Byzantijns motief (keizer Theophanu?)

Romaanse architectuur
Continuïteit en vernieuwing: 12de-eeuwse ‘Westwerken’
Vb. Sankt Pantaleon, westkoor, Keulen, 10de eeuw

- Continuïteit met Karolingisch  vb. nog steeds westwerk

- Benedictijnerabdij, Maria Laach
o Nieuwbouw
o Bij de Rein en de Maas
o Westblok: toren + 2 traptorens
- Mauresmünster/Marmoutier
- Murbach
- St. Gertrudis, Nijvel
 o Meest bekende Belgische westwerk
o Naar model van St. Servatius, Maastricht
o Hal op bovenverdieping met onbekende functie
- St. Servatius, Maastricht
o Zaal op bovenverdieping: keizerlijke zaal
o Geen west-apsis

Galilée
- St. Michel/St. Philibert, Tournus
o Westwerk in torenvorm
o Doopvond op gelijkvloers
o Galilea (=voorwerk) voor de leken
o Westwerk vaak gewijd aan aartsengel  Keizer
- ‘église-porche’, Saint-Benoît-sur-Loire, 11de eeuw

Chapelles hautes dédiées à Saint-Michel

- St. Michel/St. Philibert, Tournus (maximum versie met 3 beuken)
- Cluny 3 (mini versie)
o Heilige wenteltrappen naar altaar
o Gewijd aan heilige Michael
o Voorkerk

Koor met kooromgang en straalkapellen ca 1200

- Doornik (=Tournus)
o Klaverbladplan, transept met omgang
o Eerst koor met kooromgang  …
- St. Aignan, Orléans

Pelgrimskerken langs de route langs Compostella

- Pelgrimstochten: kerken op weg met afmetingen van een kathedraal voor grote menigte
- Transept met omgang
- Tribunes boven zijbeuken
- Saint-Sernin, Toulouse
o Standaard parochiekerk maar met afmetingen van de kerk in Compostella
- Santiago de Compostella

Klaverblad
- Verdere ontwikkeling: transept met omgang
- Kathedraal Doornik
- Sankt Marien im Kapitol, Keulen
o Oorlogsreconstructie (proper, …)
o Transept met omgang, klaverblad

Duitse Keizerskathedralen
- Kathedraal, Mainz
- Kathedraal Worms
o Grote constructieproblemen bij het grote open schip

Zuid-Europese ‘Premier art Roman’

- Door migrerende bouwmeesters
- St Philibert, Tournus
- St. Bénigne, Dijon
 - St. Martin-du-Canigou:
o Kleine bakstenen
(Byzantijns formaat: beetje platter en langer dan hedendaagse bakstenen)
o Onderste en bovenste niveau volledig overwelfd (tongewelf)

Het Franse overwelvingsexperiment: Bourgondië

- Problemen van het overwelven:
o Zwaar stenen gewelf
o Relatief dunne muur
o Gaten (venster in lichtbeuk) in muur
o Onderaan rust muur op een slanke arcade
o Zijwaartse druk (spatkrachten) van een gewelf kan niet door de ontoereikende
muurmassa worden opgevangen
 op bepaalde kritische plaatsen moet voor tegendruk gezorgd worden
o Verticale component (gewicht) levert minder problemen

Bourgondië 1 (overwelvingen 1000-1050)

- St. Michel/St Philibert, Tournus
o ‘premier art roman’: central Europa tot Noord-Spanje
o Lange … onderverdeelt in gordelbogen
o Stond waarschijnlijk een schip dat niet overwelfd was.
o Op de bogen: oorspronkelijk een plafond gerust (slanke hogen pijlers dus niet
mogelijk zwaar gewicht te dragen)
o Beslissen toch (na 1100) om er een gewelf over te zetten, maar dan moest men
rekening houden met wat er al was.
o Meervoudige en dwarse gewelven (↔ eenvoudige en langse gewelven)
 Middenbeuk: tongewelf/kruisgewelf (vestibule)
 Zijbeuk: half tongewelf/dwars tongewelf (vestibule)
 ( zie tekening?)
o Nadeel: akoestiek (geluid sterft sneller uit, dit is niet goed voor zang/koor, wat op
dat moment nog zeer belangrijk is)
o Gordelbogen en lesenen (= pilasters zonder profilering) als geleding
o Niet gedaan in veel andere kerken terwijl het wel voordelen had
o Zie tekening: tongewelf, kruisgewelf, graatgewelf
- Payerne:
o Om ons een idee te geven van Cluny 2
o Gordelbogen lopen door tot pilasters in de grond
o Bouwmeester duidelijk nagedacht over probleem van instortende tongewelf
(door gaten, vensters, en uiteen duwende muren)
o Zijbeuken nog hoger opgetrokken
o Middenbeuk: tongewelf
o Zijbeuk: kruisgewelven:
 Hoog opgetrokken tot zij bijna de aanzetlijn van het tongewelf bereiken
 stabieler
o Lichtbeuk hoop opgetrokken tot zij in het gewelf indringen
 steekkap boven venster (= cirkelboog boven venster)
o Iemand die aardig wat wist over goniometrie en steensnede
o Men kan ook zeggen, zijbeuk helemaal optrekken, en enkel indirect ligt.
Maar in Bourgondië houd men stand.
- Cluny 2:
 o Machtig en rijk geweest
o Cluny 1 was waarschijnlijk een atelier, wordt dan gouw vervangen door
overwelfde structuur
o Cluny 3 nog overeen gebouwd
o Kerk met stapelkoor  bouwbegin van voor 1000
o 3-beukig schip, Westblok
o Renovatie: gewelven plaatsen op schip
 Tongelven geplaats in langsrichting: ref. dochterabdijen van de 11de E
 Middenbeuk: tongewelf (?)
 Zijbeuk: kruisgewelf (?) met rondboog (elliptisch gedrukte graat)
 Steunberen
 Gordelbogen en lesenen als geleiding
o Grondplan redelijk zeker, omdat er regels werden doorgegeven aan dochters van
moederhuis
 consuetudines farfenses : een gewoonteboek
o Zwarte stukken zijn duidelijk te zien in de opgravingen van conant (?)
o Word te klein, te veel monniken.
 Geld inzamelen voor een veel grotere abdijkerk.
o Er is maar 1 plaats, aan de noordzijde
o Enorm gevaarte (zeer hoog, bij ons meestal niet zo hoog: 32m)
o Er is zeker 50 jaar aan gebouwd
o Ondertussen ontstaat de gotiek: veel elementen van Cluny 3 worden
overgenomen in de gotiek
o Stapelkoor van Cluny 2, blijft apart bestaan, en schip verdwijnt (voor uitbreiding
kloosterhof). Westelijke kant blijft.

Bourgondië 2 (overwelvingen 1050-1150)

- Cluny 3:
o Cluny werd steengroeve
o In stadje: in laat 18de-eeuwse huizen zitten romaanse blokken
o Middenbeuk: Spits tongewelf in langsrichting met gordelbogen
o Zijbeuk: Spits kruisgewelf
o Kloostergewelf (8hoekig) op trompen
o Bundelpijler
o Bogen tussen midden en zijbeuk = spitsbogen Belangrijk voor gotiek
o Sterk gelede opstand van de muur
o 2 zijbeuken aan elke kant
o Rijk gedecoreerde architectuur, blokjeslijst/tandlijst, versierde lichtbeuk,
triforium/nissen triforium/blind triforium  geleding van de oppervlakte: een
plastische verandering: dient tot niets, enkel als versiering
o Gecanneleerde pilasters met kapiteel : antiek element
o Opdrachtgever is waarschijnlijk gaan kijken naar laat-romeinse bouwwerken
o Blokjeslijst boven romen (romaans? Romeins?)
o Elke pijler kapitelen met sculptuur
o Een hele nieuwe wending
o Pijlers zelf zijn complex en geleed (pijlers uit schip uit opgraving zijn nog
zwaarder)
o Tijdens de bouw is men gaan verhogen
 Men moest er dus erg op vertrouwd hebben dat zijn spitste tongewelf zou
blijven staan zonder steunbalken
 Hoe spitser  hoe kleiner de horizontale component aan de aanzet +
bundelpijlers
o De muur tussen de bundelpijlers kan dan uitgehold worden
o Verschillende gewelfhoogten in transeptarm duidt er dus op dat er tijdens de
bouw aangepast is geweest
o Koorhoofd is lager dan … (?)
o Driedelige opstand met nissentriforium en bundelpijlers
- Abdijkerk, Paray-le-Monial:
o Dochterabdij cluny 3
o Zelfde indruk: cloon
o Sterke gelijkenissen
 Spitste tongewelven
o 3delig: bogen, triforium en lichtbeuk
o Kooromgang, straalkapel
 Kooromgang lager met eigen vensters
 Straalkapel ook met eigen vensters
- Saint-Philibert/Saint-Michel, Tournus: (zie blaadjes?)
o Uniek experiment
o Middenbeuk: dwars geplaatste tongewelven op gordelbogen
o Zijbeuk: kruisgewelven (rondboog)
o Zeer sterke geleding van de ruimte van de middenbeuk in afzonderlijke cellen

Bourgondië 3 (overwelvingen 1100-1150)

- Cisterciënzer abdijkerk, Fontenay:
o Cisterciënzers zijn tegen Cluny
o Gaan (verwilderde) site opzoeken
o Zonder rijke decoraties
 Geen decoratie tot hun handschrift (grote rode letters in begin)
 Enige decoratie is het licht
 Geen directe lichtval, geen lichtbeuk
o Middenbeuk: spits tongewelf met gordelbogen
o Zijbeuk: dwars geplaatste spitse tongewelven
o Luchtbogen komen tegen aanzet van tongewelf van de zijbeuk
 Zo stutten de dwarse tongewelven van de zijbeuk de gewelven van de
middenbeuk
o Samengestelde pijler, bundelpijler met abstracte kapiteel
o Ze hechten grote waarden aan licht als symbool (van god)
Bernardus van Serveau (eer invloedrijk): lichtsymboliek
o Gaat later ook betekenis hebben voor gotische architectuur

Bourgondië 4 (overwelvingen 1050-1150)

- Ste Madeleine, Vézelay:
o Restauratie door Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc
o Op het eerste zicht een halve mislukking
o Kruisgewelven overal (midden- en zijbeuk)
o Travée is rechthoekig
o In de 19de eeuw staat kerk op instorten  toevoegen van luchtbogen
 Zijwaartse gewicht boven middenbeuk wordt afgeleid via luchtboog op
steunbeer
Bogen boven dak van zijbeuk stutte tegen middenbeuk
o Zie tekening
 - Anzy-le-duc
o Vierkante middenbeuk en rechthoekige traveeën in zijbeuk

Rijnlandse gewelven
Donned-up gewelven niet in Bourgondië geprobeerd, maar wel in het Rijnland
met gebonden systeem met steunwissel zeer stabiel (dit hadden ze ontdekt in Rijnland).

- Speyer:
o Donned-up-gewelven
 graat optrekken/boller maken
o Middenbeuk: donned-up of koepelachtige kruisgewelven boven vierkante travee
(cirkelvormige graat)
o Zijbeuk: kruisgewelven boven vierkante travee
o ‘gebonden systeem’ (1 travee in middenbeuk stemt overeen met 2 traveeën in
zijbeuk)
o steunwissel
o Snede op langsas, doosnede schip
o Lichte pijlers ondersteunen middenbeuk gewelven niet.

Kerken langs de pelgrimsroute naar Compostella

De overwelvingssystemen migreren mee. (ook door handel aan middellandse zee)
 Tribunes + gewelven die er op staan vinden we terug tot in Compostella

- Saint-Sernin, Toulouse:
o 5-beukig schip, 2 zijbeuken aan iedere kant
o Middenbeuk: tongewelf met gordelbogen
o Zijbeuken: kruisgewelven
o Tribune: half tongewelf opgedeeld met bogen
o Groot verschil met Cluny: boven zijbeuken een verdiep (tribune)
 Gevolg: geen rechtstreekse lichtinval
o Licht moet door tribune voor bereiken middenbeuk
 Verlichting vervalst het beeld compleet
 Maar dat hebben alle kerken van de groep gemeen
 Het is een ruimte-effect
o Bij Cluny: geen tribunes  Het is Cluny met tribunes
o Voordeel: zijbeuken blijven laag zoals bij Cluny maar er komt iets bovenop wat
het tongewelf gaat ondersteunen (zoals luchtbogen) het verleent continue
tegengewicht op de hoogte van gewelf middenbeuk
o stevige structuur
- Ste Foi, Conques en Santiago de Compostella:
o Elementen lijken op elkaar
 Zelfde gewelfsysteem  Tongewelf midden, kruisgewelf zijkant
o ↔ Elektrisch licht in Compostella
Ste Foi er is ook natuurlijk licht

Aquitanië
Overal in Europe wordt er overwelfd met combinaties van gewelven behalve in 1 deel van zuidwest
Frankrijk: koepel op pendentieven (spitsboog komt er later ook bij i.p.v. bolle boog)

- Saint-Front, Périgeux (privégrond):

o 5 aan elkaar geschakeld
 o Siermetselwerk met strepen (restoraties, maar silhouet leek de bedoeling want
het is Romaans)
o Koepels op pendentieven met spits profiel
o Grondplan: Grieks kruis
- San Marco, Venetië:
o Grieks kruis met 5 koepels
o Koepels op Pendentieven
- Abdijkerk Fontevraud (Anjou):
o Koepels op Pendentieven (met spits profiel
o Grondplan: eenbeukige kerk of zaalkerk met een reeks achter elkaar geschakelde
koepels
- Saint-Ours, Loches (Loire):
o 8 hoekig kloostergewelf op trompen
o Grondplan zoals Fontevraud
- Kathedraal, Speyer
o Kloostergewelf op trompen
o Geen continue overgang  tromp geen pendentief

Normandië en de aanloop naar de Gotiek

De Karolingische traditie blijft hier , ondanks de invallen van de Noormannen, zeer lang leven:
Grote dimensies, monumentale kerken met een brede, helder verlichte middenbeuk (grote vensters)
en houten plafond.

- Notre-Dame, Jumièges:
o Middenbeuk: plafond (later vervangen door gewelf)
o Zijbeuken: kruisgewelf
o Tribune: kruisgewelf
o Middenbeuk nog hoger opgetrokken boven tribune zodat er toch nog een
lichtbeuk is
o 3-delige opstand met tribune en lichtbeuk
o Steunwissel, puur voor de esthetiek want plafond
o Geleding van de muur van de middenbeuk met schalken
o Steunmuren onder het dak van de tribune
o Mur évidé ter hoogte van lichtbeuk
(= in de langsrichting uitgeholde muur met loopgang)
o Dateert uit de periode waarin Normandische hertog besloot oversteek van het
kanaal te wagen en Engeland te veroveren. (vb. slag bij Hastings). Normandië
wordt dan deel van iets veel groter.  Willem de veroveraar
- St Vincent, Soignies (B):
o idem
- Abbaye-aux-Hommes, St Étienne, Caen: faze 1
o Middenbeuk: plafond (later vervangen door gewelf)
o Zijbeuk: kruisgewelf
o Tribune: half tongewelf
o mur évidé
o 3-delige opstand met tribune
o Zijbeuk met verdiep erboven en dan muur opgetrokken voor rechtstreekse
lichtinval (lichtbeuk) en dan plafond.
o Men is begonnen van idee van Jumièges, maar dan bedacht men dat er toch
gewelven boven moesten
o Balustrade bij tribune is ook een verandering
 o Ook de onderverdeling is weg
o Mur évidé is een stap op weg naar skeletstructuur. Enkel belasting in bepaalde
punten, i.p.v. continue muur. Waar hij niet dragend is, maken ze hem zo dun
mogelijk
o (In de 11de E)
- Kruisribgewelf:
o Wat belangrijk is dikt men aan:
De graat wordt aangedikt (rib)
o Een uitvinding die enkele eeuwen vroeger in de Islamitische wereld reeds te
vinden is
- Abbaye-aux Dames, Ste Trinité, Caen, 12de eeuw:
o Middenbeuk: ogenschijnlijk/pseudo 6-delig kruisribgewelf (= 1 gewelfschelp) met
rondboog
Dwarse rib is geen essentieel steunelement
o 4 continue gekromde gewelfkappen, waarvan 2 onderverdeeld door een boog
(diafragmaboog) in het verlengde van de tussenliggende pijler
o Zijbeuk: kruisgewelven zonder gordelbogen
o 3-delige opstand met nissentriforium en mur évidé ter hoogte van lichtbeuk
o Gebonden systeem zonder steunwissel (alle pijlers zijn gelijk)
o Geen tribune maar triforium, achter de nissentriforium zit gewoon de vide van
het dak
 (vroege invloed van Cluny 3)
- Abbaye-aux-Hommes, St.Etienne, Caen, 12de eeuw: faze 2
o aanvankelijk een plafond
o 3-delige opstand maar met tribune
o Lichtbeuk met uitgeholde muur
o 6-delig kruisribgewelf met rondboog: er zijn 6 continu gekromde gewelfkappen
o Alle 6 pijlers die de travee afbakenen spelen een rol
 onafhankelijke steunelementen
o Dubbele muraalboog
o  Gotiek
- Kathedraal, Durham:
o tijd van experimenteren  complex
o Laat ribben anders kruisen
 Van hoekpunt naar tegenovergestelde pijler
 7-delig kruisribgewelf
o Middenbeuk: 7-delig kruisribgewelf afgebakend door zware gordelbogen
o Heel uitgesproken steunwissel
o Foto: In het kadertje is 1 gewelf
o 7 gewelfkappen
o Zijbeuken zijn de basisvierkantjes (2  1 groot gewelf)
o Alles rondboog (geen spitsbogen)
o Mur évidé
 het lijkt alsof het gewelf zweeft, loskomt van de muur
o luchtbeuk
o 3-delige opstand met tribune

Normandië begint later aan overwelven, maar hebben meteen een voorsprong
 gewelven van de toekomst
Samenstelling van een abdij:
2de en 3de eeuw: Egyptische woestijn en Syrië. (?)

Fontenay:
- toont de kernopstelling van kloosters die leven volgens …
- Koor
o vierkant (typisch voor de cisterciënzers van de 1ste generatie)
o Dwergkoor (iets lager dan schip, dwarsbeukarmen lager dan middenbeuk),
dwergtransept
- Kerk is meestal hoogste gebouw, kloosterhof meestal langs warme kant
- Kloostergang nu meestal met glas bedekt, maar toen open  leven in buitenlucht.
- Kapittelzaal
o meestal vierkant
o heel belangrijke zaal dat is overwelfd
 ribgewelven  heel gouw overgenomen
o heeft venster dat uitgeeft op de kloostergang
 monniken/lekenbroeders (doen al het vuile werk)
 lekenbroeders staan in gang en luisteren naar overleg maar overleggen
niet mee.
- Dormitorium = slaapzaal, 1 grote slaapzaal
 bij vele sites later opdeling in verschillende cellen.
 Kartuizers (ieder zijn eigen kleine huisjes)
- 1ste verdieping: strekt zich over de hele oostgevel uit.
- En trap rechtstreeks naar de kerk:
omdat men 6 keer per dag opstaat voor koorgebed (dus ook ‘s nachts).
- Refectorium of eetzaal
o in grote abdijen ook gescheiden eetzalen en slaapzalen voor lekenbroeders en
monniken.
o Typisch Cisterciënzer refectorium dwars op kloosterhof
o langwerpige rechthoek onderaan.
- Bronnenhuis
o Klein vierkant huisje in binnenhof
o huis met fontein waar men hun handen wast voor het eten
 water is ook symbolisch, woord van god, …
(Islam tuinhuizen met bron in: afspiegeling van paradijsrivier, 4 stroompjes die
paradijs indelen)
- Calefactorium (?)
o In buurt van refectorium, bronhuis en keuken.
o kan men zich opwarmen als men oud of ziek is in de warmte
o enige verwarmde ruimte samen met de keuken
o dikwijls naast de keuken
o eventueel warm bad nemen (1 keer per jaar)
o rechtse hoek onderaan (links daarvan waarschijnlijk keuken)
- Altijd in buurt van water gebouwd worden
ook voor bedrijfsgebouwen die in buurt zijn gebouwd vb. smidsen in Fontenay
 snelstromend beekje voor dingen aan te drijven

Ook zo bij abdij Villers-la-Ville

Gotische architectuur:
Eerste experimenten
- geen flatterende term
negatieve term uit renaissance uit Italië
architectuur van de goti (= barbaren uit het noorden).
- Gotiek komt uit Frankrijk. Gotiek gaat reizen, een enorme vlucht kennen.
- verliest negatieve bijklank/connotatie in de loop van de 19de eeuw
 gotiek krijgt nieuwe bloeiperiode (zie volgend jaar)
- ontstaat in 12de eeuw ergens in Frankrijk.
 Wordt verdrongen in 16de eeuw.
 Blijft als structuursysteem nog aanwezig in 17-18de eeuw.
 Herleeft weer in 19de eeuw.
- “is enige moderne stijl dat is uitgevonden in Europa”
- Weinig referenties naar romeinse stijl (in tegenstelling tot romaans)

opm.: ook negatief: romaans in Engels (robenesk) romeins maar beetje minder goed, niet positief,
gelijkenis met zware ronde bogen

- klassieke hooggotische structuur

o heeft enkele componenten die samen een skelet vormen
o ontstaan rond Parijs
o dragende elementen en opvulling
steeds meer glas  men merkt dat men muur kan uithollen als ergens anders
maar gedragen kan worden  het is in de tijd van de opkomst van de glaskunst
o Luchtboog
o ribgewelf (van Normandië tot bij de cisterciënzer)
Vb. kapittelzaal, Fontenay
Vb. Ste Trinité, Cérisy-la-Forêt, Caen
Vb. moskee, Sousse, 9de eeuw
Vb. moskee, Cordoba, 11de eeuw
Vb. Moissac
Vb. Colosseum, Rome
o idee ribgewelf komt niet uit Normandië maar in Islamitische cultuur al veel
vroeger teruggevonden (8-9de Eeuw)
ook als Estische kwaliteit
wisselwerking met islam  Spanje: Moissac: idee van kruisend stel bogen
↔ Romeinse gewelven hebben in de dikte van het gewelf een versteviging (een
soort rib), het zit in de massa
o bundelpijlers (Vb. Cluny 3)
o Spitsboog (ook al in de mode bij grote bouwwerken zoals Cluny en daarna ook bij
cisterciënzer)
 luchtboog (cisterciënzer)
bij Fontenay onder het dak
 Vb. kathedraal Sens (vroege luchtbogen) net boven dak uitgekomen
 ze worden steeds steiler en hoger geplaatst (betere stabiliteit)
 Oude luchtbogen moeilijk te vinden door verwering, spanning,…
 Vb. Notre-Dame, Parijs, 1280:
 Zeer steile luchtbogen = gerestaureerde luchtbogen
  Oude luchtbogen soms nog ingemetseld zichtbaar
lager en horizontaler en dichter bij het dak
 Luchtbogen zijn uit midden 12de eeuw: maar idee is ouder.
o Gotiek niets zelf uitgevonden?
Het gaat om het samenspel dat kenmerkend is.
o Opgeloste muur – dunne muur:
muur in laagjes, bogenrij en dunne muur aan buitenkant
muur uithollen en herleiden tot glas
(Normandische mur évidé zit nog in de vroeggotische architectuur)
Vb. Cérisy-la-Forêt
Vb. kathedraal, Noyon

 Al deze elementen samen leiden tot de skeletstructuur.

o Als een muur verdwijnt, glas wordt  een transparantie die gekleurd is.
 Vb. Saint-Denis: triforium + lichtbeuk  afsluitend glas, geen muur
 veel vernietigd door WO1, beeldenstorm
 brandglasramen vertellen verhaal (bijbel oud + nieuw)
 veel symboliek
 andere kunst dan voordien

Streek waar geen avantgarde cultuur tot stand komt. Er komen elementen uit zowel Normandië als
Bourgondië

Skeletstructuur = dragende elementen en sluitende elementen (opvulling)

- abdij, Ourscamp
o enkel skelet van gewelf is er nog
o wat er tussen in zit is weggevallen
- Pinakel is mini toren boven op enorme steunbeer
- triforium is nu ook een loopgang geworden
 het heeft wat meer ruimte gekregen (↔ nissentriforium)
muur erachter helemaal uithollen
zelfde principe als mur évidé, maar dat is op hoogte van de lichtbeuk
- Dakbedekkingsmateriaal in ME
o leien  serieuze spanten
o plat dak: plomb (lood, moet van ver komen)
 Geldt voor hooggotiek bij ile de france
- Niet alle gotische architectuur heeft een skeletstrcutuur:
o Saint-Serge, Angers:
 ribgewelven die nogal bol zijn en nogal dun
 Coupole Angevine
 Aungeou is streek
 Ribben zijn decoratie.
 Het werkt als schaal, als koepel
 Het geheel draagt zoals bij eierschaal
 Wat tussen de ribben is kan men niet weglaten.
 De oudste ribgewelven lijken op de oudste kruisgewelven (links)
maar ze worden snel krom (rechts)
Coupole Angevine: echt bol gewelf met ribben (het steekt niet op
een ribbetje meer of minder) (middelste)
o Saint-Hilaire, Poitiers
 o King’s College Chapel, Cambridge, 1500
 Gewelf is niet langer gebouwd uitgaande van gordelbogen, …
 Het zijn ‘trompetten die elkaar raken met toevoeging van sluitstenen
 De ene gotiek is dus de andere niet
Door te reizen gaat hij veranderen
Watkin: veel over de Engelse gotiek

Ile de France 1120-1135:

- Morienval:
o dikke worsten
- Saint-Martin-aux-Champs, Parijs:
o koor met kooromgang en straalkappelen
o traveeën zijn niet rechthoekig
o lobben van straalkappelen  een echte uitdaging  leidt tot het ontwerpen van
een open plan
o hier vloeit alles in elkaar over
o Geen scheidingsmuren bij straalkappelen
o Alles staat schots en scheef.
- Saint-Dénis, Parijs:
o alles gelijk
alle elementen zijn gestandaardiseerd
o open plan door dunnen kolommen
o buitenmuur hoofdzakelijk uit glas
o een voorbeeld waarmee gotiek begint in de handboeken
 Circa 1135

Vroege gotiek: 1150-1190:

- Gebruik kruisribgewelven (Normandië)
- uitgeholde muur (de massieve muur is niet meer) (Normandië),
 De vroege gotiek heeft op verschillende manieren met Normandië te maken, niet alleen
muuropbouw maar ook de traveeën ( Saint Etienne, Caen: gebruikt voor veel andere
kerken)
- 4-delig (gewelf niet meegeteld):
o Boog
o Tribune
o Triforium
o lichtbeuk
- Noyon en Soissons:
o tribune
o loopgang in de lengte van de muur
o nissentriforium
o lichtbeuk
o ‘kathedralen’
o de rijke ambachten betalen voor de kathedralen samen met geschenken van
gelovigen (bouwwerk wordt gedragen door de stad)
o beginnen al namen te vinden van architecten
o In tijd: Cluny was net afgewerkt
o 6-delig kruisribgewelf
o Normandië speelt zeker een rol, al dergelijke combinaties van stapelen uit laat
romaanse tijd
Vb. Doornik (4-delig, opstand met rondboog: tribune, triforium)
Vraag examen: hooggotiek heeft veel te maken met Normandië, niet alleen omwille van de muren
(mur évidé) maar ook omwille van de traveeën (kruisribgewelf?) en kruisgewelven

- Laon:
o 6-delig kruisribgewelf
gewicht op 6 steunpunten per travee (geen te grote gewichtsconcentraties)
 stabiele gewelven
Waarom dan er van af gestapt?
Na 1600 dit laten vallen voor 4-delig kruisribgewelf
 niet altijd de stabiliteitslogica
o 4-delige opstand met zijbeuk
 Boog
 Tribune
 Triforium
 lichtbeuk
o loopgang in de langsrichting (= triforium)
o steunwissel (oostelijk, niet westelijk)
beginnen waar het liturgisch koor begint
o liturgisch koor en architecturaal verschillend: wordt afgebakend met steunwissel,
een bundel schalken/colonnet (afwisselend 5 en 3)
o gemeenschap van kapittelheren/kanunniken (niet monniken) die samen het
kapittel van de kathedraal vormen (zijn er veel)
o rechthoekig einde van het koor (later toegevoegd)
o spitsboog (≠ Doornik en …)
laat toe het geheel wat op te trekken en boller te maken
 platte bogen verzakken
o luchtbogen (horen er weldegelijk van in het begin bij)
over dak van tribune heen die druk helpen op te vangen
o 3 grote portalen onderaan en met sculpturen oud testament vertonen
 tussenzone met groot roosvenster in het midden (tijd van de
glasschilderkunst)
 koningsgalerij boven
 Vb. Brussel: Sint-Goedele en Sint-Michael (twee torens)
Vb. Antwerpen (1 toren is af  geen enkele is eigenlijk afgewerkt)

Hooggotiek 1195 – 1300:

- Sprong in de hoogte
o Reims (37m van vloer tot gewelf)
o ook in Keulen eentje zo hoog
- Gewelf duwt horizontaal (luchtbogen)
hoge bomen vangen veel wind  winddruk niet langer verwaarloosbaar.
 Reims heeft serieuze winddruk op niveau van dak: is kwadratisch van luchtdruk (dat al
reeds kwadratisch is)
- Gotisch skelet: teerpunten zijn cirkels. (zeer delicate scharnierpunten)
- Pinakel: kleine torentje op steunbeer
- Gordelboog is dwarse boog over middenbeuk heen
- 3-delige opstand (geen tribune meer)  een vereenvoudigde opstand
- 4-delig kruisribgewelf: (langgerekt 4delige kruisribgewelf in middenbeuk, en vierkante in
zijbeuken)
- Vereenvoudiging zorgt voor bouwboom
- 2 lagen luchtbogen met verschillende rollen:
 o onderste leunt aan bij aanzet gewelf in de middenbeuk (net erboven) dient om
horizontale druk af te leiden naar steunbeer
Knoop moet goed uitgevoerd worden: onderste gedeelte van gewelf is monoliet
(1deel) deze is eigenlijk nog deel van de muur  Tas-de-charge (=oude Franse
term uit de ME)
o bovenste zit ergens waar die niet efficiënt werkt voor zijwaartse druk van gewelf,
maar essentieel voor opvangen van winddruk.
(ook nuttig voor afleiden regenwater, afwateringsysteem in luchtboog)
o Deze rolverdeling werd niet goed begrepen in de 18de eeuw:
Vb. Chartres: Voilet-le-Duc zei dat hij bovenste nutteloos vind, en laat het weg
(in windstille wereld is dit nutteloos)
- Gotiek in andere streken gaat er anders uitzien en anders werken (dit is typisch bij vb. Île
de France)
- Structuur enkel te berekenen met vereenvoudigingen (op niveau van materialen en
richting van wind,…)
- Violet-le-duc dacht altijd dat bij ijzerwerk het later was aangebracht  fout!
dak wordt meegekeken voor deel (ook al is het belangrijk voor stabiliteit)
- Bourges: start in 1195
o 2 zijbeuken  5-beukig
o Steile luchtbogen (en kunnen dus dun zijn)
o Geen tribune (fout op ppt) maar triforium
o 6-delige kruisribgewelf  perfect stabiel dus blijven daarbij
(in die periferie wordt nog veel gebruikt, terwijl elders men dit ouderwets vind)
o 5 portalen
o Er was plaats omdat men aan de rand van de stad zit
- Charters: in streken verder van de hoofdstad is er een hele weerstand tegen de
vernieuwing van Chartres en willen ze eerder zoals Bourges
o 2 luchtbogen (onderste heeft decoratief element)
o zijbeuk op halve hoogte
o triforium
o Lichtbeuk
 2 interpretatie van skeletstructuur met elk hun eigen nasleep
- Chartres-model: Chartres, begonnen in 1195
o 3-delige opstand met triforium
o 4-delig kruisribgewelf
o 3-beukig
 Middenbeuk: rechthoek
 Zijbeuk: Vierkantje
1-1-relatie
o Open plan van de gotiek
o Is gespaard gebleven: heeft nog veel geschilderd glas (glas verdonkerd door de tijd ->
kunstlicht)
o Chartres/Reims/Amiens (nog hoger 42m)  steeds hoger
o Opgedeeld in 2 met middenstijl
o In boogveld miniboogvenster
o Profielen alsmaar fijner  lineair karakter in gotische stijl
o Elke pijler een rode kleur (rode sokken)  doorbreekt verticaal karakter
o Luchtbogensysteem:
 Zijwaartse druk overbrengen van druk van wind of gewelf naar steunbeer
  Wordt nieuwe gevel van bouwwerk  drager van decoratie
Vb. beeldnissen
Renaissance gaat dit lelijk vinden (zichtbaar maken van steunstructuur)
 1ste set luchtbogen net boven afscheiding van straalkappelen
 2de set naar de buitenkant
 Luchtbogen functioneel: slank
o Steunberen zijn belangrijk in gevel
Stevige steunberen tussen straalkapellen
o Kleur nu weg
o Bundelpijlers met daarboven bundel smallere colonnetten die overgaan in gewelf
o Vensters bij straalkapel in 2 verdeelt met miniroosvenster
o Belangrijke kathedraal voor het kronen van Franse koning door aartsbisschop) ->
kapel van bisschop maakt connectie met koor
- Chartres-model: Reims, begonnen in 1211
o Ideale voorbeeld volgens Viollet-le-Duc
o Zijbeuk ongeveer halve hoogte van de hele opstand
lichtbeuk ook ongeveer de halve hoogte
dus de wand bestaat voornamelijk uit glas
o 3-delige opstand
o 1 travee in de middenbeuk, 1 travee in elke zijbeuk
o 2 lagen luchtbogen
luchtbogen zijn al een stuk dunner en steiler
o Koor, kooromgang en straalkapellen
(van elkaar afgebakend met enorme steunberen tussen)
o Bundelpijlers die bestaan uit een bundel kolonetten of schalken
- Chartres-model: Amiens, 1220-1269
o Alles nog transparanter  Rayonnant
o Avant-garde werf (midden 13de eeuw), alles gebouwd op zo’n 40 jaar  snel
Er was genoeg geld door wolhandel
o Op dak van straalomgang kleine piramides  kan triforium-licht doorlaten
o Alle luchtbogen zo transparant mogelijk (luchtboog kan echt niet nog ijler)
zijn doorschijnend
maaswerk ertussen
rusten op dunne pijlers
o Geveltop met maaswerk en versiering = wimberg
o Opstand van altijd maar nog hoger
o Complexer maaswerk ook bij triforium en lichtbeuk
o Open structuur
o zeer luchtige stijl van de rayonnant
 alle kerken zijn luchtiger en steiler
- Chartres-model: Beauvais, gewijd in 1272, ingestort in 1284
o Een koor met dwarsbeuk ertegen.
o Schip is er nooit van gekomen
o Een grote instorting (niet tijdens bouwen maar 12 jaar later)
 een grote reconstructie die lang duurde
Men heeft heel wat vernieuwd  sporen daarvan in het interieur.
o Een aantal rechte traveeën die uitlopen in …
o 6-deligkruisribgewelven  oorspronkelijk 4-delig kruisribgewelf
6delige kruisribgewelven hebben voordelen
 verdelen het gewicht over meer steunpunten
 Bewust naar oude overwelvingsvorm teruggegaan
(ook al was die al even uit de mode)
 was veiliger
o Lancetbogen: 2 zeer smalle spitsbogen, daar waar oorspronkelijk 1 bredere spitsboog
Die ene spitsboog dus onderverdeelt in 2 bij reconstructie.
o Tussen elk paar bestaande pijler werd een tussenpijler geplaatst.
o 3 luchtbogen (in rechtertravee van koor, niet gekromde koorhof, maar rechte):
 niet enkel helemaal bovenaan voor wind, en net aan gewelf voor zijwaartse
druk, maar ook helemaal onder het gewelf.
 Waarom toevoegen?
Oorspronkelijk niet, maar dat is een gevaarlijke toestand. Want het is heel
hoog (steunbeer alleen al zo hoog als kathedraal van Brussel) en smal, en dat
nergens gestut word.
 die tussenliggende steunbeer is zwak punt (Violet-le-Duc + Robert Mark):
de voet van de tussenliggende steunberen heeft veel vorstschade.
De tussenliggende steunbeer is zo slank dat aan 1 kant ervan trekspanningen
ontstaat
 daardoor gaan de voegen open staan (drukken geen probleem). Door
regen en vriezen daarna kan dat zeer schadelijk zijn als water niet eerst
opdroogt.  verzwakking van metselwerk.
 mogelijke oorzaak instorting: een steunbeer die het begaf.
o Middelste travee van het dak is jonger hout van rond de tijd van instorting
 dus in het dak is er ook iets gebeurd.
dus niet alleen in metselwerk maar ook bij hout.
mogelijk:
 één van de spanten boven middelste travee geknapt.
 maakt verhaal toch complexer, want het dak speelt ook mee
 kan ook zijn dat er eerst iets in dak is gebeurd en dat daardoor dingen
beneden bewogen.
 Vb. kathedraal van Ruan:
vervormingen in dak door luchtdruk van de bommen
het is zoals een ribbenkast die veel vervorming en beweging kan hebben tot
het doorbreekt.
o ijzeren staven die zorgen voor verstijving
er zijn ijzeren verankeringen gevonden in gotische structuren die er van begin af aan
inzaten voor de boel overeind te houden.
Vb. bij 8-hoekige ribbenkoepel: bij iedere rib een verankering
 dit was niet het beeld dat men had van de gotische cultuur
het is moeilijk om smeetijzer te dateren  het is uit ongeveer 13-14de eeuw, maar
misschien vroeger,
het is moeilijk om het weg te denken  omdat het al sinds de bouwtijd aanwezig
zou zijn geweest
o Ook hier staat pinakel: dat is nodig!
 extra gewicht en extra druk is nodig.
als binnenste steunbeer beweegt  beweegt ook bovenste  dan kan je aan de
buitenkant ook trekspanningen krijgen (open voegen  bij regen  vorst)
Als je daar echter een gewicht bovenop zet  dan wordt de steunbeer onder druk
gebracht  daar kan metselwerk wel tegen.
Ontwerpproces:
- Villard de Honnecourt: architect
o zijn schetsboek word bewaard in Parijs en ontstaan tussen 1215-1235
o reist rond en komt uit Picard in Frankrijk
o gaat naar site in Reims dat net is begonnen
o gaat naar stadje Lamp
 tekent torens van kathedraal en geeft ook grondplan weer
De constructielijnen in perkament geeft aan hoe hij dit getekend heeft.
 de tekenwijze (projectiemethodes) en de geometrische regels keren terug
in talloze tekeningen uit de 12de en 16de eeuw
 zichtbare grote torenspits in midden en nog 2 8-hoekige aan zijkant
 De geometrische opbouw van het grondplan is een set
o de grote masse gotische architectuurtekeningen komen uit zuid-Duitsland in 1500
 de gotiek veranderd snel maar er is toch een soort basiskennis
- Systeem van ingeschreven vierkanten
bij ons is elk grondplan getekend uit snede op ooghoogte
dit geld niet voor middeleeuwse tekeningen Vb. Villard de Honnecourt
zij willen gewoon opbouwschema van de verschillende verdiepen weergeven.
 Volgens ingeschreven vierkanten komt veel vaker voor dan bij ingeschreven driehoeken.
alles word geometrisch opgebouwd.
bijzonder weinig tekeningen uit ons grondplan

Bouwwerf (volgend David Macauley):

- ze maken plaats vrij
- crypte van vorige kerk bewaard
- daar legt men dan funderingen rond
o funderingen op staal mooi opgemetst
 ideale situatie in zeer goed dragende grond Vb. Amiens
o Het kasteel van Arenberg paalfunderingen:
ze hebben waterpeil zitten veranderd  weten niet wat er met paalfunderingen
allemaal gebeurd is.
o Men vermeld wel eens fundering op dierenhuiden of vlot op dierenhuiden.
Of op stenen bogen
 aardig wat funderingstechnieken voor slechte grond  West-Europa: echte
specialiste
- Prefab:
alle elementen worden op voorhand gehakt en ter plekke gemonteerd.
Men kan beneden ze eerst aan elkaar passen en dan boven plaatsen.
 sjablonen op ware grote.
- Steenschaar:
als je aan het touw hijst gaan de punten naar elkaar toe.
 Een erg oud iets: fijne gleufjes die zorgen dat de scharen naar elkaar toe klemmen
- Gehouwen steen voor de omhulling met kern met rommel erin
 het is zelden dat bundelstenen geheel uit steen zijn.
 In kern meestal afval materiaal uit vorigen.
kern is meer samendrukbaar dan natuurstenen daarrond
 wanneer steeds meer belast  kern steeds meer samengedrukt  gaat niet meer
meedragen  omhulling moet alleen dragen  wanneer te dun  breken.
Vb. Sint-Jacobskerk in Leuven: 1 van de omhullening van pijler was er gewoon uitgesprongen
 kerk was eigenlijk niet overwelfd en staat op moeras.
- Villard de Honnecourt:
o dwarsdoorsnede van Reims
o tekening:
 geeft luchtbogensysteem weer
 van samenstelling van de elementen
 Snijd door pijler: pijlers van Reims niet verzwakt met rommelkern
o hij heeft sjablonen overgetekend en daardoor kan heleboel gemaakt worden
 Tekenen op bepleisterde vloer en zo in elkaar passen
- Timmerman en meestermetser zijn evenwaardig
meestermetser komt meest in contact met architect.
- Formelen:
o Ze moeten langs onderaan kunnen worden weggehaald
o dan worden ze voor een andere travee gebruikt  heel duur
o hebben verstijvende rol in opbouw
o Handig meegenomen om formelen te laten steunen op …
- Luchtbogen zijn gebouwd voor men aan het hoge gewelf begint
Gelijktijdig bezig aan gewelf voor middenbeuk en zijbeuk (zeer weinig informatie daarover)
- Het is niet goed als het op de gewelven regent
 Men gebruikt kalkmortel  duurt een tijdje voor het in de kern verhard is.
- Tredrad voor omhoog hijsen van formelen.
Formelen moeten precies geplaatst worden
In het midden zitten ze vast met wiggen  die verwijderd kunnen worden  verwijderen
van formelen
- Men begint op de formelen de belangrijkste elementen te metselen
- Gewelf is ook skeletstructuur: ribben, …
- In de toekomst: gewelf wordt boller,…
- Gewelfkappen mooi in gelijke rijen  typisch voor hooggotiek in Île de France
- Afgewerkt met pleisterlaag ter afdichting Vb. wanneer verstopte goot,…
- Gewelf buigt weg van de muur
 soort trechter wordt gevormd  wordt soms opgevuld met extra materiaal
 suscharge  druk wordt gelijkmatiger overgevoerd op de muur en meer druk naar
beneden en minder zijwaarts
Vb. Soissons
- Bovenste luchtboog dat aangrijpt onder de dakgoot: heeft ook een goot boven op zich liggen
 om water weg te leiden met waterspuwers op het einde
- Opvulling is glas van het skelet: glasramen zijn door glasroede samengehouden die makkelijk
15m hoog halen  een echte kunst
- De gotiek lijkt een heel abstracte lineaire architectuur te zijn, ma dat is niet helemaal correct:
o Vb. St. martinus, Halle, 15de eeuw:
kleurvlakken rond de beelden
o Vb. Onze-Lieve-Vrouw, Antwerpen, 15 de eeuw:
pijlers worden oranje rood tot aanzet van de bogen
o Vb. Getijdenboek Milaan-Turijn, 1500:
steenkleur erop, met kleuraccent bij de bogen (16de-eeuwse mode)
We mankeren nu meestal de kleur door verdwijnen van glasramen door wereld oorlogen en
door zwart/wit-foto’s
- Er is veel meer gotiek dan de ontstaansgotiek in Parijs
o Vb. San Juan de los Reyes, Toledo, 1500
o Vb. Capilla Real, Granada:
moeilijk om het oorspronkelijke ribgewelf hier nog in te herkennen
 - iedere regio van Europa heeft zijn eigen invulling
o Vb Exeter
o VB. Hradcany, Praag, 1510
- Evolutie van de Engelse gotiek
- Heel veel verschijningsvormen!!

Uitbreidingsmodule: Gotiek in Brabant

- Brabant = Vlaams-Brabant + Antwerpen + Waals-Brabant + provincie Noord-Brabant in
Nederland
 Leuven is oudste stad van Brabant
- Wanneer België nog maar net gesticht is, wordt er al heel snel gezocht naar typische
architectuur in België  Schayes gaat schrijven over gotiek in België
Gotiek in België = binnen een geografische afbakening
 Belgische Gotiek = typische gotiek uit België
Gotiek in Brabant  Brabantse gotiek
ontstaan voor nationale/historische eigenheid en niet echt voor geografische eigenheid
- Brabantse hooggotiek moet genuanceerd worden
Vb. Leuven stadhuis, St. Gummaruskerk in Lier
- Een van de dominantere architectuurstijlen uit de ME: 12-16e Eeuw
- Worden ook naar andere graafschappen overgevoerd
- Brabantse religieuze architectuur uit de gotiek  veel export
Vb. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Antwerpen
Vb. St. Rombouts, Mechelen
waarom zo’n succesvolle gotiek?
- De gotiek gaat elders (vb. Keulen) anders heten (opus francigenum)
elders anders uitgevoerd
oorsprong is Frans
wij gaan onze eigen versie verder uitvoeren

Vroege experimenten uit de 13de eeuw

- Invloeden
o Voor bouwen van kerk moet de stad toestemming vragen aan het bisdom van de
stad
o Voor midden en westelijke gedeelte -> Frankrijk, aartsbisschop Reims
Voor oostelijk -> Keulen
 Zo komt invloed vanuit Reims en Keulen
o Brabant ligt daar dan tussen (met belangrijke handelsweg)
- Cisterciënzerabdijkerk, Villers-en-Brabant
o Abt Konrad van Urach begint een modern veelhoekig koor te bouwen ( ↔ vroeger
een rechthoekig koor) maar geen kooromgang en straalkapellen
 want cisterciënzers willen eenvoud!
o Koor heeft een erg open structuur
o Grote ramen, steunberen zorgen voor stabiliteit
o Steunberen zijn doorboort + hebben loopbaan aan de buitenkant
 regionaal kenmerk uit Bourgondië
o Toestemming vragen  weg waarlangs architectuur kan reizen
Vb. Notre-Dame, Dijon (in Bourgondische stijl)
o Geen rechtstreekse migratie uit Reims, maar uit de periferie
o Oorspronkelijk: ribgewelf met fijne ribben in heel open structuur
o Ronde ramen: licht gericht naar zeer complex zonne-uurwerk
 o Belangrijke site ook al lag het buiten een stad
ze hadden de bescherming van hertog van Brabant geëist.
Hertog gaat hen steunen
hertogen zijn er ook begraven
Hertogen zorgden ook voor een bevordering van een nieuwe architectuur
- St. Goedele, Brussel, 1225
o Collegiale kerk  kapittel van kapittelheren of kanunniken
o Dubbele wijding: Sint-Goedele – Sint Michiel
o Regionale kenmerken uit Reims
Vb. vensterbank van zijbeuken als loopgang
o Romaanse voorganger
o Nieuwbouw is pak groter
o Koor is zo veranderd, dat enkel die zwarte stukjes nog kunnen teruggebracht worden
Koor, kooromgang en straalkapellen (maar geen continue) zeer ambitieus
 later kapellen langs de kant veranderen in grote kapellen en nog later de kapel op
de as
o Dat is de eerste keer dat men in ons land zo probeert (in Frankrijk een eeuw vroeger
reeds geprobeerd in Saint Denis)
o Dingen die niet kloppen bij aanzet van gewelven bij pijlers: aanzet gordelbogen en
ribben
o Bundelpijlers waar op sommige geledingen niets uit groeit
 realiseren dat dat echt een kunst is om dat allemaal te doen kloppen
 Duidelijk dat men met een bouwmeester bezig is die iets nieuws aan het proberen
is
o Vensterbank, venster opgedeeld in 2 en miniroosvensters (nieuwigheden van
Chartres, Reims, Kapellekerk)
o Kleine stukjes bij miniroosvensters moet er niet zijn  iets nieuws proberen
o De werf van Reims was toen nog bezig  hooggotiek was in Frankrijk ook nog
redelijk nieuw
o Triforium wordt slanker
o Grote bundelpijler
 leerproces
- St. Leonardus, Zoutleeuw, 1231
o Belangrijk maar lokaal centrum
o Koor en kooromgang
o is zwaar aangepakt bij restauraties: opletten met de vensters
o Oorspronkelijk: 3 venster rijen i.p.v. 2  geen Chartres
o Dichtstbijzijnde bouwwerf: Sint-Lambertus, Luik
 Afgebroken bij Franse Revolutie
 Vroeggotisch
 Bundelpijlers die bestaan uit een aantal redelijk dikke kolommen
 Kolommen als geleding van de muur
 Details die goed gelijken op die van Zoutleeuw
 Met Franse connecties
o Bundelpijler
o Lijkt ook op oudste zijbeuk in Sint-Goedele, Brussel
o Via werf van Sint-Lambertus Luik, …
- Predikherenkerk, Leuven:
o Dominicanen:
 nieuwe orde in de 13de eeuw
  bedelorde die geld verdienen door geld te bedelen in de steden
 in de stad opererende orde
 komen Leuven waarschijnlijk binnen via Keulen
o Kunnen rekenen op de bescherming van de Hertog en krijgen een stukje van
hertogelijk domein:
 Begijnhof
 Eilandje omgeven door de Dijle  dat krijgen de Dominicanen
 Hertogen verhuizen naar de keizersberg vlak bij stadspoort die zij kunnen
open houden en sluiten
 Mogen daar kerk bouwen met geld van de hertog
o Volwassen gotiek  echte glazen doos
o Luchtbogen (bouwmeesters zijn er niet echt mee vertrouwd)
aan de ene kant wel andere kant niet  dat werkt dus niet  bogen zijn verzwakt
o Ribgewelven
o Hertog wordt er begraven  lichtbeelden Hendrik 3 en zijn vrouw
banden met de …
Hertog en hertogin worden afgebeeld als stichters
Enkel stichter kan zo in het koor worden afgebeeld
 Franse revolutie heeft lichtbeelden verwoest
o Financiering valt weg
 Leuven was niet scheutig met aalmoezen
 schip heeft lang geduurd
o Saint-Champel in Parijs:
 Wordt ook bediend door Dominicanen
 Connecties met Dominicanen van Saint-Champel, Tomas Van Aquino

o Schip is overwelfd op lager niveau
 Voorbeeld van bedelorde architectuur in de lage landen
- Connecties met kloosterorde

Grote stadskerken uit de 14de eeuw

- Grote bouwboum in 14de Eeuw
o Grote stadskerken
o In 15de eeuw: grote stadscentra + wijken uit
o In 16de eeuw gevestigde stijl  maar renaissance komt er aan
- Sint-Rombouts, Mechelen:
o Kapittelkerken
o Lokale heilige waarvan de reliek wordt overgebracht naar deze kerk
 men gaat groter bouwen voor de pelgrims
o Grote stadsbrand in 14de eeuw heeft veel weggevaagd  nieuw begin
o Klopt niet helemaal
o De situatie bepaald de uitwerking
o Keulen is model
Kathedraal van Keulen is veel groter dan St. Rombouts (dus ppt fout)
o Aarzelingen van de eeuw ervoor zijn weg!
De aftasting zoals in St-Goedele is weg
o 12-hoek van kooromgang waarvan er 7 zijn  7 straalkapellen
o Unieke mengvorm  geeft specifiek karakter aan Brabantse hooggotiek
o Het oude bepaald mee hoe het nieuwe er uit gaat zien
o Duidelijk oude structuur: (fase 1)
  bundelpijlers (middenbeuk-dwarsbeuk) ….
 Blinde boogjes met bladstructuren
 hele dwarsbeuk met pijlers is oudere vorm van gotiek op basis van dat
ornament (blaadjes)
 Als men iets kan herbruiken dan gebruikt men dat in de Middeleeuwen
o Schip lijkt ook vroeger terug te gaan: (fase 2)
 Afwerking van de wanden van de zijbeuk: blinde boogjes met stijve bloem of
bladeren (= ornamenten), beetje later dan vorig
 Rond 1314: dan werd beeld overgebracht  er moest al een deel klaar zijn
o Nieuw: (fase 3)
 Muren tot triforiumhoogte stonden er al zeker voor de stadsbrand
 Vrijwel heel het koor
 Probleem: men wil kolommen behouden
 Soort hekwerk
 Dunne lijn die doorloopt in gewelf
 Koor nog bezig in 1375 en Jan van Osy iets mee te maken
 Bundelpijler met kleine groeven die gewoon doorgroeit tot in het gewelf
 Kooromgang: links is nieuw (als hij carte blanche had gekregen), rechts is oud
 Aan gewelven is nog lang gewerkt (tot in 15de eeuw)
 Bundelpijler zonder kapiteel is nieuw voor Brabant, maar in Utrecht heeft
een halve eeuw eerder een onbekende bouwmeester dit al gedaan
 Bundelpijlers zonder onderbreking, zonder kapiteel, overgaan in
gewelf
 Jan van Osy heeft minder succes dan zonder decoratie op de bogen
en kolom, de vereenvoudigde vorm in schip.
- Dichtstbijzijnde belangrijkste werven: Keulen (handel), Amiens, Doornik (graafschap
Henegouwen, werf dat richting Frankrijk wijst)
o Doornik: exact dezelfde glasramen bij triforium als Amiens in nieuwe deel van koor
o Keulen lijkt op Beauvais
o St. Rombouts, Mechelen:
 Pinakel
 Rijke versiering (kunnen we ook zien in Keulen, bijna een stekelvarken)
o Keulen: bleef lang werf (schip bleef gat, toren wel en koor ook)
Maar was volledig volgens oorspronkelijk plan gemaakt
o Doornik (rechtsonder):
 balustrades die de pinkels verbinden
- St. Rombouts, Mechelen:
o Koor met aantal nieuwigheden die een nieuwe fase in de hooggotiek in Brabant
inluiden, of de hooggotiek in Brabant inluiden
- Onze-Lieve-Vrouw Kathedraal van Antwerpen, 1352:
o Veel minder namen en bronnen
 Pas namen van in 1400
 Bouwmeester die het koor heeft aangezet kennen we niet -> jammer want
veel referenties
o Bundelpijlers zonder kapiteel
o Geen triforium, onmiddellijk de vensters
 De balustrade niet verwarren, niet in dikte van de muur
 2delige opstand
o Bundelpijlers stoppen aan aanzet gewelf met klein kapiteeltje
lijnen naast glasraam die doorliepen
 o Gelijkenissen met wat er in St. Rombouts in Mechelen in het koor wordt
uitgeprobeerd
Mechelen gelijkend (versiering) en verschillend (3-delig)
o 5 straalkappelen
o Middenbeuk – zijbeuk – (en al snel) nog een zijbeuk – met dan nog kapelletjes
- St Sulpitius, Diest, 1383-1404:
o Koor is begonnen door Hendrik van Tienen (die had een band met Jan van Osy)
o Opstand met triforium  St. Rombouts in Mechelen
o Heeft de abstractie verder gezet onder triforium
Lijnenspel vertrekt pas vanaf triforium en gaan over in gewelf zonder kapiteel
o Geen decoratie onder triforium, een gladde muur
o Behouden van ronde pijler maar laat kapiteel weg
o Oorspronkelijk ijzerstandsteen: sculpturen
- St. Jan, ’s Hertogenbosch, 1380:
o Tijdgenood van St Sulpitius in Diest
o Geen aantoonbare band met Jan van Osy
o Stad was oorspronkelijke opdrachtgever: die meer geld willen insteken dan in Diest
o Decoratie op de boogzwikken en doorlopend tot in ramen
o Overal de bundelpijler zonder kapiteel
- St. Goedele, Brussel, 1400
o Jacob van Tienen
o Koor vroeger begonnen: 13de eeuw (oranje)
 14de eeuw (groen)
o Groepen van dikke zuilen
 Kapellekerk ook groepen dikke zuilen i.p.v. bundelpijlers
Andere zijbeuk heel anders: lijken meer op bundelpijlers
o Formule van Mechelen van het schip (niet koor) (geen nieuwigheden genre
bundelpijler en decoratie)
 standaardkolom er onder en erboven
 triforium met hekwerk dat doorloopt in vensterpartij
o Hekwerk was er, maar is later toch gereconstrueerd omdat men voldoende bronnen
had (wat men normaal gezien niet doet)
o Koolbladkapiteel: 2 rijen bladeren
o Onderscheiden door patroon van hekwerk
o Na 1400 bouwboum dus veel zo gebouwd
 Ronde pijler is eenvoudiger + kapiteel met dekplaat  minder precisie
o Groot verschil met St Jan, ‘s Hertogenbosch:
 Mengtype tussen Antwerpen en Mechelen
 In het verlengde van hoe Mechelen had moeten zijn
- St Pieter:
o Een van de zeldzame navolgingen met 3-delige opstand met triforium en lichtbeuk
o Bundelpijler met decoratie
o Moet voor 1400 zijn begonnen
o Sulpitius van Vorst: heeft koor verzonnen
o Laatste hebben tevergeefs geprobeerd torens bij te bouwen
o Kennen alle bouwmeesters:
 Sulpitius van Vorst tot 1439
 Jan 2 Keldermans 1439-1445
 Matheus de Layens 1448-1483
 Jan de Mesmaker 1483-1488
  Hendrik van Evergem 1488-1495
 Alars Duhameel 1496
 Mathijs 2 Keldermans 1502-
o Werkten ook ergens aan:
 Jan 2 Keldermans ook in St. Gummarus in Lier + St. Rombout in Mechelen
 Sulpitius Van Vorst ook in Diest
 Matheus ook stadhuis (maar oorsprong onbekend)
o Brabantse hooggotiek van 1500 specifiek karakter omdat men dezelfde mensen
terugvindt
o 7 zijden van een eigenlijke 12hoek
 7 kranskappelen zoals in Keulen of Mechelen
- Bouwboum 1500:
o Bouwmeesters uit andere delen gaan onze bouwmeesters uitnodigen
Vb. Matheus uitgenodigd door kanunnikessen
 Willen een clone van de Sint Pieters in Mons  Sainte-Waudru in Mons
 Andere steen en steen in gewelven zijn verschillend
 Al de rest hetzelfde
o St Gummarus, Lier: minder geld
o Mechelen onderscheiden door veel bredere stroken muurdammen aan weerszijde
door de verbouwingen (deze verdwijnen bij de jongere kerken)
o Ook veel gelijkenissen door standaardformule
- Bij Brabantse hooggotiek horen torens
o Meestal maar 1
Weinig 2 torengevels
o Reims(?): Werkelijk onderbroken: decoratiever bovenaan dan onderaan
o St Goedele: 2 veel geslotenere torens
o Keldermans typische torenbouwers (die nog bij Jan van Osy hebben gewerkt)
o Open gewerkte torenblok in Antwerpen:
 Domien de Wagenmaeker bekroont het
 Precies ramen op steunberen  schone schijn  erachter zit massieve muur
opener structuur
Peter Appelmans
 Gelijktijdig met Brussel
o Een onaanvaarde toren voor Mechelen hebben ze gebruikt in Mons (maar niet boven
geraakt)
- Saint-Nicolas de Tolentin, Brou:
o Hertogin
o Werf dat niet opschoot tot ze een aannemer uit Brussel met zijn hele ploeg ernaar
toe stuurt
o Nevenribben
o Bundelpijler: elke profilering heeft zijn eigen voetje  moeilijk
- Saint-Jacques, Luik:
o Netgewelf: moet je niet in Brabant zoeken  Rijnland (ingewikkeldere patronen)

Bouwen voor de stad

- Brusselse omwalling: stadsmuur Hendrik 1, eerste kwart van de 13de eeuw
 Omwallingen zijn de meest speciale bouwwerken in de stad
- Strooien daken verboden, houten rookkanalen  stadsvoorschriften
eerst dak verstenen en dan muren ertussen en dan de gevels,…
- Toch hout geen minderwaardig materiaal
(stalen ligger is minder goed dan een houten(?) balk)
- Gevel vooruitkomen
toegangen van kelders in de straat
winkeltoonbalken in de straat
 gevelvoorschriften voor openbare ruimten
- Gevels: baksteen, open gevel, overhellende gevel
 groene (moet eigenlijk rood zijn) is het oudste huis in de rij
nog lang houten gevels
- Hallen van Leuven, 1317:
o Open hallen waarin men kan verkopen
o Zwaar gebombardeerd
o De oudste hallen gevolgd door die van Diest, 1346
- Antwerpen: grootste vleeshal, 1501
- Waterhuishouding met sluizen: Spui, Lier, 1514
- Antwerpse Haven:
o Verdwenen door rechttrekken van de kaaien
- Stadshuis - stadsadministratie - justitiepaleis
o Kunnen recht spreken  privilege
o Tussen Leuven en Brussel: eerste stad van Brabant
Leuven noemt zich de eerste, oudste of beste stad van Brabant omdat men zich in de
kern van Brabant vindt
o Tweede kwartier: Brussel
o Derde kwartier: Antwerpen
o Vierde kwartier: ‘S Hertogenbosh
- Leuven: fase van heel grote stadsvernieuwing
o Oorspronkelijk: romaanse Sint-Pieter vele male kleiner dan de gotische met aan de
overkant een verzameling 14de-eeuwse huizen die moeten dienen als stadshuis.
 vormen kern van de stad
geen plein
o Men wil een groot plein + iets beter als stadshuis
o Veel grotere kerk  kunnen bouwen op kerkhof
kan enkel als men kan aantonen dat men al heel lang niet meer begraven hebben
Men moet dus al vroeg met de voorbereidingen zijn begonnen
o Vernieuwing stadshuis: parallel met dezelfde bouwmeester als de kerk
o Nieuwe plein krijgt afsluiting aan de noordkant met …
- Brusselaars zijn eerst begonnen: 1401 eerste steen
o Brusselse stadarchieven zijn verbrand, maar er was een Leuvense delegatie die
gegeten en gedronken hebben in Brussel waarvan er nog rekeningen zijn
o 15de-eeuws stadhuis maar ook al vroeger aan beginnen denken
o Achterste huis bevat een zaal
o Deur niet in midden  Duivel zou poort verzet hebben
dikkere muur zodat muur niet zo overhellen  gebouwd in moeras
o Voorkant zeer rijk versiert (niet zo gewoon) (achterkant geen versiering)
- Leuven:
o L-vorm met toren op de hoek
o Men begint in de achterkant (rode deel) (deel zonder versiering)
 stadshuis moet nog blijven dienen
- Brussel
o Onteigende de huizen aan de rechterkant  niet nodig
 o Rechtervleugel is korter omdat daar een straatje langsloopt
o Langs achter zijn er hallen (die verdwenen zijn door bombardementen door Fransen)
o Toren verhogen  de Leuvenaars het er goed inwrijven
blader-ornamenten op de spits
Sint-Michiels die eerst op de lage spits stond, wordt op de hoge nieuwe spits gezet
o Verzakking gevaar door de nieuwe zwaardere toren  rechterkant diende als
tegengewicht.
- Leuven:
o Vooraan 14de-eeuwse huizen die worden afgebroken
o Men wilt geld sparen dus breekt men de huizen niet volledig af
o De voorste huizen die als stadshuis dienden waren allemaal onderkeldert en deze
kelders bewaart men.
Kelders dienden als fundering voor het nieuwe huis.
Gevels gaat men achteruit zetten  grotere markt.
o Gewelf wordt iets kleiner gemaakt voor de gevel, anders steekt dat boven de grond
uit (verdieping lag iets hoger dan het straatniveau)
o Rechterhoek: men wou belfort bouwen
 zodat men eronder door kan  deur is aanwezig
 maar men heeft niet gedurfd verder te gaan  grond te zwak
 dus oorspronkelijk idee zoals in Brussel kan niet.
o Ze vinden architect Matheus de Layens: die concept volledig gaat veranderen:
 Geen toren op de hoek meer (-> grond kan dat niet dragen)
 Nog een extra verdiep er bovenop
 Veel versiering
 Matheus bouwt ook schip voor Sint-Pieters
 Ze vertrouwen hem niet volledig: andere bouwmeesters worden gevraagd
om te keuren (maar dat wordt ook wel vaker gebeurd)
o Lijkt wat op schepenhuis van Aalst (uit 14de eeuw), maar Aalst heeft nog veel meer
versiering
o Zeer zachte steen  veel steenvervangingen
o Extra verdieping is gewoon voor de show (zoals rechtervleugel in Brussel) voor meer
representatie
o Ze gaan rechtover het Sint-Pieter proberen te compenseren voor het gemiste belfort:
 Maquette geeft de 3 verdiepen hoge toren weer (?)
 2 torens + 1 toren in het midden
 Maar niet afgeraakt: blikseminslag en WO
 Gerestaureerd met steenvervanging
 Geen rijke versiering gekregen
 Huisjes verdwijnen na WO
- Als wij kijken naar onze gotiek: kijken wij naar restauraties (ook in Frankrijk, …)
- Complexe rivaliteit: ze beïnvloeden elkaar

Het ontwerp en bouwproces:

- Ambachten (vrije beroep is renaissance-fenomeen)
o Metser, steenhouwer, …
o Op de werf leren, bouwloods leren
- Appeleerder/appelgeerder: rechterhand van de bouwmeester
- Om bouwmeester te worden moet men een meesterproef afleggen
- Familiebussines
- Topfunctie: graafbouwmeester, herotgelijk bouwmeester, …
- Mobiliteit: men gaat van de ene naar de andere plek
- Bouwheer is opdrachtgever ≠ bouwmeester
- Bouwmeesters hadden zekere onafhankelijkheid:
o Meester Heinric van Tienen: de stad laat hem een eed zweren dat hij het toezicht
tegoei gaat uitvoeren (hij is altijd weg),
 Hij gaat altijd contracten aan buiten de stad terwijl hij iedere dag verwacht
wordt op bouwwerf van St. Sulpitius in Diest.
 Hij laat ‘zijn’ ontwerp zien aan andere  ontwerp wordt van bouwheer
wanneer goedgekeurd
 Hij is op de vuist gegaan met zijn gezellen.
o Meestal wordt er wel een eed gezworen dat men trouw het ontwerp zal uitvoeren
 Eed van Jan van Ruysbroeck is toevallig bewaard gebleven
- Onze lieve vrouw ten poel:
o Jan van Osy:
 In Tienen niet aanwezig want aanwezig in Mechelen
 in Tienen wordt hij vervangen door zijn appeleerder: Jacob van Gobbertingen
 Elders gaat hij Jacob van Tienen heten
 Zijn jongere broer: Hendrik van Gobbertingen
 elders van Tienen (zwaar geval, eed)
 maakt het bond op de werf van St. Sulpitius in Diest
 Leidt Sulpitius van Vorst op  deze maakt het ontwerp voor Leuven.
o We hebben hier de kern van de Vlaamse … :
Jan van Osy (Mechelen), Jacob van Gobbertingen (Brussel: torens + stadshuis) ,
Hendrik van Gobbertingen (Diest) …..
o Gevel zeer rijk versierd  Jan van Osy (nog rijker dan in Mechelen)
Hele fijne lijntjes/maaswerk zie je ook in Keulen (meer Keulen dan Frankrijk)
- Lier: Jan 2 Keldermans
o Keldermansen hebben groot netwerkt in late 15 en vroege 16 eeuw
 Eindigen met adellijke titel Rombout 2
 Een echt verticaal geïntegreerd bedrijf
 steengroeve  materiaal leveren
 Afgewerkte producten
 Ontwerp leveren
 Advies leveren
 Uiterst efficiënt netwerkt
- Ontwerptekeningen
o Pas in begin 16de eeuw een paar architectuur tekeningen op perkament 
presentatietekeningen voor opdrachtgever
o Al de rest hebben we niet meer door WO’en
o Daarom is stenen maquette in Sint Pieters zo belangrijk
o In renaissance hoofdstukken op einde van 16de eeuw geeft men aan hoe maaswerk
te tekenen  gotiek blijft aanwezig als onderstroom in de renaissance
- Ambachten worden meestal verenigd in superambacht op gilde:
o steenhouwers en metsers soms timmerlieden, glazeniers (afhankelijk van stad tot
stad) soms  ook onverwachte bouwambachten erbij
o bouwmeester
appelgeerder
daaronder mensen uit de ambachten
dan nog ongeschoolde arbeiders
daarnaast nog financieel: rentmeester en controleurs, klerken
 - Ambachten: die laten ook hun handtekeningen na op de stenen die ze metsen, kappen, op
houten balken,…
tekeningen zijn geen merk van de ondernemer (vb. steenhouwer) maar van de firma die de
steen heeft gekapt  geen persoonlijke handtekening!
Handtekening wordt soms ook van generatie op generatie aan elkaar doorgegeven.
- Gewelf:
o Breughel geeft duidelijk de houten formelen weer
o Opbouw:
 Stenen mooi parallel
Ribben
 Jongere gewelven worden almaar boller
bakstenen gebogen (steen  baksteen)
 Sint-Leonardus, Zoutleeuw:
baksteen zijn gekromd gelegd
 de hele stereometrie veranderd naar erg bolle opbouw
 minder stellingen
 stijver
- Luchtbogen:
o Systeem dat men moet leren
o Dakkap speelt ook een rol
o Constructieve rol
o Enkel  dubbel
o lange houten stukken ↔ op elkaar geplaatste portieken
 typische veranderingen voor land die zijn bomen heeft gekapt
- Dakstoel:
- Steenhouwtechniek: vb. Onze-Lieve-Vrouwekerk, Antwerpen
o Begin (tot 1410): elk steen een duidelijk gekapt randje
o 1410-1430/50: moet sneller  rand wordt grof: grovere slager/minder slagen per cm
o Na 1430: bouwboum, moet heel snel: schuine grove slagen over de hele oppervlakte
- Kleur:
o Altijd een dunne pleisterlaag (eventueel in steenkleur) op
 dus de slagen kon je niet zien
o Steenlaag nooit onbewerkt gelaten dan alles bloot gelaten, alles afgekapt
 Dan alles terug volledig wit (pleisterlaag?)

Renaissance architectuur:
= wedergeboorte, “Rinascimento dell’antichità” – Giorgio Vasari

- Sinds de 19de eeuw ook een term voor een bepaalde periode in de cultuurgeschiedenis
- Jules Michelet en Jakob Burkhardt hebben er een belangrijke periode van gemaakt
o Term komt van Jules Michelet
o Jakob heeft er een invulling aan gegeven
- Rinascimento dell’antichità – Giorgio Vasari
 heruitvinding, geen letterlijke wedergeboorte
- Vitruvius: dankzij de Karolingers bewaard gebleven die hem hebben overgeschreven
 vormen basismateriaal
- Zuilenorde:
o 5 genres ontwikkeld op basis van herkenning in oudheid
o Nieuw!  Misleiding in de term
o Regels die niet vastlagen  vastleggen
 o Toscaanse (links), Dorisch, Ionisch, Korintisch, Composiet/Romeinse orde (rechts)
(meest slanke)
- Middeleeuwen = dal tussen 2 pieken: oudheid en renaissance
- Gotiek in wezen negatief woord uit de renaissance
 zelf propaganda
- Nieuwe architectuur dat in de 15de eeuw ontstaat in Italië
- Op veel manieren schatplichtig aan de middeleeuwen
 exportfenomeen zoals de gotiek
- Renaissance ontstaat in Midden-Italië en word geëxporteerd naar grenzen (waar gotiek
langer blijft bestaan)  over de zee en andere landen ieder met hun eigen invloeden
- Er bestaat niet zoiets als DE renaissance, maar verschillende vormen (zoals de gotiek)
- In begin 16de eeuw bij ons  compleet getransformeerd

Filippo Brunelleschi
Firenze, Doumo (Santa Maria del Fiore)
- Kathedraal, Pisa, 1100
o Hij krijgt grafschrift waarin koepel wordt vernoemd  zeer uitzonderlijk
o In Toscane al lang de gewoonte om koepels te zetten op kruising tussen schip en
dwarsbeuk
 Hij verwijst naar de traditie: kathedraal van Pisa, een ovale koepel die ‘gevangen
zit tussen schip en zijbeuken
o Later een gotische galerij aan toegevoegd.
- Fase 1: Arnolfo di Cambio, 1290
o Schip zonder gewelf
o Klaverbladstructuur
- Fase 2: overwelving schip, 1357
- Fase 3: uitbreiding schip en verbreding klaverblad, 1367
o Andere bouwmeesters hebben klaverblad afgebroken en een nog groter klaverblad
uitgezet (doormeter van 7 meter)
met zwaardere ribgewelven
- Fase 4: verhoging met tamboer, 1380
o Braccia Latijnse versie van el = 59 cm(?)
o De hoogte waarop men begint 67m  erg hoog!
o Tamboer verhoogt  koepel begint vrij hoog
o Eerst kleinere koepel in zijbeuken op schaal 1/12
- Fase 5: overwelving door Brunelleschi
o Eigenlijk geen ribgewelven eronder
o Eeuwige roem door concept voor de hele koepel en ….

Een nieuwe vormentaal All’antica

Gebruikt nieuwe vormentaal om … nieuw leven in te blazen

- Ospedale degli Innocenti, Firenze

o Zuil met kapiteel en basis
o Balkwerk met architraaf, fries en kroonlijst
o Zeilgewelf of hangkoepel, geen ribgewelf
- Sagrestia Vecchia, San Lorenzo, Firenze
o Grafkapel
o Kubus met koepelgewelf
o Koor vormt 2de kubus
 o Medici: bankiersfamilie  hun familiepaleis/parochiekerk
 wapenschild medici te zien
o Rondboog
o Zuil zoals …
bladerkorf als kapiteel  Korintisch
o Pilaster  vlakprojectie van de zuil tegen de muur
o Dragen bandwerk
o Rondboog
Archivald = 2de rondboog
o Koepel op pendentieven
o Gekleurde terracotta motieven
o Basisgrammatica van nieuwe vormentaal met middeleeuwse wortels
 veel lijkt afgeleid uit Toscaanse middeleeuwen (Wit marmer en zwarte) kalksteen
 Tempeltje op baptisterium
 Mini stuk balkwerk tussen kapiteel en gewelf
 Dubbele arcade: boog op balkwerk + pilasters
 hoek van ospedale gewoon ombuigen  elke zijde op 8-hoekig architraaf
buigt naar beneden
 decoratief als kader

Middeleeuwe wortels:
- Toscaanse Proto-renaissance, 1100
 de weg wijzen naar de latere renaissance
Vb. Battistero, Firenze
Vb. San Miniato al Monte, Firenze

‘Romeinser’ vanaf 1424

- Vanaf 1424: zijn architectuur begint Romeinser te lijken
o Vb. vlakker lijnenspel:
 Precies geen verschil
Sant Lorenzo: Vroeger achterste wand vlakke pilasters en blinde bogen
Sant Spirito: half ronde nissen
 Muur is geen abstract witte figuur
 ¾ zuil
 muur heeft massa gekregen
o Triomfboog, Rome
 Janus Quadrifons
 8 hoeken  kapellen met kleine vierkantjes
 Zijmuren uitgegraven en uithollen
 Nissen uitgehold voor levendiger effect
 Niet gewoon voor proto-renaissance, wel voor architectuur van keizertijd

- Pazzikapel, Firenze
o Grotendeels na zijn dood gerealiseerd
o Functie als sacristie, mausoleum
o Vijanden van de Medici
o Donkergrijze kalksteen
o Paraplukoepel als in oude sacristie
o Dubbele arcade
o Serliana: portiekmotief
 o Portiek met zuilenrij (=colonnade): AABAA
A: smalle travee, vlak afgedekt
B: breed en gebogen
 niet antiek: normaal alles vlak + fronton
o Koepel op pendentieven
o Ligt bij Santa Croce
o Letterlijk pleisters als van baptisterium
 Wordt zeer invloedrijke architectuur: steengebruik wordt populair tot wanneer men
stopt met deze classicistische stijl in 1900

Leon Battista Alberti

- Helemaal geen handelsman
- Verbannen  ergens anders carrière opbouwen
- Geestelijke, lid van de clerus  geletterd
- Carrière start door schrijven over architectuur
o 10 boeken over het bouwen (1452)
 Eerst handgeschreven  Dan boekdruk
 Geen illustraties
o Literair model van Vitruvius als basis (maar voor de rest heel veel verschillen)
o Eerste wetenschappelijke tekst over architectuur
I.p.v. mondelinge wijsheid overdragen op de werf
en pas veel later als studie aan universiteit

Een nieuwe vormentaal: All’Antica (direct geïnspireerd door Rome)

- Tempipo Malatestiano, Rimini
o Een nieuwe verpakking
o Moet mausoleum worden voor hemzelf, minnares en geleerden
o Graven van Sigismondo (rechts) en minnares (links)
o Geen familiekerk
o Kale bogen op massieve pijlers  Colosseum, Rome
creëert monumentaliteit (maar is eigenlijk niet zo monumentaal)  Romeins
o Zoekt altijd een andere oplossing ↔ Brunelleschi
o Kerk is nooit afgeraakt
o Donkere marmers en porfier (= keizerlijk materiaal)
 antieke materialen
o Triomfboog:
 Herdenkingselement: meestal opgericht na de dood van de bepaalde keizer
o Medaillons: boog van Augustus  zwaar geprofileerde lijst
 antieke details
- San Sebastiano, Mantua
o Hij ontwerpt en laat de uitvoering aan anderen over
 als hij deze werf al 1 maal heeft bezocht zal het al veel zijn
o Bovenste stuk staat op soort podium: de eigenlijke kerk
Onderste stuk dient als mausoleum
o Tekeningen van Palladio:
 Kerk op podium
 Overwelfde grafkerk verstopt in podium
 Is exact wat er bij San Sebastiano wordt uitgeprobeerd
o Problemen veroorzaakt door het feit dat er gecommuniceerd werd over brieven
 moest de gevel er wel zo uit zien?
  Mankeert er een pilaster in het midden?
 Half dichte gemetste boog?
 Toegang zijn later toegevoegd: waar moest de trap staan?
Portiek aan zijkant? Mussolini-ingang?
- Sant’Andrea, Mantua
o Mantua: Waterig  moeraskoers  mallaria
 In 19de eeuw stad drooggelegd
o Gewijd aan iemand die beschermt tegen ziekte (vb tegen pest)
o Dubbele functie: ook mausoleum voor de regerende familie
o Triomfboog
o Half ronde absis
o Boog beschermt venster tegen direct zonlicht in de hal
o Gevel ziet er uit als triomfboog met een fronton
 eerder een tempel
 Triomfboog met brede travee in het midden, smallere traveeën aan
buitenkant  ritmische travee ABA
muurdam A: korter
boog B: breeder
 Blinde pilasters met fronton  tempel
o Monumentaliteit die bijna romeins lijkt
 Muurdammen hebben dwars tongewelf
afgeleid van romeins voorbeeld
o Zelfde ritmische travee: ABABA aan de binnenkant
Aan weerszijde en daar dan tongewelf boven
o Geen 3-beukige structuur, geen continue zijbeuken  kleine kapelletjes
o Casettenplafond
o Alberti was er van overtuigd dat hij hiermee een Etruskische tempel aan het bouwen
was (werd in houten terracotta gebouwd)
 Hij dacht dat basilica van Maxentius in Rome Etruskisch was (zat er naast)
 Vitruvius werd steeds verkeerd begrepen
 Door ontbreken van illustraties gaat men steeds kijken naar wat er nog
staat
 In Rome is de architectuur steeds wat jonger dan wat Vitruvius beschrijft
Wat men vandaag ziet is grotendeels laat-keizertijd en vitruvius is van de
vroege keizertijd (rond jaar 0)
 Bassilica is gebouwd rond 300
 men kan in renaissance wat men leest van Vitruvius niet laten kloppen
met wat men ziet
Wat Vitruvius beschrijft is een architectuur van tempelportieken = laat
hellenistisch (Grieks)
 Hij zegt dat die Etruskische tempel 3 heiligdommen heeft
 Alberti gaat op zoek naar zo een gebouw en komt hij bij deze uit
Basilica van Maxentius te Rome heeft 3 grote zijruimten naast grote hal
 Alberti doet dit type herleven in Mantua
 3 nevenkappelen langs de zijkant aan elke kant
Nog deuren bij muurdammen voor klein kapelletjes met nog een kleine
ruimte erboven (structuur lijkt massief maar is helemaal uitgehold)
o Weerspiegeld wat in de brief staat: gaat veel kosten besparen
 De massieve structuur is overal waar kan uitgehold
 De betonstructuren hadden altijd uitsparingen
  Het type van baslica van Maxentius is aangepast aan de bouwwijze van wat
hij ziet
 Het is wel geen romeins beton (baksteen?), dat is men kwijt
- Hij past zijn vormentaal aan naargelang de opdracht
- Totaal ander karakter dan Brunelleschi
Brunelleschi invloedrijk in Firenze

Invloed aan pauselijk hof te Rome Francesco del Borgo (1460):

- Alberti (?) is klerk, geleerde
- Iemand anders is architect van de Paus: Francesco del Borgo
is aantal jaar geleden herontdekt geweest ( staat nog niet in overzichten)
- Hij heeft toch ook met Alberti gepraat
 weerspiegeling van Romeinse architectuur
- Palazzo Venezia, Rome:
o Kardinaal draagt altijd de titel van de kerk
o Kardinaals paleis
o Een van zijn belangrijkste werken
- Vaticaan was echte puinhoop
- loggia della Benedizione, Vaticaan, Rome:
o nieuwe zegeningslodge
voor zeggenen van alle pelgrims op speciale gelegenheden
o was niet afgewerkt
 moest heel de puinhoop maskeren: normaal 9 i.p.v. 4 bogen
- theater van Marcellus
o omvatten beiden een antiek motief … ?
o massieve bogen op pijlers
o zuilen dragen balkwerk boven de boog
o zuilen snijden door de impost

Vroegrenaissance uit Noord-Italië

- Er is geen DE renaissance
- Het duurt wat tot vroegrenaissance begint door te sijpelen:
o Cà d’Oro, 1460
Zeer rijke laat-gotiek
o Cà Dario, 1480
vroegrenaissance
- Renaissance = exportproduct vanuit centraal Italië
Is in centraal Italië vroeger aanwezig dan ergens vb. in Venetië
 Ze gaan allemaal anders omgaan met het antieke
- Gaat omslaan door beïnvloeding van Alberti
o Massieve zuil doet intrede
o Nog steeds erg Venetiaans (open gevel)
Maar ook podiummotief: Bogen met zuilen
o Vendramin is belangrijke familie: vb Palazzo Vendramin-Calergi: Mauro Codussi
- Hertogdom Milaan:
o De lokale romaanse architectuur is erg kleurig door baksteen met terracotta
 Vb Certosa, Pavia, 1460
 Erg eigen accent
 Gekleurde antieke marmers (die men hergebruikt) of baksteen met kleur
  Typische voor lokale bouwtraditie  deze verdwijnen niet maar laten zich
inspireren door wat er binnen komt
o Mausoleum kerk, Santa Maria delle Grazie, Milaan, Bramante, 1490:
de zoektocht naar de perfecte koepelkerk:
 Dubbele arcade  Brunelleschi’s oude sacristie
 Maar uitwerking is in de Lombardische traditie
o Voor Milaan politiek bewogen jaren, maar artistiek gezien hoog-jaren
o Leonardo da Vinci was hof artiest en Bromante was …
Bromante bouwt koepelkerken + bij Leonardo vinden we ze op papier terug
 uit hun dialoog moet de zoektocht naar perfecte koepelkerk zijn uitgekomen
 Da Vinci komt uit Toscane:
 ieder koepel lijkt op eentje van Brunelleschi: de florentijnse

De werf van Sint-Pieter te Rome

- Vanaf 16de eeuw: Rome wordt belangrijkst punt
- Proberen de kerk te financieren door nog meer aflaten te verkopen
- Constantijnse basiliek van Sint-Pieter
- 5-beukige kerk

Bernardo Rossellino voor Nicolaas V en Pius II

- Nieuwe plan door Bernardo Rossellino want kerk is te klein geworden
 te klein voor hele college van kardinalen, pauselijk koor, alle kanunniken
o Men wil schip verstevigen, groter transept en groter koor te maken
o Men gaat langs buitenkant nieuwe funderingen aanbrengen rond koor

Bramante voor Julius II

- Dan volgt begin 16de
o half plan  symmetrisch plan, weerspiegelen voor heel plan
o breedte van oorspronkelijke middenbeuk van Constantijnse basiliek
o ook koor is zo breed
o voor de rest volledig nieuwe ruimte
o centraal bouw met koepel in het midden
o daarrond complexe reeks ruimten
vb. inspiratie complexe thermencomplexen
o twee puntjes in openingen  twee zuilen ter afsluiting van ruimten
o vb. centje als aandenken van eerste steenleggen:
 grote koepel in midden en daarvoor een kleinere koepel
 koepel die aangedikt is aan de onderkant, op een tamboer gezet met zuilen
 pantheonkoepel maar gemoderniseerd op tamboer en zuilen en
bekroning (lantaarn er boven op)
 pantheon koepel is enige koepel met omvang uit de oudheid
 in Firenze: nog een gemoderniseerde koepel met tamboer en lantaarn
- dit past allemaal wonder boven wonder op de site
het koor gedeelte past zelfs op fundering van Rosselino
o Vaticaans paleis aan de rechterkant
en aan de andere kant ook nog van alles in de weg vb. grote obelisk
(huisjes gaan weg)
o ontwerp past er perfect tussen
- waar het geen rekening mee houd, is dat de paus Julius 2 in geldnood is
 zeer strijdlustig  grootste Vaticaanstad ooit
o oude koor en transept weg en bouwen wat men het snelst kan
 o schip laten staan, over graf van Sint Pieters zet men een tijdelijk ‘huisje’, daarrond de
4 pijlers van de koepel en op de fundering van koor de nieuwe koorarm
o men gaat pijlers blijven aandikken ( kern van Bramante nog altijd aanwezig)
o koor wordt ook gerealiseerd omdat koepelruimte over graf van H Petrus overbrugd
(graf in westelijke boog), maar zijn eigen graf moet centrale plek worden in het koor.
- Beelden voor deze kerk zijn ergens anders terecht gekomen
- Schaal van het koor is gigantisch en zet de toon voor wat gaat komen
- Een architectuur dat bedoelt is om te overwelven, pilasters beginnen op enorme hoogte
boven ons
 6 m hoge ‘vensterbank’
- Absoluut realiseerbaar ontwerp
maar geldgebrek (ondanks alle aflaten verkopen)
bouw gaat dus met horten en stoten vooruit
paus overlijdt, opdrachtgever overlijdt, architect overlijdt…
idee verandert

Rafaël
- Centraal bouw:
armen nog breder  ambulatoria
- Men gaat verder dan er plaats is (in het paleis en tot waar men de obelisk gaat raken) 
fatale vergissing
- De nieuwe paus is een medici-paus: een van de meest wereldse pausen
o Wil een traditioneler schip dan voorzien aan dat ontwerp
handig voor alle pelgrims
 langer schip
o Dus niet alleen breder maar ook langer
o Past niet op de site!
- Dan spreken we nog niet eens over de torens
- Het koepelconcept verandert niet
pantheonkoepel (aandikking vanonder) op tamboer met zuilen
- Volgens kritiek van Michelagelo: …
Lijkt licht door die open koepelruimte vanachter
maar als je goed kijkt zie geen enkel directe lichtinval
 dit vond Michelangelo niet goed!
- Heel vereenvoudigde abstracte pilasterorde: suggereren van een pilaster door balkwerk
vooruit te laten springen, maar geen echt kapiteel
 Maniërisme
- Rafaël sterft door pure uitputting, overwerk op jonge leeftijd

Baldassarre Peruzzi, 1520-1536

- Het gaat niet goed met de werf  altijd nieuw ontwerp
- Maar geldprobleem is doorslaggevend
- Wanneer 3de schilder op zijn rij architect wordt Peruzzi, dan krijgen we 16 jaar niets omdat
het geld op is
- Rome wordt geplunderd door keizer Karel
- Ze gijzelen de kardinalen die hun vrijheid moeten afkopen
- Na longitudinaal bouw terug centraal bouw
- Fatale ambulatoria zijn nog steeds aanwezig
- Het lijkt dat we centraal bouw van Bramante hebben
- Nog steeds pantheonkoepel op tamboer
 - In vervolg gaat paleizenbouw opbloeien, en de tekeningen voor Sint-Pieters gaan uitgewerkt
worden in de paleizenbouw

Antonio da Sangallo de jongere, 1536,1546

- Antonio heeft technische opleiding tot timmerman
 Wordt door Rafaël tot tekenaar geëngageerd
 Wordt hoofd van Sint-Pieters kerk in 1536
- veel Sangallos:
o Al zijn neven krijgen werk op de werf
 Michelangelo geeft kritiek
o De familie verdient dus erg goed aan de werf,
Maar het gaat nog steeds niet vooruit
- Een van de grootste maquettes tot dan toe
en set grote presentatie tekeningen
o Bepleistering is van de maquette afgehaald
o Ook langs binnen uitgewerkt (was vaak niet zo)
o Maquette en tekening nam reeds 3 jaar in beslag
o Maar zo een stap dichter bij de uitvoering
- Ideeën worden gebruikt in andere werven die wel af geraken

San Pietro in Montorio, Rome, Bramante ca 1510

- Dorische zuilenorde (uit de renaissance) (niet Grieks want ook een voetstuk)
- Klein tempeltje op de plaats waar Sint-Pieter zou zijn gekruisigd (en in Vaticaan begraven)
in miniatuur een nieuwe architectuur:  hoog-renaissance
- Ronde tempel …. Maar verder uitgewerkt
sinds Brunelleschi hebben alle koepels een tamboer en lantaarn
- Er moest een verbinding zijn tussen koepel en bredere zuilenportiek  balustrade uitvinding
van Bramante

Bramantes nieuwe paleismodel

- Palazzo Caprini:
o Gevel:
 Gelijkvloers: rustiek blokwerk: opera rustieke
bewust onafgewerkt gelaten stenen: enkel de dagkant rustieker gelaten
 dient als sokkel voor 1ste verdiep
 bij elke boog is een toonbank voor winkellier, 2 winkels aan
weerszijden van de ingang
ste
 1 verdiep is het belangrijkste: edel verdiep, piano nobele
 zuilenorde
 Erg plastisch effect
 Gevel krijgt gebeeldhouwde kwaliteit
met dubbele zuilen, op sterk vooruitspringende sokkels
frontons boven de ramen springen sterk vooruit
balkonnetje springt ook vooruit
 Nieuwe formule voor paleisgevels
 Nieuw vertrekpunt in centraal-Italië (?)
- Maniëristische interpretaties: Rafaël en Peruzzi
o Rafael is opvloger van hem op werf van Sint–Pieter
o Manieristische (andere betekenis in architectuur dan in schilderkunst,..)
o Palazzo Jacopo da Bresccia:
  Geen al te groot stuk grond
 Toont heel monumentaal,
toch maar 1 ruimte diep ondanks de breedte
 Rustieke sokkel
 Horizontale voegen sterk ingesneden  sterk benadrukken
 Verticale voegen amper zichtbaar
 Hoofdverdieping: zuilenorde (maar eigenlijk geen zuilen meer)
 platte pilasters
 Elke pilaster krijgt 2 halve pilasters mee,
of plakt de hoofdpilaster op een brede pilaster erachter.
 De sterk vooruitspringende frontons variëren: rond en driehoek
 Er onder een iets s-vormig
 In tegenstelling tot palazzo (waar de meeste aandacht naar zuilen),
hier meeste aandacht naar frontons
 Abstracte pilasters zonder eigen kapiteel op 2de verdiep/zolderverdiep
 Het onderste stuk van het balkwerk = architraaf springt vooruit en
lijkt visueel op een kapiteel
 Maar kapiteel zou nog lager moeten zitten waardoor de pilasters nog
kleiner zouden worden
 kijkt echt naar het visuele (doordat hij eigenlijk schilder is)
 Geen fries maar onmiddellijk een kroonlijst
 Het fries boven pilaster van 1ste verdiep
 Probeert hetzelfde tegelijkertijd op de werf van Sint Pieter
o Palazzo Massimo alle Colonne:
 Erfgenaam erft een heel ongelijkmatig stuk grond aan een belangrijke straat
met veel publieke doorgang
 Heel breed aan de straat aan een bocht dat dan plots versmalt
 Wekt monumentale indruk maar achter linkse stuk is maar 1 kamer
 Zuilenhal aan de ingang
 Noch binnen noch buiten zone, een voorhal, noch publiek noch prive
 Vestibulum (woord van vitruvius) : maakt overgang tussen binnen en
buiten
weten niet zeker of het wel degelijk hetzelfde is als ons woord vestibule
 Voordeur ligt in de inham tegen de achterwand
 Ramen geven regelmaat aan de gevel
 Interpretatie van vitruvius, maar toch een maniërist (?) = manier van een
schilder overnemen
- Palazzetto: gereduceerde vorm – voorbeelden uit het werk van Antonio da Sangallo de
Jongere:
o Palazzo Farnese:
 Kardinaalspaleis
(Antonio wordt tijden de bouw een kardinaal  helpt zijn familie aan titels)
 Nu ambassade van Frankrijk
 Groot binnenhof met theatermotief (bogen op pijlers met zuilenorde), eerste
verdiep ook volgens dat motief, maar later dicht gemaakt
o Palazzo Baldassini:
 Minder belangrijke opdrachtgever (geen kardinaal)
 Ligt vlak achter het pantheon in een zijstraat
 Een heel terughoudende gevel (zoals vele)
 Eenmaal door de vestibule openbaart de architectuur zich
  1 lodga aan de ingangszijde
 Vierkant binnenhof: plat gedrukt motief
 Je moet je omdraaien naar de ingang om de lodga te zien
(waarom niet aan de achterzijde? Dan zou je dat zien. Maar heeft te maken
met de trap)
van daaruit hebben we toegang tot de trap (standaard configuratie), de
belangrijkste communicatie ruimte
 Maar je wil toch iets zien, dat de aandacht trekt bij het binnenkomen
o Eigen huis in de via Giulia:
 Op zijn toppunt van zijn carrière
 Nu politiekantoor van die wijk
 Heeft een speciaal motief  probleem van achterwand opgelost
 Serliana-motief: bredere travee in midden met boog, en smallere travee
opzij
 ruime vestibule
 ingangslodga met trap behouden
 klein binnenhof
 tegen achterwand een nis voorzien, waar hij architectuur-dingen gaat
tentoonstellen (?)
een theater/tentoonstellingswand
eigen motief
 sterk nadenken over het visuele
 Sangallo is geen maniërist/haalt geen spelletjes uit met de zuilenorde (zoals Rafaël dat
doet), maar ze delen allemaal (Bramante, Rafaël, Perruzi, Antonio Sangallo de Jongere)
wel de cultuur van lezen van Vitruvius, tekenen antieke architectuur  wisselde
tekeningen uit
 Volgde elkaar op, op werf van Sint-Pieter, maar zijn eigenlijk allemaal tijdgenoten
- Deze Architectuurcultuur gaat zich over heel Italië verspreiden

Hoog-renaissance in Noord-Italië
- Keizerlijke troepen (van Keizer Karel?) bezetten Rome en plunderen ze maanden lang
 alle grote bouwprojecten komen tot stilstand
- paar jaar daarvoor ging het al slecht op Sint-Pieter
 aardig wat mensen opgeleid op de werf van Sint-Pieter of in de omgeving (van Rafaël en
Peruzzi) gaan hun geluk ergens anders zoeken
 we hebben dan dus al een emigratie van architecten voor wie die architectuur normaal is
(1520?)
- In sites in Noord-Italië: duikt er vanaf 1530 een nieuwe architectuur op met de elementen
van Bramante, Rafaël, enzovoort er in

Giulio Romano
- = Giulio ‘de Romein’
- Komt terecht in Mantua bij Frederico Gonzaga (Zelfde smaak als hem)
- Palazzo del Tè, Mantua:
o Jachthuis dat Giulio gaat verbouwen
dat bevalt de opdrachtgever zo hard
 krijgt meteen de opdracht om een villa te bouwen
(omgeven vierkant met links het jachthuis))
o Geen officiële paleisarchitectuur
o Jachthuis is laagbouw (1 verdiep)
  (Iets onder dak ?)
o Jachthuis geeft hij als centraal motief iets regelmatigs  ritmische travee
o Vensters staan niet in het midden tussen de pilaster
 geen nieuwbouw maar verbouwing
o Pilasters in midden tussen de ramen
( het omgekeerde van normaal: ramen in midden tussen pilasters)
o Bij de nieuwbouw wordt ingang verlegd naar de westzijde
 Formule blijft hetzelfde
 Dorische pilasters
 Opera rustieke met verschillende texturen
o 1 hoofdverdieping = gelijkvloers
o Harde marmer stucco op baksteen: kan men polijsten  verschillende texturen
creëren
vanuit München bestelt men het geheel van de gevel, en de tekenaar heeft in detail
met puntjes de textuur weergeven  tekeningen dus erg belangrijk geweest bij de
restauratie, zo kon men de texturen herstellen
o De bekroning heeft men niet hersteld: tekening: een borstwering die het ritme van
de pilasters herhaald (≈pilasters verlengen)
o Maniërisme?
o Toestand voor renovatie was heel slecht door de cement
o Giulio Romano haalt spelletjes uit, gaat aftasten:
verschil tussen afgewerkt en niet afgewerkt
het verschil tussen kunst (van de mens) en natuur?
o Sluitsteen is onafgewerkt gebleven
o Driehoekig veld in fronton (= timpaan) is onafgewerkt , onafgewerkte stenen/zonder
decoratie:
 Ruw gelaten brokken ↔ fijne profilering, glad
 Vandaag de dag niet meer mosterd geel, maar eerder wit beige
eigenlijk moest het wat rozig zijn, maar dat durfde men niet te doen omdat
het dan zo postmodern zou lijken
o Recht over elkaar gespiegelde motieven: tegen over elkaar gelegen gevels hebben
steeds hetzelfde stramien, maar als je in het midden van het binnenhof staat lijkt het
alsof alles steeds moedwillig veranderd is
o Een van de gegroefde element in het fries = trievlieg, is gezakt en duwt een blok
architraaf naar beneden, die duwt een blok uit de muur vooruit
o Rechterfoto: er stuwt iets de sluitsteen omhoog, en drukt de twee benen van het
vereenvoudigde fronton uit elkaar
o  architecturale handtekening van Giulio
- Basilica Aemilia, Giuliano da Sangallo:
o Opvallende Dorische orde
o Aan de hoek worden hoekpilaster en halfzuil naast elkaar gebruikt
o Verdwenen door Sint-Pieter in Rome
o Renaissance: tijd dat het antieke vereerd
maar het is tegelijkertijd ontzettend destructief geweest:
door travertijn en marmer te verbranden tot kalk voor bv Sint-Pieter
 heel veel antiek bouwgoed verdwenen tijdens renaissance
- Claudianum, Giuliano da Sangallo:
o Tempel voor de vergoddelijkte keizer Claudius
o Tekening geeft de sokkel weer
 o Het rustieke blokwerk groeit, woekert als het ware over de pilasters heen (maar of
het echt zo was gebouwd)
o Zelfde gevoel als bij Giulio Romano
hij heeft hetzelfde motief gebruikt
 een meester in rustieke spelletjes

Michele Sanmicheli: le antichità di Verona

- Komt terecht in Verona en Venetië (met opdrachtgever stadrepubliek Venetië)
(afkomstig uit Toscane, naar Rome en dan naar Toscane)
- Architect van de serenisima (=hoogst serene republiek van Venetië) worden
- Militair architect
- Architectuur geïnspireerd door Bramante, maar maakt ook gebruik van de antiek van de stad
zelf
o Verona heeft (in tegenstelling tot Venetië) nog aardig wat antieke monumenten (uit
Romeinse tijd, midden 1ste eeuw na Christus) heeft Vb. befaamde arena
- Cappella Pellegrini, Verona:
o Voor de familie Pellegrini
o Grafkapel die aan bestaande kerk wordt gehangen
o Door tussen ruimte bevestigd aan schip van bestaande kerk
o Grote cilinder met halve bol er op
o Gebogen wand op gelijkvloers
 Ritmische travee
 Heel wat subtiele afwisselingen uit de monumenten van Verona
 Grote brede nissen met grote rondboog met fronton boven
 Smalle muurdammen met kleinere nissen in,
segment van het fronton en pilasters als omkadering
 Iets dat doorloopt?
 Zuilen van de grote orde zijn afwisselend recht en spiraalvormig
gecanneleerd (cannelures zijn groeven in oppervlakte van de zuil:
typische antiek, meestal recht)
 Sluitsteen is leeuwenkop
- Referentie: Porta dei Borsari, Verona:
o Stadspoort van Verona
o Afwisseling:
 Omkadering rond ramen, ingekapseld in nog een omkadering
 geen omkadering
o subtiele afwisselingen die door
- subtiele afwisselingen die door Sanmicheli nooit letterlijk herhaald worden, maar gaat zich
laten inspireren
 persoonlijke handtekening van Sanmichelli:
- Palazzo Bevilacqua
o Sokelverdieping:
 Krijgt ‘rustiek’ blokwerk: hier steenwerk met verdiepte voegen
Niet zo ruw als in centraal-Italië
o In laagjes gewerkt:
vb. sokkelverdieping heeft haar eigen orde gekregen
…
o Impostlijst loopt door achter de zuilen
o Beide motieven, groot en klein zijn in elkaar geschoven
o Rijke versiering
 o Heel veel lef in de gevel
o ?
- Porta Palio, Verona, 1550:
o Beiden poorten hebben aandacht voor reliëf (vooruitspringen)
o Afgeleid van Antiek theater (verdwenen, tekening Palladio)
o Dorische orde op zijn romeins (zoals Bramante)
met voet
o ?
- Porta Nuova, Verona, 1530:
o Dorische orde op zijn Grieks zonder geprofileerde voet
o ?
- Stadspoorten zijn altijd meest gedecoreerde deel van de militaire architectuur

Jacopo Sansovino: een nieuw Venetië voor doge Andrea Gritti

- Beeldhouwer uit Toscane die via Rome passeert
- Helpt beeld van Venetië bepalen in 16de eeuw
- Lokale bouwwereld is Lombardisch (inwijkelingen van tijden daarvoor)
die zien die nieuwkomelingen niet graag al die belangrijke bouwwerven krijgen
- Zecca (Munt)
o Krachtig/stevig uitzicht
Dorische orde = mannelijke orde  kracht
o Stuk bandwerk dat vooruit springt, lijkt op luifel.
i.p.v. fronton
o Bots met bouwwerk ernaast
bouuwwerk ernaast liep toen nog niet zo ver door (in 16de eeuw)
er waren eerst aantal kroten tussen
o ?
- Libreria:
o Knoopt aan bij lokale bouwtraditie
o ?
o Van zwaar naar licht
Gelijkvloers Dorisch
Eerste verdieping ionisch ( orde die met vrouwelijke verbonden wordt)
Korintisch
composiet

Andrea Palladio
- Lokaal steenbouwer (begint dus zeer bescheiden)
wordt opgemerkt door steengeleerden (?)
 wordt opgevoed tot een erudiet iemand
 wint een wedstrijd
 een uiterst succesvolle carrière
- Basilica, Vicenza:
o Nieuwe verpakking met oude kern
o Een raster met straatassen die erdoor lopen die vrij moeten blijven met winkels
ernaast
o Het dak is als een omgekeerde scheepsromp
o Ramen zijn uiterst onregelmatig geplaatst
 voor plaatsen van kolommen voor overwelven, gaat er vroeg of laat wel een
kolom staan die in het midden van het raam staat
 opgelost door motief te gebruiken die absoluut antiek is en waarvan de
 afmetingen flexibel zijn
 Serliana (een boog boven ieder raam)
o Vb. Liberia, Venetië, 1537: de boog komt aan op zuil dat vlak naast de pijler staat,
en als je de spatie tussen pijler en zuil groter maakt krijg je Serliana
o Teruggetrokken blakwerk zodat er meer zonlicht op de muren kan vallen
bij Libreria is er geen teruggetrokken balkwerk, het springt wat vooruit wat een
schaduw geeft op de bogen (?)
o Beiden gebouwen zijn op hetzelfde moment in uitvoering gegaan
o Sebastiano serlio, boek IV, Venetië, 1537
 Nummers wijzen niet naar de volgorde waarin
 Hoofdstuk over Dorische orde:
 Geeft een romeins motief weer
 Op eerste verdieping wordt Dorische orde gecombineerd met
Serliana
 Balkwerk bovenaan springt vooruit en werpt zo een schaduw op
de boog
 Boven de boog komt een stukje muur lichtjes vooruit waardoor
de boog meer naar voor komt en de ronde gaten wel in de
schaduw liggen
 Stad wordt op deze manier meer Romeins
- Loggia del Capitaniato, Vicenza:
o = “Het kapiteinschap”
o Van opperbevelhebber
o 3 traveeën uitgewerkt, maar daarbij ging het zeker niet gestopt zijn,
bij 5 houd je nog plaats over, bij 7 is het te veel
bij 6 past het perfect maar dan ligt de middenas op een……
o Baksteen met witte stucco  is correct
o Antieke aankleding: antieke wapens weergegeven in stucco, …
o <-> de jonge Palladio van daarnet
o Deze Palladio wordt een echt maniërist
 Collosale orde: meer dan 1 verdiep (onafhankelijk van de afmetingen)
 Zuilen die het “volledige gebouw” … (?)
de vensteromkaderingen dringen door in het architraaf
 hij had het net iets hoger kunnen maken zodat raamkader onder
architraaf paste, maar er wordt expres gespeeld als maniërist
 orde is kolossaal maar niet kolossaal genoeg
 Onder vensterbank: een uitgevonden vorm, waar steunt het op?
glief in blokvormige console geworden (gebaseerd op de elementen van
een zuilenorde) met … erbovenop
 Triomfboog op het gelijkvloers
 De ingekorte stukjes impliceren dat er een balkwerk (?) is om de hoek
 Eerste verdiep op de zijvleugel is geen orde, of toch? Er is tenslotte toch
een balkwerk?  enkel het balkwerk is er
o Gebouw dateert van een van zijn laatste levensjaren

Variaties op de antieke tempel:

- San Giorgio Maggiore, Venetië:
o Is afgewerkt na zijn dood
waarschijnlijk wel naar een van zijn ontwerpen
o Hoger motief duidelijk herkenbaar op hoge piëdestal
 o Dan ander motief op pilasters de op ander niveau vertrekken dan de middelste
zuilen (die beginnen op piëdestal)
o Vb. van ideeën die palladio interessant vond :
Koepelruimte boven de kruising van …
o ?
- San Francesco della Vigna, Venetië:
o Palladio van na de Basillica
o Palladio gaat experimenteren met het tempelportiek
o Tempelportiek niet echt geschikt voor een 3-beukige structuur
 lost dit op door 2 motieven samen te voegen:
 Lager en breder aan de zijkant op lagere zuilen
 hoger motief in het midden op hogere zuilen
 dezelfde piëdestal overal
- Redentore 2, Venetië:
o Alle frontons zijn congruerende driehoeken
met de schuine elementen eigenlijk gelijk aan steunberen
- Palazzo Chiericati, Vicenza
o Palladio leert de teksten van Vitruvius kennen dankzij zijn opvoeders
o Vitruvius is moeilijk begrijpbaar:
 Rome heeft toen nog niet de zware architectuur zoals pantheon, enz die wij
nu kennen
maar eerder erg Grieks oogt met accent op de zuilenportiek
o Palladio’s weg naar het antieke gaat via Vitruvius en zijn teksten over de
zuilenportieken
o Toestemming om over de weg heen te bouwen als de weg maar vrij bleef
 zo krijgt de zuilenportiek diepte
 de grote zaal zweeft op de eerste verdieping boven de weg

Villa’s:
- De architectuur die de meeste nasleep gaat hebben
- Villa Emo, Fanzolo:
o Kent veel herleving
o Simpel schema: compact blok met een zaal in het midden en daarvoor een loggia
o Aan weerszijde bijbouw die zeer belangrijk zijn voor de villa (dienen als stallen,
graanschuren, ..)  essentieel voor landbouwbedrijf
o Rustieke villa
- Overal waar een echte barok is geweest vind je geen/weinig Palladio (dus niet bij ons,..),
maar daarbuiten wel zeer veel
- Villa Cornaro, Piombino Dese:
o Noch vis, noch vlees
o Stapelen van tempelportiek
- Sala di quattro colonne- oecus tetrastylus:
o Oecus = eetzaal
o Sala di quattro colonne : zaal met 4 zuilen
o Vitruviaanse zaal als kern
- Villa Capra (Rotonda), Vincenza:
o Koepel hoort in de renaissance thuis bij een kerk/heiligdom en helemaal niet in
de woningarchitectuur
o Tempelportiek
Rome in het midden van de 16de eeuw
Michelangelo: maniërisme?
- Aantal opdrachten van de Medici
(vb tegenhanger van de oudste sacristie bij San Lorenzo door Filippo Brunelleschi)
- Oude sacrestie bij San Lorenzo:
o Muren van Brunelleschi is eigenlijk witbeige i.p.v. de rozig-bruine kleur
- Nieuwe sacristie:
o Geen dubbele arcade maar pilaster-niveau tussen geschoven
o Triomfboogmotief: op elkaar geplaatste pilasters
o Trapeziumvormige vensters  benadrukken …
o Marmerarchitectuur is de echte Michelangelo,
 Uitdieping van de muur met daarin een guirlande, normaal is dat iets
voor in het fries.
 Pilasters
 In het fries iets vreemds:
allemaal vormen die zelf antiek zijn, maar in een vreemde combinatie
gebruikt worden
- Biblioteca Laurenziana, Firenze:
o Trap:
 sculptuurobject
 Gebogen treden, …
 Vult praktisch de hele vestibule
haalt de aandacht of van de wanden
o Maniërisme: relatie zuil en wand op z’n kop
 Een zuil is het sterke deel van de wand
 De zuilen staan als standbeelden in nissen
 heeft ze als ornament bedoelt
 benadrukt door stukje wand erboven vooruit te laten springen
 Zuil is nutteloos
- Porta Pia, Rome:
o Boog met trapeziumvorm
- Palazzo Farnese, Rome

Michelangelo: De voltooiing van Sint-Pieter

- Michelangelo gaat zich zoals altijd focussen op de essentie: hij baseert zich volledig op
Bramante
- Grondplan is compacter en simpeler dan wat we zien
zet aan buitenkant nog een wand in 45°, zo lijkt dat wat meer te vloeien langs buitenkant
- Ontwerp 1:
o Spitse koepel
o Kleine lantaarn
o Neutrale attiek
- Ontwerp 2:
o Lage koepel (halve bol)
o Zeer grote lantaarn
o Ritmische behandelde attiek
- Heeft ook Capitool vorm gegeven:
o Standbeeld: zie module over Karolingische:
standbeeld stond eerst voor Lateraal
Het moderne denken over de architectuur
Architectuur wordt een wetenschap die gepubliceerd wordt door een verandering (?) tijdens de
Renaissance.

Met de hand getekende illustraties:

- Technisch onderwerp
- 5 zuilen orde zoals uitgevonden in de renaissance of als basis van … (?)
o Toscaans
o Doris
o Ionisch
o Korintisch
o Composiet
(romeinse variant van de Korintische orde:
heeft iets van: ionisch + Korintisch)

1. Vitruvius archterna: een nooit vergeten tekst

- Vitruvius werd overgeschreven
- Triomfboog van Lorsch: oudst uitziende stukje Karolingische architectuur
- Vitruvius ligt aan de basis van de verschriftelijking van de architectuur:
- Het systeem van de zuilenorde gaat stapje per stapje (door Vitruvius en andere studies)
vorm krijgen en tot een echt systeem omgevormd worden:
o 5 types definiëren
o En per zuilenorde aparte verhouding onderverdeeld
o Het idee van echt systematische onderverdeling bestaat nog niet bij Brunelleschi,
… en ook nog niet in de eerste drukken van Vitruvius (foto rechts uit 1521)
dat systeem wordt opgebouwd, en de klassieke oudheid kent geen systeem van
zuilenordes
het kent wel type tempels:
 Dorische, ionische, Korintische tempel
o Er komen 2 types bij, bij de zuilenorde
o Het fundament van zijn denken: stevig/constructief (firmitas), functioneel
(utilitas), mooi (venustas)
 proporties worden verbonden met menselijk lichaam zoals Vitruvius doet
o Dorische tempel is typisch voor mannelijke godheden (stevig …)
ionische orde ≈ de vrouwelijke figuur
 Verhaal van Vitruvius: Karyatiden zijn gevangen van de Karyatas
 mannelijke variant: perzen
 er zijn dus mannelijke en vrouwelijke draagfiguren
o Korintische zuil zou verwijzen naar het slankere lichaam van een jong meisjes
 verhaal over bladerkorf als kapiteel
o De renaissance gaat dat antropomorfe zeker appreciëren
 zuilen zijn verbeeldingen van de mens
- Antieke huis:
o Vitruvius besteedt hier veel aandacht aan
o Men moest zich bij die tekst zelf dingen inbeelden
o Fra Giocondo, Vitruviuseditie, 1511 Venetië:
 Simpel maar eigenlijk correct
o Cesare Cesariano, Vitruviuseditie, 1521 Como:
 Tempel verschijnt ineens in gedaante van Lombardische kerk
 o  variëren erg
die de ideeën (?) van hun eigen architectuur weerspiegelen
- Ionenische :
o Het ene ionische kapiteel is niet het andere
o Veel onderzoek naar waar passerpunt te plaatsen
- Rivius:
o Vitruvius teutsch: duiste vitruvius
o Gaan lenen van Ciezariano (perzen)  geen copyright
o Herme/terme: mens bovenaan en onderaan anders
- Daniele Barbaro, Vitruviuseditie, 1556 Venetië
- Claude Perrault, Les dix livres d’architecture de Vitruve, 1673 Parijs:
o De beste van de 17de eeuw
o Illustraties zijn zeer fijn door andere graveur

Een origineel traktaat in Vitruviaanse vorm

- Eerst theorie en dan pas praktijk
meeste mensen eindigen pas met een traktaat
maar Alberti niet ( 10 boeken + set van begrippen)
- Maar verschilt met Vitruvius in inhoud:
 Alberti eerste moderne

Een compendium over de architectuur naar Vitruviaans voorbeeld

2. Vitruvius getoetst: “Delle Antichita”
- Toetsen aan antieke architectuur:
zo komt grote spanning tussen wat er nog staat en Vitruvius boven (?)
- “leve de ruïnes” staat er
o Welke ruïnes? Uit keizertijd vb. Colosseum, thermen van Karaca, Pantheon,…
- Dat is helemaal niet het beeld vanuit teksten van Vitruvius
Vitruvius: Grieks ogende architectuur uit de tijd van keizer Augustus
 Het begin van het debat van “wat is juist?”
- Alle afzonderlijke stukken bestaan en worden samengebracht in een landschap dat niet
bestaat in een schilderij
- Sebastiano Serlio, Il terzo libro:
o derde boek: beperkte tekst, maar belangrijk is grondplan snede en opstand
o Heeft niet zelf opgemeten maar architecten wisselde tekeningen met elkaar uit
met afmetingen er op, …
 zo wordt architectuur internationaal
- Andrea Palladio, I Quattro Libri, Venetië, 1570 (fout op ppt):
o Een meester in het opteken van antieke gebouwen
o Gebruiken van orthogonale projectie:
aan de ene kant aanzicht en andere kant doorsnede
o Belang naar de juiste antiek
- Correct antieke verschilt van generatie en van situatie
 Correct antiek ziet er bij ons anders uit dan in midden-Italië
- Voorbeeld is snel aanvaard geweest als correct antiek en komt snel voor in de traktaten
net zoals grondplan van Serlio
 maar geen archeologisch correcte studie
- Men moet wel volgens correct antiek bouwen
Probleem is dat dat niet (altijd?) christelijk is
 - Villalpando probeerde wat er in de bijbel stond te combineren met Vitruvius
hoofdzakelijk de beschrijving van de tempel van Salamon
 Villalpando was zeer invloedrijk: vooral door Protestanten

3. Vitruvius gereduceerd: zuilenboeken

- Vitruvius lezen niet voor iedereen weggelegd: latijn, latijns-Grieks
- Al die architectuurtermen zijn geen zuiver latijn maar verlatijns Grieks
 niet handig voor gewone handelsman die geen latijn of Grieks leest
- De hele geleerde activiteiten (opmeten, Vitruvius bespreken,…) worden gereduceerd:
o 1 hoofdstuk wordt uitgelicht: de zuilenorde
o Vanaf de jaren 1530 systematiek
o Rafaël schrijft soort manifest (brief aan Leo X,1520) waarin het idee van een
zuilenorde wordt beschreven  kantelpunt voor systematiek
o Hoe lang , hoe breed, hoe hoog?
- Sagredo
o De nodige informatie onder de vorm van een dialoog
- Serlio’s vierde boek: Il quarto libro, Venetië, 1537:
o Bestseller hierin
o Ze zeggen dat hij zijn materiaal grotendeels geleend heeft van Pelluzi (bij wie hij
in de leer was)
o Titel: “de algemene regels van de architectuur”
o Opbouw van alle 5 + voorbeelden en toepassingen
o Wordt vertaald in het Vlaams (eerste), daarna ook zonder copyright
en daarna ook in Frans, Duits, latijns, Spaans, Engels, …
o De weg naar de correcte antieke zuilenorde
o Onderdeel van dit soort architectuur is normerend denken: correct of niet-
correct <-> gotiek (niet-normerend)
- Pieter Coecke van Aelst, Die Inventie der colommen, Antwerpen, 1539:
o Zeldzaam boekje nu 4 exemplaren
- Term architectuur in Vlaams komt op gang in 1539
 daarvoor mertesrie of metselrije
 hij (wie is hij?) voert architectuur in via Latijnse woord architectura
- Iacomo Borazzi da Vignola, Regola delli cinque ordini d’architettura, Rome, 1562
- Vignola
- Augustin Charles D’aviler, Cours d’architecture qui comprend les ordres de Vignole,
Parijs, 1691:
o Vignola is een verkoopsargument  in de titel
o Maar ook veel dat niets met Vignola te maken heeft
- John Shute, The First and Chief Grounds of Architecture, London, 1563:
o De basisprincipes van de architectuur
o De Toscaanse orde links: proporties van een oudere man
o Proportie is heel aanschouwelijk voorgesteld in het midden
o Noord-Europa maakt een hele business van het zuilenboek
- Wendel Dietterlin, Architectura von Ausseilung, Symmetria und Proportion der Fünff
Seulen, Nuremberg, 1598:
- Waarom blijven bij slecht 5 vragen theoretici zich af?
 Philibert Delorme: een Franse orde
 Fréart de Chambray: Salomonische orde: doordat men de bijbel in verband probeert
te brengen met Vitruvius (verschil met … : andere bladeren: palmbladen)
- Opdrachtgevers lezen ook de architectuur niet alleen de architect
 - Wat is een correcte zuilenorde?
- Vincenzo Scamozzi, L’idea della architettura universale, Venetië, 1615:
o Wordt de norm voor heel de 17de-eeuwse classicistische architectuur
o Wordt zeer letterlijk nagevolgd
 alle boeken hebben andere proportiesystemen dus welke gaat men nu
volgen?
- Roland Fréart de Chambray, Parallèle de l’architecture antique et de la moderne: avec un
recueil des dix principaux autheurs qui ont écrit de cinq ordres, Parijs, 1650:
o Is verschillende traktaten met elkaar gaan vergelijken
o In de 17 eeuw:
Niet alleen Vitruvius als voorbeeld (architectuur antiek),
maar ook Palladio (modern)
o  lijdt tot grote discussie
- Stichten van academie waarin zo’n discussies kunnen plaatsvinden
- Claude Perrault, Les dix livres d’architecture de Vitruve, Parijs, 1673:
o Hij gaat zeggen dat men mag variëren van het antieke
o relativisten
- François Blondel, Cours d’architecture, Parijs, 1675-1683:
o Men moet zich eraan houden
o Anciens

- Door boekdrukkunst  renaissance snel groeiend fenomeen , snel verspreid

het geïllustreerde boek speelt daar een belangrijke rol in
- Boek is iets vrij duur, terwijl losse prent een echt massamedium wordt

4. Modelboeken zonder zuilenorden: typologieën, ornament, bouwelementen

- Zonder tekst, enkel illustraties  enkel visuele communicatie
- Hans Vredeman de Vries, Architectura oder Bauung der Antiquen auss dem Vitruvius,
Antwerpen, 1577:
o Inspiratiebron: stadhuis van Antwerpen
o Zijn boeken worden zeer verspreid, en dus ook de Antwerpse renaissance
- Wonen als onderwerp zie je groeien in de loop van de 16de eeuw
- Sebastiano Serlio , boek 6, handschrift, Venetië en Fontainebleau, 1541-1546:
o Het wonen als onderwerp
o Systematisch van het platteland, naar stad ,…
hij begint bij de arme boer, tot de koning
- Talloze Franse boeken over stadswoningen en kastelen, …
 bouwen voor alle soorten personen
- Serlio, Libro Extraordinario, Lyon, 1551:
o Hoofdstuk over poorten:
 In heel veel burgerwoningen: de poort is modern (vernieuwd) en de rest
is antiek
 Voor iemand die niet veel geld heeft bijvoorbeeld
 Lage drempel: geen geleerd discours over afmetingen
- Leermethode aan de academie was overtekenen
door deze modellen overal over te tekenen, krijg je overal gebouwen in de Franse stijl
- Vraag 1: komt de ruimere schaal (stad) niet aan bod in deze traktaten?
o Absoluut ja
 Een zeldzame, ideale utopie: Filarete, Codex Magliabechianus: ideaalstad
Sforzinda (ster in ronde, geometrische verschijningsvorm)
 Sporadische vermelding in traktaten of hoofdonderwerp
 Vincenzo Scamozzi’s ideale stad echt gebouwd:
Driehoekige uitstulpingen zijn bastions
 Meestal met het militaire domein: echt specialisten werk
ideale stad verschijnt dikwijls met zijn militairen verdedigings-…
 De militaire ingenieur staat aan de top van de ladder
 De ontwikkeling van de artillerie maakt komaf met de dunne/hoge
muren rondom een stad  zijn enorm kwetsbaar
 lage / dikke muren met aardevulling = bastions
 Bastions zo leggen dat er nooit een dode hoek zijn
 En zodat de kanonnen erop zo gelegd zijn dat de dunne muren
goed verdedigd zijn
- Vraag 2: gotische kennis in deze traktaten een contaminatie(/besmetting)? Een survival?
is er een totale breuk met de Gotische kennis?
o Foto: laatgotische maaswerk Charles de beste zijn kennis/hoofdstuk over
geometrie.
o Cesare Cesariano, Vitruviuseditie, 1521, Como:
voor de discussie over de hoogtes/proportionering van de overwelvingen:
vb. kathedraal van Milaan
 Er is dus geen sprake van een breuk
o Het is pas vanaf … dat we een echte breuk zien tussen de gotiek en renaissance:
voor groot deel van Europa is er zelfs geen breuk
 verleden verdwijnt niet opeens
o Kathedraal van Milaan altijd problemen van de proporties:
Ze laten specialisten uit Duitsland, Frankrijk komen:
Er is er geen een het met elkaar eens.
 Er bestond een gotische denktheorie, maar dat is nooit neergeschreven.
 Milaan bewijst dus dat er vroeger weldegelijk al een theorieën waren ook al
waren deze nog niet opgeschreven (wel grafisch)
o vanaf 16de eeuw beginnen ze steeds meer op te schrijven
 architectuur staat onder druk, er is een grote concurrent die steeds beter
aanslaat, dus gaat men steeds meer kennis neerschrijven
o Wolf Jacob Stromer, Baumeisterbuch, laat 16de-eeuws boek:
links: klassieke bouwmeestersproef: volgens bepaald proportiesysteem het
dimensioneren van een koor (?).
 je kiest de dikte van de koormuur in functie van de grootte, en in functie
daarvan wordt alles in functie van die module gedimensioneerd.
o Jacob Facht von Andernach kopieerde het werk van Lorenz Lechler uit 1516:
Lechler zegt dat hij alles opschrijft wat hij weet voor zijn zoon:
 hij maakt zich zorgen dat zijn zoon geen goede opleiding zou krijgen.
Lechler wordt niet aanvaard voor werf Milaan.
links: vertrekt van basisvierkant, deze wordt dan gedraaid, vergroot, …
o De gotische kennis gaat gebruik maken van de boekdrukkunst.
 o Mathes Roritzer, Büchelein von der Fialen Gerechtigkeit:
maakt boekje over hoe we een pinakel volgens het vierkant moeten
proportioneren
Is een van de eerste gedrukte boekjes.
gerechtigkeit: verwijst naar de juiste proportionering
o Hans Schmuttermayer, Fialenbüchelein, na 1586:
Winberg wordt uitgelegd.
goudsmeden hebben dezelfde opleiding in goniometrie als architect, netzoals
Brunelleschi
o Tekening van een toren: moeilijk te lezen omdat alle onderdelen op elkaar zijn
afgebeeld.
Links: een gewelfpatroon. 3 dimensionale bogen  complex
o Projectieve meetkunde uitgelegd bij Villard de Honnecourt uitgelegd in 2 zinnen
 praktische geometrische kennis is zeer gevorderd.
o Philibert Delorme, kapel van Aner:
spot met iedereen die die kennis niet heeft.
is zijn architectuur vind je zeer veel spelletjes  zeer complexe bogen
onmiddellijk in de steen ingehakt
o De kennis van de steensnede verdwijnt absoluut niet, maar vernieuwd zich nog
o In traktaat van Philibert komt zijn kennis hierover voor
o Philibert Delorme, Le premier tome de l’architecture, Parijs, 1567:
heel hoofdstuk over gewelven in traktaat met uitleg hoe het moet
vb tongewelf over vierkant draaiende trap
o Jean-Baptiste Rondelet, Traité théorique et pratique de l’art de bâtir, Parijs,
1802-1817:
trap op een zwevend half tongewelf
o Vooruitlopend op classicisme dat we gaan zien: naakte steen: plat/gedrukt
tongewelf  moeilijk, geen enkel tussenliggende steun, en dan allerlei
verschillende inkepingen, sneden
 moest dus compleet uitgetekend worden.
o Franktijk, noord-Italie, Spanje
o Gotische erfenis/traditie blijft zich ontwikkelen/blijft levend
o Veel kennis blijft ook mondeling overgedragen op werf

Barok en classicisme
Term gotiek en renaissance zijn termen die later zijn bedacht

Barok:
- een term die het theatrale/illusionistische uitdrukt
 het nogal overdrevene
- een negatief kantje wanneer het voor het eerst wordt gebruikt
- In Engels voor het eerst om de architectuur van Rome te veroordelen.
- redelijk laat wordt hij ook positief (rond 1900)
- Vb. de architectuur van Francesco Borromini
- Etiquette gericht op 1 bepaalde context: het Rome van de 17de eeuw
Nu niet meer zo bepaald

Classicisme:
- nadruk gelegd op respect voor de regels
Architectuur die tegelijk barok als classicisme is (ze zijn geen tegengestelde, ze hebben net een ander
effect)  lijdt tot ingewikkelde etiketten

Rome: de triomf van de Kerk

Het grotendeel van Rome is Barok

- Maakt gebruik van basismodellen die niet barok zijn uit de 16de eeuw
- Contrareformatie: grote vernieuwingsbeweging binnen in de kerk ↔ de reformatie (het
protestantisme)
o Liturgie wordt vernieuwd,…
o Ook op architecturaal vlak wordt dit uitgedrukt

Basismodel: Gesù,1568/1572:
- Jezuïeten is een nieuwe orde van de contrareformatie
 prediken armoede  arme architectuur
o Zeer militante orde
o Niet gekleed als priesters, maar hebben wel priesterwijding
- De kerk zelf is het werk van Vignola ( werkt toen nog samen met de oude Michelangelo
aan de koepel van Sint-Pieter).
- Kardinaal Alessandro Farnese betaald ervoor en mag uitzicht bepalen
 Oorspronkelijke uitzicht gewoon wit gestut (later goud marmer)
- Giacomo della Porta mag voorgevel ontwerpen
- Zaalkerk met kapellen die naar de middenbeuk georienteerd zijn
- Kapellen dienen voor het huisvestigen van altaren
- Contrareformatie gaat gepaard met een vernieuwde heiligenverering
- Koepelgedeelte over de kruising met trancept
- Niet veel plaats door straat  ingekorte armen van transept
- Niet al te diep koor  koorabsis.
- Liturgisch meubilair (gepaard met contrareformatie) zoals preekstoel, lage
communiebank zodat … zichtbaar is
- Koepel op tamboer wordt mode net zoals ingekort transept
(ook al was dat niet altijd nodig)
 deze kerk is dus voorbeeld
- Tot hier bevalt Vignola’s ontwerp iedereen
 De gevel die vignola ontwerp bevalt opdrachtgever niet
Heel modern aan ontwerp is dat middengedeelte een beetje vooruit springt
- De kardinaal vraagt aan Giacomo della Porta om een verbeterde versie maakt
- Verschil tussen de twee:
o Vignola subtieler in reliëf: heel geleidelijk naar voren springend
o 2 in elkaar gezette frontons (truc Michelangelo )
- twee 17de-eeuwe navolgingen:
o Leuven, St. Michielskerk
o Rome, Santa Susanna
o 3de niveau (?)
- Evolutie: platte reliëf  vol plastische elementen, zuil plastischer en veel reliëf)
- Probeersels om een standaardmodel te ontwikkelen sterft meestal uit
vb. Theatijnen : zij maken regels die eerder karakter weergeeft
vb. Jezuïeten maken standaardplannen, maar laten deze toch maar varen
- in barok gaat men de gebouwen/kerken restaureren en niet enkel bekijken
Lorenzo Bernini:
- Wordt ook wel de Michelangelo van de 17de eeuw genoemd
- Pauselijk architect
- Op het einde van zijn leven wordt hij uitgenodigd om te ontwerpen voor de koning van
Frankrijk  loopt mis
- Heeft aanzien van Rome bepaald
vb. door St. Pietersplein
 Om plaats te maken voor plein gaan heel veel gebouwen er aan
- Typisch ruimte-effect van Bernini/barok: de uitdijende armen langs de zijkant van plein
 bakent de ruimte af
- Focus ligt op basiliek in het midden:
 verplaats in de laat 16de eeuw
(stond eerst naast Sint-Pieter die zijn expansie tegenhield)
- Ellips is een cirkel waar een beetje spanning op zit  geliefde vorm in de barok
 het is een cirkel met wat meer dynamiek
- Bernini drukt zijn stempel op Rome
- Piazza del Popolo ligt achter de Porta del Popolo
o ook hier focus op basiliek
o er vertrekken 3 (2 nieuwe) straten vanuit basiliek
o de 3 straten krijgen een heel theater decor
 2 nieuwe kerken
- Sant’Andrea al Quirinale, Rome, 1658-1670
o Professenhuis van de Jezuïeten:
 huis waar jezuïeten verblijven om hun opleiding af te maken:
 een soort trainingscentrum
o Niet openbaar dus … moet niet groot zijn
o Dwars geplaatste ovalen
 worden aangekondigd omdat ingang al ovale vorm heeft
o Hoofdas is kortste as en zijwaarts deint ze meer uit
↔ er zijn er ook de hoofdas als langste as zien
maar hier is verrassingseffect  het is breder dan je denkt
o Framboos roze marmer op de muren
marmer vind je in de buurt van Rome
 vindt je op alle Bernini werven terug
o Grijze pilasters
o bekleding hoort er weldegelijk van in het begin bij
o Ook beelden horen erbij
 Bernini gaat over totaalkunst: alles hoort er van in het begin bij
o De altaarnis is omgeven door eigen minitempeltje
 Gewijd aan apostel Andrea (mannennaam)
 stijgt in de tempel omhoog en wordt omgeven door andere heiligen in
hemelkoepel
 Het koepeltje boven het altaarnis heeft zijn eigen lantaarn
 situatie is zo dat er ‘s morgens veel licht op valt
o Er wordt heel keurig gekeken naar lichtinval
o (Jezuïetenkerk in Antwerpen: bromeneus?)
o Groot stuk theater

Francesco Borromini
- ↔ Bernini
 - Minder belangrijke opdrachtgevers
- Veel moeilijker karakter
- San Carlo alle Quattro Fontane, Rome, 1634-1641:
o Opdrachtgever kleine Portugese orde
o Op kruispunt van 4 fonteinen
o Ook een spelletje met het ovaal:
o Ovaal in de langsrichting
o Eigenlijk 2 rakende cirkels
o Hij doet de muur golven rond de ovaal:
uitstulpen op dwars- en langsas
 concaaf, convex, concaaf, convex,…
 een effect van verwarring
o Voor de kleine schaal staan er erg veel hele zuilen  barok
o Geen marmer, maar witte stucco ( arm)
o Golvende gevel rond basislijn
 Gevel heeft buik  vanboven naar achter  tegenbeweging
 Te veel zuilen
- Opleiding gehad waarin de gotiek nog aanwezig is
- Sant’Ivo alla Sapienza, Rome, 1642-165:
o Universiteitskerk
o Ziet er uit als klooster of paleis met groot binnenhof waarin een kerk is ingewerkt
o Ingang onderaan
o Basisstramien: 2 in elkaar geschoven driehoeken
 Daar komen de muren omheen
 Golvend muuroppervlak
o Uitgewerkt met pilasters i.p.v. zware zuilen
o Constructie beste zichtbaar als we naar boven kijken
o Zelfde werkwijze als bij de San Carlo alle Quattro Fontane:
 2 cirkels van opbouw
 uitkomst is totaal anders
o Bijzondere lantaarn als bekroning
 Bekroond met iets waaruit vlammen lijken te spuiten - vlammenkroon
 symbool voor wijsheid – zoektocht naar de wijsheid
(zie naam alla sapienza)

Pietro da Cortona:
- Vooral bekend als schilder met een groot atelier
- Kon het totaal pakket bezorgen
- Santa Maria della Pace:
o hij heeft gevel gedaan
o Hij houdt van het ovaal
o Zuilenportiek
o In mekaar gewerkt fronton referentie Michelangelo (sleutelgat vorm)
o Muuroppervlak bewust kaal gelaten, om de bolling van de muur goed weer te
geven
- Santissimi Martino a Luca, Rome:
o Muuroppervlak ook bewust kaal gelaten
 Gevel bolt lichtjes
 Hoekpilasters  houd de bolling vast
o Gevel staat als zelfstandig scherm voor wat een koepel, … is
Parijs: de triomf van de Franse koning:
Classicisme?
- Carlo Rainaldi, Santa Maria in Campitelli, Rome:
o Platte pilasters  zuil (daar houden ze van)  zuil op vooruitspringend pilaster
o Sterk benadrukt reliëf
o De zuil alleen volstaat hier niet meer voor
 Gaat tot successen leiden vb. in Frankrijk
 Etiquette van classicisme
- Jacques Lemercier, Sorbonnekerk, Parijs, 1635-:
o Reliëf is veel terughoudender
 Middenstuk springt nog vooruit
o een herkenbaar zuilenportiek
o Fronton is niet in fragmenten aan het uiteenvallen
- Louis Le Vau, Collège des Quatre Nations, Parijs, 1662-:
o Zuilenportiek: de zuil is absoluut de klassieke zuil van de renaissance
o  verkiezen in franrijk daarom het etiquette classicisme
- Collonade van Claude Perrault, Louvre, Parijs, 1667:
o Wordt vanaf de renaissance gaandeweg vernieuwd
o Nog een pronkgevel aan de oostkant (kant van de weg)  pronkgevel?
De rest is al vernieuwd, maar dit is nog belangrijk stuk voor in de 17de eeuw
o Minister Colbert gaat architect uit het buitenland vragen
 weerstand bij lokale architecten
 Bernini (Chevalier) wordt gevraagd voor oostkant van het Louvre te
ontwerpen
 2 tekeningen
 Gevel waar schwung in zit  veel beweging
 iedereen vindt dat afschuwelijk, net zoals Colbert
 grote mislukking voor carrière van Bernini
o Perrault mag een nieuwe maken:
 Gaat zuilen verdubbelen zodat ze niet te schril zouden tonen
 Perrault is eerder moderner dan Blondel over het denken
 Hier veel belang voor strikt volgend van de klassieke modellen
 past goed bij de term classicisme: men wil een normen systeem
- Mag men dat dan toch niet ook barok noemen, de architectuur van de 17 eeuw?

Koninklijke opdrachten:
- Frankrijk beleeft een ware heropbloei (ook veel expansie)
- in Franse context is de koning voortaan middelpunt van alles
 de koning moet verheerlijkt worden
- vb. place royale
o begint dus al vroeg
o ook bij koningen die niet zo vast op hun stoel zaten
o groot plein met als focus een koninklijk ruiterstandbeeld
o regelmatige aanleg, geplaveid, uniforme architectuur daarrond
- de belangrijkste bouwopdrachten voor verheerlijking koning
- in Rome kijken we naar kerken ↔ in Frankrijk kijken we naar paleizen of kastelen
- vb. Versailles:
o Koning verlaat stad en Louvre
o Nieuwe omgeving aangelegd die tot in het oneindige uitgestrekt zijn,
volgens strakke assen
 o Verheerlijken van de koning Lodewijk de 14de = zonnekoning
o Klassieke architectuur: zowel classicistisch als barok
(theatereffect: verheerlijking van de koning + grote schaal)
 Etiketten kunnen elkaar kruisen
o Financiert met buit van de vele oorlogen
- Jules Hardouin Mansart, Marly 1679-1686 (fout op ppt):
o Koninklijke paviljoen
o Er zijn enkele paviljoenen langs het water
o Dubbelhoge ruimte met een koepel
o Ref rotonde van palladio
- Vijand in Spanje
- De ministers van de koning en … bouwen ook:
- Vaux-le-Vicomte, Louis Le Vau voor Nicolas Fouquet, 1656:
o Tuinen ook door koninklijke tuinier
o Fouquet is zijn kasteel kwijtgeraakt aan de koning
o Veel aandacht aan ontwikkeling van aangepaste appartementen
o Vestibule met links en rechts volledige appartementen
 Rechterkant is eervolle kant = meneer (voor de show)
 Links is meneer met privé-appartement
o Franse kunst …
o Deze architectuur gaat zeer goed aanslaan  verspreiden
o Alle deuren liggen op as = en-fillade is belangrijk principe dat eindigt in een raam
 Salon/publiek naar meer private kamer
 Na de deur zie je voornaamste pronkstuk de schouw
o Ligt ten zuiden van Parijs
o Vooruitspringende paviljoenen
o Blijven van torens houden : Franse traditie
o De tuinen worden mooi op de as ontwikkelt
 Die vormen een soort klein Versailles
 Vanuit salon heb je uitzicht over de tuinen
 as schijnt zich te verliezen in het oneindige
 bomen gekapt
 maar Fouquets grond eindigde wel daar
 theater
o Beslag op gelegd door koning

Invalides
- Belangrijke koninklijk opdracht is hospitaal
- Dat ook dienst doet als ouderlingen tehuis voor gepensioneerde soldaten
- Ene kant hospitaal andere ouderlingen tehuis
- Ook apotheek er in …
- Zowel gesticht door koning en koningin
- Ervoor oefenveld: voor dagelijks regime (dril ‘s morgens en paraderen op het veld)
- Ondanks kritiek op … kijkt men goed naar Rome  Sint-Pieters plein
- Keizer Napoleon is er later begraven
- Alles omgeven door eerder een symbolische gracht (want dit is een militair iets)
- Koepel is veel commentaar waard zie koepelmodule
Overzichtsmodule renaissance en barok lopen parallel met presentatie denken over architectuur
Net zoals module nu van koepel

Typische literatuur:

- Roland Fréart de Chambray: Parallèle de l’architecture antique et de la moderne

- vergelijkingen van verschillende auteurs: vb. Philibert De l’Orme (en burland?)
-  zo vergelijken van verschillende proportiesystemen
- herbestuderen van Vitruvius
o Claude Perrault, Les dix lives d’architecture de Vitruve, Parijs, 1673
o de boeken van Vitruvius opnieuw gaan uitgeven
- Blondel: strikte normen die men exact moet volgen  architectuur is absolute kanon

Franse architectuur is tegelijk classicisme en barok

Als je dit studeert: verbanden tussen module barok en renaissance en moderne denken
ook bij koepel

Watkin lezen over barok: goed over zuid-Duitse barok en in Engeland

Koepels en gewelven uit renaissance en barok

Meerschalige koepels
Het florentijnse experiment, Filippo Brunelleschi, 1420-1436:
o We hebben al gezegd dat Brunelleschi geëerd wordt hiervoor
krijgt inscriptie op graftombe
 door de bal van de koepel en de machines
o Lezen vaak in overzichten dat dit een gotisch gewelf is  FOUT!
het is koepel met 8 ribben , maar daar houdt gelijkenis op
o Het is een bouwwerk van de nieuwe tijd (dat de nieuwe tijd inluidt)
o Het overwelven van deze koepelruimte was een enorm probleem
o In laat 14de eeuw was men de basis van deze ruimte nog groter aan het maken,
maar men wist toen nog niet wat men daarop ging zetten
o Meer-beukig transept en 5-beukig schip  geeft ovaal
- Duomo, Pisa, 1100
- Duomo, Siena, 1225:
o zeer complexe situatie
o Koepel gaat steeds uitduinen
- Schip wordt even breed als … (?)
- Duomo, Firenze:
o Project Arnolfo di Cambio, 1300
o Pojectwijzigingen van Andrea Orcagna, Francesco Talenti
o Van kleiner klaverblad naar groter klaverblad
o Lichte pijlers en plafond
o Mechanomale stap: vergroten en opschuiven
 Schip wordt verlengt en wordt breder
 8 hoekige ribbenkoepel met lantaarntje er op
 Men gaat de basis verhogen met tamboer
 Een octagong van 72L = 47m
 koepel van het pantheon past hier perfect in
pantheon is veel lager
 Aanzet door tamboer is op 67m en eindigt op 92m  enorm
o Frescos van die tijd tonen een ribbenkoepel maar met onbekende afmetingen
o Formeel moet groot en stijf genoeg zijn
kalkmortels harden toen trager  duurde heel lang, dus nood aan formelen
 De formelen zouden enorm veel hout vragen  zou veel te duur zijn en
niet gefinancierd kunnen worden
 Wordt dus een probleem wanneer tamboerring af is en men er dus iets
moet op zetten
 Gaan adviezen vragen maar niemand kan antwoorden
 Brunelleschi doet voorstel maar niemand gelooft dat het gaat kunnen
houden
 gaat daarom een kleine koepel bouwen op schaal 1/12 in de zijbeuken
 Arte del Armara: heeft hem verplicht om houten ringen te maken die
alles samen te houden, en deze op geregelde hoogte te voorzien
 maar hij heeft er maar 1 gemaakt en op de basis geplaatst
o Dubbele structuur:
 Buitenkant is regenwering
 Binnenkant is dragend
 onderaan 2m40, bovenaan 1m80  schaal verdund dus
 Lijkt licht elliptisch profiel te hebben
o 8 hoekig gewelf
 binnenin nevenribben (16)
 Verdikte schaal waar de ribben op de hoek zichtbaar zijn aan de
buitenkant
o Zo’n koepels met een verdikte schaal vinden we ook in Iran
 vb Soltanieh, mausoleum van Oljeiteh, 14de eeuw
 Onder keramieke bekleding zit een schaal met verdikkingen
 Firenze, baptisterium, 1100:
 Verdikking aan de aanzet
 Techniek uit het oosten?
 Als we 1 stukje van de 8-hoek nemen
o Daar waar plaats is versteviging op de hoek met 2
tussenribben
 exact wat Brunelleschi doet met hoofdkoepel
 Brunelleschi heeft goed gekeken
 Horizontale ring die de verschillende ribben met elkaar verbind
 Baptisterium van Pisa is mogelijk hierop gebaseerd
 Heeft dat ook
 baptisterium is hoofdbron geweest voor Brunelleschi’s koepel
Gaat dit tot principe verwerken: Cupola a creste ed a vele
 Voor pazzikapel (?)
 Ribben waartussen dubbel gekromde zeilen worden gespannen
 Koepel van Brunelleschi is absoluut vernieuwend
hijs is zonder formelen gebouwd!
Baptisterium was hiervoor de grootste koepel
o Document van Giovanni di Gherardo da Prato, 1425:
 hierdoor weten we wat voor profiel hij heeft gebruikt
 Hij richt een klacht tot de opdrachtgevers
zegt dat het profiel dat Brunelleschi aan zijn koepel geeft fout is
  Het lijkt ellips, maar op diagonaal zien we dat … (?)
 Zo tekenen we eigenlijk ook een spitsboog
Dit is nog gotisch (maar daar stopt het dan ook)
 Zie tekening van Villard de Honnecourt (1230) over hoe spitsboog te
tekenen
 Ring is vereenvoudigd op foto, niet alle uitsteeksels
o Het resultaat is veel ingewikkelder:
Brunelleschi’s koepel is niet als ribgewelf bedacht
 ↔ ribben op formelen gebouwd en daartussen opgevuld (klassiek hoog-
gotisch gewelf uit centrum Frankrijk)
 niet zo dat ribben eerst zijn gebouwd en daarna invulling
maar ring per ring opgebouwd
o Ten slotte is het gewelf ook nooit gesloten boven, het is een open 8hoekige ring
o Als je de ring sluit is hij in evenwicht
 opgebouwd zoals pantheonkoepel
Compleet andere denkwijze zoals bij …
o Dus bij het bouwen moet de ring zo snel mogelijk gesloten worden. De ring moet
enkel ondersteunt worden wanneer hij open is  vraagt dus geen formelen
o Moest hij kunnen vertrekken van cilinder zou het makkelijker zijn dan als 8 hoek
 vlakken van metselwerk moeten hellen om te werken zoals een cilinder
o Brunelleschi’s rol op werf is essentieel om de beschrijvende meetkunde te
kunnen uitleggen op de werf
 Hij vond dat hij te weinig betaald werd dus melde zich ziek
 dat werkte
o Visgraatmetselwerk:
 Zigzag aan oppervlak maar ook in diepte
 aantal bakstenen horizontaal en dan verticaal (ook in diepte)  maken
van een soort brugje , dat vraagt niet veel ondersteuning
 Ligt ook nog schuin
 volgt de goniometrie: horizontaal en verticaal aan basis en gaat dan
steeds meer doorhangen
 Dit is een gevolg van het werken op een 8 vormige basis  anders
gingen de steenlagen niet doorhangen
 laat toe dat ring snel gesloten wordt zonder al te veel ondersteuning
 geen formelen nodig
 Vaak geprobeerd om in 3d weer te geven (foute foto, want het is
gekromd)
 koepel is bedacht zoals hemisfeer
 i.p.v. halve bol hebben we 8 cilindrische oppervlakken
 een opperblak gevormd door iedere baksteenlaag is een … (?)
 welbekend bij … architecten:
Antonio da Sangallo de jongere:
veel jonger dan …
 geeft vissengraat patroon weer dat gekromd is
 commentaar daaronder vat het helemaal samen:
“Volta tonda di mattoni quale si voltano senza armadura a
Fiorenza”
o 1 gewelf niet 8 aparte stukken
rond gewelf van bakstenen
o Senza armadura= zonder formelen
 o Fiorenza = firenze
 Baksteenschaal met uitsteeksels
 Conceptueel bedacht zoals ronde koepel
 Bekleed aan buitenkant met marmer is voor uitzicht
o Machinerie:
 Men moest van binnenuit werken
 De grote kraan diende om grote lasten hoog te krijgen met een
katrollensysteem
 Voor exact positioneren:
 Schetsboeken van … o.a. Leonardo da Vinci
 Duwen aan paal en dan draait hij
 En tegengewichten plaatsen zodat hij niet kantelt
o Lantaarn moet door gat van 12 m breed gepositioneerd worden
 Bestaat uit 8 monolieten stukken
 Kegelvormige bekroning is ook 1 monoliet stuk
 Zijn naar boven gehesen, en om die op haar plaats te krijgen is er een
kraan gemaakt met een open cirkelvormige basis
o Geen enkele tekening of maquette van Brunelleschi zelf
o Kleine koepels 5/8 herhalen van daarboven
 Inluiden van nieuwe tijd
o Pantheon past er net in
Voor het eerst op deze schaal

Patheon te Rome: het antieke model

- zelfde constructie: ring per ring
- ringen aan basis omdat ringen altijd neiging hebben om uit te zetten
- ↔ tegenstelling: hij heeft 1 ring aan basis + 6 metalen kettingen ….
Maar sommigen denken dat dat nutteloos is
profiel is steiler  dus minder horizontale spatkrachten
- Verschillende materialen: baksteen ↔ romeins beton met bakstenen wapening
- Verloren bekisting van baksteen waarachter
o Veel minder homogene brei van beton dan dat we tegenwoordig kennen:
o Putzolaanbeton (putzolaan is vulkanisch afbraakgesteente)
o Wordt tussen de granulaten door gegoten
o Dan wordt er een dwarse baksteenlaag opgelegd (de horizontale strepen op de
foto)
o Granulaten worden van beneden naar boven lichter
Vb. in fundering: graniet (zwaar en hard), evolueert dan via travertijn en
tufsteen, naar gele tuf en dan puimsteen als vulling rond het oog in de koepel
vanboven.
o Puimsteen is heel licht, een soort cellenbeton
- Uitsparingen als decoratie-element
- De aanzet van de koepel:
o Bakstenen muren met daarin bogen
o Inwendige ribben als draagstructuur, een soort wapening (niet gelijkaardig aan
wapening in beton vandaag de dag: staal dat trek opvangt)
deze kan drukspanningen opvangen
- Essentiele element: putzolaan beton
- De manier van opbouw hetzelfde als bij Brunolleschi
o Opbouw per ring, iedere gesloten ring is in evenwicht
 o Brunelleschi is in baksteen
- Koepel was volledig bekleed met brons, tot dat men het brons eraf haalden om het
baldakijn van Sint-Pieters te smeden

Sint-Pieter te Rome: van Pantheon naar Santa Maria del Fiore

- Pantheon gebruikt als voorbeelden
o Bramantes:
 Halve cirkel aangedikt aan de zijkant
 Voegt tamboer in
 Staan bovenop een centraalbouw
plan moet gespiegeld worden
o Rafaël en Peruzzi (schetsen)
- Men gaat verder bouwen zonder dat men weet wat erop moet komen
- Antonio da Sangallo de jongere (1539-1546) volgt Peruzzi op:
hij heeft een technische achtergrond en geen schilder
o Uit documenten blijkt dat hij nagedacht heeft over de koepel
 Pantheonkoepel op dubbele tamboer?
o Verpakt achter de dubbele tamboer zit een veel spitsere koepel
 Bovenste tamboer is schijn
o Antonio komt uit Firenze: schets nagelaten die refereert naar Brunelleschi:
“Volta tonda di mattoni quale si voltano senza armadura a Fiorenza”
 Volta tonda di mattoni: ronde koepel
 Armadura: zonder formelen
 A fiorenzo: in firenze
o Dit gaat hij proberen te verstoppen in de koepel van Sint-Pieters
o Pantheon is bol en koepel in Firenze is spits
o Mensen (?) willen liever zoals pantheon
 Hij gaat de spits dus laten boller lijken
- Michelangelo volgt op:
o Onderscheidt maken aan wat we zien en wat hij ontworpen heeft
(want hij was al op pensioen toen afgemaakt)
o Sluiten van de koepel zelf heeft hij niet gezien
o tamboer
o Buitenkant redelijk bol, binnenkant wat spitser,
o lantaarn erop
o Hij kon het niet goed vinden met Sangallo, maar dit is weldegelijk de weg die
Sangallo zou inslaan
o Iets kleinere overspanning dan bij Florentijnse
Iets minder spits dan Brunelleschi
o Ontwerp wordt via de prentkunst verspreid en wordt zo heel bekend
- Giacomo Della Porta en … (?) voeren ontwerp uit
o Lijkt op eerste zicht juist uitgevoerd, maar is niet zo
o Is veel spitser uitgevoerd
o Zo wordt de halve cirkel duidelijker  optische correctie
o Toen men de maquette is gaan restaureren, is heel duidelijk dat daar (pijlen)
hout is bijgevoegd  langerekter
 daardoor een heel gevaarlijke zone: te stijl te recht, i.p.v. mooi egaal schuiner
 Barsten
o In 18 de eeuw werkelijk in de gevarenzone
- Absoluut in de nasleep van de Florentijnse koepel
 - Sint-Pieter wordt voltooid in jaren 1580
- Italië op kop met koepelbouw t.o.v. West-Europa

Italiaanse koepelschalen uit de 17de eeuw

- Uitgerokken koepels
- Koepels worden als maar steiler
- Santissimi Luca e Martina Pietra da Cortona, Rome, 1634-1669:
o Uitgerokken ei
o Vroeger open vensters
o Niet alleen door tamboer maar ook door schaal zelf
o Maar niet doordacht genoeg  vensters dichtgemaakt
o Uit gewelfontwerpen blijkt dat ze niet goed wisten hoe dat moest
gemaakt/gewapend worden
o Carlo Fontana, Regole per le Cupole Semplici, 1694: geometrische principes
- Vignola, Gesù, Rome, 1568:
o Dunne schaal
o Ramen aan basis
o Koepel is absoluut in de mode bij longitudinaal en centraal bouw
o Andere streken gaan moeten gewoon worden aan de koepel

Franse koepelexperimenten uit de 17de eeuw

- Saint-Paul-Saint Louis, Parijs, vanaf 1627:
o Belangrijkste jezuïetenkerk in … (?)
o Barok/classicisme in Frankrijk
o Er moet een koepel op kruising
o In noorden is men klokkentorens en steile daken gewoon
 een echte koepeltoren (de eerste)
o Tamboer zit verpakt
Wisselwerking met Italië:
Santa Maria di Loreto, Rome, 1587 voltooid: kopelverhoging door
Giacomo/Jacopo del Duca
o François Derand (opvolger) heeft vooral aan koepel gewerkt
 Men gaat een schijnkoepel in hout erop zetten (voor meer prestige):
dômbe (frans) =/= koepel
 Lantaarn is hoger gezet door verlenging
 Koepeltoren als resultaat
 Veel beter te zien van buitenaf
 barok
o Gaat aanslaan bij anderen,
bij mensen die gewoon zijn om te werken met enorme dakstructuren
o In Rome: niet de kennis van in lage landen over het werken met grote
houtstructuren  wordt voltooid door tweede koepel er op te zetten
 Tweede schaal bovenop gezet
 Niet … want niet voldoende kennis
 Gaat niet verder in koepeldak zoals in noorden
- San Marco, Venetië, 14de eeuw:
o We zien enkel de onderste ring van de koepel
o Koepelverhoging:
Extra koepeldak erbovenop gezet zodat de koepels zichtbaar zijn vanop …
- Jacques Le Mercier, Sorbonnekerk, Parijs, vanaf 1635:
o Koepeldak zit nog een half verdiep hoger
 o Belangrijke geldschieter
o Mausoleum van richerlieur (?)
o Waar twee assen elkaar kruisen komt de koepel
o Pendentieven, tamboer, halve bol
koepeldak een half verdiep hoger dan koepelschaal
compleet uit elkaar getrokken
o Waar koepeldak begint zit men al op de kruin van de schaal
o Koepeldak moet stevig genoeg zijn op lantaarn te dragen
o Hout met lood bekleed
o Volledig ontdubbelde structuur
o Niet nog in elkaar zoals bij … andere
o Had in Leuven moeten staan?
 Invloed in de Zuiderlijke Nederlanden: Leuven, Sint Michiels
- Willem Hesius, Sint-Michielskerk, Leuven:
o Jezuïetenkerk
o Heeft een kruising met 4 stevige pijlers
o Volledige ontdubbelde structuur ontworpen door Willem Hesius
o Noodproject met koepel die is ingepakt is niet gerealiseerd
o Jezuïeten bleven wel propaganda maken met de koepel die er nooit is gekomen
o De Leuvense jezuïeten waren goed op de hoogte van de Parijse modellen
(waar men vlijtig dubbele koepels bleven maken)
- François Mansart, Val de Grâce, Parijs, vanaf 1646:
o een koninklijk hospitaal
o een koepelkerk
o Vensters van tamboer lopen niet door
o Geeft duidelijk aan waar het koepelgewelf start aan binnenkant
o Een verdiep lager dan het dak
o Ontdubbelde structuur
o Mansart had heel goede schetsen:
 Voorbeeld waar kerk middelpunt is van heel complex:
Vb. tweevoudige koepel met trompe-l’oeil
 Hij had eigenlijk iets complexer willen ontwerpen voor het interieur
 Echt barok illusionistisch effect (god de vader op een kapje)
- François Mansart, Vleugel van Gaston d’Orléans, Blois, 1635-1638:
o Nieuwe vleugel  trap
o Wie omhoog gaat krijgt zicht op een onbekende koepelruimte erboven door een
opening in het plafond
De koepel lijkt te zweven want we zien geen wanden waarop die steunt
o Koepel is open in midden waarop een kapje staat (= donker gat)
- François Mansart, Mausolée des Bourbons, Saint-Denis, 1655:
o Koninklijk mausoleum in Parijs
o Had vervoegd moeten worden bij de middeleeuwse Saint-Denis
o Echte centraalbouw
o Nevenruimte op diagonaal en hoofdassen
o Ter afsluiting van de binnenruimte een koepelschaal, die is opengesneden =
oculus, waarop een kapje komt
o Het kapje is breder als bij het Val de Grâce en … (?)
o We zien de randen van het kapje niet  het is breder dan de opening
 het steunt op het tamboer
  Je ziet het tussengewelf
Daardoor kan hij er ook licht doorlaten  rechtstreeks licht van buitenaf
o Gaat niet uitgevoerd worden
o Koepelontwerp wel volledig uitgedacht
De drijfveer is dus nadenken over het effect  theater
o Dubbele tamboer:
 eerste ramen
 aanzet schaal
 nog ramen die tussengewelf verlichten
 En dan koepeldak die lantaarn moeten dragen
o Zeer opengewerkte structuur
o Wat een massieve pijler lijkt is maar een hele dunne pijler waar een ruimte
achter zit
o tussenstuk (?) draagt de lantaarn niet

London, St Paul: koepel met kettinglijn

- Tussenliggend gewelf krijgt een dragende/structurele rol
- Heel wat kerken in de kern van Londen dateren uit deze periode voor wederopbouw na
brand 1666
allemaal geleid door dezelfde kern mensen
- St Paul:
o Behoorlijke overspanning
o Tamboer onderaan, en dan een tweede
o Koepeldak met lantaarn
o Koepelschaal met (niet al te grote) opening die binnenruimte afsluit
o Ertussen iets met heel rare vorm dat stenen lantaarn kan dragen
o Hij ontdekt de Franse oplossingen (oplossing van de Invalides/Saint-Paul-Saint-
Louis)
 denkt eerst daaraan (onderste koepel is bijna niets meer, enorm gat)
 En dan zien we iets anders: hetgeen ertussen nadert de lantaarn en
begint deze te dragen (vectoren op de tekeningen)
 Zo zien we ook andere ontwerpen in zijn bureau:
iets kegelachtig
o Hij maakt zich duidelijk zorgen om de puntlast van de lantaarn
 naaldhak op gazon

Verwetenschappelijking van het bouwen

- Robert Hooke (17de eeuw):
o Legt probleem voor: wat is de juist vorm
o Vroeger zouden ze gezegd hebben: een halve bol
o Hooke laat na lang aandringen zijn oplossing op die manier noteren:
Zoals een flexibele ketting hangt, zo staat het omgekeerd  kettinglijn
o Druklijn = omgekeerde kettinglijn
o Alleen de kettinglijn is de juiste vorm van de boog
o een lantaarn = Kettinglijn waaraan een gewicht aan hangt
o Tegen dat sterveling dit in een Latijns traktaat had gepubliceerd staat de St Paul,
Londen er al, als een demonstratie
 vanaf dan is het bouwen van gewelven anders
- Intuïtieve inzichten en geometrische/numerieke vuistregels ruimen plaats voor de
mechanische benadering van de stabiliteit van het gewelf/gebouw.
- Engeland loopt generaties voor op buitenland
 - Restauratie Sint-Pieter, Rome:
o Theorie gebruikt om Koepel te restaureren, Jacquier en Boscovich, 1743
o Koepel had veel barsten: ijzeren staven ingebracht om te veel aan
trekspanningen in de schaal op te vangen
- Giovanni Poleni, Memorie istoriche della Gran Cupola del Tempio Vaticano, 1748:
o Legt uit hoe de kettinglijn werkt door vectoren, …
o De krachtlijn moet binnen de schaal blijven (liefst zelfs in midden)
o Waar de kettinglijn gevaarlijk dicht naar de rand gaat zoals hij aan de aanzet ziet,
daar hebben ze te weinig materiaal om spanning op te vangen
- Wat met Brunelleschi en de Florentijnse koepel, dat evenveel barsten heeft en veel
ouder is?
o Ze willen de koepel daar ook restaureren, maar de Florentijnen zeggen nee
o De lokale wetenschap zegt dat de barsten daar op een andere manier worden
veroorzaakt.
o Bij Sint-Pieter te weinig materiaal door uitrekken
o Deze koepel is veel dikker qua schaal  barsten worden niet veroorzaakt door
teveel trekspanning/instabiliteit maar door thermische bewegingen/spanning
o De enorme hoeveelheid baksteen warmt goed op  zet uit  en krimpt dan
weer, maar krimpt nooit evenveel (geen elastisch materiaal)
o Je krijgt een restopening door niet homogene materiaal
 steeds bredere scheuren tot boven
o Florentijnen hebben dus gelijk en ongelijk

Het panthéon van Soufflot: smeedijzeren wapening

- Jacques-Germain Soufflot, Sainte-Geneviève, 1757
- Binnenin alles gaan opensnijden, ijl ogende structuur
- Bijna geen steunpunten, rust op dunne pijlers
- Hele versteviging van ijzerwerk
- De grootste druk zit horizontaal die naar achterliggende steunstructuur wordt afgeleid
- Uiterst dunne gewelven mogelijk door verstevigingen zoals rechts op foto
 doet denken aan gewapend beton maar dan zonder chemische reacties
perfect gehouwen natuursteen waaraan lood is vastgezet  ijzeren wapening
- Eigentijdse handboeken beginnen vol te zitten met deze structuren
(vb. voor raamoverspanningen)
- Wat de boel bij elkaar houdt is onzichtbaar en wordt in de hoeken naar de buitenmuren
afgeleid
- Lang voor men gewapend beton ontdekt, is het wapenen van stenen structuur …

Dit zijn niet de enige koepels uit die tijd:

dit zijn schalen die we niet kunnen opdelen (geen ribben met losse opvulling), schijn eventueel
maar er zijn ook ribbenkoepels

Ribbenkoepels
Leonardo da Vinci en tiburio van de kathedraal van Milaan 1487-1490
- Eind 15de eeuw: Leonardo brengt enkele jaren aan het hof door als algemeen artistiek
leider
- 1 van de kathedralen die niet afgeraakt
De overwelving van de kruising ontbrak nog toen hij betrokken werd
 Daar moet een groot gewelf boven komen
- Alle pijlers zijn gelijk  dus die dat het gewelf moeten dragen zijn niet dikker dan die dat
kleinere ribgewelven moeten dragen met kleinere overspanning
 - Uiteindelijk 8-hoekig ribgewelf gebouwd
o om deel van zijwaartse druk op te vangen die de pijlers zeker niet gaan kunnen
dragen worden er verborgen draagstructuur gemaakt  versterkte randbalk

Opm: Francesco di Giorgio belangrijk voor militaire architectuur

o Randbalk rust ook op aanpalende ribgewelven

 geen fantastische oplossing want zo kunnen die ook barsten
- Koepel zelf komt langs buiten niet als koepel over want bedekt met ornamenten en
pinakels uit gotische tijd
- Schetsjes door hem meestal zonder commentaar: Codex Atlanticus
o Kruisende spitsbogen: andere oplossing voor opvangen van last in Milaan
o Hij denkt na over gotiek  kruisende spitsbogen, die dan niet alleen rusten op
de pijlers van de kruising, maar ook op de 3 zuilen daarachter
o Leonardo wil met die kruisende spitsbogen een 8 hoek definiëren voor een 8
hoekige basis van de koepel
 met kruisingen wordt de druk afgeleid naar 12 extra punten
o Maar hij realiseert zich dat dat nogal delicaat is bij de kruisingen van de
spitsbogen zelf
-  andere tekening: codex Atlanticus
o Steekt er een aantal verborgen steunberen bij:
o Geen iele structuur meer
o We zitten boven de gewelven die er al zijn  dus men ziet dat niet
o Alle stenen van de boog hebben een vingerlas (inkeping) zodat ze beter in elkaar
passen  zeer technisch over nagedacht  veel gepraat met mensen op de
werf, want hij is niet technisch opgeleid (schilder)
- Hij gaat het nog compliceren: Codex Atlanticus
o 8hoekige koepel middenin
o Nog een tweede vierkante koepel aan buitenkant
o Aan de zijkant loopt het er dan net langs
o Zo krijg je langs buitenkant een beter zichtbare koepel
o Hij is ook uit Toscane afkomstig , dus koepel van Brunelleschi blijft in
achterhoofd (hij heeft machines getekend)
 koepel met 2 schalen
o Op die manier hoopt hij wat meer aanzienlijk volume aan buitenkant te krijgen
- Codex Trivulzianus:
o met deze tekening laat hij zien dat hij enkele eeuwen vooruit loopt op Wren(?)
o tussenstructuur  kettinglijn die een belangrijke lantaarn kan dragen (driehoek)
o ook op de hoogte van vectoren

Francesco Borromini’s antieke (?) ribgewelven:

- kapel van Collegio di Propaganda Fide, Rome, 1662-1664:
o college voor het bevorderen van het geloof
o we zien dat hij nadenkt over de rib
o parend kruisende ribben met lichte opvulling
o er zijn sterkere delen in muur (vb. pilasters) en zwakkere delen (nissen, deuren,
glas = opvulling)
o verborgen metalen structuur
o zien we niet bij zijn rivaal Bernini
o traktaat over praktijk van de oude (zoals hier) wordt pas veel later uitgegeven:
o dat idee blijft leven in Italië: ribben
Guarini’s kunststukjes:
- San Lorenzo, Turijn, 1668,1680:
o Maakt deel van hertogelijke domeincomplex
o Turijn is onafhankelijke staat
o Guarini is theatijn = godsdienstelijke orde  laat toe om veel te reizen
o Ingewikkelde ribstructuur als … (?)
o De koepel zelf zit in grote tamboer verpakt
o Er is helemaal geen schaal maar een stel kruisende ribben met glas ertussen
deze vormen de basis van een enorme lantaarn die haar eigen koepel heeft
staande op kruisende ribben
o dat rust allemaal op … (?)
o centraal bouwkerk
o golvende muren
o basisstructuur lijkt ook opengewerkt
o gekromde serliana’s
o in grondplan:
 het is eenvoudiger dan dat lijkt
 vierkant
 ingewikkelder door serliana’s in de hoeken punten afsnijden en
lichtgebogen serliana’s in midden
 plan van koepel en lantaarn er op geprojecteerd
 San Lorenzo Turijn staat er op geschreven
o koepel:
 er vertrekken ribben … (?)
 stervorm
 waar ribben elkaar kruisen heb je weer de basis voor de lantaarn
 tussenin zit er niets, enkel glas
 werkt totaal anders dan schaal van Brunelleschi
 kijk naar Leonardo (?)
- moskee, Córdoba, 10de eeuw:
o gewelf van de maqsura
o op veel kleinere schaal dezelfde gewelven, veel vroeger
o plaaster als opvulling
o maar dit is ook geen unicum:
Armenië claimt: daar zijn ook zo’n structuren zijn:
 maar vroeger of later dan 10de eeuw?
- Guarini is in Spanje geweest dus heeft gezien
- kapel van de H. Lijkwade (Sindone), Turijn, 1667-1690:
o vlakbij San Lorenzo, Turijn
 ook boog die tamboer versterkt
 structuur met glas ertussen
o verbrandt in 1997
doordat er een stelling was in hout binnenin voor opmeting,
opmeting was net gedaan, maar er was nog brandstof aanwezig
 marmer kan die hoge temperaturen niet aan
o aardig wat reconstructie dus wat we zien vandaag is niet het echte
o basisvorm is rond
maar i.p.v. daar een vierkant bovenop te zetten (dus 2 symmetrieassen)
heeft er een driehoek bovenop gezet  3 symmetrieassen
 bovenliggende: snijden steeds in de koorde
  zo lijken slingerende bogen naar boven, maar zijn eigenlijk gewoon
gestapelde boogjes
 Ertussen gewoon glasopvulling
o Lijkt bijna een kegelvorm
o Kapel is erg klein, smal en hoog
o 1 van de bogen in aanzicht zichtbaar en de andere in doorsnede
EINDE LEERSTOF
Module 1:

- Hoofdzakelijk kerken
- Gaat om de betekenis
- Tekst in word online!!!

Module 2:

- Overwelvingen
- Brengt ons naar gotiek

Module 3:

- Hooggotiek in frankrijk
- Watkin: engelse gotiek!! Lezen

Specialisatie:

- Brabantse hooggotiek:
- Onze eigen voorbeelden
- Basisinformatie: namen van bouwmeesters, …
- Tekst werkt in algemeen goed, in word
- Boek is uitverkocht: dus

Module 4:

- Ranaissance-architectuur:
- Verwetenschappelijking!!

Module 5:

- Barok
- Probleem van de term: classicisme?

Specialisatie:

- Over Renaissance-barok
- Het moderne denken over architectuur
- Handboek uitverkocht
- Slechte SCANS online (mogen gebruikt worden) !!!!!!!!!!!!!
- Je krijgt vraag over dit onderwerp

Specialisatie:

- Koepels en gewelven
EXAMEN:
- Je krijgt een overzichtsvraag: TOLEDO!!!!
- Altijd ook powerpoints gebruiken + watkin
- Photopapers: vragen met prentje:
o Denken over architectuur: open boek: dus hoger niveau van begrip  leren
zijwaarts denken
o Een of andere module: wat is er te zien? + context juiste EEUW!!!
- Inhoudstafel online van WATKIN meenemen!!!!

Gestelde vragen:
Vestibule (renaissance) = inkomhal, maar antieke betekenis: latijnse woord vestibulum: eerder in het
vaag of het nu binnen of buiten is (voor of achter de voordeur)

- Palazzo massimo: voordeur niet in gevel maar aan de achterkant van de lodga:
ruimte die tot palijs behoort maar toch buiten ligt want voor de voordeur
- = vitruviaanse vestibule = vestibulum
- de overgangsruimte
- mantua palazzo del té: ingang = overgang tussen buiten en binnenhof

serliana (herontdekt in renaissance):

- pazzikapel:
- uitgebreide serliana: BBABB:
Basic serliana: BAB
boog in midden en vlak afgedekt opzij
en rustend op architraaf
- vernoemd naar serlio omdat die hier gek op is (gebruikt het te pas en te onpas)
Soms ook paladiomotief: maar niet vaak gebruikt: wel in bassilica in vicenza:
omdat er op het motief wat rek op zit (het enige wat je moet doen is het symmetrisch
doen)

Stapelkoor (1ste module) = koor en echelon

- basis van basilica krijgt een uitbreiding

- letterlijk gaat het over grondplan (al gaat het vaak samen met nieuwe verdiepen)
- vb uitbreiding van sankt gallen:
- gang kan uitgebreid worden (-1)
- radiaal toevoeging is jongere vorm van dit soort uitbreiding

westwerk van corvey:

- zonder bovenstuk (karolingisch 9de eeuw)

- het gelijkvloers waar we soms een doopfont hebben staan: is plaats voor de leken
 parochiekerk
- daarboven komt bovenbouw voor keizerlijke tribune, + galerij
- leken mogen schip binnen (niet koor) maar moeten vaak er terug uit tijdens dat de
monikken …
- openbaar = beneden
 tournus , stmichel/ st philibert:
 - echte kerk op gelijkvloers
- saint-benoit-sur-loire:
o men noemt gelijkvloers galilée
o voorkerk

liturgisch koor

- stel dat monniken met zoveel zijn: ze vullen koor + transept + …

- koor van de monniken
- vb kathedraa van Loan:
o daar was er op voorhand gerekend op heel veel kanunniken
o verschil in pijlers in schip
pijlers met 4 kolonettjes er rond (helemaal rechts)
daar stond er altaar
markeerde het liturgisch koor
- plano de la catedral: liturgisch koor is in midden van schip
-

architecturaal koor:

- stuk voorbij transept

Tas de Charge:

gotische ribgewelf lijkt ogenschijnlijk te hier te starten

maar knoop is uitgevoerd met massieve blokken die aanzet van het gewelf vormen en anderzijds in
de muur zitten = 1 AANZET

minst problematische stuk van het gewelf

waar het gewelf wegbuigt krijg je een trechter  bouwwerf volgens David Macauley:

opgevuld met gemalen schelpen of steengruis  meer gewicht dus meer verticale resultanten
(horizontaal is gevaarlijk) heel de zaak beweegt heen en weer door wind, en door dat op te vullen
wordt dit beter overgebracht  sur-charge