Od młodzieńczych lat pociągała Wacława Korabiewicza wędrówka.

I to wędrówka prawdziwa — pieszo

czy kajakiem, z plecakiem, z namiotem lub bez, z dala od miast i hoteli. Po zaprawie zdobytej za czasów
studenckich w kajakowych wędrówkach po kraju wyrusza na dalsze, zagraniczne wyprawy. Pierwsza
prowadzi wodami Orawy, Wagu, Dunaju i przybrzeżnymi wodami Morza Czarnego do Stambułu. Z
trzech kajaków dociera do celu jeden, dwa pozostałe utknęły w Rumunii.
Następny rok przynosi kajakową wędrówkę ze Stambułu do Pireusu zakończoną wywrotką na pełnym
morzu... i szczęśliwym wyratowaniem przez przypadkowo przepływający w pobliżu kuter.
W dwa lata później Korabiewicz znów płynie kajakiem — tym razem z żoną — ze Śniatynia wodami
Prutu do delty Dunaju, wzdłuż brzegów Morza Czarnego do Stambułu, wzdłuż wybrzeży tureckich do
Syrii, Eufratem i Tygrysem do Basry, stąd statkiem do Karaczi, a dalej kajakiem do delty Indusu i
wodami tej rzeki i jej dopływów w górę, by przerzucić się na Dżamunę i Ganges. Tylko pilne wezwanie
do domu nie pozwoliło przedłużyć podróży świętą rzeką Indii do jej ujścia.
Z osobliwymi uczuciami czyta się dziś opisy tych młodzieńczych wypraw sprzed trzydziestu kilku lat.
Bije z nich atmosfera beztroski, młodzieńczej fantazji, wiary w powodzenie, radości z przygody i
przyjaźni do ludzi.
Takim pozostał Wacław Korabiewicz, ów niezmożony włóczęga, do dziś.
Kajakiem do Indii to wznowienie — w nowym opracowaniu i ze znacznymi skrótami - niedostępnych od
dawna książek: Kajakiem do minaretów i Kajakiem do jogów.

Przypis do wersji elektronicznej

Język polski używany przez autora pochodzi z lat trzydziestych, stąd pewne różnice (leksyka,
interpunkcja) które pozostawiono bez zmian..
Część nazw własnych (na Bliskim Wschodzie, w Indiach, etc.) są spolszczeniami nazw angielskich i
również pozostawiono je bez zmian. Należy wziąć pod uwagę, że część nazw geograficznych została w
międzyczasie zmieniona, pozostawiono je jednak również bez uaktualnienia.
Plik tekstowy (.txt) książki kodowany jest w systemie Windows Centralna Europa, stąd mogą wystąpić
problemy z polskimi diakrytykami w systemie kodowania DOS lub ISO. W tym wypadku należy
otworzyć go z pomocą programu Word (prawy klawisz myszy na pliku, opcja otwórz...
Od wersji Word 10 (Office 2000) i wyższych program sam zasugeruje otwarcie pliku w kodowaniu
Windows, należy go następnie zachować jako plik.txt w odpowiednim kodowaniu (DOS, etc.)
W wypadku dostrzeżenia i poprawienia błędów w tekście wynikłych z niedokładności programu OCR,
przy ponownej publikacji prosimy o zmianę nazwy pliku (obecna wersja 1.0 poprawiona), np. v 1.1, etc.

WACŁAW KORABIEWICZ
kajakiem do Indii
ISKRY • WARSZAWA• 1972

Start
Kiedyś byłem także człowiekiem poczciwym i statecznym, dopókim nie zwariował.
„Zwariował” — orzekło społeczeństwo i lekceważąco wzruszyło ramionami.
Zażyłem śmiertelną dawkę włóczęgostwa i zginąłem. Dawka nie była wielka, trafiła jednak na
grunt podatny, nieodporny.
Uczciwie ostrzegam: niech nikt nie idzie w moje ślady. Rodzice, trzymajcie dzieci na uwięzi!
Ciotki, pilnujcie siostrzeńców! Ojcowie, mecenasi, zacni filantropowie, szanowane osoby,
prezesi kół i stowarzyszeń, godni klienci „Grand Hoteli”! Pilnujcie swojej sprawy!
Niebezpieczeństwo idzie od kajaków, niebezpieczeństwo idzie od morza!
Wariacja moja to choroba zakaźna.
Rzućcie precz tę książkę, bo z Wami będzie tak jak ze mną. Oto któregoś dnia zrodził się w mej
głowie fantastyczny projekt wędrówki kajakowej z Polski do Stambułu, a był to... mój
Boże!...rok 1929.
Najpierw, nie zdradzając się przed nikim, jąłem błądzić palcem po olbrzymich mapach
biblioteki uniwersyteckiej, szukając wodnego połączenia z południem. Wybrałem rzekę Orawę.
Któż tę Orawę zna? Kto może określić jej głębokość? Jakiej pojemności łódź może pomieścić
się w jej korycie?
Nawiązałem korespondencję z drużyną harcerską w Nowym Targu. Kto jak kto, ale harcerze z
pewnością będą wiedzieli! Wiadomość nadeszła pomyślna: „Od wsi Jabłonka może płynąć
spora łódź wioślarska”.
Została więc tylko sprawa budowy łodzi. Zamierzałem początkowo zbudować coś
solidniejszego w rodzaju ratunkowej szalupy morskiej na dziesięciu wioślarzy, z żaglem i
pokładem. Nie ufając swoim siłom, udałem się po poradę do fachowców. Dzwonię do
pierwszego.
Pewien doktor, kapitan własnego jachtu w Gdyni, dawno już imponował mi zamiłowaniem do
morza. Wysłuchał uprzejmie, uśmiechnął się i rzekł: „Wariactwo” (tak dobrze znany później
epitet). Pokazał mi następnie olbrzymią mapę morską, którą należało przestudiować, ogromne
dwie księgi locji*, które należało poznać, a wreszcie wielkie szkice jachtów, jakie miałem
zbudować. Wylał mi jeszcze parę serdecznych kubłów zimnej wody na łeb, mówiąc: „Na
zdrowie!”...może zmądrzeję!
Nie zmądrzałem. Nie poszedłem też na przeszkolenie do żeglarzy. Słowem, zaciąłem się w
wygórowanej ambicji. Na jacht brakło gotówki, a zresztą — jakąż drogą przewiozę go na
Morze Czarne? Na wędrowanie dookoła Europy nie ma czasu, pozostałby więc odwieczny
szlak naszych „wilków morskich”: Gdynia—Bornholm i z powrotem, czyli... fiasko!
Idę do drugiego fachowca. Znany konstruktor i komandor z powagą naukowca-teoretyka jął
uprzejmie kreślić plany statków, obliczać opory wodne, środki ciężkości i wiele, wiele innych
mądrych, a pożytecznych rzeczy, aby dojść w końcu do zacnego wniosku; że bez jachtu na
morze puszczać się nie można.

*Locja
1. Dział wiedzy morskiej zajmujący się opisem mór oceanów i wybrzeży oraz ich
oznakowaniem nawigacyjnym z punktu widzenia bezpieczeństwa żeglugi.
2. Wielotomowe wydawnictwa zawierające szczegółowe wiadomości o locji określonego
obszaru wodnego.

Wyszedłem od komandora z lekką duszą i wisielczym humorem. Miałem teraz sumienie czyste
i rozwiązane ręce. Mogłem liczyć wyłącznie na siebie. Decyzja była szybka. Trzy kajaki poszły
na warsztat. Rysowałem, mierzyłem, kombinowałem. Leżąc brzuchem na materiale, niby
Bonaparte na mapie, kroiłem żagle „na oko”.
Jaki był projekt — taka też robota: „na oko”. Przymrużałem kolejno: lewe, to znów prawe i coś
z tego wyszło.
W wyznaczonym dniu i wyznaczonym od dawna pociągiem, dnia 6 lipca 1930 roku, czule
żegnani przez płaczące chusteczki narzeczonych, odjechaliśmy.
Byłem w dniu tym zarówno fizycznie, jak i nerwowo wyczerpany do ostatnich granic. Jako
organizator i kierownik „robót” musiałem osobiście wszystkiego doglądać, zdając jednocześnie
dyplomowe egzaminy lekarskie (przebaczcie przyszli moi pacjenci!).
Nawet z Klubem Włóczęgów nie szło mi łatwo — musiałem wywalczać dla projektów
przychylną opinię. Wytworzyły się dwa obozy: zwolenników i przeciwników, a ci krzyczeli, że
przedsięwzięcie jest nierealne. Nigdy przedtem nie zajmowałem się żadną konstrukcją, ani
żadną budową. Nigdy nie zdradzałem zdolności inżynierskich, toteż nie umiałem umawiać
majstrów, doglądać ich pracy, kłócić się o zapłatę. Nie wszystko zostało na czas wykończone, a
wiele tandeciarskich szczegółów z góry było skazanych na zagładę,
Z załogą też niemało miałem kłopotu. Na początku zgłosiło się amatorów aż za dużo, im bliżej
jednak terminu, tym mniej ich pozostawało. Musiałem zmieniać kandydatów, werbować ludzi
spoza klubu, aż wreszcie, widząc grożące z tej strony niebezpieczeństwo, Przeprowadziłem
uchwałę, żeby obciążyć kosztami podróży każdego, kto się wycofa. To pomogło, chociaż łzy
stawały w oczach, że „Ona” zostaje — pojechali wszyscy.
Bajeczne były niektóre momenty w tym przygotowawczym okresie: przybiega np. pewnego
razu jedna znajoma z wielkim błaganiem, abym nie brał ze sobą Janka, bo Janek utonie (a
matka płacze), bo na Morzu Czarnym są korsarze (a matka płacze)... i że „w ogóle”. Bardzo mi
się smutno zrobiło na duszy: biedne dziecko 22 lata zaledwie skończyło, biedne wąsate
dziecko. Poleciłem zapewnić matkę o mej poczciwości — Janek nie pojechał.
Teraz parę słów o naszych kajakach. Była to romantyczna trójka: Don Kichot, Rosynant i
Sancho Pansa, wszystkie o tych samych wymiarach i kolorach (długość 5 m 20 cm, szerokość
85 cm, pokład ze sklejki, a dno z sosnowych desek). Białe orzełki i takież napisy ładnie
odbijały od wiśniowego tła pokładu, żagiel zaś (około 5 m2) zdał później najtrudniejsze
egzaminy dowodząc, że czasami robota „na oko” popłaca. Maszt: wysokości 2,5 m nie miał
żadnych want* ani sztagów**.
Jak było, tak było — wyprawa kajakami: Polska —Stambuł doszła do skutku. Kajaki
wysłaliśmy przed kilku dniami pociągiem towarowym, chyba będą już na nas czekały w
Nowym Targu.
W marynarskich niebieskich drelichach, z orzełkami na rękach, niby jacyś globtroterzy
paradujemy przez Warszawę i Kraków, robiąc po drodze furorę. Biorą nas wszędzie za
cudzoziemców. W Sukiennicach prowadzimy długą konwersację włosko-hiszpańską, niej chcąc
wyprowadzić z błędu poczciwej Żydówki. Jakiś rozkołysany marynarz podchodzi i pyta:
— Kolega z jakiego statku?
— Z Sancho Pansy — odpowiadam. —

* Wanty — stalowe liny mocujące maszty. Wanty biegną od masztów do burt.

* Sztagi — stalowe liny mocujące maszty. Sztagi biegną w symetrii statku.

Wiele trudów trzeba było pokonać, zanim stanęliśmy wreszcie we wsi Jabłonka. Mimo
wielkich przysiąg urzędnika bagażowego w Wilnie, kajaki naturalnie nie przyszły na czas i
musieliśmy czekać dwa dni w Nowym Targu.
Dzięki uprzejmości wojska dostaliśmy samochód ciężarowy i pchając go cierpliwie przez
okoliczne wertepy jakoś dobrnęliśmy do celu. Łatwo tedy wyobrazić sobie błogą ulgę, z jaką
otarliśmy spocone czoła u rogatek Jabłonki.
Już późny wieczór, idziemy spać. Jutro sprawdzimy stan wody, jutro pożegnamy na długie
miesiące ląd, jutro staniemy się prawdziwymi „zejmanami”.
Noc na stryszku gazdowej chałupiny, więcej na badylach niż na sianie, więcej na poplątanych
nogach niż na badylach.
Nareszcie ranek. Słoneczny, pogodny ranek. Z roześmianą duszą gnamy na pobliski most; tam
nasza Orawka, oczekiwana kochana Orawka. Za chwilę, oparci o balustradę mostu, kierujemy
wzrok pod stopy.
W szerokim łożysku wyschniętej rzeczułki, szemrała wśród kamieni wąziutka struga wody,
dostępna dla żeglugi w kaloszu i to kaloszu z małej nogi! Milcząc patrzyliśmy na siebie
błędnym wzrokiem niby urwani z pętli samobójcy.
Ano trudno! Chcąc nie chcąc, podreptaliśmy obok góralskiego wózka na terytorium Czech,
gdzieś tam bowiem ma być głębsza woda. Smutny to był i niepewny pochód. Raz nabrani nie
wierzyliśmy już nikomu. Może tak do Morza Czarnego wypadnie dreptać? Ale nie, na
szczęście. Już w Twardoszynie, odległym o 14 km od granicy, Orawka Czarna zlała się z
Orawką Białą w jedną panią Orawę. Tu pożegnaliśmy na zawsze konia i wóz, i rozpoczęliśmy
zagraniczną włóczęgę. Odtąd już z niej nie wróciłem i nie wiem kiedy wrócę.

Orawa

Jazda nasza na Orawie przypominała raczej saneczkowanie po piasku. Siedzieliśmy nie w

łodziach, lecz na łodziach — po prostu okrakiem, raz po raz przebierając nogami po
kamienistym dnie. Do tej dziwacznej pozycji zmuszała obawa o całość kajaków.
Kto nie zna górskich potoków, temu trudno jest wytłumaczyć perypetie, jakie one gotują
wioślarzom. Uparcie kręta Orawa wpada co chwila pomiędzy spiętrzone garby skał, a nie
mogąc łatwo i spokojnie sobie z nimi poradzić, wyczynia akrobatyczne skoki, w górę, aby
znów za chwilę lecieć na zbity kark, bulgocąc i sycząc zajadle. Nie mogliśmy powstrzymać
kajaków od przyjemności towarzyszenia rzece w tych, dziecinnych wyścigach. Położenie nasze
jednak było o tyle gorsze, że nie mogąc wyskoczyć kropelkami białej piany ponad napotkaną
przeszkodę, musieliśmy szukać wygodniejszych przejść obok. Z powodu zawrotnego często
prądu poszukiwanie takiego przejścia nie zostawiało dużo czasu do namysłu: „W prawo?” —
„W lewo?” Decyzja w locie. A że grzeszny człowiek był i jest zawsze omylny, przeto kajak
zwabiony pułapką nieraz biedaczysko grzmotnął nosem w kamień. Następowało wówczas coś
w rodzaju jęku drewna i przerażona myśl: rozbił się! Myśl ta przychodziła do świadomości w
locie, to znaczy w chwili, kiedy pod; wpływem wstrząsu, zadarłszy nieprzyzwoicie kulasy,
padaliśmy: jeden do zimnej wody, drugi do wnętrza kajaka.
Należałem do kategorii ciężko upośledzonych, siedziałem bowiem z tyłu i miejscem mego
upadku była właśnie zawsze woda.
Troskliwa czytelniczka słusznie zapyta — czemu się dałem tak krzywdzić? Odpowiedź prosta
— mam słaby wzrok. „Na oku”, jako obserwator, czyli inaczej „wyglądacz kamieni”, mógł
siedzieć tylko jakiś wódz „Sokole oko” (inaczej, kategoria A bez zastrzeżeń).
Arcyzabawne bywały krzyki obserwatora, a jeszcze zabawniejsze ruchy wiosła zaplecznika,
który na próżno starał się być posłuszny wciąż nowym rozkazom. Każdy łeb kamienny na
szlaku powodował wrzask rozpaczy i niekonsekwentny nowy rozkaz, zawsze sprzeczny z
wydanym przed chwilą.
Kajak fantastycznie zygzakował, opisując esy-floresy i nierzadko z wielkiej tremy obracał się
bokiem do wodospadu.
Ze względu na zdrowotny stan czytelniczek, katastrofy takiej opisywać nie będę. Powiem
lepiej, co było potem: potem zjawiały się na powierzchni dwie głowy i pluły wodą, potem
szukały. się rozwścieczonym wzrokiem i nie wiem, co byłoby jeszcze, gdyby nie konieczność
szybkiego łapania pogubionych manatków.
Rzut oka w dół rzeki: przewrócony kajak, wiosła, koszula wydęta jak pęcherz, bańka z
namokniętym cukrem, rolka filmu, aparat i wiele, wiele innych szczegółów, które się
zapomniało schować do wodoszczelnych luków.
Ociekając wodą, kłapiąc zębami i raniąc stopy o kamieniste dno, wyłaził człek na skały, aby
rozpocząć bieg na przełaj o nagrodę wyłowienia rozmokłych resztek. Za chwilę znowu taki
widok: gorzej pływający towarzysz energicznym gestem i wymowniejszy jeszcze wrzaskiem
pokazuje z brzegu pływające rzeczy. Lepszy pływak, holując w zębach kajak, aportują
wszystko posłusznie na ląd. Dopiero, gdy nie zawsze słoneczna plaża rozłoży na swym
grzbiecie rozbitków, zaczyna się rozrachunek osobisty:
— Ja ci mówiłem w prawo.
Pogardliwa odpowiedź:
— Mówiłeś, ale kiedy. Gdybyś niezdaro nieco silniej... itd... itd...
Zaraz pierwszy już dzień, gdy zobaczył nasze kajaki zachmurzył się w ponurej złości. Odtąd
słońce drażniło nas w przelotnej tylko „ciuciubabce”. Prawie stały chłodny kapuśniak przebijał
swetry do gęsiej skórki, wyciekając dwiema strugami z obmokłych nogawic do rodzimej rzeki.
Wicher, a raczej przejmujący przeciąg gnał stale doliną rzeczną. Im bardziej więziły go ściany
skalne, tym zajadlej siekł nam twarze.
Reasumując powyższe powiem: z dołu lodowata woda górskiego potoku, z góry ciągły deszcz
(też chłodny), z przodu (zawsze, psiakrew, z przodu) złośliwy wiatr.
Błędne kolisko — wiatr zmuszał do wkładania ciepłych swetrów, te namiękały za każdą
wywrotką, schły na wietrze i znowu da capo. Wskutek takiego stanu rzeczy kolor naszych
twarzy, a zwłaszcza nosów nabierał szlachetnych odcieni niedojrzałej śliwki.
Jeszcze o jednej orawskiej pladze zapomniałem wspomnieć: plagą tą były mielizny. W
miejscach, gdzie góry pozostawiły rzece większą swobodę ruchów, rozleniwią się ona, rozlewa
szeroko na okoliczne piaski byle wypocząć trochę, byle wygoić potłuczone boki, a wtedy
drobnokamieniste łysiny szarych ławic wylęgają na światło dzienne, zatarasowując możliwą
ucieczkę.
Na próżno nieznaczne, płytkie źródełka starały się nam dopomóc. Nie mogły pomieścić kajaka.
Więc zakładamy pętle na dzioby i wleczemy łodzie po piasku. Dodajmy do tego krzemieniste
dno, a będziemy mieli całość krwawego obrazu. Powiadam Państwu: nic tak nie modeluje
bosych nóg na małpie kształty, jak właśnie takie cudownie miłe okrąglaki i szpice kamienistego
dna. Gdy idziemy — męki Tantala, gdy się wywrócimy — Madejowe łoże.
Parę przebytych kilometrów w takich warunkach urasta do ogromnych przestrzeni... Brr!
Zimno mi się robi na wspomnienie.
Czemu nie zachorowaliśmy? Oto słuszne pytanie. Ano, chyba z tej prostej przyczyny, że złego
licho nie bierze, zresztą słowacka śliwowica broniła zapamiętale. Doprawdy nie wiem, jak
wtedy bez niej dalibyśmy radę.
Podobno nie zawsze tak źle jest na Orawie. My nie mieliśmy szczęścia. Dwa tygodnie
poprzedzającego wyprawę upału wysuszyły rzekę niemiłosiernie.
Pomiędzy jedną chłodną kąpielą a drugą, to znaczy między jedną przeprawą przez kamienie a
drugą, bywały odcinki zupełnie spokojne, nawet słońce wyglądało czasem spoza chmur, aby
dopełnić rozkoszy. Rozprężone nerwy pozwalały spojrzeć nieco szerzej poza dziób kajaka,
wtedy przecieraliśmy zdumione oczy rękawem i patrzyliśmy. Było co oglądać: na tle świeżej
jeszcze zieleni łąk białe wioski z czerwonym szpikulcem kościoła i łaciate plamy pasącego się
bydła, wszystko w obramieniu szarych, połyskujących słońcem, potężnych skał. Schowała się
także słowacka wioszczyna przed tumultem świata. Przetrwała, niezmienna w bieli, czasy
wojen.
Po paru już kamienistych przeprawach nie było w naszej flotylli ani jednego kajaka całego.
Wszystkie w niemiłosierny sposób ciekły. Co dwie godziny, czasami częściej, musieliśmy
wodę wylewać; nie mówią już o kłopocie, czynność taka zajmowała każdorazo pół godziny
czasu. Zbyteczną chyba rzeczą będzie tłumaczyć, że w takich „mokrych” warunkach
utrzymanie manatków w stanie suchym należało do trudnych, wymagających nadzwyczajnego
sprytu i lada przebiegłości gospodarza. Spryt ten polegał misternej budowie tzw. „rusztowania”
oraz mąć kolejności układania przedmiotów. Co to jest „rusztowanie”? To skomplikowany
gmach z przeróżnych tyków, kamieni, pudełek i Bóg raczy wiedzieć, z czego jeszcze, służący
za podkład pod moknące ubranie. Na wyższą filozofią było wynaleźć stosowny materiał
rusztowanie, aby nie obciążając zbytnio kajaka nieść ubranie możliwie na wyższy poziom.
Pierwsze miejsce w tym konkursie zajęły u nas blaszane puszki po konserwach. Wynik
polowania na nie świadcz o wyższej wartości myśliwego. Naturalnie, takie szczęśliwca, który
by ocalił przed wilgocią całość swoich rzeczy, nigdy nie było. Chodziło nam już jedyni
uratowanie kompletu niezbędnej pościeli nocnej. Suchy pled — to marzenie, to rozkosz
wyższego gatunkowi byliśmy mordować się przez cały dzień na straszniejszych wertepach,
byle mieć noc suchą i ciepłą. Więc: na dno kajaka kilka skrzyżowanych patyków, na to brudna
bielizna i pończochy (niech na siąka), na to wszystko blaszanki, pudełka i obuwie Całość
pokrywa się złożonym, pustym plecakiem, (brezent nie przemaka) i dopiero na to idą części
garderoby, według stopnia ich użyteczności. Na samym wierzchu pieczołowicie owinięty w
jakąś koszulę leży on koc.
Kajakowe postoje są do siebie podobne. Czy to będzie w Afryce, czy w Brazylii, czy na
tureckim gdzie na brzegu, wszędzie przywita cię jednakowy tłum gapiów. Najpierw najmłodsze
dzieci, potem nieco starsze, wreszcie dorośli, a wszystko spieszy jak na cyrkowe widowisko
zająć dogodne miejsce. Amfiteatralnym półkolem przyprą cię do koryta rzeki, wydziwiają,
dotykają palcami, kiwają głowami.
W Słowacji mieliśmy powodzenie wyjątkowe. Góralskie, wichrem poorane twarze, z pipkami
w ustach, obok europejskich gołowąsów, a wszyscy w czarnych kamizelkach i szerokich
podpasanych portkach. Oto gościnni i serdeczni dźwigają nam toboły, wynoszą łodzie i za
chwilę długa karawana, uzbrojona w sprzęt wioślarski, ciągnie ku wskazanej karczmie. Starzy
gazdowie biorą nas w obroty. Kraśne dziewuchy intrygują naszą brać włóczęgowską. Raz po
raz któryś znika za drzwiami, kuszony magnesem skrzących się oczu.
Śpimy na pachnącym sianie.
Doskonały wynalazek, oto nowy sposób jednania sobie ludzi: fotografia! Słowo to stugłosym
echem przelatuje wioskę z krańca w kraniec. Na przestrzeni półtora kilometra nagle powstaje
ruch nie do opisania. Podkasawszy jubki, pędzą kobiety hen aż do ostatniej gdzieś chaty, aby w
nowe przyoblec się szatki, aby odświętne włożyć korale. Ojej, a boć to i święto nie byle jakie!
Fotografia!
Za chwilę barwne to wszystko, uwstążkowane, ukoronkowane usiadło wokoło i czeka. Czeka
długo, cierpliwie, posłuszne rozkazom dziesięciokrotnie zmieniając miejsce, pozując twarze
„na sztywno”, dumnie wypinając białe gorsy. I bez najmniejszej pewności, czy aby kiedy
dostaną odbitkę. Troskliwe matki wystawiają swoje dzieci na front, uciszając je wymownym
klapsem. Każą uśmiechać się do obiektywu. Któryś z moich towarzyszy wygadał się niechcący,
że jestem lekarzem, odtąd już nie mam spokój uraz to nowy i nowy pacjent wciska się do
karczmy. Pytam, jak daleko mieszka lekarz?
— Obok, w miasteczku, będzie z kilometr drogi, za górą.
Dziwni ludzie! (Potem podczas włóczęgi po świecie nieraz stwierdziłem, że świeżo przybyły
lekarz cudzoziemiec cieszy się wśród miejscowej ludności nadzwyczajnym autorytetem i
wzięciem. Nikt z miejscowych konkurencji nie wytrzyma.) Z trudem broniąc się przed
pacjentami, przyspieszyłem odjazd.
Serdecznie żegnani przez tłum odprowadzający nas, wsiadaliśmy już do łodzi, gdy raptem ktoś
woła p od strony wsi. Stajemy, czekamy. Oto zjawia się zasapany chłop z krową na postronku.
Czyżby zapragnął nas ciepłym mleczkiem poczęstować? Nie, tym razem chodzi mu o poradę
lekarską, krowa zachorowała, dalibóg, ciekawszej pacjentki nie miałem i mieć nie de.
Wymawiam się jak mogę, przepraszam:
— Nie jestem lekarzem od zwierząt.
— Ależ ona się na tym nie pozna! — uspokaja nas chłop.
— Nie mam czasu, trzeba płynąć... Odpłynęliśmy. Niedługo, niedaleko, parę zaledwie skrętów
rzeki i już Orawski Zamek, zbójników, Janosików naszych postrach. Niezdobyty sokół
tatrzański.
Próżno się porywać do opisów, słabo wypadną, banalnie. Próżno układać poetyckie rymy —
słów zabraknie. Przede wszystkim trzeba wyjechać z nagła, za nawisłych skał. Trzeba być
nisko — niziuteńko, przy fali. Trzeba czuć natłok piętrzących się nad gór, aby sobie wyobrazić,
aby zrozumieć nagły pionowy skok ponurej cieśniny w wolną przestrzeń pól, ośle się zielonym
słońcem trawy, wiosła złożyć i oniemieć w zachwycie nad boską fantazją człowieka. Oto w
otoczeniu łąk i zbóż, na szczycie wysokiej, prostopadłej skały, zlana z nią w jedną całość tkwi
bezkonkurencyjna w pionie, zębata, poszczerbiona baszta. Dalej, niżej, coraz niżej schodzi
zamek rozległymi tarasami ku dolinom rzeki. Czerwone szpice ostrych daszków, badawcze
oczy groźnych strzelnic, balkony, porosłe dzikim winem, gościnnie zda się proszą: „wejdź”. A
tu nie ma drogi. Kędy obrócisz wzrok, najeżone głazy i piach skalisty, sypiący się na ciebie z
góry. Lepiej nie podchodź bliżej: smoły ci naleją, kamienie zrzucą. Niejeden próbował.
Niejeden poszczerbił zęby i odszedł niepyszny od tej szklanej góry. Dziś nie ma tam królewny i
księcia nawet nie ma. Próżno żelazne paszcze kły z bramy szczerzą. Nie trzeba kołatać, wrota
otworem stoją, ale od drugiej strony, od pochyłego zbocza.
Pochyłą serpentyną pniemy się ku górze, wchodzimy na podwórko; pustka, żywej duszy nie
ma. Hop, hop!... Hej, hej!... Nie ma nikogo. Dziwny nastrój. Puste korytarze. Echo własnych
lękliwych, cichych kroków wraca z pobrzękiem ostróg i chrzęstem rycerskiej zbroi.
Znów krzyczę, znów wołam — nikogo. Błądzimy dalej sami po krętych schodach, z sal do sal.
Zaglądamy w dębowe odrzwia, wrzucamy kamienie do lochów, próbujemy zardzewiałe
zasuwy. Średniowieczny surowy nastrój zstąpił w nas. Kroczymy ciężko i poważnie. Gubimy
się w krętym labiryncie przejść. Spotykamy się znowu najdziwniej, naniespodziewaniej.
Wreszcie trafiamy do tamtej, widzianej z dołu, najwyższej baszty. Drewniane dyle podłogi
przeświecają pustką: pod nami daleko, daleko w dole trzy kajaki; wyglądają stąd jak rzucone
niedopałki cygar, śmiesznie małe i śmiesznie zabawne.
Niesamowicie się robi nad przepaścią: mury zmurszałem wiekowe, bale spróchniałe, nienowe,
kiedyś muszą runąć; może właśnie teraz, może właśnie w tej chwili?
Widoki oglądane z baszty orawskiego zamku przypominają zdjęcia lotnicze.
Schodzimy milcząc przejęci chwilą. Dopiero przy wyjściu spotykamy dozorcę. Płacimy bilety,
wdzięczni... ach, jak wdzięczni za miłą jego przedtem nieobecność.
Zamek w Orawskim Podzamczu jest bezwzględnie najpiękniejszy z dotychczas przeze mnie
oglądanych. Zresztą, trafiłem tam w odpowiednim nastroju: nie było tam jeszcze
zwiedzających, nie było oprowadzających, słowem nikt i nic nie psuło charakteru oryginalnego
średniowiecza. Snułem refleksje, jakie się miewa błądząc po zaułkach starego Gdańska czy
Krakowa, gdzie człowiek ogląda i samego siebie i zdziwiony przeciera oczy, że mu wyloty
kontusza nie wyrosły u ramion.

Wag

Wag był przedmiotem kilkudniowych naszych maj rżeń. Nowa nazwa przynosi ze sobą
nadzieję jakichś zmian na lepsze. Liczyliśmy na solidność tej rzeki jak na Zawiszę. Tam
znajdziemy odpoczynek od mielizn, zginą wreszcie zdradzieckie kocie łby raf i popłyniemy na
żaglach bezpieczni i spokojni.
Kiedyś ktoś opowiadał, że Wag źle pachnie. Jeszcześmy nie wypłynęli na jego wody, a już
możemy tę opinię potwierdzić. Przestańmy się bawić w piękne słówka: to nie „zapach” — to
smród, stężony siarkowodoru, zgniłych jaj. Każdy powiew wiatru Wyprawia o mdłości, coraz
silniej, coraz wszechwładniej opanowując nosy. Wreszcie piekielna ta siarkowa atmosfera
pochłonęła nas całkowicie. Wiedzieliśmy, że tak być musi. Trzeba więc przetrzymać tę nową
próbę.
Spotkanie Orawy z Wagiem malownicze, dalej monotonia. Woda prawie czarna, głęboka i
wartka. Brzegi równe, regularne, na nich kolej i szosa. Na dalekim horyzoncie Mała Fatra —
musimy ten mur przebić.
Mielizn tu istotnie nie ma, ale dwukrotnie silniejszy prąd niesie na złamanie karku,
emocjonując miejscami niemało. Kulminacyjnym odcinkiem pozostanie zawsze słynny
przełom Wagu przez Fatrę.
Może te wszystkie przełomy, porohy i wodospady nie byłyby takie „straszne”, gdyby nie,
opowieści miejscowych ludzi. Tyle niesamowitych historii, tyle przestróg, tyle dobrych rad i
gróźb spada na głowę biednego człowieka, że traci resztkę sportowego animuszu i gotów jest
rej terować jak niepyszny.
Tak było owego pamiętnego dnia, kiedy zziajani wiosłowaniem, przemoknięci do nitki, bez
suchego koca, przybiliśmy do nieznanej wsi na nocleg.
Nie myśleliśmy w tej chwili o przeprawie, nie zwracaliśmy uwagi na mapę. Deszcz siąpił na
świat i na dusze, a szara, gnębiące szara mgła pełzła od gór doliny.
Apatyczni i zrezygnowani usiedliśmy na ławach karczemnej izby, wpatrzeni w piec, skąd miała
przyjść gorąca strawa.
Żółte światełko naftowej lampki próżno się starało Przebić sadzę zakopconego szkła, a
mrukliwy gospodarz podsycić ogień. Mrok pochłonął i włóczył leniwie myśli po pajęczych
kątach. Ponury nastrój oplótł nasze głowy i sykiem mokrych drew sklejał powieki.
Spoza nie domkniętych drzwi słychać było szum niedalekiej dalekiej wody. Prąd wali z
rekordową siłą, nic dziwnego — niedaleko już przełom. W tej chwili jest zupełnie obojętne, jak
się zachowuje rzeka. A niech leci! Niech tłucze łbem o przybrzeżne kamienie, niech S wariuje,
jak chce, byle nie z nami. Siedzimy zasłonięci od wiatru, jest ciepło i sucho. Głowa ciąży
ołowiem, raptem stuk. Przeciąg targnął płomieniem lampy. Drzwi otwarły się na oścież i
ukazała się w nich bar czysta postać chłopa.
Rozejrzał się spode łba, splunął poza próg i za trzasnąwszy mocno drzwi za sobą, stanął
pośrodku izby. Powiódł ciekawie wzrokiem dookoła, ale bez najmniejszego zdziwienia i tym
się różnił zasadniczo od dotychczasowych naszych obserwatorów. Usiadł milcząc obok mnie
na ławie. Oparł rozkudłany łeb na szerokich łapach.
Niejeden już rok tu mieszkał pewnie, niejedną przegnał przez wagowe porohy. Twarz poorana
wichrami, czupryna wypalona słońcem, typ starego flisackiego praktyka. Senna cisza panowała
dalej.
— Towi na takich szkrupinkach chcete plawatf Wagom?... — Ha, ha, ha! — zaśmiał się
ponuro, złe wróżbnie.
Cisza. Nie odpowiadamy nic. Niech da spokój! Jesteśmy pomęczeni, obojętni.
— Ej, otrepeż was tam, otrepe... treski budu z was letat , treski, howorim wam! — powiedział i
kiwnął! głową patrząc na nas swoim wypłowiałym wzrokiem, jak na duże dzieci, ni to
ironicznie, ni to z politowaniem. Smętek zajrzał nam dreszczem w oczy. Nadstawiliśmy uszu,
niech mówi — on lepiej rzekę zna, wytłumaczy, nauczy. Spostrzegł zainteresowanie i jął
burczeć dalej, posępnie jakoś i opryskliwie. A słowa jego tłukły basowym młotem w nasze
biedne, zmarznięte i skołatane mózgi, jakby ostatni upór wybić z nich miały, ostatnią ambicję
przy głuszyć.
Opowiadał o łodziach rozbijanych, o tym, jak szczapy leciały z nich na parę metrów w górę,
jak ten i ów tonął na przeprawie.
Ot i niedawno zginął rybak — dobry był żałowali wszyscy. Drugi zeszłego lata też leciał na
Bieski Skałę; wyratował się, ale źle już z nim było, oj, zlej. A wszystko to łodzie mocne,
rybackie, nie to, co nasze... „szkrupinki”!
Splunął pogardliwie. On rzekę zna, to nie żart! Prąd silny, coraz silniejszy. Leci się wprost na
skały i ni skierujesz!
Trzy zakręty ostre, zębate, najeżone rafami. Pierwszy zakręt — skała Margitta, drugiego nazwy
nie pamiętam, a trzeci, ten najgorszy to słynna Bieska Skała. Kto tamte dwie ominie, na trzecią
na pewno wpadnie.
Słuchamy i coraz markotniej się nam robi na duszy. A może zaniechać próby? Może ominąć
śmiertelny przełom szosą? Może pociągiem? Wydatek nieduży... Myśl przed chwilą senna i
apatyczna, teraz chorobliwie rozdygotana, trzepocze w naszych głowach wstydliwym strachem.
Wstydziliśmy się jeden drugiego, baliśmy się wzajem wyczytać w oczach znaną myśl.
Ambicja sportowa jednak, pomimo duchowego oklapnięcia i apatii, robiła swoje: usta milczały.
Flisak tymczasem nie próżnował, padały dalej słowa groźne jak złomy skalne, ponure jak
głębie grot.
Wreszcie zdławionym, nieswoim głosem któryś z nas błysnął brawurą; uśmiechnął się poprzez
znużenie, machnął lekceważąco ręką.
Et nie pierwszyzna, jakoś tam przepłyniemy! Pewnie, że przepłyniemy! — krzyczeliśmy teraz
na przemian, aby lęki własne zagłuszyć, aby zapał nie wystygł i żeby uwierzyć w prawdę słów.
Skandowaliśmy rzucone w przestrzeń zdanie mocno, z akcentem bohaterstwa, byle zniweczyć
nurtujący w duszach strach, byle uspokoić tłukące się serca.
Wszystko byłoby inaczej wtedy, gdyby nie ten „bieski” nastrój przed tą Bieską Skałą! Czy aby
ten cały flisak nie spod „bieskiego” sztandaru pochodził? Chytrze bestia wybrał porę na
czortowe swoje opowieści. Załamaliśmy się psychicznie wszyscy bez wyjątku. Ci, co słabiej
pływali lub mniejszą czuli adorację do wody, prosili kolegów o przekazanie ostatniego słowa...
„Jej”; niektórzy coś o matkach z roztkliwieniem wspominali, słowem szliśmy spać tego dnia
ponuro, niby z widmem gilotyny... nieszczęśliwi straceńcy!
Dziś, gdy wspomnę te ciężkie chwile, śmiech ogarnia i litość, ale tak było, fakt!
Niechaj flisakowi temu śmierć będzie lekką! Niechaj szczęśliwie płyną jego łodzie! Należy mu
się szczera wdzięczność za tyle niesamowitych wrażeń; za tyle wzruszeń przedśmiertnych, bo
czymże by była bez nich cała nasza wędrówka? A wreszcie, niech go... gęś kopnie!
Świt wstał popielaty jako i my sami. Zjedliśmy, co dano. Zapłaciliśmy, co żądano i wlekliśmy
niewyschłe jeszcze manatki do posępnych naszych „trumien”.
Poczucie koleżeńskie wzięło tu po raz pierwszy w łeb: każdy chciał opóźnienia, każdy chciał
płynąć ostatni, w ogonku.
Los rozstrzygnął. Pierwszy poszedł Sancho, drugi Don Kichot, trzeci i ostatni Rosynant. Na
wodzie, kiedy poczuliśmy wiosła w rękach, a pod stopami stery, raźniej się zrobiło na duszach i
wczorajszy strach Pierzchnął bezpowrotnie.
Parę kilometrów spokojnej drogi i zaczęło się!...
Właściwie, co się zaczęło, a co się skończyło, dotychczas nie wiem! Wszystko przemknęło w
zawrotnymi tempie, głupio łatwo. Żadnych „przeżyć”, żadnych emocji.
Jak zwykle, na wstępie mały wodospadzik: trochę szumu, trochę piany, trochę krzyków:
„Prawo! Lewo! gorączkowe ruchy wioseł i po wszystkim.
Nieudany manewr Don Kichota spowodował jego odpadnięcie na ostatnie miejsce, co nie
bardzo licowało z rolą „kierownika wyprawy”, ale trudno — vis major.
Sławetny przełom wygląda mniej więcej tak: rzeki i góry szły sobie poczciwie na spacer w
odmiennych nieco kierunkach i oto w pewnym punkcie nastąpiło ich spotkanie. Rzeka sądziła,
że wpłynie na góry, góry bezskutecznie wpływały na upór rzeki; w końcu — jak to zwykle
bywa w chytrej dyplomacji — wybuchła krwawa wojna. Rzeka przebiła się na druga stronę,
więc niby zwyciężyła, ale jakże marnie. Przed chwilą szeroka, majestatyczna, samodzielna,
teraz w miejscu przełomu musi się kierować nie wolną jak dotychczas fantazją, lecz
obowiązującym tu „traktatem górskim”. Więc zirytowana srodze, prychając i plując na
porządki, mknie nerwowym krokiem, kędy góry „łaskawie” pozwolą. A góry głodne widoku
hańby naigrawają się, szykanują, nadstawiają zęby na ostrych zakrętach, podstawiają nogi,
ściskają podstępnie biodra, aż biedna, obłąkana rzeka z wściekłości tłucze głową, skacze przez
progi jak szalona, przeciska się w szczeliny i syczy z bólu.
Najgorszy z trzech zakrętów rzeki to zakręt Bieski Skała. Podobno ciężkie łodzie rybackie nie
zawszą potrafią skręcić w porę i niesione siłą prądu wskakują na zdradliwy ząb.
Kajakom manewr taki nie sprawia najmniejszej trudności, trzeba tylko płynąć dłuższym,
zewnętrznym brzegiem.
Przebyliśmy naszą „zmorę” i uśmiech przyjacielski rozjaśnił nam twarze, a tu i zamczysko
stare wita. Popas dla nabrania sił i podzielenia się wrażeniami.
Czynimy rzekę współwinną z flisakiem, jesteśmy źli na nią teraz, że nie dała spodziewanych
emocji, że po prostu bezczelnie nas nabrała na kawał. Tyle nerwów zszarpanych na próżno. Ale
nie ma złego, co by na dobre nie wyszło; postanawiamy odtąd gwizdać na wszelkie groźby i
przestrogi „ludzi miejscowych”.
Za górami Wag znowu się uspokaja, tworząc tylko w paru miejscach nagłe, karkołomne spadki,
po których zjeżdża się, jak po lodzie. Podróż taka przypomina falistą kolejkę w kopenhaskim
Tivoli, tylko miłej sąsiadki brak, no i parasola dyrekcji! Jakżeż niepodobny teraz do
niedawnego potoku, pełnego młodzieńczych porywów. Powaga i stateczność wygląda z leniwej
czarnej głębi.
Powiał szkwalisty, silny wiatr w dobrym dla nas kierunku. Postanowiłem wypróbować żagle.
Koledzy protestowali, żałując czasu, lecz uparłem się — robię swoje. Wiatr nie dał na siebie
długo czekać i skoro tylko banderka furknęła na liku*, zacisnął mi szotem** dłoń i szarpnął tak
nagle, tak złośliwie, a niespodziewanie, że kajak przechylił się w przerażeniu aż po sam
falochron. To widząc wiatr przechera przeskoczył na drugą stronę i dmuchnął znowu stamtąd,
wiele miał sił w płucach, a ja naiwny nie zdążyłem usiąść nisko na dnie łodzi, aby ją
zrównoważyć. Skutek był oczywisty — wywrotka!
Wywróciliśmy się tak prosto, prędko i zwyczajnie, to zwykle bywa, gdy szkwał przerzuci
żagiel.

*Lik - krawędź żagla obszyta liną (likliną).

**Szoty – lina lub zespół lin i bloków służący do ustawienia żagla odpowiednim kątem do
wiatru.

Wynurzyłem głowę wściekły na siebie, co się zowie. Oglądam się po wodzie: tam wiosło, tu
koszula, tam inny szczegół garderoby zawsze się coś zapomni włożyć do luku.
— Patrz! Apteczka tonie, chwytaj apteczkę! — wrzeszczy wniebogłosy towarzysz.
Nurkuję parokrotnie, ale nie widzę. Wyłowiłem, co mogłem, chwyciłem to wszystko w zęby i
aportuję do brzegu.
A kajak? Kajak ciągnij! — krzyczy znowu Antek. Zastanowił mnie ten krzyk... Dlaczego ja
mam ratować, męczyć się, a on w niczym nie pomaga, tylko rozkazuje? Podnoszę wzrok, skąd
leci głos, a tu taki widoki na wywróconym do góry dnem kajaku siedzi niezdarnie okrakiem,
mocno trzymając się oburącz, blady n strachu mój Antek i... rozkazuje!
— Czemuż sam nie holujesz łodzi? pytam zdziwiony i zły.
— A bo widzisz, nie umiem pływać! — pada lakoniczna odpowiedź.
Zatkało mnie... po prostu zatkało ze wściekłości. Na chwilę zaniemówiłem. Pierwszym
warunkiem wszakże przy werbowaniu załogi była umiejętność pływania! Zresztą, komu do
głowy przyjść mogło, że Antoś — stary wioślarz — nie umie pływać! Siedzi oto terał pokraka
nieszczęśliwa, i drży, a ja holuję Don Kichota.
Myślałby może kto, że Antoś poczuł skruchę, że się zawstydził? Gdzież tam! Zaledwie dotknął
nogą pewniejszego gruntu, nuże łajać, nuże wymyślać: a to zły żagiel, a to niedołęga, a to
„wywróciłem go na złość”, itd.
Przy akompaniamencie gderania wpływamy w koryto Dunaju. Trochę pracy pod prąd i już
przed nam wioślarski pomost klubu sportowego w Komarnie. Tu zatrzymujemy się. Dwóch
sympatycznych Węgrów bierze nas w gościnne obroty, częstują piwem i paprykarzem. Oczy
wyłażą nam z orbit, języki puchną, włosy stają dęba, ale jemy, bośmy już dawno gorącego jadła
w ustach nie mieli.

Dunaj

Na Dunaju rozpoczął się nowy etap wędrówki, nie tyle z powodu zamiany górzystego
krajobrazu na nizinny, ile z racji ostatecznego skrystalizowania się naszego stanu
psychicznego. Odtąd zapanowała dysharmonia i bezhołowie. Nie można tego nawet nazwać
kłótnią, to była zgryźliwa wzajemna niechęć. Ten irytował tamtego, tamten tego, wciąż ktoś
komuś dogadywał, gryzł i warczał.
Monotonia szerokiej rzeki strasznie męczyła. Obserwując załogę, przeczuwałem, że długo tak
nie pociągniemy, może paru silniejszych wytrzyma próbę, reszta skazana jest na maruderkę.
Kajaki ciekną w najokropniejszy sposób. Co godzinę dobijamy do brzegu i wylewamy wodę.
Rzeczy przemokły. Noclegi wilgotne. Humory słotne!
Któregoś z takich monotonnie zgryźliwych dni spokojna powierzchnia Dunaju nagle
zafalowała, zerwała się białymi grzywaczami do biegu za wiatrem. Przerażone kajaki stanęły
dęba, dały nura pod wodę, wyskoczyły znowu, szarpnęły szotami za ręce i pognały jak
zwariowane ku niedalekim brzegom.
Tymczasem mała czarna chmurka sunie nad wodą, przed sobą liliowy słup deszczu. Atak
sztormowy, zawadiacki jak krew mieszkańców tej ziemi! Fale One, krótkie, spiętrzone raz po
raz zalewają nam łowię. Z nieba lunął istny potop. Temperatura opadła znacznie, a wiatr jął
wyczyniać hocki-klocki. Zwinąwszy żagle rej terujemy na wiosłach do brzegu.
Żegluga dużą rzeką należy bez wątpienia do najnudniejszej turystyki: oddalone brzegi nie
bawią oka różnorodnością szczegółów, są zwykle piaszczyste lub błotne. Szybkości prądu nie
odczuwa się tu bezpośrednio. Neurastenia opanowała więc wszystkich, a gdy ponadto
rozpoczęły się zabójcze wprost lipcowe upały i trzeba było pracować przez cały dzień wiosłem
— oklapli moi towarzysze, rozkleili się, roztopili zupełnie. Możeby i mnie ten los spotkał,
gdybym nie odziedziczył po nieznanych dziadkach murzyńskiego umiłowania słońca Ze
słońcem jestem za pan brat, nie znam okrycia głowy i ciemnych okularów, śmieję się z
korkowych hełmów i innych wynalazków na łysinę. Słońce, woda i powietrze mogą tylko
uzdrowić. Mówię z doświadczenia, nie z teoretycznych obliczeń kalorii cieplnych. Znam
słońce Afryki Południowej i Środkowej, znam równik i zwrotniki, znam gorąco brazylijskiego
lata i wszędzie czułem się bosko bez czapki.
Czułem się na Dunaju wyśmienicie i to właśnie najwięcej drażniło moich „rozgrzanych”
kolegów. Postanowili w południe odpoczywać. Tymczasem na brzegu nie było zarośli.
Siedzieliśmy więc pod parodią krzaczków, zasłonięci tylko płótnem namiotu od wiatru, ale nie
słońca, wycierając pot i ciężko dysząc. Stawałem się gderliwy, moralizatorski. Ogarniała mnie
szewska pasja na taki stan rzeczy. Słowem, humory nasze dosięgały „zenitu”.
Od Belgradu zaczęło się powolne zjeżdżanie do piekła, Z każdym dniem goręcej, z każdym
dniem zgryźliwiej. Nawet ja nie mogę już wyjść na piasek bosą nogą — parzy. Zbliżamy się do
Żelaznej Bramy, postrachu naszych rodziców i naszych narzeczonych.
O Żelaznej Bramie opowiadano przez cały rok. Żelazną Bramą odstraszano od wyprawy. Ona
wreszcie podnosiła nasze skromne wysiłki do wyżyn „bohaterstwa”.
A oto jest, tuż przed nami.
Siny łańcuch gór zatarasował drogę, musimy przebić się na drugą stronę wraz z rzeką. Tyle dni
monotonnego współżycia z Dunajem wytworzyło ukrytą solidarność z rzeką: to jedna całość —
kajaki, my i ona. Drży, boi się, rozlewa na boki. Szeroko, daleko, kędy okiem sięgnąć — woda,
woda.
Zatrzymała się przed łańcuchem gór, spiętrzyła, nabiera tchu do walki. Nie wierzymy oczom:
to już nie rzeka, to olbrzymie jezioro, brzegi giną w perspektywie horyzontu. Dwa i pół
kilometra szerokości. Gdyby nie prąd, można by zabłądzić. Prąd jednak niesie nas ku skałom.
Musimy je przebyć! Musimy!
Przed nami tuż — Żelazna Brama. Baczność! Trzymać mocno stery!
Stan nerwów załogi lepszy niż wtedy przed Bieską Skałą. Strachy na lachy, lecz zełgałbym
najbezczelniej, mówiąc o wielkiej odwadze. Była w tym naszym „jakoś przepłyniemy” duża
doza samobójczej rezygnacji. Bo cóż wiedzieliśmy o Żelaznej Bramie? Z ręką na sercu nic, a
dokładniej: parę lakonicznych słów ze szkolnej geografii albo „legendarne” opowieści turystów
oglądających widoki z pokładu statku, albo wreszcie „bohaterskie” i zgoła nieprawdopodobne
opisy poprzedników na kajakach.
Wiedzieliśmy o tym, że dopiero od niedawna chodzą pod prąd statki morskie o szczególnie
mocnych silnikach, słabsze zaś holowane są przez lokomotywy.
Że wzdłuż brzegu ciągną się mogiły tych, którzy zginęli przy przeprawach na tamtą stronę, gdy
jeszcze nie było regulacji.
Że szum spadku wody słychać o parę kilometrów przed Bramą (nic podobnego!).
Czy po tym wszystkim zdziwi kogo nasz strach i nasza rezerwa?
Dunajowy przełom zaczyna się malowniczo i oryginalnie: z piaszczystej szerokiej równiny
wpada rzeka w górzysty wąwóz. Przy wejściu do wąwozu, widocznie dla uzasadnienia nazwy,
stoją dwie zębate baszty starych zamków, wystawionych podobno z polecenia króla
Sobieskiego po obronie Wiednia.
Postanawiamy uczcić polskie pochodzenie zamków zjedzeniem tutaj największego kawonu.
Należy pokrzepić się przed tym, co nas czeka, bo przyszłość mało pewna!
Ponuro jakoś i nie zachęcająco wygląda rzeka przed nami — czarne deszczowe chmury,
zebrały się nad szczytami gór i mgłą deszczu zasłoniły wąwóz.
Dwa światy: tu osłoneczniona, lazurowa dolina, tam — tajemnicza otchłań Żelaznej Bramy.
Ten kontrast źle wróży!
Ruszamy. Wpływamy w korytarz pośród skał. Ulewny chłodny deszcz oblewa nasze rozpalone
„szaleńcze” głowy, ale bezskutecznie — nie cofniemy się już! Nie cofniemy! Tylko do
brzegu!... Prędzej do brzegu, ukryci się gdzie na noc, uciec pod suchy dach.
Gwarna izba wiejskiego szynku wita nas pomrukiem zdziwienia. W oparach alkoholu kiwają
się głowy. Gospodarz, o chytrym wyrazie oczu, skacze, uwija się dookoła — zwietrzył łatwy
zarobek. Oczy się nam kleją ze znużenia. Policjant jugosłowiański zapałał do nad
nadzwyczajną serdecznością, każe pić kwaśną lurą najtańszego wina toasty za przyjaźń
słowiańską. Na szczęście nasz fundator przestaje wkrótce rozróżniać osoby i przemawia do
krzeseł równie czule, jak do nas. Korzystamy ze sposobności, by się ulotnić do sąsiedniego
pokoju, gdzie na stołach i ławach przygotowano nocleg.
Rano gwałt! Oberżysta chce z nas zedrzeć potrójną cenę. Nie na takich trafił! Każemy się
prowadzić do wójta. Wójt przesądza sprawę na naszą korzyść. Odbijamy, odprowadzani
nienawistnym wzrokiem. Nienawiść skonkretyzowała się w dotkliwej dla nas przykrości: oto
spostrzegam za chwilę brak dziennika okrętowego. Pisałem go tak skrupulatnie, tak sumiennie,
a tu wszystko na nic. Łotr oberżysta znał czułe miejsce turystów, wiedział, gdzie uderzyć.
Parę kilometrów za wsią Dunaj zwęża się jeszcze bardziej. Przed tym zwężeniem stoi na
lewym brzegu domek strażnika, obok maszt z olbrzymim, parometrowej średnicy balonem.
Podniesiony balon to znak, że w kanale statek.
Dobijamy. Delegacja idzie na wywiad. Po półgodzinnym oczekiwaniu wracają. Strażnik, jako
człek naprawdę obeznany, nie robi z muchy słonia. Śmieje się ze strachów... „Trzymajcie się
znaków i jazda”. Poprawiły się humory, poprawiła się pogoda.
Fizycznie namęczyliśmy się strasznie w tej Żelaznej Bramie, winę za to ponosi Tadek „Sokole
Oko”, ,,wyglądacz kamieni”, „czołowy kapitan”, posiadacz lornetki, słowem — przewodnik.
Mierzył on kajaki miarą oceanicznych statków. Musieliśmy płynąć akurat środkiem
wytyczonego koryta w obawie natknięcia się na podwodną rafę. Takie utrzymanie kierunku w
krętym kanale przy zawrotnym prądzie wymagało szalonej pracy wioseł. Lataliśmy niby
powariowani od znaku do znaku, od brzegu do brzegu, obiegając w kółko czarne i czerwone
znaki, zupełnie jak w palancie. Piana leciała z wioseł, piana leciała z ust, byliśmy godni
pożałowania. A prąd? Ten, mądry, niósł nas w prostej linii, bez żadnych zboczeń, mimo
upatrzonych znaków. Należało mu tylko zawierzyć, a obeszłoby się bez emocji i wzruszeń
Bakeny (czerwone i czarne) pływały na olbrzymich, zakotwiczonych balach, które dla
kruchych kajaczków były najgroźniejszym niebezpieczeństwem. Parokrotnie, omanie
trzepnąłem o nie sterem, a wtedy, w myśl przepowiedni wagowskiego flisaka, niezawodnie
zostałyby tylko drzazgi. Opętani hipnozą okrętowych przepisów zygzakowaliśmy dalej. Mając
dwadzieścia centymetrów zanurzenia, szukaliśmy koryta dziesięciometrowej głębokości
przezorność nie zaszkodzi.
Po ukończonym „biegu na przełaj” rozpoczyna Dunaj bieg przez płotki. Co parę kilometrów
naturalna tama z raf, skąd woda spada tarasowym wodospadem. Przed każdą tamą rzeka
rozlewa się szerzej, tworzą jak gdyby jeziorko o fantastycznych, nawisłych skałami brzegach.
Tu mamy miniatury fiordów norweskich, modele grot Capri, tu mamy widoki najpiękniejszych
zakątków świata... oczywiście w skondensowaniu. Najoryginalniejszym jednak zjawiskiem,
jakiego nigdzie więcej na świecie nie spotkałem, są wiry wodne. Całą powierzchnię jeziorka
pokrywają wirujące kręgi na kształt olbrzymich liści Victoria Regia.
Płyniemy jak zwykle gęsiego — łódź za łodzią. Raptem poprzedzający mnie kajak wpada w
pole takiego właśnie „liścia”. Jedno mgnienie i trzystukilogramowy ciężar niby piórko fruwa
na bok i dalejże niby na karuzeli latać tam i z powrotem po wirującej przestrzeni. Niebawem
wiruję i ja. Chwila strachu, rozpaczliwy ruch wioseł i steru, wychodzę z matni, lecz nie na dłu-
go — nowa karuzela chwyta i kręci w kierunku odwrotnym. Tivoli! Znakomite Tivoli! Rychło
oswajamy się z tą zabawą. Umyślnie dajemy kajakom pobiegać; obraca nas twarzami ku sobie,
to znów bokiem, raz w prawo, to znów w lewo.
Baken — metalowa beczka (pława) o kształcie stożkowatym używana na śródlądziu do
wytyczania szlaku żeglownego.

Żadnego niebezpieczeństwa. Zwinne kajaki drwią ze wszystkich przeszkód. Jak straszne

„memento mori” powtarzamy słowa mieszkańców ostatniej wioski: „Kto wpadnie do Dunaju w
obrębie Żelaznej Bramy, ten już nie wypłynie i ciała jego nigdy nikt nie znajdzie”. Rzecz
możliwa, ale kto by chciał próbować tam wpadać.
Ze swej strony każdemu radzę zasmakować tej podróży. W każdym bądź razie dziś, gdy
poznałem żeglugę kajakiem po morzu, problem Żelaznej Bramy wydaje się dziecinnie łatwy.
Nie wymaga żadnej praktyki ani żadnej zręczności.
Jezioro Wirowe (tak go nazwijmy) kończyło się więc tarasami wodospadów. Zadanie sternika i
tu nie było trudne, należało tylko trafić dokładnie na środek spadającej wody. Dalej nic —
siedzieć spokojnie i zachwycać się widokami. Łódź pędzi skokami rozwijając szybkość
samochodu, aż wpadnie w nowe Jezioro Wirowe i tu zatrzyma się.
Tak w kółko jeziorko, tama, wodospad, jeziorko, aż wreszcie, po którymś tam kilometrze,
docieramy do właściwej Żelaznej Bramy, dawniej nie do przebycia, zawalonej skałami, dziś
uregulowanej kanałem. Prawą stronę łożyska dunajowego oczyszczono z raf, pogłębiono i
obetonowano, lewa zaś pozostała nie zmieniona, jakby na pamiątkę muzealnej przeszłości.
Kanał ma cztery i pół kilometra długości — przebyliśmy go w siedem i pół minuty. Szybkość
walącego tutaj prądu rodzi krótkie strome fale. Gdyby nie one nie wiedzielibyśmy o tej
szybkości, gdyż jednostajny kolor betonu znosi wrażenie ruchu. W pewnej chwili Don Kichot
zrównał się z Sanchą i widzę, jak sąsiad staje dęba, dosłownie dęba! Rufa łodzi schowała się
pod wodę, wioślarza zakryła piana, a biedny Tadek (siedział z przodu) zawisł w powietrzu. To
była jedna chwila — sekunda, naprawdę czarowna. Potem nieraz wyprawiałem na morzu po-
dobne akrobacje, nikt mnie jednak wtedy nie oglądał tak bezpośrednio i z bliska. Ten przeskok,
bo tak tylko nazwać można te siedem i pół minuty, to istny lunapark, Płynęliśmy jednym
tchem, nie było tam czasu zaczerpnięcie powietrza. Bajeczna zabawka!
Jeszcze raz powiem, że najnudnieszym szlakiem wodnym jest, bezsprzecznie, duża rzeka.
Szanujący się turysta powinien wybierać albo morze, albo małe, kręte, dzikie rzeczki. Wtedy
mało się jeszcze szanowałem i płynąłem Dunajem.
Otóż po przebyciu Żelaznej Bramy monotonia, nuda i szarzyzna tego rodzaju podróży zaczęła
wyłazić nam bokami, aż wreszcie stanęła ością w gardle. Mieliśmy dość płaskich, błotnistych,
wysuszonych słońcem, po spękanych w czarne szczeliny brzegów, mieliśmy po uszy żółtych
ławic gorącego jak ukrop piasku, a złota kula wschodzącego prosto w oczy słońca
zaczerwieniła powieki i wniosła w dusze mniej wytrzymałych histeryczną neurastenię. Poza
tym upały rosły. Im bliżej południa, tym trudniej było znieść gorąco. Płynęliśmy już wyłącznie
wieczorami. Zgrzyty i kłótnie mnożył się z każdym dniem. Byle co, byle głupstwo, byle
negacja, a już następował wybuch gniewu. Chudłem od walki wewnętrznej i to była szkoła
charakteru, oj była to szkoła!
Stąd nauka dla wszystkich kajakowców: 1) nie płynąć dużą rzeką dłużej niż tydzień i 2) nie
wybierać się na dłuższą wyprawę o trudnej trasie w liczniejszym towarzystwie. Słowem, jeżeli
wyprawa nie jest wyłącznie spacerkiem wypoczynkowym, lecz ma być wyczynem pionierskim,
sportowym, wówczas należy płynąć tylko we dwójkę. Samotność też jest zła. Samotność
męczy, wytrąca człowieka z normalnego życia, tak, że po paru miesiącach dziwaczeje. Zresztą
w dłuższej wyprawie nie jest wykluczona nagła choroba, ukąszenie przez żmiję, zasłabnięcie w
bezludnym miejscu itp. niespodzianki, które bez pomocy towarzysza mogą łatwo spowodować
śmierć.
Zapyta ktoś, czy lepiej podróżować z towarzyszem czy z towarzyszką? Odpowiedź nietrudna.
Długotrwała wędrówka turystyczna w męskim wyłącznie towarzystwie sprowadza olbrzymie
niebezpieczeństwo „schamienia”. Trudne warunki życia przyzwyczajają mężczyzn do zbyt
mocnych wyrazów i gestów, pozbawiając jednocześnie poczucia potrzeby estetyki. Obecność
kobiety znosi ten brak, uszlachetnia szarzyznę dnia powszedniego. Dalej, wielkie zmęczenie fi-
zyczne, głód i pragnienie wprowadza pomiędzy mężczyzn niepotrzebne zgrzyty. Obecność
kobiety w takich wypadkach wyłącza możliwość kłótni. Dlaczego? Rzecz prosta, poczucie
słabości przeciwnika wytrąca nam broń z ręki, stajemy się podświadomie „rycerzami”, nadra-
biamy miną, dodajemy otuchy.
To są dwa olbrzymie plusy wyprawy kajakowej z kobietą, dlatego wolę podróżować z
towarzyszką, podróż taka jest bogatsza w przeżycia duchowe, uczuciowe i estetyczne.
Wracając do Dunaju i zostawionej tam kłócącej się bandy wędrowców, powiem — było źle.
Traciłem już zupełnie wiarę w możliwość pomyślnego zakończenia wyprawy. Wyczułem, że
paru członków załogi już od początku nie wierzyło w możliwość żeglugi morzem. Czułem, jak
się cały gmach rujnuje. Tyle nerwów, tyle zdrowia, tyle uporu i ambicji sportowej miało pójść
na marne? Układałem w myśli projekt ucieczki. Rozglądałem się za towarzyszem. Miałem
jeszcze nadzieję na dwóch członków załogi. Najgorsza sprawa z pieniędzmi, gdyż prywatnie
miałem tylko pięć dolarów, reszta była u kasjera.
Wiedziałem, że w razie rozwiązania wyprawy będą mi towarzysze stawiali przeszkody.
Samego — pod pozorem niebezpieczeństwa — nie puszczą, a więc i pieniędzy nie otrzymam.
Jednak zaciąłem się, postanowiłem dokończyć rejs; nawet w najgorszym wypadku, to znaczy
bez pieniędzy i bez towarzysza.
Po długich błądzeniach wśród wielorakich rozgałęzień pożegnaliśmy się z Dunajem
ostatecznie. Nie powiem, żeby pożegnanie wypadło smutno. Dość mieliśmy tej rzeki i chyba
powrócić do niej nikt z nas nie zapragnie.
Wąski prosty kanał, ryty przez błota, prowadzi od Dunaju prostym skrótem przekątni w
kierunku niedalekiej Konstancy. Ten odcinek drogi poprzez limany zostanie w mej pamięci
jako najmilszy z całej podróży. Czy powodem tego był przedsmak morza, czy pierwsze próby
oddzielenia się od załogi, czy wreszcie niesamowita oryginalność otaczającej przyrody,
bogactwo życia błot dunajowych? Nie wiem. Każda próba opisu wyda się literacką bujdą. Nie
warto silić się na kwiecistość. Dopiero dziś, kiedy poznałem życie brazylijskich lasów
mangrowych, mogę robić porównania. Wieczny ruch, tumult, łopotanie skrzydeł, skrzek
tysięcy różnych głosów, kumkanie z głębin, krzyk z powietrza. Nagły wzlot ptasiej chmury i
cichy, długi szept ruszonej trzciny. Ludzi natomiast mało, zaledwie parę rybackich wioszczyn.
Nie wiem nawet, czy można to wioską nazwać — parę maleńkich chatynek budowanych na
palach. Miejsca tu niedużo, oszczędnie: — stodółka, buda psia, no i podwórko na kilka kur
dziobiących ziarno. Widocznie z powodu braku suchego miejsca kurę traktują tu jako luksus,
natomiast kaczki pływają stadami, te mają raj! Zabawnie wygląda komitywa kaczek z
oswojonymi kormoranami.
Zamieszkują te pustkowia poczciwi i uczciwi „starowiercy”, brodaci, o niebieskich,
słowiańskich oczach, śpiewnym akcencie i bezpośrednim stosunku do ludzi. Kiwają głowami
nad naszymi łodziami i nadziwić się nie mogą. Gościnni, dzielą się każdym kęskiem
bezinteresownie. Wpychamy zapłatę gwałtem, ale widocznie pieniądz nie robi na nich
wrażenia.
Kanały wyprowadziły kajakową trójcę na olbrzymie jeziora; ciągną się one dziesiątkami
kilometrów, jedno za drugim, wszędzie zaledwie na półtora metra głębokie.
Mówiąc ściślej, płyniemy po zielonym kobiercu wodnych zielsk. Niewinnie wygląda ten
dywan, ale w czas sztormu podobno jest straszny, straszniejszy niż morze, bo fale na nim
krótkie, grzywiaste i wściekłe. Niejedną ofiarę rybacką mają na sumieniu!
Wiatr teraz dobry, więc na żaglach przecinamy największy wodny obszar jeziora Razim.
Kilkanaście kilometrów zaledwie dzieli nas od morza, czekam tej chwili z biciem serca.
Wiedziałem, że tam dopiero zacznie się moje życie, tam rozwiążą się ręce. Nie wiedziałem
tylko wówczas, że krok ten będzie początkiem ciągłej mojej tułaczki po morzach.
Słońce zachodziło. Baliśmy się nie znanych brzegów, a zresztą ostatnie dwie noce odebrały
ochotę do dzikich, nie zbadanych noclegów. Przez dwie doby w najokropniejszy sposób cięły
nas komary. Przy tym opowieść o bajecznej ilości jadowitych żmij stawała się aktualna nie
dawała nerwom spokoju. Postanowiliśmy przeto lądować na najbliższym skalistym cyplu i
wyszukać tam za dnia odpowiednio bezpieczny kąt.
Gdy kajaki dotknęły lądu, szkarłatna łuna zachodu zapowiadała właśnie dobry wiatr na dzień
jutrzejszy. Zmęczona, a więc zła załoga zaczęła się kłócić, tym razem na temat komarów i
węży. Zabrałem koc i jazda na wzgórze szukać zacisznej dziury. Wkrótce spałem. Przez sen
jakby ukazał się Czech i śmiał się z czegoś, rozkładając obok mnie posłanie.
Chciałem zapytać o powód dobrego humoru, ale znużenie zmogło mnie w jednej chwili. Śmiał
się gałgan długo jeszcze w noc. Trząsł się koło mnie, rechotał, nie dawał spać. Rano sytuacja
się wyjaśniła. Oto Czech, idąc moim śladem na nocleg, strącił niechcący pod nogi kłócących
się kolegów węża. Powstał popłoch nie do opisania. Kije, wrzaski, gonitwa! Dotychczasowe
teoretyczne przestrogi nabrały od tej chwili ważkości. Wąż uszedł cało, wioślarze natomiast nie
spali całą noc. Postanowili dla bezpieczeństwa nie kłaść się w ogóle na ziemi, lecz wyłącznie w
kajakach.
Kiedyśmy rano, wyspani i zadowoleni, wracali z Czechem nad brzeg morski, zastaliśmy
humory posępne. Oczy podkrążone, usta klnące, nastrój wisielczy.
Pytamy, o co chodzi? Co się stało? Okazało się, że tutaj, właśnie w tym miejscu węże
naznaczyły sobie rendezvous. Do tego jeszcze jakieś szczególnie duże pręgowane pijawki jęły
pełzać przez kajaki i poprzez śpiących „bezpiecznie” ludzi. Skutek oczywisty, — podczas gdy
my spaliśmy najspokojniej, koledzy biegali dokoła łodzi, odpędzając gady.
Od tej nocy rozpoczęła się właściwie nasza wędrówka we dwójkę z Czechem. Odtąd płyniemy
już sami.
Nazajutrz w południowych godzinach ujrzeliśmy Morze Czarne. Pogoda słoneczna, gorąca.
Wiatr wypełnił żagle i z ciasnej gardzieli przesmyku, wyrzucił nas na fale. I tu los się
rozstrzygnął. Załoga zaczęła chorować. Jeden po drugim wysiadali na ląd. W rezultacie Czech
popłynął samotnie na swoim Rosynancie, ja na Don Kichocie. Reszta poszła lądem do
Konstancy.
Jestem wolny! Nareszcie wolny, zależny tylko od siebie. Czuję się w swoim żywiole. Wiatr
wzmógł się.
Wpadłem w egzaltację: śpiewam w ekstazie, to czego nigdy nikt nie skomponował, deklamuję,
czego nigdy nikt nie napisał. Nie myślę o jutrze. To nic, że nie mam jedzenia.
Bawi mnie rozwichrzony włos własnej czupryny, bawi rozchełstana koszula. Prężący się w
dłoni szot żagla sprawia fizyczną rozkosz.
Tak przemknął dzień. Słońce zaszło. Konstanca zapaliła łunę świateł. Brzeg szumi przybojem.
Boję się nocy. Trzeba się spieszyć z lądowaniem!
Decyduję się. Brzeg płaski, piaszczysty. Jakiś namiot świadczy o bliskości ludzi. Spuszczam
przezornie żagiel dobijam na wiośle. Im bliżej brzegu, tym większe fale. Ma się wrażenie,
jakby ktoś bardzo wielki i bardzo silny porwał kajak na ręce i rzucał raz po raz susami wciąż
naprzód. Nie spodziewałem się takiej siły. Poczucie znikomości własnego ciężaru i absolutnej
bezradności otumania. Wreszcie po którymś tam rzucie kajak utkwił nosem w piasku, a ja nie
zdążyłem jeszcze wyskoczyć, gdy nowy bałwan wpadł mi na plecy, zalał wnętrze biednego
Don Kichota i zabrał nas obu ze sobą na morze. Wyskoczyłem co prędzej, ale już za późno.
Kajak obciążony namokłymi rzeczami i wodą stanowił ciężar nie na moje siły, szamotałem się
więc tylko na próżno uczepiony rufy, aby uchronić łódź przed bocznym ustawieniem do
brzegu. Każda nowa fala, to nowy skok łodzi tam i z powrotem, nowe targnięcie mnie za ręce i
wywrotka do wody.
Straciłem nadzieję oraz wiarę we własne siły. Patrzę błagalnie ku namiotom i czekam. Don
Kichot dziobie dalej piasek, a ja powstaję i padam niby bezwolny gałgan, ciągany na boki przez
rufę łodzi.
Na szczęście spoza najbliższego namiotu wybiegli ludzie. Kilku mężczyzn przyszło z pomocą i
Don Kichot ocalał. Poczciwi, kochani marynarze! Nie zapomnę dobrego ich uczynku. Gdyby
nie oni, kresem wyprawy mojej byłaby chyba Konstanca!
Mrok legł na morze. Prowadzony wzrokiem ciekawych żołnierzy, wyżymam ubranie.
Sympatyczny mat, podoficer marynarki rumuńskiej bawi mnie rozmową. Kopią kanał,
odwadniają błota. Mówi, że mu nudno, Bardzo jest rad mojej przygodzie i temu, że mógł do-
pomóc. Słucham wyżymając spodnie... Raptem na tle łuny Konstancy zamajaczył cień małego
żagla i rośnie błyskawicznie zmierzając wprost ku nam. Nie ulega wątpliwości, to kajak ląduje.
Czech blisko!
Wskakuję ucieszony do wody i biegnę na spotkanie; przyjaciela, Nie pozwolę, aby się z nim
powtórzyła podobna przygoda. Damy sobie radę, „mądry Polak po szkodzie”.
Rzucamy się serdecznie w objęcia. Od owej „przygody wężowej”, zrozumieliśmy wspólnotę
zamiłowani i wspólnotę zaprawy żeglarskiej. Wiedzieliśmy, że dotychczasowe kłótnie nie z
naszej były przyczyny i że nam jest dobrze ze sobą.
Ponieważ zalanie kajaku przy lądowaniu jest zazwyczaj powodem wszelkich niepowodzeń
sportowych na morzu, przeto opiszę szczegółowo manewry, jakie należy stosować, aby uniknąć
katastrofy.
Dla przykładu wezmę najgorsze warunki, tzn. silny wiatr od morza i duży przybój, naturalnie
brzeg płaski, piaszczysty.
Czynności rozdzielę na punkty, a więc:
upatrujemy przez lornetkę punktu lądowania;
2.chowamy wszystkie rzeczy do luków wodoszczelnych;
3.dopływamy półwiatrem do trawersu wybranego punktu;
Trawers — kierunek prostopadły do osi symetrii statku. „Na trawersie” — na prostopadłej do
osi symetrii. „Wchodzić na trawers” — wchodzić na prostopadłą do osi symetrii.
4. skręcamy na fordewind i płyniemy wprost na brzeg;
5. przygotowujemy żagiel do spuszczenia, próbując czy się nie zaciął;
6. w odległości mniej więcej stu metrów od granicy przyboju jednocześnie zrzucamy żagiel,
wyjmujemy ster, chowając go do wnętrza łodzi;
7. sternik wiosłem utrzymuje kierunek prostopadły do brzegu;
8. na parę metrów przed piaskiem obaj wioślarze jednocześnie na komendę wyskakują z łodzi
do morza (każdy z innej strony);
9. sternik chwyta się rufy kajaka i wisi za nią dopóty, dopóki łódź nie utknie w piasku (ciało
sternika stanowi dryfkotwę, nadając kierunek łodzi);
1. natychmiast po dojściu kajaka do lądu, sternik staje na nogi i unosi rufę możliwie najwyżej
w górę. Wtedy fala trafiając pod nią wynosi łódź na ląd, wlokąc zarazem wywróconego
sternika. Dzięki takiemu obciążeniu rufy kajak utrzymuje się zawsze prostopadle do brzegu i
przy powtarzającym się podnoszeniu rufy same fale unoszą łódź na brzeg.
Gdy kajak wyniesiony przez morze leży już do połowy długości na piasku i żadna z
największych fanie może go dalej posunąć, wtedy zanosimy rufę bokiem na brzeg i już nie
spiesząc się, spokojni i bezpieczni, odsuwamy się poza zasięg najśmielszego działania wody.
Powtarzam, cały ten zespół czynności jest najważniejszą tajemnicą wiedzy kajakowej na
morzu. Dzielę się z nią z bólem serca. Wiem, że otworzy ona wam drogę do pobicia moich
„rekordów”, ale mniejsza o to, płyńcie! Weselej będzie, gdy się spotkamy w Honolulu!

Fordewind; — pełny, wiatr, wiatr wiejący w rufę statku. Dryfkotwa — kotwica pływająca,
która utrzymuje statek dziobem lub rulą do wiatru) i fali.

Ale do rzeczy! Odbiegłem od tematu. Wesoło gwarząc idziemy z Cześkiem do miasteczka po

zakupy. Humory i nastrój pomimo zmęczenia znakomite. Omawiamy ze wszystkimi
szczegółami przyczyny dotychczasowej wegetacji i cieszymy się z wypoczynku, jaki nam
zgotował przyjazny los.
Po raz pierwszy zdaje się od wyjazdu z Polski spostrzegam piękno gwiaździstej nocy, zapach
traw, migotanie świateł za zatoką i smak... dobrej jajecznicy! w knajpie. Dobrze nam jest i
dobrze będzie odtąd. Rano, serdecznie żegnani przez gościnnego mata, odpływamy. Płyniemy
obok siebie przyjaźnie gawędząc i czyniąc żeglarskie uwagi. Jakżeż inaczej mogła wyglądać
cała wyprawa, gdyby jej skład od początku uległ zmianie! Dopiero teraz w towarzystwie
przyjaciela czuję się sobą, mogę odetchnąć pełną piersią i uśmiechnąć się od ucha do ucha.
Morzem do Stambułu

Stało się! Płyniemy we dwójkę z Czechem. Inni zrezygnowali.

Mając wolną rękę, wybraliśmy spośród trzech kajaków najmniej rozbity i najmniej cieknący;
takim okazał się Sancho Pansa.
Sancho Pansa prócz tego był „neutralny”, to znaczy ani Czech, ani ja nie pochodziliśmy z jego
załogi. Dawało to rękojmię przeciw kłótniom na temat żagla; obaj byliśmy tu na jednakowych
prawach.
Silny wiatr wziął nas w opiekę i pierwszy odcinek podróży przemknął, jak z bicza trząsł.
Brzeg — jak dotąd — monotonny, wysoki, piaszczysty. Jeżeli dalej tak pójdzie, będziemy na
wieczór przy sławnej Kaliakrze.
Wkrótce piasek zmienia się w siną linię skał coraz to wyższych, coraz mniej dostępnych.
Płyniemy teraz od jednego czubka półwyspu do drugiego, przecinając wszystkie zatoki.
Czasami brzeg oddala się na pięć — sześć mil morskich. Sądząc z mapy, niedaleko już
Kaliakra, czyli kres dzisiejszej wędrówki.
Kaliakra to cypel wysunięty głęboko w morze, osłaniający Zatokę Warneńską. Tu, jak na
wszystkich zresztą przylądkach, panują złe wiatry, nigdy nie dające się ująć w prawidła
obserwacji meteorologicznych. W Konstancy ostrzegano nas przed Kaliakra jak przed drugim
przylądkiem Horn. Nie zanosi się jednak na szkwały, pogoda coraz lepsza.
Zmrok powoli zapada. Fala dość duża, ale spokojna; przyzwyczajamy się do niej, nie robi tego
wrażenia co dawniej. Pomimo braku emocji, wycieńczeni jesteśmy solidnie. Widocznie
niedostrzegalne pozornie huśtanie robi swoje, bo dzień spędzony na morzu znacznie bardziej
męczy niż na rzece.
W odblasku łuny zachodzącego słońca zwykle chmury nabierają ponurego, źle usposabiającego
wyglądu. Patrzymy raz po raz na niebo, czy aby nie przyniesie zapowiadanych mocnych
wrażeń?
Biała latarnia morska wypływa na horyzont. Innej po drodze nie ma, jesteśmy nareszcie u celu!
Już słabo widać, tylko szum przyboju świadczy p bliskości brzegu. Chronię się przed wiatrem,
kierując łódź za skały. Cisza. Będzie łatwe lądowanie! Przed nami kotlina, w niej jakiś domek i
olbrzymia łódź rybacka, wciągnięta na brzeg. Pies przyjaźnie merda ogonem i niechętnie
szczeka — wyraz życzliwości i obowiązku. Ku domostwu prowadzą schody z ziemi. Pies
przezornie trzyma się z daleka, wciąż szczeka i wciąż ogonem kiwa.
Dziwny dom: długi, wąski, z szeregiem drzwi jak od korytarza. Pukam w pierwsze —nikogo.
Ostrożnie otwieram: pusta izba, w głębi komin, żadnego umeblowania. Pukam w drugie drzwi
— cisza, otwieram: samo. I tak kolejno cały dom — nigdzie żywego ducha,! Do licha! Ktoś
tego psa wszakże musi karmić.
Bez ceremonii wnosimy rzeczy do jednego z pokój i rozkładamy się tam jak u siebie w domu.
Marzymy o śnie i jedzeniu. Z powodu przeciekania kajaka ni mogliśmy wziąć żywności,
zaledwie trochę powideł, trochę chleba.
Gdy tak gwarzymy przy jedzeniu, nagle jasny kwadrat drzwi rozświecił półmrok iżby. Starzec
o pooranej marsowej twarzy stanął na progu.
Uczyniliśmy gest przyzwoitego zażenowania — zareagował nawet. Z miną najzupełniej
obojętną przeszedł obok nas do komina, zdjął trójnóg i jął rozpalać ognisko. Dziwny człowiek!
Nawet głową nie kiwnął, nie zdziwił się wcale, nie zapytał o nic, jakbyśmy tu wiecznie z nim
mieszkali.
Szukamy sposobu wybrnięcia z niemiłego położenia! Wreszcie Czech, lingwista, rozpoczyna
rozmowę francuską. Z twarzą starca dzieje się coś niesamowitego; rozumiem, że chce się
uśmiechnąć, ale dawno nie miał do tego sposobności i skóra straciła elastyczność.
Jednak otucha wstępuje nam w dusze — to życzliwy! człowiek, nie wypędzi.
Jako ludzie „dobrze wychowani” czujemy się w obowiązku prowadzić salonową konwersację,
próżno się jednak wysilamy, próżno układamy język w akrobatyczne pozycje, a rękami
wywijamy obertasa — starzec nic a nic nie rozumie.
Pomimo niemożliwości porozumienia się wiemy na pewno, że nić przyjaźni pomiędzy starcem
a nami została zadzierzgnięta. Skóra starczej twarzy nabrała elastyczności, a wyraz szorstkich
oczu słonecznego blasku,
O ileż więcej mówiła nam w tej chwili twarz tego prostego człowieka od karierowiczowskich:
„całuję rączki” lub „padam do nóżek!”
Niewiele posiadał — kromkę chleba i czajniczek herbaty: zarówno jedno, jak drugie postawił
przed gośćmi. Nijako było odmówić.
Przynosi słomianą matę, wskazuje: „na niej wygodniej spać!” Poczciwy, kochany, dobry
staruszek — zapisaliśmy go na listę najlepszych... niemych przyjaciół.
Rano łazimy po nagich skałach Kaliakry; tworzą one jak gdyby ruiny starożytnego grodu. Oto
resztki słupów olbrzymiej niegdyś bramy, tam ślady murów obronnych, a tu znowu
szachownica fundamentów.
Na samym czubku półwyspu tkwi biała wieża latarni, obok mały domek. Mieszkają tu trzy
osoby: inżynier z żoną i jego asystent; prowadzą obserwacje atmosferyczne i pilnują latarni.
Opowiadają nam niesamowite opowieści, jakie krążą o tym miejscu. Kiedyś jakoby leżało tu
miasto zniszczone przez najazd turecki. Ludność grodu wycięto w pień, a kobiety w ucieczce
przed hańbą rzuciły się w przepaść do morza.
Oto z tej skały, niech pan patrzy! — mówi inżynier, wskazując na małą platformę, zakończoną
ku morzu urwistą, prostopadłą ścianą.
A tu znowu ma być grób św. Mikołaja. — Takich grobów istnieje dużo na kuli ziemskiej i
każdy pretenduje do pierwszeństwa pod względem autentyczności — dorzuca inżynier
wskazując kamień. Oglądam: dwie ikony bizantyjskie nadają pozór świętości, bukiet zeschłych
kwiatów — pozór ludzkiej pamięci, zresztą — zwykła płyta granitowa.
Schodzimy niżej. Prawie cała skała podminowana grotami, moc podziemnych korytarzy,
zamienionych częściowo na... kurniki i składy inżyniera.
Inżynier pokazuje palcem zamglone szczyty przeciwległego lądu i mówi:
— Tam Warna.
Wziąłem nazajutrz kurs na ten palec i płynę wiatrem.
Na początku wszystko idzie dobrze — wiatr silny, fale duże, ale łagodne — bez grzyw. Po
godzinie jednak pogoda się zepsuła i wiatr poszarpał morze, a my oddaleni jesteśmy od lądu
najmniej o dziesięć mil.
Oglądam się poza siebie na czarny pas chmur, coraz bliższych, coraz groźniejszych. Markotno
się robi n duszy. Woda parokrotnie wlewa się przez burtę. Czech bez przerwy wylewa ją z
łodzi. Milczymy. Jesteśmy zdani na łaskę losu. Puste żołądki też nie poprawiają humoru.
W tej chwili, tuż przed dziobem kajaka, wyłaniają się z wody szerokie łby jakichś morskich
potworów. Mam słaby wzrok, więc nie bardzo ufam sobie, może mi się przywidziało?... Nie, są
znowu! Rybie paszcze, o, druga, trzecia, zabiegają nam drogę, skaczą i szczerzą zęby Rekiny?
— Ale skąd tutaj rekiny? Milczę. Wstydzę się przyznać, bo Czech wyśmieje. Znowu skoczyły,
razem trzy głowy, chyba z pół metra wielkości każda. — Czech! Spójrz, co to za olbrzymie
ryby?
Przyglądamy się uważnie. Nie boją się nas wcale, skaczą tuż przy burcie, sapią i pryskają
wodą.
To delfiny! Zupełnie zapomniałem o nich. Poczciwe psy morskie, towarzysze okrętów.
Zawarłem odtąd z nimi serdeczną przyjaźń. Po prostu kocham te bydlaki, a i one nie
zapominają o mnie nigdy. Czasami nadchodzi sentymentalne pragnienie ucałowania łobuzowi
jego rybiego pyska.
Uwaga! Nie do żartów teraz, lecz do żagla! Grzywacze wciąż rosną, a biedny Czech nie może
nadążyć z wylewaniem wody. Te same, zdaje się, smutne myśli przychodzą nam do głowy.
Obaj jesteśmy zmęczeni: ja żeglowaniem, on wylewaniem, a jeszcze szot wycisnął mi na dłoni
siną pręgę, która wściekle boli. W kajaku nie można sobie pozwolić na uwiązanie szota; tu trze-
ba subtelnie wyczuwać szkwaliste podmuchy, reagując natychmiast bez najmniejszej zwłoki.
Rzucam okiem na mapę. Dopiero na wieczór możemy dojść do przeciwległego brzegu,
tymczasem gdyby z chmury dmuchnęło, byłoby już po nas.
Rzeczny kajak nie odpowiada zadaniu. Przy silniejszych podmuchach ryje dziobem fale, biorąc
dużo wody na pokład. Brak fartucha, a raczej jego nieszczelność dopełnia braków.
Czech podnosi rękę w kierunku któregoś z rumuńskich szczytów górskich i powiada:
Według moich obliczeń tam leży Warna, bierz kurs bardziej na prawo!
Krótkie zdanie, zaledwie dziesięć słów, ale przy napiętych do maksimum nerwach i tego
wystarczy. Jak można mówić coś podobnie głupiego? Jak można w górach rumuńskich szukać
Warny? Pasja zalewa mi wątrobę — absurd, głupstwo, nonsens! Wiem, czuję to doskonale, ale
zaprzeczyć łagodnie nie potrafię. Czarne chmury, groźne grzywacze, odległość od lądu,
zmęczenie, głód... wszystko skupiło się teraz w jednym słowie — „dureń”. Nie mogę
zapanować. Zagryzłem usta, odwracam głowę i nie mogę!... Nie mogę!
Dureń, jak śmie oponować moim obliczeniom, kiedy przed chwilą dopiero nauczyłem go
posługiwać się busolą Bezarda.
Daj mapę, sprawdzę.
Złośliwym, upartym głosem powtarza swoje. — Można nie sprawdzać, to na pewno Warna!
Znów fałszywy ruch palca. Oczywiście, myli się! Najbezczelniej myli się!
Staram się o spokój. Staram się o zrównoważony głos, a wychodzi mi jakoś przez zęby,
wściekłym sykiem:
— Nie tam, a tu.
Milczymy znowu. Głód, lęk, zmęczenie... Wiem, musi odpowiedzieć, zaraz odpowie, czekan.
Nie ręczę za siebie, a jednocześnie wstydzę się.
— Taki z ciebie żeglarz — warczy Czech.
— Co? Ja żeglarz? Ja zły żeglarz?
Zawsze spokojny, zawsze opanowany Czech aż drze złości. Wiem, że walczy ze sobą tak, jak i
ja w a chwili. Widzimy obaj doskonale naszą śmieszność, ta naszą dziecinadę. Należy przerwać
jałową dyskusję. Zobaczymy, brzeg wykaże. A jednak padają dalej słówka zjadliwe, gryzące,
aby odpowiedzieć, aby dociąć tylko.
Własna irytacja gryzła, własna żółć zalewała, wglądaliśmy jak starzy hipochondrycy...
Umyślnie o tym piszę, umyślnie rozwlekam, aby p kazać stan nerwów w czasie dłuższych
wypraw kajakowych. Za parę godzin śmieliśmy się obaj, opowiadając ten epizod, ale
śmieliśmy się dopiero na lądzie, gdy nastąpiło odprężenie nerwów.
Promienie słońca przedarły się przez szczeliny chmur, rozjaśniły brzeg, jasne domki i jakiś
olbrzymi biały gmach. Podpływamy, ciekawi rozstrzygnięcia sporu, Już od paru godzin trwa
bojowe milczenie.
Wiatr ustał, bierzemy się do wioseł. Zęby zacięte cała wola w piórach wioseł, oczy utkwione w
zagadkowy gmach. Koszary?... Strażnica?... Ą te domki obok? Co znaczą te domki?
Kto zna odległości morskie i optyczne złudzenie, te wie, ile trzeba cierpliwości, upartego hartu
i zacięcia, aby dopłynąć, nie rzucić wioseł i nie wybuchnąć histerycznym, bezsilnym płaczem.
Dopłynęliśmy jednak. Wyrzucamy się na śliczną plażę i od razu... gapie. Biegną, wywracają się
w pośpiechu, same dzieci i wszystkie w leczniczych fartuchach. Sanatorium nadmorskie. Czech
próbuje jak zwykle wielu języków — tym razem zawodzą.
Wtedy przemawiam po rosyjsku, wszakże Bułgarzy świetnie rozumieją ten język. Chór wielce
uradowanych głosów odpowiada:
— Bułgaria! Bułgaria! Warna!
I śmieją się serdecznie, głośno, biorąc się za boki, kiwają głowami.
Rozumiem tę radość. Jakże zabawnie musiała wyglądać nasza łupinka, płynąca od pełnego
morza i pytanie nasze o nazwę kraju.
Nie o nazwę wsi już nam chodziło, ale... o nazwę państwa! Błądzimy wśród państw ziemi, my
— włóczędzy świata!
Warna... Ileż wspomnień, ile myśli przywodzi ona Polakowi!
Jeden historyczny, przebrzmiały dawno fakt taką ma w sobie nieśmiertelną siłę. Czujemy się
obaj z Czechem związani z tą ziemią serdecznym uczuciem. Po tylu tygodniach tułaczki
dobiliśmy do rodzinnego brzegu, „polskiego brzegu”.
Po paru dniach odpoczynku wyruszamy w dalszą drogę.
Korzystamy wieczorem z bryzy lądowej (stały wiatr nocny od lądu na morze) i odbijamy.
I zaraz wpływamy w pas fosforyzującej wody; zjawisko niby znane, spotykane i widziane
przez wszystkich prawie turystów, a jednak pomiędzy ich punktem widzenia a naszym
zachodzi ogromna różnica!
Nieraz we wcześniejszych i późniejszych podróżach Darem Pomorza, spotykałem się ze
świeceniem wody, ale nigdy w takim nasileniu i przy takiej czystości morza.
Na pokładzie statku jesteśmy tylko widzami, tu, na kajaku, zrastamy się z morzem w jedną
całość. Bezpośredniość, bliskość zespala nas jak gdyby z wód Czujemy każde jego drgnienie,
każdy najmniejszy łom i teraz — wtopiliśmy się w srebrzysty seledyn.
Olbrzymie dwie strugi iskier zalewają dziób kajak a z zanurzonych palców ręki poleciały
księżycowe
Zaniemówiliśmy z Czechem w zachwycie. Jesteś oderwani od myśli realnych, jacyś nieswoi,
podniośli uduchowieni!
I tak było parę godzin aż do wczesnego brzasku, kiedy rubaszna czerwień dnia zgasiła nocne
świetliki.
Na horyzoncie wyrosło słońce, z początku niby bizantyjska kopuła, później wyżej, niby kropla
rozżarzonego metalu wyssana pipetą z zimnej stali mora Wreszcie odrywa się od horyzontu i
jak balonik dziecinny leci w górę na całodzienną zabawę z ludźmi. A my bladzi jak po balu, po
nieprzespanej w tańcu nocy.
Dopiero koło południa lądujemy u stóp jakiejś wioski. Morze spokojne, przyboju prawie nie
ma. Brzeg piaszczysty, równy, bez kamieni. Odnieśliśmy Sanchę na dobre trzy metry od linii
wody i spokojni o los towarzysza, idziemy na obiad. Bawiliśmy tam najwyżej pół godziny i
tego wystarczyło do dramatu.
Morze Czarne to nie przelewki. Z nim żartować nie można. Morze południa — ogniste, dzikie,
z temperamentem. Gdy burza, to burza. Gdy wicher, to wicher.
Długo nie każe na zmianę czekać, dziesięć minut wystarczy.
Tak było wtedy z nami. Odeszliśmy podczas ciszy! wróciliśmy... za późno. Sancho Pansy nie
zastaliśmy już u brzegu!
Zakotłowało się dookoła. Grzywacze plują na brzeg i jak białe wodotryski lecą nad przeszkody,
a na tle... nasz biedny kajak.
Za każdą nową falą Sancho wraca i tłucze burtą piasek, kładzie się na boki, szarpie masztem,
łopoce zerwanym fartuchem.
Biegniemy, co sił starczy, nieprzytomni z rozpaczy. Czyżby to kres naszej wędrówki? Czyżby
się już miały sprawdzić przepowiednie pozostałych kolegów?
Wpadamy do wody, ranimy stopy, siniaczymy o latającą łódź nogi, aż wreszcie zziajani
padamy na suchym piasku wybrzeża obok żałosnych szczątków kadłuba.
Tak, to były już szczątki! Jeżeli w Konstancy kajak zasługiwał na miano „sita”, to jakże go
teraz można było nazwać?
Pomiędzy deskami dna świeciły kilkucentymetrowej szerokości szpary, a wręgi szkieletu
pokracznie wykrzywiły linię.
No i cóż!... Muszę się przyznać — płakałem jak małe dziecko. Łzy gorzkie, beznadziejnie
gorzkie, kapały w piasek. Była w tym płaczu i upokorzona ambicja, wstyd przed samym sobą, i
żal... po prostu żal Sanchy. Był on dla nas przyjacielem, miał swój charakter i swoją duszę.
Przywiązaliśmy się do swego Sancho Pansy a teraz?... Teraz leżał przed nami, gruchot bez-
użyteczny, niedołęga... trup.
Szlochałem długo. Czech jak zwykle pierwszy przyszedł do równowagi. Krytycznym okiem
ogląda kajak i pociesza:
Coś z niego będzie, trzeba tylko znaleźć stolarza.
Pukamy, stukamy. Nie ma wielkich nadziei. Jestem zupełnie załamany psychicznie,
przygnębiony do ostatnich granic. Podczas gdy Czesiek biega za stolarzami, ja bezczynnie
siedzę na piasku.
Pieniędzy mam tylko na tydzień najskromniejszej wegetacji. Reszta w czekach niemożliwych
do zrealizowania z powodu braku banków po drodze.
W pogrzebowym smutku zaszło tego dnia słońce. Z rękami pod głową, długo w noc
bezmyślnie liczyłem gwiazdy, bojąc się spojrzeć w bok, gdzie Sancho Pansa świecił ranami.
Czyżbym miał wrócić do kraju jak niepyszny, zwyciężony przez własną nierozwagę, własne
gapiostwo? Tyle gromkich słów! Tyle sprzeczek z towarzyszami wyprawy, aby udowodnić, że
nie mieli racji płynąc dalej parostatkiem. Brr! Wstyd! Hańba!
Ciężka to była noc dla mnie, wolę nawet nie wspominać.
Z górą dwa dni siedzimy w tej wisi, naprawiając kajak. Poczciwy jakiś chłopak dokonywa
cudu. Mając za jedyny warsztat piasek nadmorski, a za narzędzie — olbrzymi topór drwala,
zbija deski do kupy, zasmarowuje, czym tylko można. Po czym wziął całą naszą pozostałą
gotówkę, podrapał się wdzięcznie w potylicą i odszedł. A my popłynęliśmy dalej.
Cóż to była za jazda! Bez przerwy wylewanie wody. Inaczej kajak tonął w oczach. A jednak
humor służył. Byliśmy dumni z pokonania tej przeszkody. Teraz dopiero staliśmy się naprawdę
„włóczęgami”! Ani grosza w kieszeni, puste schowki na zapasy, a przed nami setki kilometrów
nieznanej, obcej przestrzeni. Nawet w przybliżeniu nie możemy obliczyć, kiedy zakończymy
żeglugę. Tymczasem mijamy brzegi bezludne, wysokie, skaliste. Wieczorem lądujemy wśród
raf w małym, jakby dla nas stworzonym, naturalnym basenie.
Głodno, ale ciepło! Przez cały dzień nic prawie nie jedliśmy, bo paru kawałków suchego chleba
chyba liczyć nie warto. Harmonia między nami idealna. Uśmiechamy się do siebie życzliwie,
we wszystkim sobie nawzajem dogadzając. Nazajutrz zostaję przy łodzi i rzeczach. Czech idzie
na poszukiwanie ludzi (czytaj jedzenia). Sytuacja beznadziejna! Ani śladu żywej duszy, wciąż
góry tylko i góry. Bałkany obrywają się w morze. Czech jak wyszedł rano, tak dotychczas nie
wraca, a już wieczór.
— Gdzie jest? Co robi? Co się z nim stało? — rzucam pytania w przestrzeń, leżąc bezczynnie
na rafie otoczonej zewsząd błękitem rozgrzanego morza.
Zresztą, nie przejmuję się zbytnio losem towarzysza, jak również nie obchodzi mnie mój
własny los.
Ten samotny wieczór na rafie czarnomorskiej, bez pieniędzy, bez jedzenia, bez paszportów
(Czech zabrał) pozostanie w mej pamięci na całe życie jako najcudniejszy symboliczny dla
mnie fragment włóczęgi.
Nigdy nie czułem się tak dobrze, beztrosko i swobodnie, jak wtedy.
Wkoło tyle słońca, lazuru. Tyle upojnego powietrza!
Głód? — Nawet zapomniałem, że nie jadłem dzisiaj.
Przyjaciel zginął? Da sobie radę, nie ma złych ludzi, nie ma zła w ogóle!
Jest słońce — dużo słońca! I jest jeszcze życzliwy, szczery włóczęgowski uśmiech... Czech tak
się uśmiecha! Nie zginie Czech!
Podparłem głowę rękami i patrzę w głąb morza. Takiej przejrzystości w Bałtyku nie znajdziesz,
takiego życia roślin, takiej rozmaitości barw.
Zabawne! Ani ja, ani ryby, nawet okruszyny chleba nie mamy, a dobrze nam jest. Tam w
mieście w akwarium dużo brudnego chleba pływa w mętnej wodzie i dużo luksusowych lokali
dla mętnych ludzi. Tu jestem syty czystością — tam najedzony brudem.
Czech przyszedł. Pokaleczony, podrapany przez kolczaste rośliny, ale jednak wrócił. Nie
mówiłem?!
Kawał sera koziego, kawał chleba — nic nie jadł, wszystko przyniósł podzielić.
Jest strasznie zmęczony. Ganiał po wertepach i jarach, węszył ślady, aż gdzieś znalazł.
Zmęczony, ale ma humor! Wie, że jest dobrze. Dzięki temu, że wie jest szczęśliwy.
Znowu dzień żeglugi; tym razem gorzej. Wiatr od rana zły. Idziemy ostrym bejdewindem, a
kajak tego nie lubi, bo nie ma miecza
Już w południowych godzinach musimy lądować Warunki zmuszają do tego. Wiatr przeciwny.
Poszarpany brzeg grozi co chwila rozbiciem. Ani śladu ludzi Tu urywa się w morzu najdzikszy
łańcuch gór bałkańskich. Nawet rybackich osiedli nie ma.
Korzystamy z prześlicznej zatoczki. Może jednak coś się znajdzie. Brak chleba nie tak straszy
jak brak wody. Manierka prawie pusta, liczymy wodę na hausty
Teraz z kolei ja wybieram się na poszukiwanie. Trafiam zaraz na świeżo wydeptaną ścieżkę i
kręcę się wraz z nią dookoła czepiających się krzewów. Maszeruję wysoką granią skalistego
cypla. Po obu stronach nie kończąca się perspektywa morza. Swoją drogą mam łut szczęścia,
bo oto spoza zielonych gąszczy wy łania się czerwony dach strażniczej budki. Morski punkt
obserwacyjny. Na ławce przed budką gromada żandarmów zabawia się w karty. Obok, na
trawie, leży chory kurcząc się i postękując. Co za wspaniała okazja do wywołania ludzkiej
wdzięczności. Przedstawiam się jako lekarz.
Ależ oczywiście, radość niewysłowiona. Właśnie kolega im zaniemógł. Trzy dni już tak leży
bez żadnej pomocy, a tu... doktor jak z nieba.
Pukam, stukam, obmacuję... Stwierdzam infekcyjne zatrucie przewodu pokarmowego, ale cóż
zaordynuję? Gdzież apteka? Nawet kajak z aspiryną i jodyną daleko. Może dieta? — Pytam, co
mają do jedzenia. Ano sucha baranina, oliwki i... czosnek. Zarządzam ścisły post z popijaniem
gorącej wody.
W każdym razie, efekt mojej konsultacji piorunujący. Odchodzę serdecznie żegnany i ze
sporym woreczkiem oliwek. Przepraszali, że nie ma chleba. Na czas nie dostarczono, cóż robić.

*Miecz — cienka płyta metalowa, rzadziej drewniana, wysuwana w dół z dna łodzi żaglowych,
dziś głównie jolek, kajaków żaglowych. Służy do zwiększenia podwodnej powierzchni bocznej
łodzi, co przeciwdziała dryfowi.

Po raz pierwszy w życiu próbujemy oliwek. Są wyjątkowo tłuste, czarne, wygniecione, jakby
zgniłe. Czech nadgryzł jedną i dalej jeść nie chce, odmawia, mądry. Ja, choć z obrzydzenia
gębę wykręca, połykam ich całą garść. Głód mi od wczoraj kiszki wypatroszą.
Niestety. Wszystkie zjedzone oliwki oddałem rybkom na pożarcie. Ciężka to była uczta.
Co dzień, to gorsza pogoda. Wichura aż gwiżdże. O żaglu nie ma mowy. Więc czekać? Ale jak
długo?
Płyniemy na wiosłach pod prąd i pod wiatr. Bezpłodna i bezsensowna mordęga. Oczy aż
wyłażą z orbit, a słona woda przeżera otarte dłonie. Brak jedzenia — to głupstwo. Ale wody do
picia już nie ma. Do tego upał wściekły, bezlitosny, jarzący się bólem upał!
Od wczesnego rana do godziny czwartej po południu zrobiliśmy zaledwie dziesięć mil.
Rozmowa się nie klei, nawet do kłótni brak ochoty.
Ratuje nas prześliczna mierzeja, za którą bezpiecznie chowamy się od wiatru. Otulona przez
łagodne wzgórza porosłe lasem leży głęboka zatoczka, a tuż dalej, za wałem piasku rozpoczyna
się rzeka. Nad nią płaczą wierzby, pełno pachnących tataraków i trzcin, żaby rechoczą jak u nas
w Polsce.
Jak dzikie małpoludy padamy na brzuchy, zgarnia jąć dłońmi wodę w otwarte usta.
— A tfu!... słona. Obrzydliwa. Gorsza od morskiej.
Obok na piasku, po obu stronach leżą wyrównanym szeregiem wodne węże. Rozprażone
słonecznym żarem, nie reagują na hałas i ruch. Naciskam im palcem od ogony. Podnoszą
zdziwiony łeb i patrzą: kto zacz?... Co bezczelność?
Od paru godzin błądzimy po uschłych badylach i to zapuszczonych pól, ni to leśnych polan. Od
czasu do czasu przecinają nam drogę tabuny dzikich świń. Z tupotem racic pędzą na oślep za
swoim prowodyrem. Najeżona sierść, nastroszone kły. Stoimy na boku zależni od ich dobrej
woli.
Nie pamiętam, kto mi opowiadał, że są one na ogół oswojone i słuchają swego pastucha.
Krzywdy ludziom nie czynią, lecz biada temu, kto je zaczepi.
Wargi popękały i krwawią. Język zdrewniały i suchy. Śliny brak, więc trudno połykać. A słońce
jak na urągowisko wciąż jeszcze parzy. Głód jest niczym wobec pragnienia.
Nie wiem, co myśli Czesiek, bo go nie pytam. Otwarcie ust sprawia ból, więc po co otwierać?
Idziemy OM siebie nie kończącym się, szerokim polem. Nogi mi się gną jak z waty. Jedna jest
we mnie myśl, jedno pragnienie.
— WODY!
Oczy wypatrują świeższej zieleni zwiastun jakiegoś ruczaju. Tymczasem wkoło trupia,
przyprószona skalnym miałem, wyprażona słońcem żółcizna.
Na dalekim horyzoncie przed nami ukazuje się drzewo, a na nim zawieszona torba. Czyżby
oczy myliły Czyżby złudzenie? W takich skórzanych torbach pastuchy trzymają wino albo
wodę do picia, więc...
Jak na komendę zrywamy się do biegu. Kto prędzej? — Kto pierwszy? Ostatkami sił
dopadamy razem. Wyciągnięte dłonie drżą. Niestety. Torba dziurawa i pusta. Złośliwość
martwych przedmiotów.
Bezwładnie opadamy na ziemię. Nie chce się ruszać.
Reakcja najwyższej apatii. Każdy wysiłek męczy. Zresztą po co? Dokąd? Gdybyż znać
kierunek.
— Czesiek?
— Co?
— Chyba tu przyjdzie zdychać?
— Chodźmy do lasku, tam cień.
Stajemy z wielkim trudem na czworaki, potem stopniowo rozprostowujemy plecy. Jesteśmy
wypłukani z wszelkiej energii, wszelkiego zapału. Ta przeklęta torba ostatecznie nas dobiła.
Ciężko wlokąc nogi docieramy do lasu. Wąska ścieżka prowadzi gdzieś w głąb. Idziemy. Parę
zakrętów i oto przed nami domek bez okien, z olbrzymią kłódką na drzwiach. Przez szpary w
deskach zaglądamy do środka. Ciemno. Nie widać. Kłódka niestara, ktoś niedawno otwierał.
Otucha wstępuje w serca. Ktoś był, więc może przyjdzie. Obok ławka. Siadamy zrezygnowani.
Będziemy na niej czekać do nieskończoności. Wsparci o siebie ramionami z nosami na kwintę,
przygarbieni słabością, wyglądamy jak sto nieszczęść.
Słońce tymczasem osiadło na wierzchołkach drzew i duszny wieczór przytłamsił sobą te resztki
niedobitej energii. Lecz co to?... Nadstawiamy uszu... Czyjeś kroki? Jakieś głosy. Zbliżają się.
Idą do nas. Rosyjski język. Najwyraźniej mówią po rosyjsku. Już są... aż pięciu naraz:
wysmukli, opaleni, w europejskich, mocno podniszczonych pracą ubraniach.
— A wy czto tut radi boga?
Tłumaczę im w słowach najkrótszych, byle prędzej poprosić o wodę. Gdzież tu najbliższa
woda do picia?
— S wodochuże — powiadają ze śmiechem — no my was lemonadom ugostim.
Żartują? Kpią z nas biednych? Skądże tutaj w tej głuszy lemoniada? A jednak! Otwierają
szeroko drzwi magazynu i wynoszą stamtąd kilka butelek lemoniady.
Panie i panowie!!! Mesdames et messieurs!!! Wołają do was my kajakowcy polscy z załogi
Sancho Pansa najsmaczniejsza i najlepsza lemoniada istnieje tylko wyłącznie w górach
Bułgarii, w okolicy miasteczka Wasiliko!!!
Nektar boski — to mało. Małmazja! Sprowadzajcie prędzej do Londynów i Warszaw!
Poczciwi, dobrzy, kochani ludzie. Nie zapomnimy o was nigdy.
Potem spaliśmy, jak zwykle, na brzegu, otuleni amfiteatrem skalnym.
Czesiek drzemie na wznak, w fantastycznie rozrzuconej pozie. Raptem coś mu się rusza pod
kołnierzem... Wstrząsnął głową, śpi dalej.
Ruch pod kołnierzem nabiera wyraźnego kierunku: z prawa na lewo. Przerażona myśl. Zrywa
się, patrzy. Tuż przy twarzy zwinięta szara spirala i dwoje ocząt: małych, złośliwych, nie mniej
przestraszonych.
Dziwnie się człowiek oswaja z możliwościami — teraz spokojnie patrzy na żmiję, już minął
strach. Należy mieć ufność w dobroć przyrody. Należy znać prawo dżungli. Powoli, nie
śpiesząc się, żmija popełzła dalej. A Czesiek? Pora już była wstawać. Wkrótce odjazd.
Jeden z Rosjan oprowadził nas po okolicy; stajemy na moście, aby spojrzeć w głąb wody. Są
tam podobno kilkumetrowej wielkości węże, zwane tutaj „smokami”; niestety nie widziałem
ani jednego.
„Nasza rzeka” okazała się kotliną górską, zalana przez morze. Podczas cichej pogody oddziela
ją widziany przez nas wał piasku; podczas sztormu chowa się on pod falami. Wówczas kotlina
imituje rzekę na przestrzeni tych kilkunastu kilometrów.
*Obecnie Miczurin.

Zjedliśmy po niewielkim kawałku chleba. Pocieszamy się bliskością tureckiej granicy, mamy
bowiem trochę tureckiej waluty.
Postanowiliśmy więc cierpieć aż do tej granicy. Nie ma sensu lądować bez grosza.
Wiatr silny i dobry. Idziemy w odległości 5 mil od brzegu przez cały dzień.
Ani jedna kłótnia, ani jedno złe słowo nie zakłóciło podróży, chociaż byliśmy głodni od trzech
dni. Te małe kawałki chleba drażniły tylko apetyt.
Biedny Czesiek bez przerwy pracuje przy wylewaniu wody. Racja! Teraz przyznałbym
kolegom słuszność: to już nie kajak, lecz sito!
Nogi mnie bolą w niemiłosierny sposób. Zmieniam położenie, jak mogę, wymyślam
akrobatyczne pozy — niewiele pomaga. Gruczoły pachwinowe obrzękły.
Fale olbrzymie, wiatr świeży. Zapada zmrok. Gdzieś w głębi błyszczą światła Igneady. Daleko,
bardzo daleko! W tym miejscu ląd odszedł od nas w głąb zatoki. Jesteśmy w roli nocnych
przemytników; cichutko, bez szmeru mkniemy pełnym wiatrem, radzi z niedostrzeżenia.
Unikniemy granicznych formalności.
Dopiero około dziewiątej rano lądujemy na równym, piaszczystym brzegu. Skały zostały poza
nami, w Bułgarii. Z oddali czerwienią się dachy sporej wsi. Idę na wywiad aprowizacyjny.
O Turkach wiem tyle, ile nauczył mnie Zagłoba w Trylogii. Idąc do tej wsi czuję się w roli
skazanego, jeśli nie na śmierć, to na... kalectwo. A co, jeżeli do haremu trafię?!
Nie znam zwyczajów. Nie znam języka. Nie wytłumaczę eunuchowi niewinnych swoich
zamiarów.
Ha, cóż robić! Gdyby nie dokuczliwy głód i brak wody w manierce, odłożyłbym z pewnością
tę niemiłą wędrówkę.
Z duszą na ramieniu wchodzę w obręb siedzib mieszkalnych i nie wiem, dokąd mam właściwie
iść? Ulic nie ma. Domy bez planu złączone podwórkami, a raca śmietnikami. Ponad
wszystkim, na wysokiej żerdzi, powiewa turecki półksiężyc.
Spod dywanu barwnych śmieci nie widać ziemi, jako większe i barwniejsze przeważają łupiny
kawonów.
Spoglądam ciekawie ku zakratowanym oknom, wypatruję „Zjawy Wschodu”. Mniej mam
szczęścia Lotiego! Cisza, pustka, wymarłe miasteczko!
Coraz śmielszym krokiem walę przez podwórko, o raz bezczelniej zaglądam w okna. Raptem...
o nie — Chyba harem! Ratujcie!
Grupka czarno odzianych niewiast gwarzy wesoło. Wypadłem zza rogu i już jestem wśród nich.
Dziki wrzask.
Mgnienie oka i rozbiegają się we wszystkie strony a ja — nieszczęśliwa ofiara, czekam
wyroku. Ale nikt nie nadchodzi.
Ciężka to była chwila, z każdych drzwi szło ku mnie widmo mściwego rzezańca.
Wreszcie na nowym podwórku, dom okazalszy, a nad nim bisurmański proporzec.
Uczułem się w roli Skrzetuskiego. Tam namiot wielkiego wezyra, a tu — ja, poseł
Rzeczypospolitej. Wy dąłem pierś, podniosłem wysoko głowę i dumnie ruszyłem naprzód. Nie
dam się żywcem.
Im bliżej „sułtańskiego” domu, tym ciszej stawiam kroki. Słyszę męskie głosy. Narada?
Dyskretnie, od boczku zaglądam w okno. Stół, a przy nim kilku mężczyzn gra w kości. Za ladą
ospały Turek pociąga nargile.
W serce moje wstąpiła otucha; ci ludzie wyglądają tak poczciwie. Odsapnąłem i wchodzę. Pięć
paru oczu życzliwie spojrzało i pięć par oczu wróciło obojętnie do przerwanej gry.
Pokazuję na pieniądze i na usta, głupi by nie zrozumiał, że chodzi o jedzenie.
Grają dalej — mają czas. Człowiek Wschodu zawsze ma czas.
Siadam. Czekam. Kiszki grają marsza. Wreszcie wybucham złością: rozumiesz stary ośle
turecki, że Czesiek siedzi głodny nad brzegiem? Dasz jeść, czy nie? Zrozumiał widocznie, bo
odstawił nargile.
Zanim mamałyga się upitrasi prowadzą mnie do chorego.
Parter tureckiego domu zajmują bydlęta, pierwsze piętro służy ludziom. Tym miłym
zwierzęcym sąsiedztwem należy tłumaczyć olbrzymią ilość pcheł, jaką się tu spotyka.
Zaklinam, nie korzystajcie z gościnności domów tureckich, najbardziej gruboskórny nie wy-
trzyma!
Po stromych schodkach wchodzę do pustej izby. Na podłodze mata, a na niej szkielet
obciągnięty skórą. Połysk zapadłych oczu mówi, że jeszcze żyje.
Badam. Choroba głupia, dająca się łatwo wyleczyć, tymczasem najbliższa apteka to Stambuł;
gdzieś o pięćdziesiąt kilometrów jest felczer, ale kto by tam jechał taki szmat ziemi bez dróg!
Nędza okropna. Wieś tworzą emigranci z Grecji — wysiedleńcy przymusowi. Różne
widywałem warunki życia, ale takiej „opieki” nie spotkałem nigdzie.
Zabieram gorącą mamałygę w papier i niosę Cześkowi. Niosę powoli, z namaszczeniem, niby
relikwię.
Smakowite opary biją w nos, otumaniają rozkosznie powonienie.
Spieszy się nam do Stambułu. Powiało atmosferą wschodnią, a przy tym Wpłynęliśmy na
ostatni odcinek mapy, widzimy na nim korytarz Bosforu i kwadrat olbrzymiego miasta. Zjemy
potem — niech mamałyga ostygnie. Skosztowaliśmy jej tylko trochę, resztę na papier i do
wodoszczelnego luku.
Fala niewielka, wiatr dobry, płyniemy tak chyba z godzinę, może trochę więcej...
— Czesiek, a może już zjemy mamałygę, pewnie ostygła.
Leży ona tam pieczołowicie obłożona pudełeczkami, żeby broń Boże nie rozsypać, broń Boże
nie zmarnować! Drogocenny nasz skarb!
Ma zastąpić chleb i masło, kiełbasę, jajka i wszystko. Ona, nasza kasza jedyna. Otwieram luk.
Powstrzymuję ślinę. Głód skręca kiszki. Lecz co to? Z luku bucha kłąb pary, spoza którego
wyłania się biały grzyb pleśni... o Boże!!!
Rzecz oczywista — kajak cieknie, na dnie zebrała się woda, z góry kasza i jeszcze gorętsze
słońce — wszystko to w hermetycznym zamknięciu.
Kawałkami, w nadziei, że się da co uratować, wyrzucamy jedyne nasze pożywienie rybom na
pożarcie. Nie zostało dosłownie nic!
O bohaterze hamsunowski, jak świetnie, jak świetnie dziś rozumiem ciebie!
Czuję, jak mi wątroba kurczy obrzydliwie twarz, jak łzy stają w oczach, chcę nagle obrazić
Cześka, dokuczyć mu czymś, aby zapamiętał na całe życie, że śmiać się ze sposobu chowania
kaszy nie wolno, że to niedelikatnie... Bezczelność! Świństwo! Brak mi tchu!...
Płyniemy więc znowu na głodno. Wiatr próbuje naszych nerwów — ustał zupełnie.
Czech komunikuje z wielką flegmą, że palec mu narywa.
Tego brakowało! Ano, trudno, kochany!
Właśnie wiatr wieje prosto w twarz, bierz się do wiosła! Wybieraj: albo kuracja dłoni na
głodno, albo kolacja na Kara Burun — tam wioska.
Pracujemy z dzikim uporem. Dziś nie bardzo rozumiem, skąd czerpaliśmy siły do tej
wariackiej pracy. Wicher coraz silniejszy i przeciwne fale. Robimy wiosłami milcząc. Od czasu
do czasu wydobywamy mapę, ażeby stwierdzić „zawrotną szybkość” — jeden węzeł! Bez
przesady, z czystym sercem, można powiedzieć, że porządnie jedliśmy przed sześciu dniami w
dniu rozbicia Sancho Pansy. Odtąd wegetujemy okruchami chleba i odrobiną wody. Dodajmy
do tego ciągłą pracę, świeże powietrze, a zrozumiemy wówczas fizyczne i nerwowe
wyczerpanie.
W duszę nam wsiąkły apatia i rezygnacja. W ustach czuliśmy gorycz — gorycz fizyczną i
moralną. Z przedziwną obojętnością mierzyłem okiem wysokość fal. Linia łącząca źrenicę z
ich czubem przebiegała przez top masztu, a maszt miał dwa i pół metra wysokości! Raz po raz
grzywacz wpadał w łódź zalewając ją do połowy. Szczęściem zdążyliśmy zawsze wylać wodę.
Fartucha naturalnie nie zakładaliśmy, bowiem zamiast chronić przed zalewem fal, utrudniałby
tylko szybkie wylewanie wody.
Do smaku słonej wody takeśmy się przyzwyczaili, że ciągłe spryskiwanie ust grzywaczami nie
robi wielkiej przykrości.
Wiatr zmienił kierunek, wieje z morza na brzeg, czyli daje najgorsze warunki do lądowania.
Trzymam się niedaleko od brzegu, aby móc śledzić jego zarysy.
Już niedaleko wieś Midye. W niej nadzieja głodnych ludzi. Na mapie widnieje tam głęboka
zatoczka. Znajdziemy więc osłonę przed falami.
Dzika radość wśród członków załogi Sancho Pansy na widok czerwonych dachów na skalistym
cyplu.
Warunki żeglugi stały się ogromnie trudne, wręcz niebezpieczne! Szkwalisty wicher poszarpał
morze na siwe strzępy i rzuca je na brzeg masami rozwścieczonej wody. Zmusza to do
akrobatycznych manewrów. Obliczam każdą wodną górę, jej kierunek, stromość i siłę.
„Grzywacz” to pienisty grzebień załamującej się fali. Wybucha on nagle, niespodziewanie, i za
chwilę gaśnie. Obliczyć miejsce takiego „wybuchu” nadzwyczaj trudno. Wymaga to wielkiej
wprawy.
Czasami piętrowy wał wody narobi dużo strachu, zmrozi krew w żyłach, a przejdzie niewinnie
pod dnem kajaka jakby nigdy nic. Czasami wybuchnie tuż przy burcie, kroplami opryska twarz,
nieszkodliwie i bezsilnie. Bywa też odwrotnie: mała, pozornie niepokaźna f alka wyrasta
raptem tuż przy kajaku, w prostopadłą ścianę i rzuca się na głowy. Nie ma nawet miejsca na
okrzyk, bo usta pełne wody. Milcz i cierp! Nie trać przytomności, bo zaraz kajak skoczy niby
zwariowany i pogrąży się w głąb, a to nie żarty. Jedno takie niefortunne zalanie, to pół łodzi.
Całe szczęście, że pół, w przeciwnym bowiem razie byłoby po nas.
Żeglowanie w „grzywaczowych” warunkach podobne jest do natarcia przez pole ostrzału
granatami: tam siwe pióropusze dymków — tu wytryski pienistej wody.
W obu wypadkach lękliwe, niezdecydowane pytanie: trafi... czy nie trafi?!
Brzeg lądu także się ubielił pianą. Nie widać raf, ale można dokładnie określić ich położenie po
wysokości pienistych wodotrysków.
Wyobrażam sobie, jak wyglądałby Sancho Pansa przy próbie lądowania w takich warunkach.
To dziwne, że uczucie głodu i zmęczenia zjawia się dopiero w momencie spokoju... To bardzo
wygodne!
Teraz, na widok Midye, kiszki się nagle skręciły, a ślina nabiegła do ust... Będę jadł! Będę jadł!
Co za słodkie słowo!
Kieruję kajak możliwie najbliżej lądu. Nie mam lornetki, a muszę wybrać miejsce do
lądowania. Teraz dopiero widzę zawrotną szybkość kajaka, szot żagla siną pręgą znaczy dłoń, a
nogi z trudem utrzymują ster.
Niestety, minęliśmy Midye. Sławetna zatoka nie broniła przed morzem, fale jeszcze gorsze.
Przed nami znowu niewiadoma przestrzeń, bezludzie, znowu głodówka. Nie! Na Boga, nie!!!
Dalej nie wytrzymam, nie mogę!
Oglądam się poza siebie. Midye, przeklęta Midye, czerwieni się złośliwie słońcem szyb i
dachów. Nieziszczone nasze marzenie!
Lecz oto u stóp wioski widzę szczelinę, olbrzymią szczelinę skalną najeżoną rafami. Jej czarną
czeluść obramiają wysokie białe słupy rozpryskujących się bałwanów. Słychać szum przyboju.
Tam, wewnątrz rozpadliny, musi być zupełna cisza! Fale, poszczerbione na zębach tylu raf, nie
powinny dochodzić do niej. Tam cisza, spokój, musimy więc płynąć. Co ma być, niech będzie.
Zawracam łódź w lewo i pełnym fordewindem gnam ku skałom. Sądzę, że podobna brawura w
moim życiu się nie powtórzy! Przyznaję: to było szaleństwo najczystszego gatunku!
Położenie, w jakim znajdowaliśmy się, mogą zrozumieć należycie tylko żeglarze; wystarczy,
gdy im powiem: wiatr 7—8° B, kierunek na ląd od morza, brzeg poszarpany przedmurzem raf.
Gnaliśmy w tej właśnie chwili fordewindem wprost na skały, po ominięciu których musiałem
nagle wyostrzyć do półwiatru i wejść w gardzieszczeliny. Najmniejsze opóźnienie tego
manewru groziło rozbiciem Sancho Pansy.

*Beauforta skala — skala określająca prędkość siłę wiatru. Osiem stopni oznacza bardzo silny
wiatr sztormowy.

O napięciu nerwowym, jakie wtedy przeżyliśmy, świadczy najlepiej następujący fakt: Czesiek,
zawsze; opanowany i flegmatyczny, w chwili, kiedy kajak rzucony w górę zawisł tuż, tuż nad
rafą, zaczął mi raptem wyrywać linki sterowe i dopiero mój stanowczy krzyk uspokoił go
trochę.
Wpadliśmy w szczelinę. Nie upłynęło pięciu sekund a żagiel był zwinięty. I gdzież ta nasza
oczekiwana cisza? Woda w szczelinie gotuje się. Nie ma tu regularnych raf, nie ma nawet
grzywaczy, tym niemniej położenie zamiast się polepszyć — pogorszyło się znacznie Pędzeni
przybojowym prądem w nie znaną skalną kieszeń bez wyjścia, wyczynialiśmy teraz koziołki
akrobatyczne, a dziwaczne. Nie było tam mowy o ratunku utrzymując wiosłami równowagę,
szukałem wzroki miejsca „wygodnego rozbicia”.
Zabawnie może brzmi podobne określenie, ale ono niestety, jedynym wiernym odbiciem
sytuacji Wobec prostopadłych i gładkich ścian rozpadliny mielibyśmy o co rąk zaczepić, jak w
studni. I oto, kiedyśmy już tracili ostatni rezon, ukazała się grota. Fale niosły nas właśnie w
tym kierunku — poddaliśmy więc prądowi... niech będzie, co ma być! Nie mieliśmy wyboru.
Półmrok i wilgotny chłód podziemi. Szum jak w mii szli. Płyniemy bez pracy wioseł,
utrzymując kierunek. Korytarz z wolna skręca w lewo, jest coraz ciemniej. Fale uciszają się,
nie tańczymy już tak jak przedtem. Otucha wstępuje w serce.
Coraz ciszej, coraz ciemniej i coraz senniej... wreszcie kajak osiadł dziobem na ławicy piasku.
Szum morza został daleko poza nami. Jesteśmy akurat pod wsią Midye. Ponad nami są ludzie...
jedzą i mogliby poczęstować, ale my tkwimy głęboko pod ziemią, i bądź tu człowieku mądry!!!
Emocja ostatnich przeżyć i kilkudniowa głodówka sprzęgły się teraz w nagłej reakcji
osłabienia. Pot mi wystąpił kroplami na czoło. Z wielkim trudem wywlekliśmy kajak na suche
miejsce. Siedzimy obok, milcząc osowiali i apatyczni. Wzrok błądzi po sklepieniach groty,
próżno szukając otworu, który by zaprowadził tam, do ludzi. Niezbyt zachęcające tło. Szczątki
rozbitych łodzi: tu ster nadłamany, tam para klepek z burty, a pomiędzy tym wszystkim kości
(na szczęście nie ludzkie!)
— Czesiek! Trzeba coś robić...
W tym moim „coś” było wszystko i nic. Nie wiedzieliśmy, co czynić.
— Wiesz — powiada Czech wstając— spróbuję wyjść z groty i wdrapać się na górę po
jedzenie.
Ruszamy obaj, brnąc po pas, potem coraz głębiej, aż wypływamy ponownie w znane
kotłowisko. Prawie nago, z ubraniem w węzełku na głowie, drapie się Czech, a ja patrzę z dołu
i łykam ślinę. Ach, gdybyż się mu udało!... Jednak wszelkie próby zawiodły. Pazury Czecha
okazały się za miękkie, a skały zbyt twarde! W grobowym nastroju pakujemy żagle do łodzi,
gotując się do ucieczki na wiosłach.
Uczepieni głazów, trwamy w oczekiwaniu na „dziewiątą falę”. Jest! Przyszła, opryskała nas
pianą, ogłuszyła hukiem, teraz pora — do wioseł!
Wylatujemy z groty jednym tchem. Już przed rafami spotyka nas nowa „dziewiątka”, ale
wylewamy szybko wlaną wodę i stawiamy żagiel.
Znowu poprzednie położenie. Tylko przybyła seria niezapomnianych emocji.
Niestety, żagiel wkrótce idzie na dół. Bierzemy się do wioseł i to ciężkich wioseł. Wiatr
przeciwny.
Dziś zdaję sobie sprawę, że był to najcięższy odcinek morza z dotychczas przeze mnie
przebytych. Wtedy wiedziałem tylko, że mi oczy zachodzą mgłą zmęczone a w piersi brak
tchu.
Czechowi narywa dłoń, jest zaczerwieniona i gorąca jednak wiosłuje silnie, inaczej nie można.
Lądujemy przed zachodem w przepięknej zatoce. Pakuję się na szczyt góry obejrzeć okolicę.
Nie o widoki mi chodzi. Chodzi o rzeczy realne, o jedzenie i wodę.
Trudna droga pod tę wściekłą górę. Jakbym wlókł sobą przynajmniej wór złota. Czuję się
wyczerpany ostatnich granic.
Skalisty szczyt urywa się platformą ku morzu. Dziwny panuje nastrój, dziwne znalazłem tu
rzeczy.
Przede wszystkim — szałasy. Tak wysoko, niedostępnie, bez wody, bez ludzi?! Kto tu mógł
mieszkać i kiedy?
Jeden szałas okazalszy zachował stolik i pryczę, o czerwony pantofel turecki z zakrzywionym
nosem, damski, z małej nóżki... Skierowany do wyjścia.
Nawet o łodzi zapomniałem, taka niesamowitość wiała z obozowiska. Chęć ukrycia się, ale
przed kim? W linii gęstych krzewów, zasłaniających platformę o morza wycięto obserwacyjne
okienko, po co? Dwa czarne cienie przecięły mi drogę. Podnoszę wzrok. To orły. Nisko ponad
głową to kolisko.
Piraci? Może to byli piraci?
Czech woła niecierpliwy. Idę już... idę!
I znowu noc na głodno. Jesteśmy coraz mniej rozmowni. Krążymy koło kajaka niby własne
cienie — powolni i leniwi. Przedmiot dawniej lekki, dziś stanowi ciężar nie do pokonania.
Sanchę przenosiliśmy z łatwością we dwójkę. Teraz klęczymy przy jednym jego końcu, ażeby
na komendę
„Raz, dwa, trzy!” przesunąć go na wodę. Ta słabość wprawia czasami w dobry humor.
Śmiejemy się z siebie, z własnego niedołęstwa i własnej niemocy.
Ręka Czecha brzęknie coraz bardziej, mimo tego znowu wiosłujemy. Jestem pełen podziwu dla
jego cierpliwości.
Mapa pociesza bliskością miasteczka Kara Burun, które leży na cyplu tejże nazwy.
Odtąd każdy cypel jest dla nas Kara Burun i każdy przynosi mękę rozczarowania. Kiedy przed
zachodem nareszcie dobijaliśmy do celu, nie umieliśmy się już nawet cieszyć.
Gościnność turecka przeszła oczekiwania. Tłum ludzi, zakasując spodnie, wszedł do wody.
Zanim spostrzegliśmy się, już poczciwy Sancho leżał daleko na brzegu.
Dziś piątek — bisurmańska niedziela. Tłok dookoła kajaka. Moc dzieciaków.
Rozkładamy manatki na piasku. Najdrobniejszy szczegół mokry.
Kładziemy na piasku wszystko: zegarek, kompas, ubranie... nic nas nie obchodzi, Zginą? Niech
giną! Uczucie bierności i bezgranicznego zaufania opanowało nas wszechwładnie. Idziemy za
kimś do wsi. Nie bardzo zdajemy sobie sprawę z dokonywanych czynności. Mówimy z trudem.
Złości mnie twarz Czecha, martwa, bez wyrazu; oczy zapadłe, broda nie golona — dziki
głodomór. Śmiesznie musimy wyglądać. Co pięć kroków odpoczywamy. Tak trudno iść ścieżką
pod górę.
Aż oto nareszcie, po tylu dniach oczekiwania, jemy! Jemy prawdziwą jajecznicę!... Co za
rozkosz!...
Od razu wróciły siły, od razu wrócił humor. Biorę się do operacji Cześkowej ręki. Robię to
niezdarnie ostrzem agrafki.
Ponieważ stan ręki zły, a Stambuł blisko, postanawiam korzystając z bryzy płynąć nocą.
Idziemy na szczyt cypla, aby z punktu obserwacyjnego obejrzeć morze. Kapral turecki bawi
nas rozmową. Dość inteligentny, służył w Niemczech podczas wojny. Zna europejskie stosunki.
Nawet o Polsce coś niecoś słyszał. Na ogół rzadko się to spotyka.
Wichura aż gwiżdże! Morze białe od grzywaczy. Nie słyszę Czecha wrzeszczącego coś do
mnie z drugiego końca kajaka. Turcy nie chcieli nas puścić, twierdząc, że to samobójstwo, ale
odpłynęliśmy jakoś. Nieraz bywało gorzej.
Do wschodu szliśmy na żaglu, później wiatr zmienił kierunek wiejąc od Stambułu.
Musimy wiosłować pod wiatr i przeciwko olbrzymim falom. Nawet na galerach nie
wyobrażam sobie większego wysiłku.
Boję się zajrzeć Cześkowi w oczy. Wiem, że cierpi strasznie. Ręka spuchnięta i czerwona.
Gorączkuje, ma ogólne zakażenie. Sam nie dam rady w tych warunkach. Posuwamy się żółwim
krokiem. Według mapy Stambuł tuż tuż, blisko!
Koło południa Czech przerwał wiosłowanie. Bardzo go boli, nie może. Na horyzoncie Bosfor...
jeszcze trochę, jeszcze tylko trochę!...
Odwraca się, oczy błyszczą, twarz zaczerwieniona, powiada, że ma dreszcze.
Żartować nie można. Jestem bezradny bez zastrzyku. Ha, trudno! Los każe nie dopłynąć.
Wyrzucamy się na piaszczysty brzeg u stóp wojennej stacji obserwacyjnej.
Zabezpieczamy kajak na dłuższy postój i wchodzimy do budynku.
Ciepły, serdeczny, nieurzędowy nastrój. Olbrzymi stół, a przy nim w pogawędce paru
mężczyzn w przyzwoitym negliżu.
Jak w poprzedniej wiosce, tak i tu nie dziwią się naszej wizycie. Jasnowidze czy co?
Traktują nas niby starych znajomych. Trudno się dogadać. Znają wyłącznie język turecki, ale
bieda jakoś uczy. Klepiemy się po ramieniu, szczerzymy uprzejmie zęby i porozumiewamy się.
Prosimy o telefon do konsulatu. Telefonu nie ma. Musimy przespać się na miejscu, a rano mają
nas prowadzić do pobliskiego miasteczka nad Bosforem — tam siedzą „wyższe władze” i
telefony.
Pijemy turecką kawę i bawimy towarzystwo rozmową. Termin „bawimy” jest tu
najstosowniejszy, jakżeż komicznie musiała wyglądać nasza niema mimika!
Sala sypialna posterunku jest co najmniej oryginalna. Żadnych mebli. Olbrzymi, długi pokój,
którego podłogę rozdzielono wzdłuż na trzy pasy równej szerokości. Dwa z nich przy ścianach
leżą o metr wyżej od pasa środkowego. Tym sposobem otrzymujemy pośrodku pokoju jak
gdyby rów do chodzenia, na górnych zaś pasach śpi się pokotem.
Staramy się dostosować do miejscowych zwyczajów, ale twardo piekielnie. Przez ten pokój nie
wolno przechodzić w obuwiu. Buciki zostają za progiem, a żołnierze idą w skarpetkach.
W Turcji życie wybitnie demokratyczne. Kiedyśmy nazajutrz przyszli do urzędu komendanta,
nie byliśmy W stanie wybrać najważniejszego stanowiskiem. Oglądałem nogi — wszyscy w
skarpetkach (na gatunku skarpetek się nie znam!). Oglądałem szelki — wszystkie jednakowo
stare. — Koszule? Też nie jedwabne. Miny?... Nieszczególne. I bądź tu człowieku mądry!
Ktoś telefonuje za nas, bo telefon wyłącznie służbowy. Samochód ambasady polskiej ma
przyjść, należy „godzinkę” zaczekać.
Czekamy. Obok flegmatycznie siada uzbrojony żołnierz, patrzy na nas niby nowo narodzone
cielę.
Jesteśmy strasznie zmęczeni. Milczymy. Biuro żandarmerii tureckiej imponuje swojskim
nastrojem. Właśnie czas urzędowania, więc odsunąwszy poduszkę ni stronę siedzi na nie
zasłanym łóżku żandarm i coś pisze.
Urzędowy mundur z gwiazdkami wisi obok na krześle — gorąco. Zresztą, szelki wyjątkowo
ładne!
Okno zasłonięte przed promieniami natrętnego słoń ca narodową banderą. Nadzwyczajna
oszczędność w piątek na balkonie, a w powszedni dzień — na oknie. Biedny księżyc udaru
dostał i zwisa do góry nogami.
Siedzimy tak godzinę, dwie... trzy, a auta jak nie ma tak nie ma.
W pewnej chwili uzbrojony towarzysz wstaje i wy mownym ruchem ręki każe nam iść przed
sobą.
O, nie bratku! Nie po to znaleźliśmy ławkę i zaciszny kąt. Nie uda się tak łatwo — nie
pójdziemy!
Stanowcza opozycja pomogła — siedzimy dalej.
— Jak myślisz, Czech. Dokąd on nas chciał prowadzić?
— Kto go tam wie... Dureń! — pada lakoniczna powiedź.
Po nowej godzinie uzbrojony wojak znów wstaje tym razem energiczniej i ująwszy mnie
bezapelacyjni za ramię, wskazuje drzwi. Zły jestem na auto, na siebie i na cały świat.
Niepokoję się poważnie o sta zdrowia Cześka. Gdyby choć jeden człowiek mówiący znanym
językiem. Wojak traci cierpliwość.
Szarpnąłem się obruszony i nuże go łajać, oczywiści po polsku, inaczej nie umiem.
Wyczerpałem cały słownik
Poskutkowało, znów usiadł. Ktoś dobry przyniósł kawał chleba. Zajadamy z wielkim smakiem.
Słońce zachodzi, co będzie dalej? Chyba za trzecim razem n uda się żandarma sterroryzować i
poprowadzi, ale dokąd?
Wytłumaczono: celem tej wędrówki ma być wyższa władza, odległa stąd o dziesięć
kilometrów. Bardzo wątpię, czy przy takim stanie sił doszlibyśmy do celu. Na szczęście
samochód przyjechał. Elegancka czarna limuzyna i w sam czas. Nasz uzbrojony rycerz próbo-
wał już wstawać.
Z limuzyny wysiadł wytworny pan (o jakże dawno takich nie widzieliśmy!) i jął nas
oprowadzać po wszystkich dotychczasowych „dobrodziejach” (łącznie z uzbrojonym
wojakiem), dziękując w imieniu omalże nie Rzeczypospolitej za opiekę nad „bohaterami”.
Tak skończyła się nasza z Cześkiem epopeja. Kajak został na podwórku naszej ambasady, a my
wróciliśmy do kraju.

Część II

W KRAJU TYSIACA WYSP

Biegnę któregoś dnia korytarzem szpitala, aż tu znajoma twarz...

Dzień dobry, Bika!
Spojrzała ucieszonym wzrokiem — prawdziwa, dobra przyjaciółka. Druh lat akademickich —
razem trupy krajaliśmy, razem „klepaliśmy bidę”.
Przywitała serdecznym wzrokiem. Przedstawiła mi koleżankę.
Sympatyczna, szczera, prosta i bezceremonialna — swój człowiek.
Mówię, że jutro wyrabiam paszport, a za kilka dni wyruszam do Stambułu.
Nowa znajoma podskakuje z entuzjazmem.
— Jaki pan szczęśliwy!
A jacy wy wszyscy śmieszni z tą niedołężną zazdrością. Ani ja spadku po babce nie
odziedziczyłem, ani losu na loterii nie wygrałem, więc czemuż u licha mam być szczęśliwszy
od pani?
Bo pan jest mężczyzną. Pan robi to, co chce. Cóż bym zrobiła sama na morzu? A pan płynie!
Strzeliła mi do głowy myśl raptowna, brawurowa. Nie zastanawiałem się długo.
Daję pani sześć godzin do namysłu, czekam telefonu w szpitalu do jedenastej. Jeśli chce pani
płynąć ze mną — proszę. Wyrobię paszport i załatwię wszelkie formalności, ale sześć godzin
— nie dłużej, żegnam!
Pomyślałem jeszcze: Szkoda! Może się zgodzi! Chciałem płynąć sam. Pocieszam się: gdzieżby
nasza Polka zgodziła się jechać za granicę z nieznajomym mężczyzną! Fi donc! Nie wypada!
Zgorszenie!
Rozgardiasz. Krzyk chorych. Karetki pogotowia. Zapomniałem na śmierć o tej rozmowie, aż
oto telefon: „Jadę”.
Zakląłem pod nosem. Ale „słowo się rzekło — kobyłka u płota”.
I oto wyruszamy rumuńskim statkiem Dacia do Stambułu.
Za nami mruga latarnia zdziwionej Tuzli. Nie płyną koło niej jak wtedy z Czechem. Wiem: za
Tuzlą dalej — Kaliakra! I mój stary przyjaciel rybak...
Zarys Bosforu na horyzoncie. Natężani wzrok, chcę dojrzeć z pokładu statku Kara Burun, zdaje
się, że widzę!
Czuję jak mi serce wali młotem i tchu braknie. Nie oddycham wcale.
Kochany Kara Burun!...
I jakże tu mówić o wygodach, o luksusach, kiedy się kocha, kiedy się przywiązuje właśnie do
tych fragmentów życia, w których stawiało się całego siebie, w których drapało się palce do
krwi, aby zwyciężyć, aby wejść wyżej o własnych siłach, własną zasługą!
I jakże tu kochać atmosferę ciszy i równowagi, kiedy się w nią nie łoży wysiłku krwi, nie
kładzie na stawkę życia!
Cóż chcemy dostać, gdy w zamian nie dajemy nic!
Tylko zmęczenie, tylko świadomość ryzyka daje poczucie prawdziwego życia.
Któż zna rozkosz odpoczynku? Któż zna słodycz jedzenia i miły chłód źródlanej wody?!
Któż może ocenić błogosławione ciepło słońca, topiące szron na płótnie namiotu? Kto może
znać ukojny chłód przedwieczornej ciszy po palącym żarze południa?!
Kocham życie za jego kontrasty, za jego surowość, za stoczoną z nim walkę.
Kocham Kara Burun!!!
I oto przesuwają się jak w kalejdoskopie znane widoki Bosforu: tu wsiadał do kajaka Czech z
ręką na temblaku, tam w głębi przystań Galata Seraj... i Czech stoi zawstydzony jąkaniem się
po francusku.
Gorąco wściekle, spaliliśmy skórę, cała w bąblach, nie możemy włożyć plecaków. Jest późno,
więc w ambasadzie zastajemy tylko woźnych — powitali mnie serdecznie.
Rok tylko, a bielmo sentymentu pokryło moje wspomnienia. Jakże rozumiem Ciebie, kochany
mój Loti. Jak bliski mi jesteś w tej chwili. Widocznie tutejsze słońce urabia tak ludzi, każe im
tysiąckrotnie do siebie wracać i szukać dawnych śladów na zadeptanym brzegu Złotego Rogu.
Sancho Pansę zastaliśmy w stanie okropnym. Oparty na sztorc o mur podwórca konsularnego
rozsechł się na gorącym stambulskim słońcu. Pomiędzy deskami calowe szpary, a i deski nawet
popękane.
W pierwszej chwili odeszła mnie ochota do naprawy. Właściwie trzeba by nowy kajak
zbudować, ale jak? Skąd pieniądze na ten cel? Poza tym w Stambule nie znają sportu
kajakowego, nie znajdę więc odpowiedniego stolarza. Pozostaje alternatywa: albo wracać do
kraju, albo odbudować Sanchę.

Dziesięć dni prześlęczałem nad robotą, wiecznie i zgryziony. Stolarz — emigrant rosyjski, były
kapitan białej armii — o strugu ma tyle pojęcia, co ja oszalałem! Podobno Turcy jeszcze mniej
się znają na tej robocie.
Nie rozumiem, jak doczekałem końca i dziś nie rozumiem, jak mogłem zdecydować się na
podróż łodzią!

Przez morze Marmara i Dardanele

Duszny, słoneczny ranek. Jak zwykle, jak co dzień zbudził mnie monotonny, w nieskończoność
zda ciągnący melodię, śpiew tureckich owocarzy. A ponad śpiewem gęsty, ruchliwy zgiełk
południowego miasta. Nie znam jeszcze tego języka, nie rozróżniam wielorakich jego
synonimów, tylko fujarki piskliwej mówią mi o mleku... Hej Effendi! Sut!
Przed konsulatem siedzi pięciu umówionych tragarzy. Niesiemy Sanchę wysoko na ramionach.
„Junga” — tak nazwałem moją towarzyszkę — czuje się w obowiązku iść za łodzią jak za
konduktem pogrzebowym. Pomyślałem: zła wróżba! Staję się przesądny, jak szanujący się
zejman.
Spuszczamy kajak na wodę tuż koło murów Dolma Bahce (letnia rezydencja Kemala Paszy).
Trochę gapiów. Bakczysz, podziękowania, odjazd na wiosłach.
Od razu woda w łodzi, nie tracę jednak nadziei; Junga podnosi żagiel (pierwszy raz w życiu).
Tępo idzie, właściwie zupełnie nie idzie. Łajam ją szorstko i bezwzględnie, jak na kapitana
przystało. Biedna płacze.
Wreszcie żagiel jakoś poszedł w górę. Zły jestem na siebie, po co gnębiłem dziewczynę
docinkami. Nauczy się! Nie od razu Kraków zbudowano. A zresztą, niech mnie pozna póki
czas. Jeszcze może wysiąść, a potem... potem trzeba cierpieć!
Wody w kajaku coraz więcej, będzie źle. Zaglądam pod pokrywę tylnego „wodoszczelnego”
luku — pełny po brzegi. Rzeczy tam znajdujące się odbywają słoną kąpiel. Dziób sterczy z
wody, widocznie pusty.
Przewidywałem „wodną tragedię”. Już się do niej przyzwyczaiłem w ciągu zeszłorocznej
wędrówki z Czechem. Nie wyobrażam sobie nawet innego siedzenia jak w wodzie. Dobrze robi
taka chłodna półkąpiółka.
Obecnie zachodzi obawa, że półkąpiółka zamieni się w całkowitą wannę. Junga nie daje rady z
wylewaniem i kajak pogrąża się powoli.
Tymczasem wiatr dobry, szkoda takiego wiatru. Ha, trudno! Dalej tak czerpać nie można. Póki
jeszcze czas, trzeba dobić, aby nie lądować wpław.
— Junga! Przygotować żagiel do zrzucenia!
— A co odwiązać?
Gadaj tu z takim pomocnikiem.
Odwiązała — nie idzie, coś się zacięło, a tu nie ma czasu na zastanawianie się: albo wylewać
wodę bez przerwy, albo brać się do wioseł.
Zacięło się.
— Naturalnie! Dlaczego mnie się nie zacina. Safanduła jesteś... ot co!
Odwraca się — łzy w oczach, Biedna, czyż to jej wina, że nie umie?
— Wyjmuj maszt razem z żaglem, tylko nie teraz!...Poczekaj aż stanę pod wiatr... Uwaga! Już!
Na szczęście lądowanie tu spokojne, niczym na jeziorze. Zjawia się od razu jegomość z
karabinem na ramieniu i coś do nas gada. Wymownym gestem pokazuje abyśmy odpływali na
morze, bo tutaj nie wolno!
Gadaj, bratku, dalej, a będziesz mądry! Wolę pójść do twoich przełożonych, prowadź!
Miasteczko tuż obok. Jeden ważny „powąchał” paszporty (gdzieżby umiał czytać po francusku)
i kiwnął protekcjonalnie ręką. Drugi jednak, chcąc pokazać; wyższą inteligencję i wyższy
autorytet, pomacał paszporty z piętnaście minut i orzekł flegmatycznie:
— Nie wolno!
Wiedzieliśmy więc, że nie wolno, ale dlaczego nie wolno, pozostało dotąd tajemnicą.
Wracamy do łodzi, a ona na morzu w obcych rękach! Serce załomotało dzikiego obertasa.
Czyżby? Ale nie, to tylko gościnność. Gościnność turecka.
Podprowadzili łódź bliżej i przenieśli rzeczy. A więc wolno? Nic nie rozumiem! Częstują
kawą. Zajadamy jaja, umawiamy stolarza, który ma naprawić Sanchę. Zaklina się na brodę
Mahometa, że zrobi to idealnie, że nic a nic wody do środka nie trafi. Wierzymy. Jakoś
niechcący, wygadałem się, że jesteśmy lekarzami, skutek natychmiastowy: komuś smarujemy
cynkiem twarz, komuś kładziemy kompresy.
Znalazł się Turek mówiący po niemiecku, nazywa się Reszap.
Reszap był aż w Berlinie. Reszap odsługiwał wojsko w Niemczech. Reszap jest zupełnym
Europejczykiem. Zaprasza nas na noc do swego domu — niedaleko.
Po raz pierwszy znaleźliśmy się w kłopocie. Pytają, kim jesteśmy w stosunku do siebie?
Dziwni ludzie, co ich to może obchodzić?! A z drugiej strony, jak im wytłumaczyć sportowe
koleżeństwo — nie rozumieją. U nich nie ma takiego pojęcia. Jak kobieta, to kobieta, siedzi w
domu i nie pokazuje się ludziom, a mężczyzna gra w kości w kawiarni. Nawet nie próbuję
tłumaczyć — zbyt skomplikowany problem. Z pomocą przychodzi poczciwy Reszap...
jesteśmy dla siebie: czurdżak lary, czyli kuzyni.
Z każdą kardesz nową rozmową rozwiązują się nam języki po turecku. Łapiemy wyrazy od
dzieciaków, one są nauczycielami. Ta rola bardzo je bawi. Co chwila przytyka któryś palec do
jakiegoś przedmiotu i wymawia nazwę. Dowiedziałem się, że Kara Burun oznacza „czarny
nos” i że nasz „kary” koń przywędrował z Turcji. Byliśmy jeszcze wtedy naiwni, bardzo naiw-
ni: przyjęliśmy gościnę u Reszapa. Pokoik czyściutki, na podłodze dywan z Salonik i dwa
europejskie łóżka. A potem... pchły! Łażą armiami, skaczą milionami. Jednak zasypiam, cóż
bowiem znaczy maleńkie stworzonko wobec olbrzymiego zmęczenia? Budzi mnie srogi jęk
kardesz czurdżak lary: — Wacek! Nie wytrzymam, całą noc nie śpię... Chodźmy nad nasze
kochane morze!
Nie wypada. Cierp. Mityguj się wobec gospodarza... Burczę coś pod nosem i zasypiam znowu.
Rano Reszap podaje do wiadomości, że przyszedł policjant z sąsiedniej wioski po nas, aby
odprowadzić nas do komendanta.
A to co znowu nowego?... Ani myślę! Reszap tłumaczy coś z szacunkiem, radzi z władzą nie
zadzierać. Ha, on lepiej zna miejscowe stosunki, może i racja.
Drepczemy w słońcu, trzymając się za ręce, a za nami ociężały bisurmanin z karabinem na
plecach. Aresztowani? Szczęściem dobra pogoda głuszy moją pasję. Idę, rozmachując
pięściami, z dzikim pragnieniem zbicia komendantowi pyska (nigdy w życiu tego nie ro-
biłem!). Na szczęście, znalazł się pośrednik Francuz. Okazało się, że trafiliśmy w strefę
wojenna, która otacza Stambuł. Tutaj nie może lądować żaden obcy przybysz. Ładna historia!
Tłumaczymy się nieświadomością grzechu, zepsuciem łodzi — nie pomaga. Turek — legalista
i paragraf — w niczym nie odstąpi od danych mu rozporządzeń. Turek ma religijny hołd dla
władzy.
Komendant telefonuje „wyżej”. Telefon zepsuty. Mój komendant jedzie koleją, specjalnie w
naszej sprawie, Obawia się wypuścić oryginalnych ptaszków na własną rękę. Zostajemy sami
w chatce nad piękną rzeczką.
Upał co się zowie! Głupi by się nie wykąpał, więc dalejże do wody.
— Jok, jok — krzyczy żołnierz pędząc przerażony za mną.
Odwracam się, staję.
— Jok, effendi Jok, burda, burda! — wykrzykuje przede mną, podnosząc zabawnie brodę.
— Może dla ciebie burda, a dla mnie kąpiel. — Odpowiadam spokojnie i kieruję się znowu do
rzeki.
Żołnierz chwyta mnie za ramię, powtarzając wykrzykniki. Cóż to, uważa mnie za więźnia, czy
co? Nagła krew zalała mi pacyfistycznie usposobioną duszę. Odwracam się ku napastnikowi i
dalej go łajać serią polskich najsoczystszych słów, wymachując przed jego obliczem wiele
obiecującą rozmiarami pięścią.
Metoda znakomita. Piorunujące wrażenie. Spokorniał jak baranek. Zaniemówił w wielkim
szacunku. Znieruchomiał w miejscu, podczas gdy ja zrzuciłem najspokojniej koszulę i
wszedłem do wody.
Pływam sobie, pływam, podnoszę wzrok i... truchleję!
Moje ubranie odjeżdża z brzegu w rękach żołdaka. Ładna historia. Gotowi tu ze mnie świętego
zrobić! Nie chcąc jednak obniżać autorytetu, udaję spokój, nie przejmuję się tym przykrym
widokiem. Po chwili Turek wraca nad rzekę i czeka. Ubrania jednak nie ma. Junga
przestraszona tkwi na moście.
Wyłażę flegmatycznie z wody i już gotuję się do „krwawej” rozprawy, gdy wtem uprzejmy
głos i jeszcze uprzejmiejszy gest skierowują mnie do wnętrza chaty. Tam znajduję ubranie
ułożone we wzorowym porządku na łóżku komendanta, obok krzesło, abym się nie trudził
ubieraniem na stojąco. Zgięty wpół stróż bezpieczeństwa zaprasza wciąż do środka. Junga nie
potrzebuje nawet inicjować kąpieli; domyślny i usłużny żandarm sam odprowadza ją do rzeki.
Co za Wersal! Jaka zmiana!
Fakt ten tłumaczę niepojętym, religijnym wprost ich respektem dla wszelkiej władzy. W
psychice uczciwego, przeciętnego Turka nie mieści się wprost pojęcie protestu wobec
„obdarzonych urzędową władzą”. Mój żołnierz rozumował tak: „Skoro effendi mnie łaje, więc
jest ważniejszy i ma po temu prawo!”
Wykąpaliśmy się, zjedliśmy kawon, potem melon i czekamy. Nasz komendant wrócił z
łaskawym zezwoleniem. Tłumacz, Francuz, niedwuznacznie dał do zrozumienia, że za tyle
starań w naszej sprawie przydałby się komendantowi bakczysz.
Co?! Jeszcze bakczysz? Za naszą poniewierkę! Nas, zaopatrzonych w wizy?... Guzik panowie!
Jesteśmy goli. Nie mamy ani grosza.
Po powrocie do wsi zastajemy łódź gotową do odjazdu. Przezornie każę majstrowi samemu
przejechać się na próbę. Naturalnie cieknie, jak nie trzeba lepiej. Zostajemy więc jeszcze na
jedną noc.
Junga za żadne skarby nie chce iść do Reszapa na pchły, zostajemy więc na pobrzeżnych
kamieniach. Twardo, bo twardo, ale swojsko i nic nie gryzie.
Reszap, trochę obrażony za nocleg na kamieniach zamiast na pchłach, udobruchał się w końcu.
Kiedy odeszliśmy na pełne morze, wiatr się wzmógł. Idę bejdewindem. Fale małe, krótkie i
grzywiaste.
Junga pracuje czerpakiem. Kajak nabiera wody, ale znacznie mniej. Po chwili ster przestaje
działać. Długo szukam przyczyny i nie mogę się połapać; dopiero dziwaczna, coraz
dziwaczniejsza pozycja Sanchy naprowadza myśl: przedni luk pełen wody. Sprawdzam — nie
omyliłem się.
Boję się lądowania jak diabeł święconej wody. Znowu nas aresztują i popędzą na manowce.
Jednak konieczność wylania wody zmusza do tego.
Marmara to właściwie większe jezioro. Przyboju tu nie ma, pogoda zwykle dobra. Dobijamy
jak na rzece, bez emocji i ryzyka. Podczas gdy Junga wyżyma spokojnie juki, spostrzegam z
przerażeniem brak wiosła. Po prostu ulotniło się jakimś cudem. Oglądam się, szukam — nie
ma. Przed chwilą było, przed chwilą leżało na łodzi! Niewiele myśląc, rzucam manatki na i
kupę, za nimi w ślad Jungę i odbijam w kierunku wiatru.
Złapałem. Chyba z kilometr drogi przewędrowało już moje włóczęgowskie wiosło. Ładnie
byśmy bez niego wyglądali.
Przed nami zatoka. Do przeciwległego jej brzegu koło pięciu mil. Niedługo zachód słońca, a
jednak decyduję się płynąć.
Kiedym dobijał o zmroku do stóp przeklętej góry Baba Burun, byłem wyczerpany, jakbym
dokonał nadzwyczajnego wyczynu, a tymczasem... pożal się Boże — pięć mil!
Urok zielonej polanki, obramionej zewsząd czekoladą skał, wpłynął kojąco na rozkołysane
morzem nerwy. Leżąc w trawie odpoczywam błogo, patrzę ojcowsko na podskoki Jungi.
Skacze rada, bo znalazła żółwia. Radzę, aby zmieniła powód tej swojej radości i poskakała z
racji zamoknięcia aparatu fotograficznego. Junga mówi, że jestem niemądry.
W nocy pada pierwszy w historii Sancha deszcz. Namiotu nie mamy, jego rolę pełni fartuch
kajaka i nieprzemakalny płaszcz.
Na szczęście z wielkiej chmury mały deszcz i mimo cieknących po nosie kropel spaliśmy jak
zabici. Pewna część mojego ciała miała jednak pecha: trafiła bowiem pod otwór siedzeniowy
fartucha. Obudziłem się jak po leczniczej półkąpiółce. Strach przed ludźmi nie opuszcza nas
ani na chwilę, dlatego wybieramy na lądowanie same cyple, tam bowiem nikt nigdy nie za-
wędruje.
Dotychczas jemy żelazne porcje ze Stambułu, a więc: szprotki i chleb.
Z Baba Burun znowu cały dzień na wiosłach, ale już bez żelaznej porcji. Zanosi się na
głodówkę. Wszystkiemu winna ta „wojenna strefa” w czasie pokoju.
Trzy mile przed nami widać spore miasteczko. Może to jest owe Silivri, granica zaklętej strefy?
Dobijamy ostatnim tchem, bo upał zabójczy.
Niestety! Tłum Turków zadziera posępnie głowy w swym złowróżbnym: jok, nie, a potem
uśmiechają się życzliwie. Dziwni! Wszystko mają przewrócone: i pojęcia, i gesty. Gdy przeczą
— zadzierają brodę do góry i kiwają głową pionowo; gdy potakują — kręcą nosem poziomo,
zupełnie jak u nas przeczenie, tylko powolniej i flegmatyczniej. Więc i teraz: kiwają głowami
na znak, że „tak”, a mówią — „nie”...
— Su, kawum! — wyduszam żałośliwie. Natychmiast przynoszą pełną manierkę i dwa kawony.
— Kacz para? Wiele płacę?
— Jok, jok! — nie chcą zapłaty. — Teszekur! Dziękuję!
Ściskamy serdecznie prawice gościnnych ludzi i odpływamy dalej.
Mamy jeszcze siedem mil, cóż robić. Biedna Junga opadła z sił, już tylko „macza” wiosła. Na
moich dłoniach pełno krwawych pęcherzy. Kto nie wiosłowa! cały dzień na kajaku pod wiatr i
pod fale morskie, ten nie zrozumie nigdy prawdziwego zmęczenia.
Dopędza nas łódź rybacka i eskortuje z daleka. Jesteśmy chyba przez nią śledzeni, czy nie
spróbujemy czasem lądować w zakazanej okolicy. W końcu zrezygnowali, a my przybijamy do
brzegu, aby w spokoju ciała i ducha pożywić się zdobyczami.
Co to był za rozkoszny kawon! Darowany owoc na zakazanym brzegu!
Nareszcie minęliśmy cypel zasłaniający od rana upragnione Silivri. Pesymizm wlewa się
goryczą do pustych żołądków.
Na brzegu moc gapiów. Ledwie zdążyliśmy wyładować manatki, już Sancho na barkach
Turków wędruje do stodoły. Tym razem jednak fizjonomie usłużnych opiekunów nie przypadły
mi do gustu. Nie sądziłem, żeby ta uprzejmość miała filantropijne podłoże.
Gontówki nie mieliśmy za dużo i w rachunkach rubryka „bakczysz” nie istniała. Wpadam na
myśl: idę do posterunku żandarmerii z prośbą o opiekę.
Skutek znakomity. Poczciwy komendant telefonuje do portu. Za chwilę przynoszą nam plecaki
i krzątają się koło noclegu.
Nocujemy aż... w kancelarii. Co za zaszczyt. W ogóle komendant wzruszająco miły i gościnny.
Fotografujemy się w czułej pozie zjadając na jego rachunek owoce.
Miasteczko nic szczególnego: te same śmiecie, te same zapachy i ten sam kurz. Meczet z
odpadłym czubkiem minaretu świeci łatami odrapanego muru jak w całej zresztą Turcji. Tu,
podobno, nie uznają remontów. Raz postawiony dom trwa aż po kres wytrzymałości. Gorzej,
gdy się spali — wtedy zwęglone kikuty murów trwają przez wieki nietknięte w żałobnej
niedoli. Na miejscu takim stawiać nowy dom, to zły omen. Dlatego miasta tureckie roją się od
zgliszcz, ma się wrażenie, że wojna niedawno przeszła tędy, że miasto nie zdążyło odetchnąć
po ogniu artyleryjskim.
Na parasolu kopuły meczetowej, na samym jej środku, leży gniazdo bocianie, na nim stoi
bociek, święty ptak turecki.
Grupa żołnierzy kiwa do nas przyjaźnie na znak zaprosin.
Dają krzesełka, podstawiają filiżanki kawy. Jakże mam wyrazić życzliwość swoją i
wdzięczność, kiedyśmy w obcych językach tumany?
Klepię ich po łopatkach — może wystarczy. Są, zdaje się, zadowoleni, bo widzę zęby.
Trochę dalej fabrykant lemoniady częstuje wyrobami swego przedsiębiorstwa. O wyprawie
naszej wie całe miasteczko.
Kiedyś nie mogłem towarzyszyć Jundze — poszła na spacer, a wróciła z donżuanem: Turek
czarny, otyły i kulawy. „Hadko patrzeć” — powiedziałby o nim Podbipięta. Najwidoczniej
zakochał się w Jundze. Takich blondynek nie widział. Donżuan ten mówi trochę po rosyjsku
(Boże się pożal!).
— Baryszen, muz tebe jest? — słowa, z którymi podobno zwrócił się na ulicy do Jungi.
Czortowaty wygląd Turka widocznie przysparzał mu powodzenia u kobiet. Powiada, że „miał”
dwie „baryszeń” ruskie, z których jedną odebrał mu jej brat, drugą — prawowity małżonek.
Obecnie ma w miasteczku tylko dwie kobiety, ale to nie szkodzi!...
— Ty budesz perwyj! — powiada do Jungi z obleśnym uśmiechem. — Ostansia u mienia,
budiesz imiet czok dobra!
Obiecujemy mu przysłać inną blondynkę; pewnie uwierzył, bo odszedł i nie wrócił już aż do
odjazd
Na brzeg szliśmy w otoczeniu sporej gromadki przyjaciół. Nawet komendant przerwał
urzędowanie i przyszedł. Prosi o pisanie listów.
Wiatru nie było, a morze — tafla lustra, odbijając! słońce i nas. Wobec ładnej pogody decyduję
się prze ciąć większą zatokę i pójść prosto na latarnię Eregli
Słońce spadało powoli ku horyzontowi, zmieniają koloryt wody. Na niebie nie ma ani jednej
chmurki,! Czym należy tłumaczyć brak czerwieni zachodu? KOIK tury słońca wyraźnie odcięte
od seledynu nieba i morza.
Zwykły granat południa znikł dzisiaj — ustąpił miejsca seledynowi. Za chwilę nie mamy nawet
słońca, jesteśmy sami, zupełnie sami. Ląd także za horyzontem, Cisza zupełna, idealna:
najmniejsza fala nie ruszy kajaka.
Aż oto z wolna seledyn nieba topi się w morzu, niknie różnica natężenia barw. Bardzo
cieniutka, ledwie dostrzegalna linia dzieli dwie półkule, aż i jej zabrakło wkrótce. Po prostu nie
ma morza, nie ma nieba — jesteśmy zawieszeni w próżni, przed olbrzymim wklęsłym
zwierciadłem.
Stan nieuchwytny w słowach, stan nieziemskiego istnienia, stan najwyższej egzaltacji. Boimy
się ruszyć nawet, żeby nie spłoszyć cudu, nie rozwiać nirwany. Takiej chwili, jak wtedy na
morzu Marmara, chyba nie przeżyję nigdy, a jeśli ktoś powie, że podobny wszechogarniający
seledyn znajdę na środku oceanu — płynę tam dziś kajakiem! Wszystko jedno!
Potem ściemniło się zupełnie i tylko nastrojowe mruganie Eregli pociesza, że nie zbłądziliśmy.
Koło północy zjawia się bryza, więc stawiam żagiel. Idziemy dość dobrze. Zbliżam się do linii
brzegu tak, żeby złowić uchem szum przyboju. Eregli za nami, nie ma już więc przewodniego
światła.
Znużeni żeglugą całego dnia i połowy nocy raz po raz zasypiamy. Junga nie ma z tym żadnych
trudności, ale ja? Na pełnym morzu, w ciemną noc, sternik zasypia! Ładna byłaby historia,
gdybym — po obudzeniu się — nie złapał już uchem szmeru przybojowych fal. Chyba czekać
do rana aż wschód słońca zorientuje w kierunku jazdy. W każdym razie miałem pietra. Głowa
zmożona snem opadała wciąż na pierś. Nie mogłem określić, czy ten sen trwał godzinę, czy
dopiero przed chwilą się zdrzemnąłem. Walcząc ze sobą, męczyłem się w najokropniejszy
sposób, aż dałem wreszcie spokój kierując łódź ku brzegom.
Pierwsza próba — skały, druga — ładny piasek. Okryci mokrymi kocami, mając pod bokiem
wcale nieelastyczne skały... zasypiamy.
Nie wiem, gdzie jesteśmy.
Sancho Pansa przypomniał sobie dawne czasy. Znowu niemiłosiernie cieknie. Na próżno
szukam otworu — znaleźć nie mogę, a do tego jeszcze brak wiatru. Trzeci dzień idziemy na
wiosłach.
Któregoś dnia, gdy tak klnąc na świat i Sanchę oglądam łunę zachodu, wyłania się spoza cypla
zakotwiczony kuter; kiwają przyjaźnie rękoma.
Podjeżdża szalupa, zaprasza na nocleg. Przyjmują nadzwyczaj gościnnie. Rozpytują o podróż,
częstują kawonami, oglądają z podziwem mapę morską.
Jest i tutaj „junga”, właśnie skrobie w tej chwili kartofle dla nas. Mehmet ma bardzo
sympatyczną twarz i jest czarny o piwnych oczach. Każę memu jundze nazywać go „kolegą”.
Już późny zmrok. Na czystym pokładzie kutra zasłano worki. Morska lampa naftowa kołysze
sennie cienie lin i nasze własne cienie. Wieczór gorący, prawił tropikalny. Na pozostałych
siedmiu kutrach, których kontury ledwie majaczą na tle nocy, słychać gwar rozmów.
Siedzieliśmy na podgiętych nogach dookoła misy pełnej ryb: siedmiu Turków, Junga i ja. Jemy
palcami z jednego naczynia.
Wybitnie wschodni typ z rozwichrzoną czupryną, ogorzały „kapitan”, szczerzy w uśmiechu
śnieżyste kły...
Czy to Stieńka Riazin, czy Ali Baba?
Ukradkiem, spode łba oglądam twarze biesiadników i zatracam świadomość realizmu chwili.
Ten wieczór cichy, parny i gorący, ten statek zatracony wśród skał południa i ludzie...
pierwotni, dzicy ludzie Wschodu, zbóje z tysiąca i jednej bajki!
Noże im tylko dać w zęby, a spełzną ze statku cichaczem w pogoni za kimś czy za czymś,
gnani odwiecznym instynktem.
Śpiewają. Kapitan przykłada zgiętą dłoń do ust i gardłowym, niesamowicie przejmującym
głosem ciągnie nutę monotonną jak skarga, jak krzyk o pomoc. Pieśń powraca echem od lądu i
trwa, trwa chyba w nieskończoność, aż raptem najniespodziewaniej kapitan przerwał i cisza ta
wydała się jeszcze bardziej przejmująca.
Czekam, czy nie odpowie tysiąc podobnie strasznych okrzyków i nie zakołuje koło głowy
mojej turbanami księżyców i nargili...
Kapitan znowu śpiewa. Dobywa ż gardła potężne dzikie trele, załamuje je przeskokiem na
wyższa oktawę, modeluje półtonami — kunszt prawdziwy! Niebywały to mistrz.
Zadowolony z siebie, otarł rękawem koszuli spocone czoło i powiódł zwycięskim wzrokiem w
koło. Oniemiało towarzystwo w zachwycie. Snadź nieczęsto kapitan produkuje tu swe talenty.
Dla nas tylko, dla obcych giaurów to zrobił.
Co za rozkosz: zjadamy za kawonem kawon i śpimy na kawonach! O ile jednak owoc ten
słodki jest w jedzeniu, o tyle zły jest i niesłodki w... spaniu.
Gdy przeglądam historię noclegów mojego życia — a mam ten dział szczególnie urozmaicony
— to kawony zajmują drugie miejsce pod względem niewygody. Przy największym
doświadczeniu nie można ułożyć twardych półkul, tak aby nie uciskały którejś części ciała.
Sypiałem na łubinie, sypiałem na chruście, na kamieniach, na grudzie i na... pestkach od
słonecznika — wszędzie było lepiej. Jedynie sen na Akropolu przewyższał kawony niewygodą,
ale o tym potem.
Z rana piekielnie paprykowa zupa. Zjadłem ją i dlatego biegam wkoło pokładu przewietrzając
język. Ludzie, co wy za żołądki macie?
Już trzeci dzień siedzimy na kutrach, coraz to na innym. Nasz pierwszy odpłynął z transportem
kawonów do Stambułu. Proponowali razem wrócić. Ale nie! Kiedyś chyba zmieni się wiatr!
Kiedyś będziemy mogli i my odpłynąć w swoją stronę. Sancho zasmarowany pokostem i
kitem, zalany żywicą schnie na brzegu.
Wieczorami wyśpiewuję polskie piosenki ludowe. Przypadły do gustu Turkom. Nie mogę się
wykręcić od „przyjemności” śpiewania. Szczególnie podobała im się kurpiowska:
Oj leży, leży, Bolą ją zęby, a jesce mówi: dej, Jasiu, gęby!
Biją brawo z sąsiednich kutrów.
Często prowadzę rozmowy o Polsce. Nikt nic o niej nie wie. Rysuję mapę i tłumaczę położenie.
Żałuję, nie wziąłem mapy historycznej świata; na przyszło będę zawsze brał ją ze sobą.
Z lekka kołysany falą, z rękami pod głową, leżę pokładzie. Załoga śpi i Junga śpi.
Patrzę w księżyc, co zwisł ponad głową: złota droga prowadzi doń przez morze... Kiedyś i tam
będę!
Zbudził mnie głuchy stuk kawonów o dno kutra Kardesz. Lary! Wstawaj!
Pomagam ładować. Siadam okrakiem na relingu statku i przerzucam podawane z łodzi owoce
w ręce następnego. Nachylam się w dół na lewo, biorę ciężki kawon, podnoszę go, podaję w
prawo.
Niezłożona czynność? Wolę jej nigdy więcej nie wykonywać! Dotychczas krzyż pęka mi z
bólu. Wolę ładowanie kawonów do żołądka, znacznie przyjemniej!
Kawony nadzwyczajnie smaczne i aromatyczne. Ma my używanie, co się zowie. Nikt się tu nie
liczy z jednym owocem, dopiero zniknięcie paru dziesiątków może na gospodarzu zrobić
wrażenie.
A jednak odpłynęliśmy.
Kutry znikły za horyzontem. Brzegi wysokie, górzyste. W pewnym miejscu ciekawy widok:
oto na prostopadłym prawie zboczu urwistego brzegu naturalny balkonik, obok grota. Przed
grotą stoi ogorzały brodaty pustelnik z opaską na biodrach jak pierwotny jaskiniowiec.
Kiwam mu, przyjaźnie ręką — odpowiada tym samym. Chętnie bym wylądował tu, aby z nim
pogawędzić, ale brzeg niedostępny.
Przy tym jesteśmy głodni, a niedaleko Tekirdag Sancho zachowuje się już prawie idealnie —
zasmakowali mu w Tekirdag całe dno kalafonią i odtąd nie bierze wody. Uwaga żeglarze!
Uwaga wioślarze! Podaję przepis, który was uratuje od zatopienia łodzi:
Pół litra pokostu, kilo kalafonii w kawałkach, pół funta farby klejowej, roztopić wszystko na
ogniu i zalać dno lub miejsce uszkodzone.
A więc pierwszy dzień „suchy”. Rzeczy leżą w suchutkich lukach, ani jednej kropli! Uwierzyć
trudno, ani jednej kropli!...
Widocznie dlatego śpimy dziś wyjątkowo „mokro”. Uparłem się koniecznie dopłynąć do
latarni Hora, a tu słońce zaszło i wiatr się odmienił. Przybijam w maleńkiej zatoczce, tuż pod
światłem latarni. Z powodu ciemności jednak nie mogłem obliczyć swoich manewrów i
pierwsza większa fala zalała nas po szyję.
Zmordowałem się okropnie i przy okazji złajałem biedną Jungę.
Latarnia wygląda okazale, więcej na pomnik poległych niż na latarnię morską. Pakuję się na
górę, stukam do wszystkich okien — bez skutku. Noc, choć oko wykol, żadnego światła w
pobliżu, tylko bezduszny silnik reflektora kręci nad moją głową białe snopy błysków. Wiatr z
lekka pogwizduje i szumi morzem. Głodny jestem i głodna, jest Junga. Jedliśmy wczesnym
rankiem, a tu przecie już noc.
Pytanie: czym żyją Turcy, nie daje mi spokoju. Nic, ale to zupełnie nic dostaj w tym kraju nie
można. Chleb, oliwki, kukurydza i owoce. Jedzą bardzo mało.
Na brzegu mnóstwo kamieni, ostre szelmy i twarde! Całą noc prawie przekładam je z boku pod
bok.
Na horyzoncie góry Ganor. Parę wysepek, poszarpany brzeg, wszystko robi wrażenie dużego
jeziora. Nie ma tu męczącej przestrzeni bezkresnych wód. Kędy obrócisz wzrok, wszędzie
przeszkoda.
Z manierką w ręku łażę po okolicy, niby szukając wody. Ale nie śpieszy mi się wcale, mam
czas. Niej dawno dopiero wypróżniliśmy jej zapas, a przy tym olbrzymi kawon czeka jeszcze
swojej kolejki. Chodzę po ścieżkach winnicy, dobrze mi jest.
W krąg góry i morze, a tu oliwki i wino, świeże niedojrzałą zielonością. Śpiewam beztrosko,
nawet o Jundze zapomniałem.
Natykam się na dużego węża, pewno niejadowity, bo uciekł. Trochę narobił strachu. Bo kto u
nas wij dział dwumetrowego węża?
Odpływam z nocną bryzą. Robię to chyba po raz ostatni. Nie opłaca się płynąć w nocy, wiatr w
dobrym kierunku nie da nigdy tych wyników co za dnia.
Najgorszy czas żeglugi kajakowej zaczyna się przed wschodem słońca. Nie pomoże tu
najsilniejsza wola — każdy zaśnie. Nawet duże fale, nawet obawa wywrót nie uchronią. Co
parę sekund koszmarne przebudzę: z pytaniem: gdzie ląd?
Ostatni kawałek chleba pożarliśmy rano, a potem cały dzień płyniemy na głodno. Ale po co o
tym pisać; Nam się znudziło głodować, a cóż dopiero komu czy tac o tym! Około godziny 16
przybijamy do miasteczko Gallipoli.
Asystuje nam po ulicach tego miasteczka bzikowaty Turek, pokazuje pęk zawieszonych na szyi
amuletów a wśród nich... medal 300-lecia domu Romanowych. Różnie losy się plotą. Turka
jednak nie dziwią one wcale, w Mikołaju II bowiem rozpoznaje siebie a w podobiźnie
protoplasty Romanowa swego... tureckiego ojca.
Trafiamy jak zwykle w ręce policji, która ciąga od Annasza do Kaifasza, zapisując skrupulatnie
ile każde z nas ma koszul, wiele chustek do nosa.
Kiedy wracaliśmy do kajaka objuczeni produktami
ożywczymi, zaprasza nas z balkonu przepiękna Turczynka. O, mój Loti, może i mnie los
wynagrodzi? Turczynka naprawdę zachwycająca! Młoda jeszcze — właśnie skończyła
gimnazjum i zamierza wstąpić na filozofię. Turczynka i na uniwersytet! To już ultrapostęp.
Córka paszy (ale nie Kemala!) mówi głosem słodszym niż miód. Tylko córy Wschodu potrafią
tak przemawiać.
W miłym saloniku pijemy kawę. (O gdybyż nam kotlecika dali w zamian!) Słuchamy
nowoczesnej muzyki tureckiej z płyt patefonowych. Jest komplet śpiewu muezina. Podobno
były wielkie trudności z nagraniem tych płyt, kapłani nie chcieli pozwolić na profanację
religijnych obrzędów, dopiero ingerencja władz sprawę przesądziła.
Urocza Maide tłumaczy łamaną francuszczyzną charakter muzyki poszczególnych płyt. Maide
jest wielką patriotką i chce w nas przelać odrobinę ukochania swej ojczyzny. Dała adres
stambulski. Prosi o list.
Dardanele zwężają się za Gallipoli dość ostro, tworząc korytarz zaledwie dwu— lub
trzykilometrowy. Nocujemy niedaleko na skalistym dzikim cyplu, z widokiem na mrugające
światła licznych przybrzeżnych miasteczek i latarń morskich.
Nazajutrz nie trzeba skrobać masztu (przesąd marynarski), wiatr świetny od samego rana,
ledwo mogę szot w ręku utrzymać. Mijamy szereg starych zamków obronnych, najeżonych
zębami baszt. Mury niby olbrzymie ślimacznice wiją się zabawnie po zboczach gór.
Wysiadamy przy jednym z takich zamków. Nie widać tu wielkiego pietyzmu dla archeologii,
historii I tradycji. Armaty, kule kamienne, kule żelazne, kule przeróżnego rodzaju pętają się
pod nogami bez liku, aż zostaną wyrzucone przez niszczącego wszelką tradycję Kemala Paszę.
Na tych twierdzach, na tych pudełeczkach zębatych opierała swoją sławę Cieśnina
Dardanelska.
Nocujemy niedaleko wylotu w Morze Egejskie Wszystko dzisiaj pomyślne: wiatr dobry,
widoki zachwycające, spiżarnia aż się ugina od jadła, słowem - idealnie, żadnego
przemęczenia, cały czas płynęliśmy na żaglu! Sen dobry, piasek miękki, brzeg doskonale
chroniony od wiatru.
Przy wylocie z Dardanelów w morze, na zielonym kobiercu górzystej pochylni, widoczny z
bardzo daleka tkwi biały pomnik poległych żołnierzy francuskich, Obok rój wyrównanych płyt
grobowych spełza m morzu.
Zamierzałem ominąć resztę cieśniny bez lądowania, zmusiła mnie jednak do tego
niespodziewana okoliczność. Oto z wioski Helles leżącej na wysokim płaskowyżu kiwają ku
nam czerwonym sztandarem tureckim, Z początku udaję, że nie widzę, ale półksiężyc powiewa
coraz energiczniej. Przybijam więc i pytam. Nic, chcą nas tylko kawą napoić i pogawędzić.
Zwykła serdeczność towarzyska, a może to tylko pozór, bo i pasa porty oglądają przy tej
sposobności?
Po paru godzinach uciekamy. Gościnność turecka polega zawsze i jedynie na czarnej kawie;
może by i u nas wprowadzić ten wygodny zwyczaj? Wieluż to wydatków zaoszczędzi biedny
żonaty człowiek! Turcy nawet nie wyobrażają sobie, że ktoś może być głodny, tak mało sami
jedzą.
Zrobiłem tego dnia 30 mil w 9 godzin, czyli przeciętnie 3,5 węzła; jak na taki gruchot — wcale
nieźle,
Osiągnęliśmy wyspę Bozcaada.
Siedzimy pod platanami, wkoło na murawie fajki starzy Turcy.
Nie skaził tu ich jeszcze dekret bezwzględnego dyktatora Kemala Paszy, są jak dawniej w
szerokich hajdawerach, pantoflach z zakrzywionymi nosami i w kolorowych kaftanach.
Poważni, na podgiętych piętach, sędziwi siwizną bród. Jeden częstuje, ale uprzedzam go
gestem, nie chcę już kawy! Dziękuję. Dajcie kawona!
Któż by gościa kawonem częstował? Tego tu jak śmiecia, lecz kawa? Ta aromatyczna,
szlachetna, sam pasza ją pija!
Wieczór szczególnie nastrojowy. Do gospodarza przyjechała matka. Prosto z bryczki — na
łóżko. Siedzi tak bezczynnie z podwiniętymi nogami. Stara generacja przyzwyczajona jest do
haremu. Zapraszają i nas do grona rodziny. Zjadamy „kolację” w... kucki (przeklęta niech
będzie kawa!).
Och jak bolą gnaty! Nie umiem jakoś zwijać swoich długich nóg.
Matka pokazuje fotografie okropnych dwóch młodzieńców w wojskowych mundurach. Typy
eunuchowate, zalane tłuszczem, nieinteligentne twarze. Widzę zachwyt w matczynych oczach.
Pyta, a raczej mówi: — Przystojni prawda? To moi synowie.
Zachwycam się także, biorę ich pod światło. Może naprawdę tę przystojność odkryję? Dobrze
być zaślepionym.

Od wyspy do wyspy

Pierwszy egzamin pełnomorski. Oto kieruję łódź na wyspę Lemnos. Mam przed sobą pełne
morze. Niedaleko co prawda, ale pełne morze.
Fale duże, wiatr bardzo silny, chyba ze 6 stopni.
Idziemy fordewindem. Humor świetny. Sancho skacze, jak dawno już nie skakał. Zajadam
chleb z serem, podawany kawałkami do ust przez Jungę. Świat uśmiecha się do mnie
szczęściem sytości. Wiatr staje się tak silny, że Sancho, pochylony masztem do przodu, zarywa
się nosem w fale.
Rozgrzana upalnym słońcem Junga wydaje chwilami przerażony pisk pod strugami zimnej
morskiej wody.
To nurkowanie Sanchy znacznie utrudnia żeglugę no i potęguje strach... Zanurzony stale dziób
kajaka nabiera coraz więcej wody. Co chwila trzeba ją wylewać, bo ster przestaje działać. Takie
wylewanie wymaga akrobacji Jungi (maszt przeszkadza!) i niemiłych cudów z mojej strony,
bowiem obciążona łódź podwójnym ciężarem (woda i przechylona Junga) staje mi dęba.
Dopiero przed zachodem lądujemy szczęśliwie na wyspie.
Dość monotonnych opisów: fale duże — — fale małe, wiatr silny — wiatr słaby, głodówka —
jedzenie! Kogóż te rzeczy mogą ciekawić? Chyba tego, kto tam głodował, tego, kto tam jadł.
Dosyć szczegółów, zaczynają one i mnie nużyć.
Zamierzałem płynąć z wyspy na wyspę aż do Pireusu. Niestety!
Co prawda wiatr się ustalił w dobrym dla nas kierunku z siłą co najmniej 7° B, ale nawet kutry
nie wychodzą dziś w morze. Kolejny przeskok do widniejącej na horyzoncie następnej wyspy
wynosi 35 mili morskich. W tych warunkach to naprawdę ryzyka W dodatku jestem chory.
Leżę w czyściutkim pokoiku skurczony we dwoje, a dobra Junga usługuje. Dostałem
„kajakowej” choroby. Napadły mię bóle w okolicy wyrostka robaczkowego. Bóle tak silne, że
robiło mi się słabo i gdyby nie nadzwyczajna łaskawość burmistrza miasta, nie wiem jak by się
to wszystko skończyło.
Pan burmistrz, słysząc o „nadzwyczajnym” naszym wyczynie, zaproponował gościnny pokoik i
oto leżę nie na bruku, lecz na białej pościeli!
Stałem się od razu pupilem całego miasta. Niepokoją się, pytają o stan zdrowia, przysyłają
coraz to inne smakołyki. Junga pitrasi mi różne diety na wypożyczonych maszynkach i
kuchniach.
Nazajutrz dowiaduję się powodu tej nadzwyczajnej serdeczności. Oto, jak powiada jeden z
Greków, w historii tej wyspy jesteśmy trzecią łodzią sportowo-turystyczną. Pierwsi byli Czesi.
Przypłynęli we dwójkę (zdaje się kajakiem) i jeden z nich po paru godzinach skonał (przy
objawach chorobowych podobnych do moich). Towarzysz podobno błąka się dotychczas po
Grecji, nie mogąc powrócić do kraju. Rodzina bowiem zmarłego obiecała krwawą zemstę,
obwiniając go o śmierć kolegi.
Drudzy byli Niemcy. Przyjechało ich troje: dwóch mężczyzn i jedna kobieta. Byli bardzo
wymęczeni. Kobietę odesłano z powrotem do ojczyzny, sami zaś chłopcy ruszyli nazajutrz
dalej; pogoda była podobna do naszej teraz, ale łódź — daleko większa. Odpłynęli. Za parę dni
morze wyrzuciło na brzeg trupy. Łodzi nie znaleziono.
Trzecimi byliśmy my, Polacy, i mieliśmy płynąć dalej, jasne się więc teraz wyda postępowanie
ludności miasta.
Traktują nas jak bohaterów albo samobójców. Zaglądają w oczy, jakiego są koloru u „takich”,
jaki mają głos „tacy” i jak „oni” jedzą?
Wchodzę do sklepu, proszę o chleb. Dają mi chleb, biorą należne grosze, ale natychmiast
nalewają kielich wina i stawiają czekoladki...
— Proszę, proszę, niech pan weźmie!
Czyżby starożytny kult dla sportu przemawiał przez tych Greków? Szewc podpatrzył stan
moich butów. Przychodzi za chwilę po nie, należy naprawić! Chcę płacić — gdzieżby, obraza!
Lepiej się już czuję. Junga poszła na figi (pluła potem trzy dni!), siedzę przed domkiem na
ławce. Raptem dwóch panów w białych fartuchach staje przede mną. Kłaniają się uniżenie.
Uśmiechają się wytwór nie. Cóż to? Koledzy lekarze?
Nie, to tylko fryzjerzy! Proszą serdecznie abym był łaskaw ostrzyc się u nich.
Chadzam odprowadzany przez gawiedź. Wszędzie zagadują, szczerzą zęby. Jakże tu uogólniać,
gdzie greckie wyrachowanie, grecki materializm?
Nazajutrz przychodzi delegacja od pana burmistrza prosząc, abyśmy nie płynęli dalej, abyśmy
przyjęli ich pomoc: burmistrz urządzi gratisowy przejazd statkiem z powrotem do Dardaneli, a
stamtąd będziemy mogli rozpocząć swoją wędrówkę na żaglu do tychże Aten wzdłuż brzegów
lądu.
Junga namawia, aby się zgodzić, uważa mnie za chorego.
Płyniemy dalej, ale w miarę jak płynę, przekonuję się, że Grecy mieli słuszność. Daleko nie
upłyniemy w tych warunkach: dwa razy ledwieśmy się nie roztrzaskali o rafy.
Zmrok. Cicha zatoka. Twarz pali od słońca i wichury. Trochę jakbym ogłuchł. Jestem pijany.
Nie wiedziałem, że powietrzem i słoną wodą morską można się upić. Widzę tłum, ale nie
bardzo zdaję sobie sprawę, kto i gdzie. Jeszcze siedzimy w kajaku, a już pytają:
— Dżermani?
— Ochi Dżermani! Nie! — odpowiadam apatycznie.
— Czechoslowak?
— Ochi, ochi! — wołam po grecku — Polonia! -Ach, Polonija! — z wielkim zrozumieniem
zaszemrał tłum.
Cisza i wzajemne przyglądanie się. Znosimy manatki na brzeg.
Ktoś nowy, ktoś ciekawy przepycha się do nas i znowu:
— Dżermani?
I tu wyręczają mnie uprzejmi Grecy:
— Laponija! — powiadają.
Nie wyprowadzam z błędu. Będzie czas, pokażę, narysuję, zrozumieją. Wypakuję tymczasem
rzeczy.
Znowu mrok, znowu brzeg, i znowu tłum gapiów. A wszędzie coś nowego, inni ludzie, inne
przygody.
— Polonia — powiadamy stereotypowo i raptem słyszymy odpowiedź:
— Dobry wieczór państwu! — w polskim języku.
Ucieszyliśmy się ogromnie. Rzucam się w objęcia „Polaka”, zadaję mu pytanie po pytaniu, a tu
nic — ani słowa więcej. Owszem, usiłuje coś sobie przypomnieć, usiłuje coś powiedzieć, ale z
trudem mu to przychodzi.
— Pan Polak?
— Nie, Grek, tylko po polsku w Brazylii się nauczył, tam dużo polska ludzi.
Przed chatą na zasłanej macie siedzimy na którym noclegu w kucki (wpływ okupacji tureckiej).
Pną nami półkolem młode dziewczęta, wszystkie czara ogorzałe, o żywych, błyszczących
oczach i brzydki! „greckich” nosach. Obok mnie nasz nowy „Polał Wieczór przepiękny, jaki
może dać tylko Południ! Tuż za skałami morze; dolatuje monotonny jego szum Księżyc
rozsrebrzył się na rozłożystych liściach płatanów. Proszę dziewczyny o piosenkę grecką — nie
słyszałem jeszcze ani razu Greka śpiewającego. Dziwne. Na jednym morzu i w jednym
klimacie sąsiadują Grecy — — tam bez pieśni nie ma pracy, nie mi kroku, a tu... zupełna cisza,
zupełna głuchota!
Po długich, bardzo długich targach dziewczyny tują się do występu i... o Boże! — Ramona ...
Ramona po grecku! Dość, dość, ratunku!... I tutaj, i tutaj Ramona! Nie po tom uciekł od
melodii knajp europejskich, nie po to błądzę wśród dzikich skał, żebym... psiakrew... słuchał
Ramony! Dość! Milczcie!...
Mój poczciwy „Polak” zaniemówił, układa w mysi jakieś polskie zdanie, aby zrobić grzeczną
przyjemność. Trudno mu z tym idzie, ale w końcu ułożył i zaczyna:
— A w Hameryce polska panienka robić dużo w siusiu.
Nie bardzo jakoś rozumiem, co chce powiedzieć.
Powtarza mi to samo słowo w słowo. Nie wątpliwości, ten człowiek mówi coś ciekawego.
Usta nie chcą zachowywać powagi, ach te niegrzeczne usta. Spoglądam na Jungę: kicha
dyskretnie w chusteczkę do nosa (skąd taki katar nagle?). Raptem Junga — genialna moja
Junga — wybucha zadowoleniem;
— Tak, tak, ma pan rację!
— Ale w czym ten Grek ma rację? Zlituj się, w czym on ma rację? Wytłumacz!
Junga zna angielski, domyśliła się. „Polak” chciał powiedzieć, że polskie panienki pracują w
sklepie z obuwiem, bo po angielsku „shoe shop” oznacza sklep z obuwiem. „Polak”, pragnąc
widocznie to słowo spolszczyć, nadał mu szczególnie miękką wymowę.
Grzywacze, jakich już bardzo dawno nie było. Przez cały dzień. Do tego humor psują popękane
wargi. Mało powiedzieć „popękane” — to jedna rana. Czy słońce temu sprzyja, czy słona woda
— doprawdy nie wiem sam. Skąd tu, na świeżym powietrzu bakterie się biorą?
— Junga, widzisz coś?
— Możesz przysiąc?
— Jeszcze nie.
— Domy czy skały?
— Domy.
— Przysięgasz?
— Przysięgam!
Domy, a więc zatoka; jakoś nam się dotychczas z tymi zatokami nieźle wiedzie. W
najkrytyczniejszych chwilach zawsze jest jak ta grota wtedy pod Midye.
Przybijamy do brzegu, a raczej do małego mola, późnym już wieczorem. Na molu stoi jakieś
młode towarzystwo. Wyglądają inteligentnie, na studentów.
Podchodzę i zaczynam konwersację, odpowiadają łamaną francuszczyzną. Młody doktor,
panna na wydaniu i... medyk. Ściskam ostatniego serdecznie, i komitywa nawiązana. Ciągną
nas do pobliskiego miasteczka, gdzie w klubie jest zebrana miejscowa śmietanka towarzyska.
Rzęsiście oświetlona sala (dawno nie oglądałem sztucznego światła!). Tłum młodych kobiet i
młodych mężczyzn otacza nas wkoło. Jakiś starszy pan mówi po francusku, częstując
lemoniadą (tamci kawą — ci lemoniadą i bądź tu, człowieku, syty!). Podnoszę! w pewnej
chwili wzrok znad stolika, a tu przedstawienie, istna galeria! Dookoła nas kółeczkiem
niewiasty, za nimi mężczyźni, znowu panny (te już stoją na stołach), a wszystko nawisa
głowami nad naszym stolikiem. Wesoło. Proszą o śpiew po polsku. Zgadzam sil pod
warunkiem, że posłyszę gospodarzy. Śpiewają — nie powiem, żeby cudownie.
„Wesele na Kurpiach” musi wyjechać za granicę; dopieroż to będzie powodzenie, jeżeli moja
„Oj leży...” taką tu robiła furorę!
Medyk zaprosił nas do siebie na nocleg. Idziemy wszyscy — cały klub, ze sto osób! —
środkiem ulicy, objęci wpół. Śmiechy, krzyki, humor!
Ktoś prosi o śpiew. Czemu nie — taki dobry, przyjacielski nastrój. Drę się, co mi sił starczy, a
im dalej idziemy, tym większy rośnie tłum. Jest godzina jedenasta w nocy. Tutaj o tej godzinie
najmilsze życie, bo we dnie upał nie do wytrzymania. Nie ma kłopotu z refrenem. Tłum
przyjaznych Greków wpadł w szal entuzjazmu z powodu przyjazdu nadzwyczajnych gości.
Tłum Greków już umie i śpiewa chórem. Śpiewa refren kurpiowskiej piosenki: „Oj łaj, łaj, łaj,
oj, łaj, łaj...”
Ta polska piosenka na ulicach greckiego miasteczka to fragment najoryginalniejszy z
dotychczasowych moich przeżyć.

Bardzo wytworny jest dom naszego „medyka”. O godzinie jedenastej zbiera się rodzinka: są
ciocie, są wujkowie i są kuzyneczki, razem w saloniku coś około dwudziestu osób. Sielanka, co
się zowie. Medyk, a więcej kuzyneczki bawią mnie rozmową. Piękna Rulu wpadła mi w oko.
Nastrój wytworny, ale męczący. Gdyby tak moja cała rodzinka codziennie się zbierała na
pogawędki, zwariowałbym chyba i uciekł z domu.
Ufartuszkowana pokojówka wnosi coś na tacy, serce tłucze w piersi radosnego marsza. Tam
bywała kawa, tam — lemoniada, a tu?... A tu... szereg ładnie ustawionych szklanek czystej
wody i obok maleńki, mikroskopijny spodeczek konfitur. Spodeczek konfitur na dwanaście
szklanek wody! Komuż one potrzebne?!
Patrzę z niepokojem na sąsiadów, co z tym będą robić — lizać czy jeść?
Piękna Rulu bierze szklankę i łyżeczkę, następnie połyka jedną jagódkę i zapija całą szklanką
wody. O nie, moi panowie! Tak dobrze ze mną nie będzie!
Wkładam sporo jagód do szklanki i porządnie mieszam. Jestem, moi państwo, Polak i po
grecku jeść nie będę! Na skąpca mnie nie wykierujecie!
Patefon wygrywa greckie piosenki, nawet dość ładne.
Rano Rulu pływa w naszym kajaku. Nie widzieli podobnego typu łodzi. Ach Rulu! Jakie ona
ma oczy!...
Niebotyczne wierchy wyszczerbiły się przed nami z morza. To góra Athos. Jedyna na świecie
republika mnisia! Osiem tysięcy mnichów. Na całym półwyspie ani jednej kobiety! Co za
cudny kraj!
Niezliczone mnóstwo fantastycznych załamań i grot, niezliczona ilość spadających wężowato
ku morzu wąwozów, a przy tym wszystkim na dzikim, groźnym tle białe maluteńkie chatki
niby jaskółcze gniazda przylepione do prostopadłych skalnych ścian. Na obnażonym szczycie
tuż u stóp obłoków tkwi domek pustelnika; widocznie jakiś poeta zapragnął piorunów.
Mnisi w czarnych sutannach w upalny dzień wiosłują, łapią ryby, aż dzwon ich zawoła na
modlitwę. Kobiet tam nie ma, dlatego może podejrzanie kobieco wyglądają niektórzy z tych
mnichów; włosy upięli po grecku w kok, na twarzy albo nie ma zarostu, alba ostra bródka.
Pomiędzy rojem maleńkich białych domków widnieją gdzieniegdzie mury starych,
bizantyjskich jeszcze kościołów. Od wieków chronią się na Athos uczeni, literaci, poeci i
malarze, aby pod osłoną sutanny odejść od zgiełku świata i cywilizacji i tu spokojnie pracow w
otoczeniu pierwotnej przyrody. Athos uchodził w Grecji za świętą górę. Pielgrzymi tam noszą
jedzenie i ubranie dla pustelników. Jak poinformowali nas bardziej sceptycznie patrzący na tę
rzecz Grecy, mnichom nie zbywa na niczym, bo rząd łoży podobno rokrocznie grube sumy, aby
podtrzymać ich rzeczpospolitą, jako tamę przeciw komunizmowi...
W chatce na szczycie najwyższej góry można mieszkać zaledwie dwa miesiące w roku — o
innej porze ze względu na pioruny, które latają z okna do okna, jest to niemożliwe. Pustelnik,
amator wysokości, pchał się w jedną stronę około tygodnia i tyleż czasu wraca. Z innych
klasztorów spuszczają się po sznurowych drabinkach, bo innej drogi nie ma. Do niektórych
możni płynąć łodzią, mieszczą się bowiem w grotach wodnych. W bizantyjskim klasztorze są
przechowywana białe kruki piśmiennictwa słowiańskiego. Jest tu i prawosławny klasztor
rosyjski.
Stanowczo zbyt dużo uczymy się w szkole o Grecji, Za dużo apoteozy, za dużo patosu! Potem
pojedzie kiedyś taki rozegzaltowany młodzieniec do miejsca swych marzeń, pojedzie na...
Olimp i spadnie na łeb, rozczaruje się tak jak ja.
Wyobrażałem sobie Olimp jako groźny, odosobniony szczyt górski, szczególnie wysoki,
niebosiężny, niedostępny dla śmiertelników, a tu zwykły sobie grzbiet o trzech załamaniach;
właśnie ten wyższy to Olimp, a który z nich wyższy?... Może ten, a może tamten...
Gdybym wiedział, że stanę się przez to bliższy bogom, może bym jeszcze szedł na Olimp, ale
tak — szkoda fatygi, płyńmy dalej.
Od morza płynie ku nam statek, po cichu, powoli, bez dymu. Nie ma ruchu na nim, nie widać
ludzi. My, zda się, prędzej płyniemy kajakiem od niego. Czyżby stał na kotwicy? Nie widać
białej piany ciętej dziobem, nie widać śladu fal za nim. Stoi, najwidoczniej stoi, ale dlaczego?
To statek — trup! Statek na mieliźnie, wyrzucony przez sztormowe fale. Siadł wysoko na
piasku, prościuteńko i sztywno — bezużyteczny grat, wrak nie zasługujący nawet na pogrzeb!
Drugi taki minęliśmy koło Salonik, ale tamten, nie czekając na pamięć ludzką, sam sobie trzy
krzyże wzniósł nad wodą, sam sobie wystawił wieczny pomnik. To olbrzymi wojskowy
transportowiec zatonął, storpedowany przez niemiecką łódź podwodną. Podobno leży tam na
dnie trzy tysiące francuskich żołnierzy. Trzy tysiące, jak łatwo wymawia się tę liczbę. Płytko
tam, więc nie mógł się pogrążyć i pozostały nad wodą czubki masztów z rejkami, trzy
wysmukłe cieniutkie krzyże cmentarne.

Katastrofa

Monotonia brzegów, równe bułki pagórków działaj usypiająco, a do tego upał! Słońce, niby
gorący rżący prysznic, spływa po ramionach i piersi; czuję wyraźnie materialność promieni: są
ciężkie, duszne i ruchome. Przed zachodem płynę „po omacku”, słońce bowiem świeci mi
prosto w oczy. I woda, i słońce jednakowo oślepiające. Nie widzę nawet żagla. Włożyłem na
twarz włóczęgowski beret, a w nim palcem dziurę przedłubałem. Przez otwór ten, przez kłaczki
czarnej wełny, mogę od czasu do czasu spojrzeć, do-
Wpłynęliśmy pomiędzy Eubeę a ląd grecki. Chleb: skończył się i okropnie się chce pić. Głowa
raz po rai uderza o ramię ze znużenia. Nogi drętwieją. Takiego łamania nie miałem już bardzo
dawno. Skaczę do wody dla wyprostowania kończyn, ale po chwili znowii wraca poprzedni
stan. Fale niewielkie, ale tłuką o brzeg dostatecznie, aby zniechęcić do lądowania. Dój piero
rano znajduję maleńką zatoczkę wśród skał. Mi- mo dobowej głodówki czuję się silny.
Trafiamy szczęśliwie na studnię. Z wyglądu nieszczególna: porosła trawą, bez najmniejszego
śladu użytkowania. Morduję się nad sposobem wydostania wody, Wiążę ze sobą paski, ręcznik,
wszystko, co ma długi kształt. Nareszcie pełna manierka! Pijemy. Woda mdłą słonawa,
wstrętna. Wypiłem parę łyków — więcej ni mogłem. Junga po małej próbie jedzie do rygi.
Lewy brzeg, to znaczy brzeg Eubei, na mapie oznaj czony jest jako bezludny, płyniemy więc
prawym, tymczasem jest odwrotnie: na lewym widać dużo domków, a na prawym ani żywej
duszy...
Kłócimy się o ostatnią kroplę wody, wersalsko ustępując sobie nawzajem.
Na horyzoncie — ni to skała, ni to łódź.
Pędzimy na wiosłach ostatkiem tchu, byleby nie uciekła od nas. Pot kropelkami ścieka z nosów
i jest nam bardzo słabo. Liczymy nawzajem uderzenia pulsu (lekarze!).
Na szczęście dopędzamy rybaków. — Oriste nero! — Prosimy o wodę! — krzyczymy już z
dala.
Czuję głupi wyraz własnych oczu; jest w nich tyle błagania i tyle strachu, że wstydzę się za
siebie. Dostaję ogromny kubek wody, wypijamy ją trzymając naczynie drżącymi rękami.
Śmieszne! Rybacy patrzą z politowaniem. Napełniamy jeszcze butelkę.
Efharisto! Cherete! —— i jazda dalej.
Zjawia się tymczasem fordewind i wypycha nas na środek dużej zatoki, tam złośliwie ucicha
pozostawiając nas w położeniu bez wyjścia. Przy takim zmęczeniu i osłabieniu wykluczone jest
dopłynięcie do brzegu na wiosłach, a tu słońce już zaszło. Czerwona łuna pociesza, że jutro
będzie wiatr. Jutro! Dobre sobie! Odkładam, zrezygnowany, wiosło i trwam w bezruchu.
Wysoki brzeg Eubei trochę bliższy, ale nie widać żadnych konturów, dzieli nas od niego około
15 mil. Jestem wściekły na cały świat, na siebie, a zwłaszcza na swoją naiwność, żem w taką
porę zawierzył wiatrowi. Trzeba było trzymać się brzegu! A wszystkiemu winien głód, a może
brak wytrzymałości na ten głód?
Coś zatrajkotało daleko, daleko poza nami... Silnik? Czyżby? A gdyby tak doholować Sanchę
do brzegu, gdyby nas doholował!
Natężam uszy, nie słyszę... o, znowu słyszę, ale bardzo daleko. Jesteśmy na środku wodnej
przestrzeni, a więc na szlaku statków.
— Junga! Patrz, co to takiego?
Istotnie, dziwne zjawisko; od strony lądu morze zrobiło się nagle mlecznobiałe. Idzie ku nam
białą za słoną. Zbliża się, pędzi i raptem silnym wariackim szkwałem przeleciało przez nas.
Zrozumiałem: to ta zwany w tych okolicach „biały szkwał”.
Zdążyłem tylko skierować łódź dziobem do ataku, To była jedna chwila, jedno mgnienie: mur
niewysokich, ale stromych fal raptem uderzył w nas; gwiżdżąc wichurą, a nie mogąc podnieść
spiczastego Sanchy na skołtuniony swój grzbiet — przeszedł prą Jungę, przeszedł przeze mnie i
znikł za rufą zalanego; do połowy kajaka.
— Junga! Prędzej wylewaj! — wrzeszczę co sił. -Wylewaj prędzej!!!
Za późno! Już przyszedł nowy grzywacz, jak tamten niewysoki, ale zły. Znowu przeszedł po
nas, rozprysnął się o nasze piersi, załamał za rufą.
Kajak bez fartucha i ze spiczastym dziobem — nic więc dziwnego, że jest pełen wody. Tak
nagle, tak niej spodziewanie... że aż wstyd.
Próżno starałem się utrzymać równowagę. Biedny Sancho stracił panowanie nad sobą: to w
jedną pad stronę, to w drugą.
Widzę, że nie dam rady. Myśl trwożna — Junga przestraszy się i utonie! Trzeba uspokoić
Jungę.
— Junga! Powieś na szyi mapnik z dokumentami i pilnuj go. Trzymaj się łodzi i nie trać
nadziei! Słyszysz? Silnik trajkocze!...
Naprawdę silnik trajkocze blisko, sam nie wiedziałem o tym.
— Junga! Sil...
Nie zdążyłem już dokończyć radosnego okrzyku, byłem pod wodą!
Pierwszą myślą był mapnik. Tam są dokumenty, tam nasza kasa.
Nurkuję pod kajak i trzymając się jego burt, myszkuję wnętrze, szukam mapnika. Nie ma, o
Boże!... Jeszcze raz nurka. Nie ma. Na powierzchni pływa aparat fotograficzny i kilka rolek
filmu. Zdjęcia z całej podróży wezmą w łeb.
Na horyzoncie maszty i zrefowane żagle kutra. Kajak zanurzył się pod wodę i tkwi tam
podobny do ogromnej czerwonej ryby. Namoknięte manatki ciągną go w głąb i fale idą po
wierzchu.
Zauważyli nas. Zatoczyli łuk i spuścili szalupę. Spieszą na ratunek. Morze rozbałwaniło się już
na dobre. Szalupa skacze. Szarpie mnie na boki, tłucze o burty, cały jestem posiniaczony, krew
płynie strugą z poranionej nogi. Muszę wyglądać arcyzabawnie i arcytragicznie w roli rozbitka.
Kapitan okazuje nam wzruszającą gościnność. Dobrześmy trafili. Kuter idzie do Pireusu.
Junga przeszła wszelkie oczekiwania, uratowała mapnik. Liczymy rzeczy. Jakieś złe licho
kazało mi akurat przed katastrofą fotografować delfiny. Temu tylko zawdzięczam utopienie
aparatu i zdjęć. Pieniędzy w mapniku nie ma; przełożyłem je po coś do kieszeni harcerskiej
bluzy, a ta właśnie poszła na dno. Tam też poszły buciki i parę szczegółów garderoby. Całego
bogactwa zostało pięć lirów tureckich i jeden dolar. Z ubrania mam na sobie nocną białą
koszulę i harcerskie krótkie spodenki. Junga zaś perkalikową sukienkę. Oboje jesteśmy boso!
Teraz można z całą pewnością powiedzieć: wyprawa skończona, Sancho Pansa nie żyje.
Pytanie, co robić dalej? Ambasada w Stambule obiecała zawiadomić o naszej podróży Ateny,
My ze swej strony wysłaliśmy przed paru dniami kartę, myślę więc, że zaopiekują się nami w
portach. Jutro pójdziemy do konsulatu, ale jakżeż „niehonorowo”, jakże nieszykownie... nocna
koszula boso! Boso w olbrzymim mieście.
Grecy na kutrze, przejęci naszym losem, podsuwają nam coraz to nowe smakołyki, chcą jakoś
rozbitków pocieszyć. Zajadamy chleb z serem, potem kawony, W sam czas, bo się kiszki
skręcały już z głodu.
Mamy w tej podróży szczęście do kawonów — najemy się ich za wszystkie czasy. Ten kuter to
także transport kawonów do Pireusu.

Nocleg na Akropolu

A oto i Pireus — smutne miasto. Nie dlatego, że idziemy bosi i obdarci, ale z braku zieleni.
Zdawałoby się — Południe, ciepło, słońce, raj! A tu ani jednego drzewka, same bloki szarych,
urzędowych kamienic i kurz... kurz!
Port olbrzymi. Robi wrażenie cmentarzyska okrętów, Nigdzie nie widziałem takiej ilości
statków „na sznurkach”. Po prostu przebić się trudno przez ten tłum bezrobotnych kadłubów —
kryzys!
Przede wszystkim należy kupić obuwie. Otacza nas! zgraja dzieciaków. Śmieją się z nas, ale
„nieszkodliwie”. Jestem wzruszony i wdzięczny im za tyle wyrozumiałości. Nasze andrusy z
Warszawy nie zostawiłyby suchej nitki, gdyby się zjawiła podobna para na bruku stolicy.
Nie goliłem się od wieków, z brody więc sterczą kępki zrudziałych od słońca włosów, a skóra
pokryta solą przypomina kieleckie marmury. Poza tym wzrost!
— Sam mój wzrost wystarczy, aby sprzedawać bilety do cyrku. Zwłaszcza tu w Grecji, gdzie
ludzie nie odznaczają się wysokością.
Malowniczo musieliśmy wyglądać na tle usłużnych dzieci. Każdy chciał nam w czymś
dopomóc, każdy coś pokazywał, aż zaprowadzili do tanich sklepów, gdzie kupiliśmy dwie pary
sandałów. Poszedł na to ten jedyny dolar, zostało jeszcze w kasie pięć lirów tureckich.
Za tę resztę jedziemy pociągiem elektrycznym do Aten.
Ateny: Wielkie Ateny, brudne, szare i niemiłe! Brak jakichkolwiek skwerów, brak drzew, tylko
niemiłosiernie zakurzone bezduszne kaktusy wyglądają gdzieniegdzie zza płota. Martwe
miasto, obce miasto, miasto interesu, nie zaś greckiej filozofii słońca!
Prędzej! Prędzej na Akropol, może tam inaczej. Może tam duch przeszłości? Nie mamy dzisiaj
czasu, już zmrok otulił kamienice. Gdybyż choć jedna ławka do użytku publiczności! Nogi
bolą od łażenia; zastanawiam się, czy aby nie usiąść pod murem obok ubogich? Ale trzymamy
jeszcze fason.
Poselstwo. Przedstawiam się pani sekretarce, opowiadając historię kajakowych przygód. Na
wstępie dowiaduję się, że ambasada stambulska, mimo obietnicy, nikogo o naszej wyprawie nie
powiadomiła.
— Pana posła nie ma, jest na urlopie, ale pan charge daffaires zechce z pewnością państwa
widzieć.
Pan charge daffaires zbiega uprzejmie ze schodów na powitanie „niebywałych gości”. Potok
słów słodkich jak miód. Moc podziwu dla naszego wyczynu. Moc zrozumienia.
— Ależ wykorzystamy ten fakt, roztrąbimy imię Polski, zainteresujemy prasę grecką...
Słucham i miło mi się robi; może trudy nasze przestaną być tylko „egoistyczną rozrywką”,
może prą czynimy się, chociaż w drobnej części, do powiedzenia Grekom o dalekiej naszej
ojczyźnie. Proszę pana chał charge daffaires o pozwolenie przenocowania paru nocy w pustym
w tej chwili pokoju woźnego poselstwa.
— Ależ, ależ oczywiście! Naturalnie, ale tam ii będzie państwu wygodnie, jakżeby to
wyglądało! Państwo zamieszkają w hotelu, o rachunki proszę się nit troszczyć, taki wyczyn!...
Taki wyczyn! W poselstwa jest kucharz, będzie można urządzić coś z obiadami O powrót do
kraju też nie należy się troszczyć. Zaradzimy jakoś, zaradzimy! A może panu pożyczyć...
Długo jeszcze mówił pan charge daffaires, a nam przyjemnie było, że ktoś ocenił sportowy
rajd.
Wynajęliśmy w najskromniejszym hoteliku najskromniejszy pokoik, żeby broń Boże, nie
obciążać kasy poselstwa. Wieczorem jemy bardzo miłą kolacją z panem charge daffaires i
panią sekretarką w ja prywatnym mieszkaniu. Słuchają naszych opowiadaj komplementują,
zachwycają się.
Nazajutrz idę do poselstwa. Chcę pożyczyć obiecaną niewielką sumę, trzeba kupić przyzwoitą
koszulę. Nasze pięć lirów chowam na opłacenie stołówki.
Niestety, pan charge daffaires jest jakiś inny, owszem uśmiechnięty słodko, ale dziwnie nie
pamiętający własnych słów z dnia wczorajszego. Odmawia pomocy.
Wyszedłem na ulicę złamany. Jakbym otrzymał policzek. I za co?... Po co było wygłaszać tyle
obietnic i komplementów? Po co było okazywać niby opiekę, żeby nazajutrz odmówić
pożyczenia... 25 złotych, o taką bowiem pożyczkę prosiłem.
Obliczyliśmy z Junga, że wystarczy nam pieniędzy na pięć dni wegetacji bez opłat za nocleg,
trzeba jakoś sobie radzić.
Cały dzień łazimy po Akropolu i starych Atenach. Nie mogę korzystać z kupionych sandałów.
Poraniona noga jątrzy się i boli. Nawet na opatrunek szkoda grosza.
Nie ma, niestety, w całym mieście ogrodu ani dzikiej polanki, gdziebyśmy się mogli ukryć
przed gawiedzią i trochę się zdrzemnąć. Ale więcej męczył mnie stosunek poselstwa niż fakt
bezdomności.
Wieczorem, kiedyśmy pożegnali hotel i z plecakami na ramieniu błądzili po Atenach, pytam
jakiegoś Greka, czy istnieje tu dom noclegowy? Spojrzał z politowaniem.
— Państwo Niemcy?
— Nie, Polacy.
— Ach, to zaraz niedaleko jest wasz konsulat, o tam, na prawo, druga ulica!
Dziękujemy udając radość, bo jakże tu powiedzieć, że byliśmy już tam. Niby idziemy w tym
kierunku, aby za chwilę zboczyć spuściwszy bezradnie głowy. Dokąd?... Każde miasto ma
jakieś nie zamieszkane działki, dzikie kawałki wybrzeża, a tu — nic. Wszędzie brud i śmiecie,
żadnej roślinności, nawet trawy.
— Wiesz, Junga? Idźmy nocować na Akropol! Ukryjemy się za kariatydą, może pod opieką
bogów będzie nam lepiej.
Akropol dzisiejszy to jedyny chyba park miasta, co prawda park wyjątkowy, prawie bez
roślinności: marmury zastępują tu drzewa.
Upatruję miejsce najlepiej zasłonięte przed wzrokiem dozorcy. Niestety, niełatwo znaleźć tu
kawałek ziemi bez sterczących odłamków marmuru, a marmur jest twardy i bardzo ostry!
Leżymy obok siebie na plecach słuchając muzyki głośników radiowych z knajp okalających
Akropol.
Ponad głowami naszymi zawisły kolumny Partenonu, a na tle łuny nowoczesnego miasta rysuje
sylwetka zadumanej kariatydy.
Czułem się jak bezdomny pies, który nie jest pewien, czy go nie pogonią precz.
Myśl o nowym odsyłaniu nas pod adresem poselstwa paliła policzki wstydem. Modliłem się o
niewidzialność. Zasypiałem po to, aby się już za chwilę obudzić z lękiem, że wypędzają.
Akropol — to najcięższa noc włóczęgi mego życia! Nie bezdomność wtedy bolała i truła, ale
postępek poselstwa. W innym wypadku gwizdałbym prawdopodobnie i nic sobie nie robił z
nowej przygody. Ale to nie była przygoda. To był dotkliwy policzek, moralna krzywda,
niezasłużone poniżenie.
Bałem się pytania o narodowość, wstydziłem się przyznać do polskości. Odesłaliby znowu do
poselstwa... jak już trzy razy odsyłali.
O północy zbudził mnie gwizdek. Zerwałem się ze snu, przekonany, że to policja, że to już...
Dwie postacie z kijami idą mimo, kogoś wyrzucają. Przyczailiśmy się cichutko z zapartym
oddechem.
Odłamki marmuru nie chciały dopasować się di kształtu mego ciała. Na próżno przesuwałem
się z miejsca na miejsce, na próżno starałem się wyrwać je z ziemi. Jak nożem cięły mi bok i
biodra, jak nożem wżerały się w ramiona. Och ciężka to była noc na Akropolu!
Rano — zabawny widok. Stoi oto nad nami gromadka ludzi i głośno sobie dogaduje. Z gestów
domyślam się łatwo, że powodem sprzeczki jesteśmy właśnie myl Dozorca dostaje burę za to,
że nie wypędził nas z ogrodu. Przeczuwając zły koniec, wstaję z legowiska. Tymczasem
cudzoziemski ubiór i mało romansowy wygląd Jungi uspokoił podejrzenia kłócących się
dozorców, ze współczuciem pokiwali głowami i poszli dalej.
W końcu poselstwo opłaciło nam przejazd statkiem do Salonik. Sancho Pansę zostawiliśmy w
porcie, zabraliśmy tylko żagiel.
Przybyliśmy do Salonik późno wieczorem. W hotelu „Mediterane” gra orkiestra. Jakże pokazać
się w takich strojach? — zgłodniali, obdarci włóczędzy? A tam przecież mieszka kierownik
lotniska.
Wyzłocony szwajcar nieufnym okiem lustruje moją postać. Wpuści? Nie wpuści? Trema przed
spotkaniem człowieka, który rozstrzyga o dalszych losach, zawisła w powietrzu i trzepocze
nerwami.
Tymczasem przychodzi wysmukły pan o sympatycznej twarzy. Dyrektor „Lotu” w Salonikach.
Referujemy mu sprawę: płynęliśmy kajakiem, tonęliśmy, pieniądze poszły na dno, wracamy i
teraz wybór: piechotą — na głodno — miesiąc albo samolotem — na głodno — dwa dni.
Prosimy o pomoc.
Lotnik zrozumiał nas lepiej niż kto inny. Zaraz napisze do Bukaresztu, poprosi centralę lotniczą
o przychylne załatwienie naszej sprawy. Wszakże często odlatują samoloty z pustymi
miejscami, możemy je zająć, trzeba tylko parę dni czatować na okazję. Jutro musimy przyjść
omówić szczegóły. Przeprasza, ale musi pójść na górę do restauracji. Czekają go tam jacyś
„ważni” panowie z Polski. Na odchodnym pyta nas poczciwie i serdecznie, czy mamy co jeść,
czy mamy gdzie spać? Odpowiadam wesoło, że tak — świat szeroki i piękny, niech tylko
wskaże, która ulica prędzej wyprowadzi nas z miasta w pole. Tam będziemy spać, tam właśnie
najlepiej. To nie Akropol z marmurami i stróżem.
Raźno się zrobiło na duszy, weselej świat wyglądał. Nic to, że dachu brak nad głową, że nie ma
chleba.
Furda, głupstwo! Są porządni ludzie na świecie, nie nabiera, mówi mało, lecz prosto. Wierzę
mu.
Idziemy niby nigdy nic, wesoło gwarząc, trzymając się za ręce jak dzieci. Przed nami szerokie
perspektywy, wkoło śliczna noc, gorąco, muzyka gra i wesoło! Grunt, że wesoło!
Raptem ktoś pędzi, tupot kilku nóg, ktoś ciężko sapie za nami:
— Poczekajcie, obieżyświaty! Cóż to, poszaleliście czy co?...
Korpulentny jegomość stoi przed nami i tchu nie może złapać, jest wytwornie ubrany i ma
chyba ponad pięćdziesiątkę.
— Zawracajcie! — gniewa się. — Zawracajcie w tej chwili! Któż widział tłuc się po nocy w
obcym mieście? Marsz z nami do hotelu!
Oparłem się stanowczo, ale czuję, że mięknę, rozczulenie wypełnia włóczęgowskie moje serce:
oto bil żuj z brzuszkiem, wygodniś z pierwszorzędnego „Mediterane”, przemawia do mnie
swojsko, bezceremonialnie i miło.
— Dziękuję, ale nie pójdę, lepiej nam jest na trawce, nie będziemy robili kłopotu.
— Jestem pułkownikiem i wydaję rozkaz. W zwrot! Marsz!
A tu i drugi jegomość, także tłuściutki i zasapany, tylko nie taki może postawny przygnał za
pułkownikiem.
Niepyszni idziemy z powrotem. Jemy szykowną kolację. Wyfraczony kelner patrzy zdziwiony,
podziwia filantropię dżentelmenów karmiących głodomorów.
Pułkownik odwołuje mnie na stronę:
— Niech pan mówi szczerze, ile mam pożyczyć gotówki? Tylko bez ceregieli!
Czuję, jak mi na policzki występują rumieńce. Obcy zupełnie człowiek, nieposeł i niekonsul,
proponuje lak zwyczajnie i z zaufaniem, jakby mnie znał co najmniej dziesięć lat. Powiada, że
rozumie podobną sytuację i czułby się nie w porządku, gdyby nie przyszedł z pomocą.
Proponuje dwieście złotych, bez terminu zwrotu: zwrócę, jak będę mógł i będę chciał. Biorę
tylko sto i przez roztrzepanie nie daję pokwitowania. Przy tak ludzkim postawieniu sprawy
raziłaby myśl o braku zaufania.
A więc polecimy samolotem. Nadeszło zezwolenie!
Kilka dni czekania i wreszcie, radosna wieść — dziś! Pakujemy się do samolotu i jazda. Pod
nami szczyty Bałkanów, a po paru godzinach Dunaj.
Wąska, błękitna wstążeczka, a na niej żuczki czarne. Wyglądają jak łódki na małym ruczaju,
ale wiem, że to ogromne barki motorowe. Po chwili giną w dalekiej perspektywie.

Część III

W MUZUŁMAŃSKIM ŚWIECIE

Pochwała kajaka

Jeżeli ktokolwiek kiedykolwiek zechce oderwać się od życia z jego nerwowym zgiełkiem,
deptaniem po odciskach, wiadomościami z kuchni, groźbami bomb atomowych i... wizytami
nieustannych gości, ten musi wyruszyć w świat kajakiem.
Z momentem kiedy zapakowawszy ręcznik, żyletkę i koszulę wsiądziemy do kajaka z mocnym
postanowieniem ruszenia gdzieś bardzo daleko w świat, z tym momentem kajak staje się już
naszym domem, naszym futerałem na wędrowne a. Przestaje nas nagle obchodzić wszystko,
cośmy przed chwilą zostawili tam, na górze, na brzegu. Zaczynamy żyć jedynie dniem
dzisiejszym i... przyszłością, wrażeniami, jakie los będzie nam odtąd rzucał pod wiosła.
Najwyższym zaś sekretem powodzenia i szczęścia będzie niespodzianka.
Wszystko na drodze naszej — począwszy od kępy wodnych lilii na liściastych talerzach lub
cichej zatoczki w otuleniu skał czy stada delfinów zaglądających w oczy, kończąc na
wspaniałym bankiecie u maharadży — wszystko jest tylko improwizacją dobrego lub złego
losu. Ten fatalizm, ta kompletna beztroska oddania się falom morza i falom życia, stanowi urok
naszej kajakowej wyprawy. Jeżeli istnieje dzisiaj pojęcie „podróży w nieznane”, to jedynie
kajak w laki właśnie nieznane zdolny jest nas zaprowadzić. Nigdy nie deptana szczelina skalna,
do której trafić można jedynie od strony morza i żaden interes ludzi trzeźwych, ludzi
normalnych tamtędy nie prowadzi, może nam dać najwyższą rozkosz odkrywcy nowych lądów,
Dzięki kajakowi stajemy się często posiadaczami najwspanialszych basenów kąpielowych, w
których nigdy i nikt się jeszcze nie kąpał: basenów o seledynowej wodzie, otoczonych bajką
koralowych grot i girlandy mi stubarwnych ogrodów, przez które przenizują się szkarłatne
zawoalowane ryby. Czasami znów jesteśmy krezusami wolnej, nieograniczonej przestrzeni,
atomową drobiną wielkości wszechświata, wtopieni w jednolite tło nieba i wody.
Wyda się nieprawdopodobną przesadą, gdy powiem, że moment odbicia od brzegu, stracenia z
oczu żegnających nas przyjaciół, jednym słowem pierwsze ruchy wiosłem wprawiają
człowieka w stan niemal ekstazy. Wspaniały, niezapomniany to moment, kiedy kamień
wszelkich wątpliwości spada z serca i czuje się nagle euforię zawieszenia w próżni wielkiego
świata, beztroską obojętność na wszystko, co nas czeka. Przed chwilą jeszcze, zajęci
poszukiwaniem, liczeniem braków, ściskaniem rąk, nie spostrzegaliśmy piękna otaczającego
nas świata, tkwiliśmy w drobiazgach codziennych kłopotów tak bardzo charakterystycznych
dla powszedniego miejskiego życia. Aż oto teraz następuje kompletne wyzwolenie. Co było,
przestało istnieć. Wszelkie niedociągnięcia są już poza nami. Pogodziliśmy się z faktem, że tak
jest, jak jest. Sta s i ę. Klamka zapadła. Płynie oto w świat maleńki jak: nasz dom, nasze
wszystko.
Raptem otwierają się oczy, widzimy w krąg czystą, żadnym kurzem nie skalaną zieleń.
Widzimy wodne kwiaty i tęczą mieniące się ważki. Wdychamy pełną piersią zapach ajerów.
Nastawiamy policzki na pieszczoty słońca. Wreszcie jednym ruchem, wyzwolonym ruchem,
zdzieram z siebie koszulę. Po co ona? Jak do pojedynku nastawiam nagą pierś na ostrze! Wielki
to moment: skok głową naprzód w przestrzeń.
Płynąc kajakiem po odbitym w wodzie, czystym lazurze nieba, przyglądając się mijanym
refleksom kamienistego dna, ocierając się z cichym szmerem o łodygi aksamitnych kit, nie
chce się rozmawiać. Oto stajemy się niemą rybą zapatrzoną poprzez pryzmat mieniących się
kryształów w bajeczne, nienaturalne kształty podwodzia. Zahipnotyzowani otaczającym
pięknem, z wybałuszonymi ciekawie oczami, z rozwartymi naiwnie wargami jak niemowlęta,
wchodzimy w nowy, jeszcze nie widziany świat, płyniemy godzinami, milcząc, wsłuchani w
inne głosy, głosy ciszy.
Każdy zakręt rzeki — to nowina. Jakby wciąż i bez ustanku przesuwały się przed nami kulisy
najlepszych dekoracji najlepszego z teatrów. Był przed chwilą stary młyn pochylony słomianą
strzechą nad wyszczerbionym kołem, a oto wyłania się żółta, słońcem jarząca się mielizna, a na
niej dwie czaple. Ujrzały nas. Odlatują. Mimo woli prowadzą za sobą nasz przykuty wzrok, jak
psa na smyczy. Lecimy razem z nimi, przemykamy się przez wierzby płaczące, aby powolnym,
płynnym ześlizgiem osiąść na następnej zaraz plaży.
Więc wzrok opada, zanurza się razem z nimi w głąb, zamienia się znowu w rybę... dwie,
dziesięć, cały rój małych ryb. Szurga tu i tam, szybko, srebrzyście. Przenizuje się przez wąsate
glony coraz głębiej, aż ginie, roztapia się w szmaragdowej zieleni.
W kajaku nigdy nie jest nudno. Dwoje nas jest tylko, a każde zajęte sobą. Dwa odrębne światy
przeżywań. Od czasu do czasu tylko padnie jakieś lakoniczne słowo: „Ster”. „W prawo”.
„Cicho!” „Patrz”, Ale po co mówić: „Patrz”? Czyliż można płynąc kajakiem być ślepym, nie
pożerać, nie chłonąć oczami!

Tulcza

Minęły cztery lata, długie, brzemienne w zdarzenia, Dawny student przeobrażał się w „pana
doktora”. Towarzyszy mi tym razem żona, popularnie zwana „Pimpą”. Wyruszyliśmy Prutem
od miasteczka Śniatyń. Poczciwy Czech odprowadził nas nad samą rzekę z zazdrości i żalu
głośno wycierając nos.
Mała rzeka ma to do siebie, że po paru już dniach człowiek zżywa się z nią, traktuje jak swoją
bliski krewną. Chociaż nie znamy zakrętu, co się za chwilą wyłoni, ale wiemy już ma pewno,
bez najmniejszych wątpliwości, że się nam nic tam nie stanie, że znowu będą aksamitnolistne,
zielone kule krzewów i miękki; szczotka najeżonego tataraku, a gderliwie szemrzące porohy
wysyczą się tylko pianą bezsilnej śliny. Zresztą każda rzeka ma swój intymny charakter, swoje
ułomności i swoje zalety. Wadę Prutu stanowi błoto brzegów, zaletę zaś — narastający
przedsmak ciepłych krajów. Każdy dzień — to krok w słońce, jakby zstępowało na boską
kwarcówkę do świetlistego raju. Wino po sklepikach. Owoce, jakich się u nas nie widuje, a
wreszcie kwiaty cudaczne, a bez doniczek, Któregoś dnia zerwała się nagle wichura: zakręcili
żagielkiem kajaka, aż się położył przerażony i nas nie wysypał. Wypuściłem, szot z ręki.
— Wyjmuj maszt! — wrzeszczę. — Wyjmuj maszt! Nie ma czasu ma zabawki!
Łatwo to rzec: „wyjmuj maszt”, kiedy przyciska go rozpostarty żagiel, a w ramionach
niewieścich braknie siły. Więc biedna Pimpa szarpie się, mocuje, sapie. A tymczasem łódź,
dramatycznie przekrzywiona, pędzi bokiem na jakieś badyle i błoto.
— Gdybym wiedział, żeś taka fafuła, nigdy bym się nie zdecydował na wspólną wyprawę! —
wołam wściekły.
— To spróbuj sam! — odpaliła Pimpa rzucając robotę.
— Co?!... W takim momencie rzucasz pracę?!...
— Uspokój się i nie histeryzuj, bo to nie żaden „moment”, tylko zwykły sobie wiatr. Jesteś
zawsze panikarzem!
„Rzeczywiście — pomyślałem — nic wielkiego: zwykły sobie wiatr, tylko z innym
temperamentem. U nas takich wiatrów nie ma. I cóż mi ta rzeczka Prut może zrobić? Najwyżej
przymusowa kąpiel. I to ciepła, pachnąca, czysta. Jestem panikarzem, słusznie, aż wstyd”.
Pomogłem Pimpie wyjąć maszt. Dobiliśmy do suchszego brzegu. A tymczasem czarna,
gradowa chmura przysłoniła już świat, napięła nerwy elektrycznym ładunkiem. Biedne
opóźnione ptaki, kwiląc z cicha, schowały się między liście, dwa pasiaste słupy ulewnego
deszczu dalekim poszumem zbliżały się nad nasze głowy.
— Prędzej zakrywaj fartuch! — wołam szukając brezentu. Ale gdzieżby tam kto zdążył. Z tym
gorącym wichrem Południa żartów nie ma. Znowu zakotłował się, piaskiem zakręcił,
wykoziołkował nam poprzez kark. Wyrwał mi z rąk brezent i poniósł wysoko w powietrze, a ja
w pogoni za nim.
— Trzymaj kajak! — krzyczę biegnąc. — Patrz, kajak odpływa!
Ba, gdybyż to tylko kajak, ale i oba wiosła, każde w inną stronę. Jeszcze moment, a zostaniemy
bez łodzi. Kto by długo myślał. Ściągam garderobę i skaczę w głębinę. Pędzę, płynę, chwytam,
holuję. A tu coraz większe, coraz gęstsze krople zalewają oczy. Pimpa siedzi na kępie darniny i
oczy jej się śmieją. Szelma!
Już za chwilę jestem przy niej, wtulony w jej ciepło. Mokra koszula, ziębiona na przestrzał
wiatrem, nie sprzyja humorowi. Pimpa jest zawsze spokojna i zrównoważona. Na takiego
gorączkę, jakim jestem, wpływa znakomicie. Deszcz przysłonił sobą cały świat. Siedzimy pod
rozpostartym nad głowami brezentem, Trzymamy jego rogi w garściach. Łopocze, wyrywa się i
tłucze nas po ramionach, a woda raz po raz zacieka większymi strugami niż z deszczu.
— Po co ten brezent — pytam — kiedy już suchej nitki na mnie nie ma?
— Jakoś raźniej. Wygląda, jak byśmy siedzieli pod dachem we własnym a bezpiecznym domu,
czasem i złudzenia bywają przyjemne.
— Dwa deszczowe słupy, jeden pada na nas, a drugi służy jako tło dla tęczy. Wspaniale!
Spójrz, jaka pełnia barw, jak szeroko rozpięta.
Nagły potop już minął.
Rzeka pożółkła, zmętniała. Z urwistych brzegów rwą pieniste strugi. Pachnie świeżym,
ozonowym powietrzem.
Świat nagle ożył, roztrzepotał się skrzydłami, ćwierka, kwili wesoło. Zaraz popłyniemy ku
tęczowej mię nieba. Właśnie będzie nas witała od strony Dujnaju. Przemoczony jestem do
ostatniej nitki, a mima to radość mam w sercu, jakieś nieuchwytne podniecenie, jak bym się
oczyścił, przemienił, spłukał.
Aż oto i Dunaj. Szeroki, popielaty w tej chwili. Jednostajnie nudny. Bez charakterystycznego
oblicza, jak wszystkie autostrady świata. Nasz Pacyfista zatracił się w tej szarej wodnej masie.
Tam, na Prucie, byliśmy cząstką całości. Tą „całością” była rzeka, jej brzegi, zieleń i błękit.
Lilie na dole i wierzby w górze. Wszystko to było nasze. Tu brzegi rozeszły się i znikły w od-
dali obce, niczyje, nie nasze. Nie zna się gdzie przytulić, nie ma się czym zasłonić. Prędzej,
ach, prędzej uciekać!
Na szczęście na horyzoncie już widnieje miasto Tulcza — miejsce naszego dłuższego postoju.
Już na wstępie oszołomiło nas swoją niezwykłością.
Uwierzyć wprost trudno, oczy przecieramy: gdzież Wołga, a gdzie Dunaj? Nie widać tu
zupełnie Rumunów, a sami tylko rosyjscy wieśniacy z brodami po pas i włosami jak Tołstoj w
Jasnej Polanie. Kolorowe jedwabne kosoworotki, rubaszki haftowane na ramionach i
podpasane sznurem. Długie, dziegciem śmierdzące buty, a na nich wyrzucone fałdy kozackich
hajdawerów i czysty, najczystszy ruski język. Nikt inaczej tu nie mówi. Słowem, miasteczko
żywcem przeniesione spod Kurska, Tuły czy Riazania.
Otoczyła nas od razu grupa podrostków w takichże koszulach, tylko boso. Pomagają ochoczo
przy wyciąganiu łodzi. Zagadują przyjazną gwarą. Powtarzają jeden drugiemu radosną wieść,
że znamy ich język.
— Swoi liudi! — wrzeszczą. — Swoi liudi!
Ta wspólnota języka zyskuje nam powszechną sympatię. Każdy niesie jakiś przedmiot z
naszego bagażu. Inni służą za przewodników, a jeszcze inni dźwigają kajak do stolarza na
remont.
Pogoda słoneczna, więc te białe koszule i rude brody szczególnie jaskrawo odbijają się od
szarzyzny domów. Przed wszystkimi kawiarniami na ulicach i placach stoją rzędami stoliki, a
przy nich Moskale-brodacze popijają swój czaj w prikusku, ocierając czoła zroszone obficie
potem.
Szczególnie romantycznie i średniowiecznie wygląda centralny, kwadratowy plac miasta, jakby
ścięty płasko stożek wzgórza, skąd promieniście opadają ku rzece wąskie zaułki z wybrzuszoną
jezdnią i głębokimi, niby okopy, rynsztokami. Całą powierzchnię tego placu wypełniają
rozrzucone gęsto biało nakryte stoliki. Tłok barwnych, krochmaloną satyną lśniących koszul i
wszędzie brody: rude, czarne, siwe. Nikogo nie ma bez brody, jakby wszyscy naraz postarzeli.
Kelnerzy także z brodami po pas i w takichże juchtowych butach. Klienta nie odróżnisz od
sługi. Jakby za chwilę miała nastąpić zamiana: ci, co podają, zasiądą do stolików.
Nikt niczego nie konsumuje. Żadnej zastawy. I każdym stoliku dymi ogromny, fajansowy, w
róże malowany imbryk, a obok filiżanka na spodku — nic więcej. I jeszcze koniecznie...
ręcznik do ocierania potu.
Długo błądzimy szukając wolnego miejsca. Aż oto wzrok mój zatrzymuje się na zupełnie
odmiennym typie brodacza. Ten nie nosi chłopskiego ubrania. Czyi raczej wrażenie
zabłąkanego tu niechcący ubogiego inteligenta: wytarte spodnie, mocno przybrudzona koszula
i stary, nieokreślonej barwy krawat. Siada sztywno, jakby chcąc się wyróżnić spośród
ruchliwego otoczenia. Gdy spostrzegł mój wzrok, zerwał się i z galanterią wskazał dwa wolne
obok siebie stołki. Nie było innej rady, musiałem przyjąć zaproszenie, chociaż nieśmiała z
natury Pimpa aż się kurczy na myśl o nowej, zawsze niepożądanej znajomości.
— Razrieszitie priedstawitsia — wyrecytował uroczyście „profesor” (tak go z miejsca w
myślach nazwałem), strzelając szarmancko obcasami jako widomy znak wyższych,
kawaleryjskich manier.
— Iwan Iwanycz Pietrow, prafiesor po francuskomu jazyku.
— Tutaj, w zapadłym kącie rumuńskiego pogranicza, francuski język? — zdziwiłem się. — A
kogóż to pan uczy?
— O, tu amatorów pełno. U Rumunów francuski to jak w dawnej Polsce łacina. Wielki honor
mówić po francusku. To znak lepszego urodzenia. Każdy oficer stara się u mnie uczyć. Każdy
snob.
Iwan Iwanycz czuje się patriotą-Rosjaninem i ma w głębokiej pogardzie wszystko, co
rumuńskie. Poza tym jako „białogwardiejec” nienawidzi wszystkiego, co jest czerwone. Poza
tym ma wyraźne poczucie wyższości i lepszości, mając za nic miejscowych brodaczy.
— Swołocz! Bradiagi! Raskolniki! — wykrzykiwał co chwila w ich stronę, spluwając soczyście
a wymownie.
W pewnym momencie bokiem placu przesunął dwukonny powóz, a w nim rozparty ważnie
jakiś wyższy rumuński dygnitarz. Ale nie on był wart uwagi, tylko stangret na koźle. Ni to
mężczyzna, ni to kobieta, otyły w biodrach, z niemowlęcym wyrazem nadmiernie
wypuczonych policzków.
— A to co za komiczna kukła? — mimo woli spytałem profesora.
— Ot, protiwno smatriet na takoje czuczeło — odrzekł marszcząc się ze wstrętem. — Co ci
ludzie wyrabiają! Mierzawcy! Tfu!
— Ale któż to taki? — domagała się odpowiedzi Pimpa.
— Któż jak nie skopiec, a po waszemu eunuch. Taki, któremu za przeproszeniem wycięli, no...
tego ten... państwo rozumieją?... — wyjąkał profesor w zażenowaniu. — Oni, biezobrazniki,
wszystkim obrzynają, a kobietom brodawki albo i całe piersi odejmują. Tfu, obraz boska!
— Po co? — dopytywała się Pimpa.
— A kto ich tam wie. Po co? Pojawił się kiedyś, jeszcze za Pietra Wielikawo niejaki Saliwanow
wariat, nu i objawił się prorokiem, drugim Chrystusem. Mówią, że zrodził się z Ducha
Świętego i z przeczystej dziewicy Elżbiety Pietrowny...
— Której? — przerwałem. — Tej waszej carycy?
— Nu tak. Wiadomo. Jakaż ona tam i dziewica! Najwięcej rozpustna ze wszystkich caryc. Tak
ów wariat Saliwanow kazał kobietom i wszystkim w ogóle różne „chrzty święte” odprawiać.
Pomyśleć strasznie: rozpalonym żelazem, bez nijakiej narkozy mężczyzn kastrują gorzej
knurów, a kobietom sutki obrzynają, u nich, psubratów, „płomienny chrzest” się nazywa, a
„oczyszczeniem” albo inaczej „cesarską pieczęcią” nazywają całkowite obcięcie za
przeproszeniem (tu ukłon w stronę Pimpy) członka. O takim mówią. „Wsiadł na białego
konia”.
— Dobrze, ale jakże się oni rodzą, skoro propagują takie bezeceństwa?
— Bo teoria — teorią, na gębie to każdy z nich gieroj i i zaraz usiadłby na swojego białego
konia, ale w praktycznym życiu to wolą kobiety — zaśmiał się profesor.
— A skądże oni aż tutaj, w Rumunii, się zjawili? — zapytałem.
— Bo jak Piotr Wielki, a potem inni knutami ich zaczęli bić i w Sybir posyłać, tak oni za
granicę uciekali, a Dobrudza właśnie była najłatwiejsza do ucieczki. To nie tylko oni. Tu każdy
uciekał: Zaporożcy, kiedy ich ataman Kładki zdradził i waszych Polaczkow dużo po
powstaniach.
— Zaraz... zaraz... poczekaj! — zawołałem w stroną Pimpy, nagle prześwietlony jakimiś
wspomnieniami. — Tulcza... Tulcza... Coś o tym mieście kiedyś czytałem. Ty nie pamiętasz,
Pimpa?
— Nie. Nie pamiętam — odrzekła z namysłem.
— Już wiem! zawołałem radośnie. — Tak, tak — to tutaj, przecież Sadyk Pasza* miał swojego
agenta, ażeby wyłapywać ochotników do kozackiego legionu. W Tulczy mieszkało wówczas
sporo polskich oficerów, zdaje się generał Dwernicki nawet...
— Tak, tak — potwierdził profesor — żyli tu Polaki, mój dziad o nich opowiadał, jeden to
nawet w naszej cerkwi obrazy malował.

* Czajkowski Michał, emigrował po upadku Powstania Listopadowego, organizował w Turcji

oddziały kozackie. Przyjął islam.

W tym momencie nagły wiatr przeleciał placem. Mimo woli podniosłem wzrok. Gradowa
chmura zawisła nad Tulcza. Od niej szedł wilgotny ziąb. Przed chwilą jeszcze upałem rażące
słońce igrało ognikami w polerowanych imbrykach, aż tu nagle, dosłownie w parę minut,
nastąpiła ciemność.
Zwariowany, nieobliczalny wiatr zaszarpał obrusami, zakręcił kurzem, przegnał i znikł. Cisza
zapanowała jakaś ponura, czająca się i nieszczera.
Zerwali się brodacze od stolików. Zmykają z czajnikami w ręku, a obsługa wynosi stoliki.
Trwoga na twarzach, jakby się coś wielkiego stało. Ze wszystkich drzwi wybiegają
mieszkańcy. Rejwach, krzyk.
— Trzeba i nam uciekać — rzekł profesor wstając i w tymże momencie, jakby dla
zadokumentowania słuszności jego słów, lunął deszcz. To nie był właściwie deszcz, tylko
nieprzerwany, szeroki strumień wodospadu. Wyglądało, jakby przez wszystkie górne okna
otaczających nas kamienic trysnęły potoki zimnej wody. Jednocześnie: przyszedł drugi wiatr,
silniejszy, jeszcze bardziej nieobliczalny, zawadiacki i szalony. Powywracał resztę nie
zabranych jeszcze stołów i stołków, pozrywał bieliznę ze sznurów, zatrajkotał okiennicami,
powybijał trochę szyb i pędząc przed sobą pienistą grzywę wodnych pióropuszy, gnał zaułkami
ku ciemniejącej w dali tafli Dunaju. Woda tymczasem pokryła cały plac tworząc kwadratowe
jezioro, z którego wypływały rwące strumienie górskich potoków, niosąc na swym grzbiecie
spłukany dobytek.
Stojąc z Pimpą pod daszkiem najbliższego wykuszu, obserwowałem ciekawie, jak ci sami
starowiercy, już bez butów, na bosaka i z podwiniętą koszulą, wyłapują swoje krzesła, beczułki,
kosze i ręczniki. Zrozumiałem nareszcie, dlaczego jezdnie tutejszych zaułków maja takie
wybrzuszenia, a rynsztoki są aż tak głębokie,
Ta sztormowa ulewa była tu widocznie zjawiskiem powszednim. Każdy znał swoją powinność
i należne sobie miejsce, wiedział, co łapać i którędy uciekać, Uderzył mnie brak kobiet na
ulicach. Nie widać ich ani na lekarstwo.
— Gdzież się podziały kobiety? — pytam profesora,
— Nie obyczajno we dnie im chodzić. Za to wieczorem wyjdą na ulicę wszystkie,
wymalowane jak obrazki.
Za godzinę Tulcza była już sucha. Razem z wodą odpłynął też cały jej brud. Znowu stoły zajęły
swoi dawne miejsca. Niby nigdy nic, wracano do przerwanych czynności.
Pokój dostaliśmy wcale schludny. Trudno go nazwać-pokojem hotelowym, raczej cały ten dom
nosił charakter średniowiecznego jeszcze, pocztowego zajazdu, Opóźnienie życia o jakieś sto
lat. Usługuje nam takiż otyły rzezaniec jak ów stangret z powozu. Nie wiem, na jakim on koniu
jeździł, ale dziwnie mało mnie to interesuje.
Iwan Iwanycz zaprasza nas do siebie, chcąc pokazać swoją bibliotekę. Ale diabelnie byłem
przemęczony, więc poszliśmy wcześnie spać.
Swoją drogą taki psi sen w ciasnym pudle kajaka to istna katorga. Z rozkoszą prostujemy
kończyny w „starowierczym” łożu. Wydało nam się ono królewskim, pomimo bardzo chudego
siennika.
Nazajutrz sprawdzamy stan remontu naszego Pacyfisty. Owszem, wzmocnili, ale wciąż mi się
coś nie podoba. To nie jest wystarczające do walki z falami Czarnego Morza. Postaram się w
Konstancy coś temu zaradzić.
Jutro musimy ruszać.
Dzień minął w towarzystwie Iwana Iwanycza. Dużo opowiadał o sobie, o dziadku, o
trudnościach swego wykształcenia. Tak gawędząc błądziliśmy po Tulczy. Już mrok zapadł,
kiedyśmy stanęli nad brzegiem Dunaju i nasz przewodnik, unosząc ramię przed siebie, rzekł:
Tam leży miasto Gałacz.
Te jego słowa przypomniały mi nagle wszystko. Zdałem sobie sprawę, gdzie stoję. Może w
tym samym miejscu przed osiemdziesięciu kilku laty, z wzrokiem wytężonym w dal, długie
tygodnie wyczekiwał swojego brata jeden z najdzielniejszych naszych „wielkich” emigrantów,
pułkownik Teodor Tomasz Jeż — Miłkowski. Znany pisarz, poeta i działacz. Wiele tragedii,
wiele niepokoju musiał przeżyć tu ten człowiek, wiele bezsennych nocy, aż przyszła wreszcie
hiobowa wieść o rozstrzelaniu brata Józefa na stokach fortu Gałacz. Czytałem o tym kiedyś i
spłynęło po mnie jak woda, a oto teraz jak bym przeżywał jego ból, jak bym razem z nim
wyczekiwał. Sprawiają to dekoracje, nastrój otoczenia, które pozostało niezmienne: ta sama
Tulcza, ten sam Dunaj i ten sam grób na wałach fortu gałackiego. Trudno mi oderwać wzrok,
chociaż wiem na pewno, że nikt stamtąd nie przypłynie: ani ten, kto czekał, ani ten...
oczekiwany.
Wracamy z wycieczki pod wieczór, kiedy na ulicach już jest gwarno. Gromadki objętych wpół
młodych kobiet spacerują krokiem wolnym i godnym, a w przyzwoitej za nimi odległości
takież grupki młodzieży męskiej. Nie mieszają się, broń Boże. Flirtują z daleka. Widocznie
Saliwanow — drugi Chryst i syn dziewiczy — tak ich umoralnił.
Odbijamy od Tulczy wczesnym rankiem, odprowadzani przez: tłum podrostków.

Morze Czarne

Delta Dunaju dzieli się na trzy, mniej więcej równe sobie, odnogi. Jedna z nich, Kilia, kieruje
się na północ, w stronę Odessy. Sulina — środkowa, najbardziej uregulowana — prowadzi do
portu tejże nazwy, trzecia zaś, południowa, zwana odnogą Świętego Jerzego, płynąca na
południowy-wschód, wpada do morza gdzieś niedaleko Konstancy. Deltę Dunaju, jak zresztą
wszystkie ujścia większych rzek, otaczają błota i płytkie, muliste jeziora, zwane tu limanami.
Jest to kraina ryb i ptaków. Wydaje się, że całe ptactwo świata ukryło się tu przed strzelbami
myśliwych.
Celem osuszenia błot rząd Rumunii kopie coraz to nowe kanały, które stają się jednocześnie
drogami dla mniejszych pływających jednostek, W pierwszym rzędzie wszelkiego typu łodzie
sportowe mogą i powinny skracać sobie szlak płynąc na południe Kanałem Ferdynanda, który
łączy odnogę Świętego Jerzego (na czterdziestej piątej mili od morza) z olbrzymim, ale płytkim
jeziorem Razin. Z tego dopiero jeziora wychodzi się już bezpośrednio, kilkumetrowej
szerokości przesmykiem wodnym, w morze. Na całej swojej północno-wschodniej przestrzeni
jezioro Razin graniczy ściśle z morzem, oddzielone cieniutką, miejscami dosłownie
kilkumetrowej szerokości mierzeją piasku. Mierzeja ta jest pusta, bo kto by tam zechciał na ta-
kim wydmuchu i bez wody mieszkać. Tylko w głębi, na przeciwległej stronie Razina, istnieją w
oddaleniu jakieś wioskowe budynki.
Sytuacja nasza na tej pustej, zielonej płachcie wodnej przedstawia się niezbyt wesoło. Z braku
gotówki nie mogliśmy się zaopatrzyć w najniezbędniejsze minimum żywności. Cały prowiant
składał się z dwóch bochenków chleba, no i słodkiej wody, z limanu jest bowiem mocno za
słona.
Przeciwny wiatr zmusza od samego początku do wiosłowania. Fale na jeziorze, krótkie,
gwałtowne, ostro smagają twarz kroplami zdmuchniętej wiatrem piany. Gdy taki grzywacz
pryśnie na rozgrzaną upałem pierś, dech z nagła odbiera. Nierzadko Pimpa musi przerywać
wiosłowanie, aby wylać wodę z łodzi. Ciężko nam idzie, może dlatego, że głodno. Humory
jakoś nie służą. Unikamy słów, żeby się wzajemnie nie drażnić. Widzę, jak Pimpa gmera w
przednim luku bagażowym, szukając resztek zapomnianych okruchów.
Brzegi szybko ciemnieją. Wiatr słabnie. Ramiona opadają ze znużenia. Musimy koniecznie
choć na chwilę zdrzemnąć się, żeby znowu iść dalej, wykorzystując nocną bryzę. Powinna ona
przyjść z północy. Zatrzymujemy się na mierzei.
Nasza łódź wygląda na piasku niczym olbrzymi krokodyl, wsłuchany razem z nami w dziwny
szum, jakiego przedtem nie było. To za cienką mierzeją huczą przybojowe fale. Jesteśmy u
progu nowego etapu podróży. Od czasu do czasu, jakby spod ziemi, wybłyska snop
księżycowego światła i, zatoczywszy łuk na niebie, ginie gdzieś pod ziemią.
— Błyskawica? — szepcze pytająco Pimpa.
— Sam nie wiem — odpowiadam obojętnie. — A zresztą cóż nam za różnica?
Tymczasem błyska i błyska w regularnych odstępach.
— Pewnie morska latarnia zasłonięta od nas mierzeją — wpadam na myśl i, patrząc na
szykujące pościel ręce Pimpy, odczuwam nagle radość, że nie jestem sam w tej tajemniczo
ponurej pustce.
Dalekie miasteczko zaroiło się lampami. Od południa granat nieba przyblakł, zaróżowił się, aż
przywarł wreszcie szkarłatnym językiem do horyzontu. To łuna miasta Konstancy, odległego
zaledwie o osiemdziesiąt kilometrów.
Bezwietrzna cisza parowała zmęczeniem przeżytego dnia. Duszny aromat butwiejących zielsk
odurzał i gniótł nam skronie. A może to tylko głód?
Ryby, ciekawe zajrzeć niebu w gwiazdy, zaczęły pluskać i wyskakiwać. Usypiamy przytuleni
głowami, jak pierwsi rakietowi podróżni na skorupie Księżyca.
O północy ruszamy świetnym fordewindem. Napina on szot równomiernym, gładkim ciągiem,
a uspokojona gładź jeziora dobrotliwie syczy pod dziobem Pacyfisty. Rozmarzający nastrój
odbiera chęć do rozmów. Od czasu do czasu pada krótkie słowo na temat kierunku. Trudno się
bowiem połapać, jaki należy trzymać kurs. Mapy są niedokładne. Może pochodzą z czasów,
kiedy pułkownik Miłkowski własnoręcznie je szkicował.
Poranek na limanach to radosny hymn trzepoczących skrzydeł. Kolumny, klucze... chmary ich.
Tysiące tysięcy czarnych i siwych, zielenią przyprószonych, bielą rozpiętych, wąskich,
szerokich, owalnych i trójkątnych. Łopoczą, balansują, z kwileniem opadają: skrzydła...
skrzydła... skrzydła...
Nierealny, całkowicie odmienny, rozlatany, rozgwarzony, świergoczący świat nieba, co
czerwienieje kołem, a z tego tła właśnie wypadają nagle te przecinki, rysy, koła. Krzyżują się,
wznoszą — opadają. Chaos gorączkowego pośpiechu, bachanalia szaleńczego rysunku.
Oto czerwień nieba zaczyna przelewać się poprzez mierzeję piasku niby przez krawędź czary.
Wlała się do jeziora i idzie po nim cienkimi smugami, żeby się łączyć, stapiać w jeden słup
coraz wyraźniejszy, konkretniejszy, jaskrawszy słup ognia. Kurczy się potem, maleje, cofa,
rozstrzępia się na starganych falach i nagle balonem słońca wystrzela w przestworza.
Właśnie wtedy wypływaliśmy z jeziora Razin
Czarne Morze.
Skończony zapas słodkiej wody. Już jej nigdzie nie dostaniemy, może dopiero pod samą
Konstancą.
Znowu mamy wiatr dzienny, to znaczy przeciwny. Ciągniemy wiosła z trudem, jakby
zanurzone w smole. W pewnej chwili Pimpa odkładając wiosło chwyta się za głowę. Coś jej
jest — sama nie wie, co. Ciemne płatki przed oczyma, w skroniach huczy, nie widzi nic.
Lądujemy natychmiast na mierzei. Wywlekam łódź wysoko, żeby jej fale nie zabrały. Pimpa
zaczyna się trząść jak w konwulsjach. Twarz pała gorączką. Nie mam pojęcia, co jej może być.
Z pewnością atak jakiejś poważnej choroby. Sama kładzie się do wnętrza kajaka, otula się
kocem. Jest jej wciąż zimno, a słońce tymczasem praży niemiłosiernie, wytrzymać w; trudno.
Prosi o wodę, a przecież ostatnią manierkę przed chwilą opróżniła. Patrzę na nią z
przerażeniem, a kajak, w którym leży, wydaje mi się trumną. Siadam obok, opieram się on
plecami. Załamuję się psychicznie. Bo i cóż mam teraz zrobić? Bez lekarstw, bez jedzenia, ba,
nawet bez... wody.
Tak mija godzina, może więcej. Nagle Pimpa wstaje ze swojej trumny i mówi
najspokojniejszym, najnormalniejszym głosem:
— Chodź. Płyniemy dalej!
— Jakże tu płynąć, skoro jesteś taka chora?
— Już wszystko przeszło, możemy płynąć. Rzeczywiście bierze się do ściągania kajaka,
dzielnie pomaga przy znoszeniu manatków. Odbijamy i bierzemy się obydwoje do wioseł.
Mimo że pracujemy z całej siły, brzeg wciąż stoi w miejscu i wygląda, jak byśmy się nie
posuwali wcale. Dopiero ku wieczorowi monotonię piasku przecięła czarna sztrycha rybackiej
łodzi. Tuż obok trzcinowy dach szałasu.; Nareszcie dostaniemy słodką wodę. Co za rozkosz:
nadzieja!
Poczciwy, siwiejący już rybak słucha mojego opowiadania i z politowaniem kiwa głową.
Myśli: „wariaci”. Nie wierzy, gdy tłumaczę mu finansową bezinteresowność tej naszej
wyprawy.
— Amerykańcy zapłacą — powtarza uparcie. — Zapłacą.
Ugotował tymczasem sobie i nam ogromny kocioł rybnej zupy i częstuje serdecznie, szczerze,
po prostemu. Jemy pospołu. Olbrzymie jego, spracowane, grubo pomarszczone łapy krają
pajdy chleba i nadspodziewanie plastycznym ruchem kładą przed każdym z nas.
Potem częstuje winogronami ze swego ogrodu. Indie? Nie, nie słyszał takiej nazwy. Czy to w
Turcji? Oddaliliśmy się od rybaka zaledwie o kilka stajań, byle nie mieć świadka noclegowych
przygotowań. Przykro bowiem wyjmować na oczach obcego człowieka niekoniecznie już
czyste i niekoniecznie wytworne manele.
Najwspanialszą cechą mórz są skaliste cyple. Czarne, ponure masywy makabrycznie zszarpane,
zawsze niesamowite, urywające się z nagła jakąś drakońską paszczą w przepaść wodną. Jakby
przerażone głębiną, stają dęba, wyginają się ku tyłowi, zatrzymane w teatralnej pozie
przerażenia, z rozwichrzoną czupryną swoich siedmiu głów i w załamaniu guzowatych ramion.
Czasem, ale rzadziej, bywają cyple spokojnie zastygłe w poważnym, wiecznotrwałym śnie. Ich
kudłaty łeb asyryjskiego lwa, ciężko oparty na zanurzonych w wodzie łapach, hipnotyzuje
kuszącym odpoczynkiem. Bo ja wiem, jakich figur z mitologii Wschodu i Zachodu dopatrywać
się tam można, zwłaszcza gdy się płynie tuż przy samej powierzchni wody i jest się małym,
maleńkim żuczkiem, miotanym siłą fal, i gdy się spogląda z lękiem w sercu na ciemny, groźnie
narastający masyw zębatego lądu, podświadomie oczekując zdruzgotania.
Przytłaczające jest wówczas poczucie własnej nicości.
Kiedy, niesieni wiatrem poprzez osrebrzoną księżycem zatokę, ujrzymy z dala czarny zarys
następnego cypla, staje się on od razu naszym docelowym punktem. Próżno byś chciał
odwrócić oczy. Ten drzemiący nad wodą, skalisty potwór już cię urzekł, już przykuł do siebie,
pociąga i kusi. Nie potrafisz gdzie indziej płynąć, nie możesz. Tylko od cypla do cypla,
cięciwami, najprościej — to twój kajakowy szlak, to twój włóczęgowski los. Masz spinać
wszystkie poszarpane łuki lądu, inaczej nie wygmatwasz się z tej plątaniny załamów skalnych,
błot i mierzei. Uratują cię zawsze tylko cyple. Widoczne z daleka twoje orientacyjne punkty.
Takim cyplem właśnie jest Midiah, ostatni kierunkowy punkt na drodze do Konstancy. Pod
jego nawisie stropy zawinął Pacyfista późnym wieczorem, kiedy odległe zaledwie o
czterdzieści kilometrów miasto zapaliło swoje lampy. Nic nie stoi na drodze wzroku. Już nie
łuna przed nami, tylko mrowie świetlistych żuków. Jedne wiszą rzędami jak paciorki na bożym
drzewku. Inne, migotliwe, szybkie, krzyżujące się w chaotycznej gonitwie: to motocykle i
samochody. Na tym wspólnym mrugająco-nerwowym tle kamiennym spokojem odbijają
zielone albo czerwone oczy portowych latarni.
Swoją drogą czasem i nam sprzyja szczęście. Trafiamy na przygodnie biwakujących rybaków,
więc znowu rybna zupa. Nie wiem, co się złożyło na jej doskonałość, czy gatunek ryb, czy
szczególny jakiś sposób przygotowania. Może głód, a może nastrój otoczenia? Nikt się-tam nie
bawił w dokładne oczyszczanie ryb, byle głowę urwać a razem z nią trochę flaków. Być może,
ta mała dokładność w czyszczeniu rodziła pikanterię smaku. Nie analizujemy. Faktem jest, że
wspanialszej zupy nie jadałem nigdy.
Wciśnięci głęboko w szczelinę skalną, otuleni ze wszystkich stron skrzydłami kamiennych
załomów, czuliśmy się tak swojsko, jak we własnym, zacisznym domu, a drobnoziarnisty
piasek zastąpił z powodzeniem najwytworniejszy materac sprężynowy.
Obudzeni promieniami wschodzącego słońca, nie zdawaliśmy sobie sprawy, jaka jest pogoda,
jaka siła wiatru. W naszym cichym ustroniu, niby w specjalnie dla nas budowanym,
ładowaliśmy spokojnie bagaże dc bujającej z lekka łodzi. Ustawiliśmy maszt, a obok na burcie
położyliśmy zwinięty żagiel. Z wiosłami przed sobą, machając dłońmi w stronę naszych
karmicieli — rybaków wypływamy spoza osłony raf na pełne morze i tu nagle, najzupełniej
nieoczekiwanie, brutalny, ostry wielki bałwan jednym potężnym dmuchnięciem podbił dziób
kajaka i z chichoczącym szumem przegnał po naszych plecach. Instynktem wiedzeni,
zagarniamy wiosłami wodę, unikając w ten sposób roztrzaskania o kamień. Pomimo zupełnego
zalania, pracą wioseł przerwaliśmy się naprzód. Mijamy wał jeden, drugi i trzeci, aż ciężko
zanurzeni znaleźliśmy się wreszcie poza linią przyboju. Niebezpieczeństwo minęło.
— A gdzie nasz żagiel?! — zawołała tragicznie Pimpa.
Idę wzrokiem po pokładzie. Nie ma. Szukam dokoła, też nie widać. Strach ogarnia. Co robić?
Jakże płynąć dalej bez żagla?
— Jest... jest... tam! — woła Pimpa wskazując palcem jakiś drobny, ledwie widoczny
przedmiot. Nie ma chwili do stracenia. Płótno namoknie i żagiel utonie. Krzyczę do Pimpy:
— Wiosłuj pod wiatr, zaraz wrócę!
Skok w głębinę. Wynurzam się o kilka metrów dalej. Rozglądam się, ale na próżno. Fale,
rzucając mną energicznie na stronę, zalewają oczy. Płynę w kierunku brzegu. Rybacy dają mi
stamtąd znaki. Coś pokazują ramieniem. Jeden się rozbiera i skacze do wody. Za chwilę
wymachuje wyłowionym żaglem. Zziajany dopływam do ich stóp. Pacyfista z Pimpa wygląda z
daleka jak dziecinny modelik, miniaturowa zabawka. Dzieli mnie od nich około pół kilometra.
Przestrzeń niewielka, ale czy przepłynę wlokąc za sobą namokłe płótno żagla? Trudno. Innej
rady nie ma. Teraz, stoi na wysokiej skale, mogę ocenić dzisiejszą pogodę: wichura gwiżdże, a
morze groźnie zbałwanione, pokryli wściekle plującą pianą. Rybacy znacząco pokazują ni
chmurzące się niebo. Grożą mi palcem. Już na zmianę decyzji za późno. Nie zostawię przecież
Pimpy na morzu i nie pójdę do Konstancy piechotą. Skaczę.
Kto z czytelników pływa, ten rozumie, jak się musiałem czuć borykając się z falami, trzymając
w jednym ręku długie dwie rejki z nawiniętym żaglem. Ja koś jednak dałem radę i za chwilę
żagiel poszedł w górę, a Pimpa wzięła się do zwykłej swojej roboty, tej znaczy... wylewania
wody. Żeby uciec od przybrzeżnego przyboju, musieliśmy się śpieszyć.
Przygoda z żaglem była tylko początkiem niepowodzeń tego dnia. Wiatr okazał się ostrym
bajdewindą więc z braku miecza Pacyfista straszliwie dryfowali Konstanca, zamiast się
zbliżyć, odsuwała się na prawa i raz po raz musieliśmy dopomagać wiosłami. Taks „żegluga”
wymęczyła nas okropnie, a oczy bolały od wypatrywania orientacyjnych szczegółów na
dalekim brzegu.
Każdy idący na nas bałwan stanowił nie lada zagadkę. Ażeby uniknąć nieodzownej wywrotki,
musiałem prawie z matematyczną dokładnością obliczać kąt jego brania. Manipulowałem
sterem i żaglem z uczuciem, jak bym zdobywał przeszkodę na koniu. W krąg, sięgnąć
wzrokiem, nie było ani jednego kutra, ani jednej rybackiej łodzi, nie mówiąc już o statku.
Wywrotka w tych warunkach równała się śmierci, ale tylko dziś wiem o tym — dzisiaj, kiedy
to po latach opisuję.
Około czwartej po południu dotarliśmy wreszcie do betonowego wybrzeża Konstancy. Czekała
nas jeszcze długa wędrówka wzdłuż niego, szerokim półkolem aż eto latarni morskiej u wejścia
do portu. ; Wybrzeże nie miało żadnego dostępu, żadnych możliwości lądowania. Fale, z
hukiem waląc poprzez kamieniste zwały, rozbijały się wściekle, skacząc poprzez wysoką,
kamienną balustradę aż na jezdnię ulicy. Szliśmy wiatrem bocznym, chowając się raz po raz w
międzyfalowych dolinach. Za każdym razem żagiel, pozbawiony na chwilę wiatru, niepewnie
łopotał, wywołując w sercu moim trwogę, że straciłem już władzę nad sterem i oto niosą mnie
rozwścieczone wały prosto na zagładę.
Tymczasem na murach ulicy już nas zauważono. Coraz więcej kolorowych sukien. Powiewają
chustkami. Biją brawa. Jesteśmy oddaleni od nich najwyżej trzysta metrów. Pimpa trzyma
oburącz deskę mieczową wystawioną na zewnątrz. Musimy się bronić przed
niebezpieczeństwem dryfu. Wyczuwam nerwami każdą falę, jej kierunek i siłę. Parę
przegapionych sekund może zadecydować o naszym życiu. Raz chwyceni boczną, przybojową
falą, już się z jej objęć nie wyrwiemy.
Jednak szczęście sprzyja. Muskamy prawie falochron latarni, gdzie czeka nas gromadka
fotografów. Szczękają wyzwalacze, powiewają kapelusze. Jestem dumny z dokonanego dzieła.
Zdałem żeglarski egzamin celująco.
Osłonięci falochronem, spokojnie i poważnie wchodzimy do portu. Pełno tu zakotwiczonych
statków, a wszystkie pod parą.
— Spójrz! — woła Pimpa. — Polski statek, nasza bandera!
— Tak, to ss Tulon, z portem macierzystym Gdańsk. Jedyny polski statek kursujący stale na
Czarnym Morzu, ale łącznie z kapitanem Rosjaninem cała załoga to obcokrajowcy. Dosłownie
ani jednego Polaka

— Ej tam! — krzyczę w górę, przykładając dłonie do ust — Ej! Zdrawstwujtie! Kak

pożywajetie, Kak pożywajetie, kapitan?!
Poznał. Znamy się z mojej poprzedniej wędrówki kajakiem. Uśmiechnął się:
— Nu, wot. Widzicie. Wy na takiej malutkiej skorupce pływacie, a nam te duffiki nie pozwalają
dzisiaj na morze wychodzić, mówią: „niepogoda”.
— Jak to? — pytam. — Więc te wszystkie statki; czekają na prawo wyjścia?
— Mówią, że sztormowy wiatr, niebezpiecznie. Chyba żadna wiadomość bardziej by mnie nie
ucieszyła. Chyba z niczego bardziej nie byłem dumny. Oto przeżeglowaliśmy kajakiem cały
dzień wówczas, gin pełnomorskie parostatki na to sobie pozwolić nie mogły,
Jakaż różnica, jakaż szalona różnica pomiędzy noclegiem kajaka w dzikim, skalnym ustroniu, a
w portowym basenie wielkiego miasta! Tam kryształowo czysta woda prześwituje rybami i
fantazją podwodnego królestwa, a tu oleiste plamy okrętowych smarów, łupiny z kartofli i
zgniłe pomidory. Tam perłową masa świecą muszle, tu — puste puszki po konserwach, Pięknie
wymalowany, czysty kajak wpływa w ten smród i brud, ociera się ze wstrętem, łapiąc bokami
coraz to inne śmiecie.
Tak było i w Konstancy. Długo błądziliśmy wzdłuż czarnych kadłubów, nie będąc pewni, czy
lada chwila nie lunie nam na głowę kubeł z pomyjami. Próżno wypatrywaliśmy jakiegoś
piaseczku, niższej balustrady, wreszcie stanęło na przycumowaniu kajaka obokj rybackich
łodzi: burta w burtę, młodszy brat ze starszym rodzeństwem.
Kiedyśmy wchodzili za chwilę schodkami do góry w stronę wybrzeża, powstał nagle przed
nami rejwach.
Wrzaski i gwizdy. Tłumy przechodniów rzuciły się w stronę kamiennej balustrady, a my z nimi.
Oto na oczach naszych, dokładnie w tym samym miejscu, gdzie przed godziną niespełna
dzielny Pacyfista pruł bohatersko fale dziobem, teraz rozbijała się olbrzymia łódź motorowa.
Jej trzyosobowa załoga na próżno usiłowała zapalić zalany motor i utrzymać statek na kot-
wicznej linie. Przybojowe bałwany, co najmniej pięciometrowej wysokości, jeden za drugim
przewalały się górą, podbijając to rufę, to dziób, aż kotwiczny łańcuch pękł. Wówczas
przerażeni marynarze rzucili się w morze, a motorówka, pędzona prądem, całym bezwładnym
ciężarem drewnianego kadłuba gruchnęła o skały. Pięknie oszklona kabina prysła w kawałki, za
.nią poleciały drzwi, ławki i reszta takielunku. Za każdym nowym uderzeniem leciały nowe
szczapy.
Tłum gapiów zafalował niepokojem. Skądś znalazły wie sznury. Spuszczają je na pomoc
pokrwawionym marynarzom. Wciągają ich na kamienną balustradę. Nie wypada przyznać się
do radości. Ale ci ludzie tutaj widzieli nas przed chwilą dokładnie w tych samych warunkach i
na takich samych falach. Nasza polska bandera łopotała przez cały czas i mały żagiel sprostał
zadaniu.

Konstanca nie jest miastem pięknym. Nie potrafiła wytworzyć swoistej architektury ani nawet
własnej atmosfery. Stanowi jakiś niewyraźny konglomerat Wschodu i Zachodu. Spoza jednego
dachu wygląda meczet, a spoza innego bizantyjska cebula. A wszędzie przeważają tandetne
słupki werandowych daszków.
Za Konstancą pierwsze lądowanie odbywa się wesoło. Trafiamy na kolonię dzieciarni z
Bukowiny. Zaprosili na kolację, bawili piosenkami, a nawet jakiś barczysty, mocno
wysportowany nauczyciel ofiarował Pimpie ładny pokój na nocleg, mnie proponując tylko straż
przy kajaku.
Błękitnooki, pyzaty chłopak uśmiecha się do nas od ucha do ucha. Polak spod Czerniowiec.
Mówi po polsku wcale poprawnie.
Następny dzień niedobry. Znowu wiatr w oczy. Lawiruję ostrymi zakosami. Pimpie aż dłonie
zsiniały od ciągłego trzymania deski mieczowej. Niestety, boczne miecze na morzu okazały się
mało, praktyczne. Po desce nawietrznej wlatują fale do wnętrza łodzi.
Wszystko w tym dniu jakby się sprzysięgło na nas: woda, wiatr i słońce. Wszystko to — w
oczy. Kiedyśmy przybili wreszcie po dziewięciu godzinach takiej żeglugi pod latarnię morską
Sabla, świat kołował mi w oczach. Szum przybojowych fal przyprawiał o mdłości. Nie mogłem
słuchać. Padłem na piasek, zatykając uszy. Pragnąłem ciszy” i tylko ciszy. Pimpa trzyma się
dobrze. Może rola sternika bardziej wyczerpuje, a może naprawdę jestem starym histerykiem.
Latarnia Sabla z daleka podobna jest do obronnej baszty. Jej szeroki, murowany sześcian
pamięta czasy bizantyjskich cesarzy, dopiero na szczycie ustawiono turecki stożek z
nowoczesnych już cegieł. Miejscowy latarnik nie ma nic wspólnego z latarnikiem Sienkie-
wicza. Natomiast ma on żonę, dzieci i wnuczęta, jeździ codziennie osiołkiem po zakupy do
sąsiedniej wsi i otrzymuje dwa tysiące osiemset rumuńskich lei miesięcznie, co się równało
naszym stu czterdziestu złotym. Staruszek uśmiecha się do nas błogo, zadowolony z niezbyt
uciążliwej pracy.
Dziś, kiedy te słowa piszę, półwysep Kaliakra stanowi turystyczny punkt zainteresowania. Jadą
tam samochodami panowie wygodniccy i rozparci w poduszkach wyzierają z okien prosto w
przepaść, bo droga prowadzi granią, której oba stoki gwałtownie opadają ku morzu. Niby
kamienny wąż wypełza Kaliakra daleko w morze i z zadartą ,głową zastyga. Ta uniesiona w
górę głowa, zawisła nad otchłanią, jest najciekawsza. Ponoć bardzo dawno leżało tutaj miasto.
Przyszli tureccy najeźdźcy, wymordowali mężczyzn, a kobiety rzuciły się ze skały w
przepaść... Zresztą nic nie wiadomo na pewno. Na Kaliakrze wszystko jest dziwne i
tajemnicze: dziury w skałach — niby ogromne sowie oczy. Grotowe podminowania —
mieszkanie pustelników, no i kamienna płyta grobu z ikonami u wezgłowia. Kto pod nią leży?
Nikt nie wie. Legenda mówi o św. Mikołaju, dobrodzieju z Myrry, ale takich i podobnych
grobów ten święty ma kilkanaście, trudno więc zdecydować, który z nich prawdziwy.
Kiedym raz pierwszy tutaj zawędrował, Kaliakra była pusta i dzika. W zagłębieniu nad płytą
stały dwie ikony, z których jedna przedstawiała wielką wartość jako zabytek bizantyjskiej
sztuki. W pierwszym odruchu chciałem ją zagarnąć dla naszego muzeum, ale przeważył głupi
instynkt uczciwości. Niestety. Tym razem już jej tutaj nie widzimy. Ktoś o mniej subtelnych
skrupułach zwędził ją.
Pomiędzy latarnią Sabla a Kaliakra nie było żeglugi, tylko galernicza mordownia. Owe
dwadzieścia kilometrów płynęliśmy na wiosłach dwanaście godzin, pracując bez wytchnienia,
bez najmniejszej przerwy. Nic dziwnego, że wieczorem dostałem gorączki, obrzęku gruczołów
pachwinowych i wymiotów. Biednej Pimpie prócz własnego zmęczenia przypadł jeszcze trud
pielęgniarstwa. Przysięgliśmy uroczyście nigdy już więcej w morzu nie wiosłować. Lepiej
oczekiwać pięć dni na pomyślną zmianę wiatru, aniżeli zabijać się w tak nieprodukcyjny
sposób.
Nasza przysięga zrobiła swoje. Los się przestraszył. Rano zbudził nas wiatr pomyślny, więc od
razu wziąłem kurs na Warnę. Przed pięciu laty także brałem zatoką, na wprost. Wówczas morze
było zbałwanione i wiatr niebezpieczny. Dzisiaj nie grozi chyba nic.

Morze Marmara

Wylądowaliśmy dokładnie w tym samym miejscu, co kiedyś podczas wędrówki z Cześkiem.

Ten sam monaster St. Constantin — podwarneńska, kuracyjna nadmorska miejscowość.
Zabezpieczywszy kajak i rzeczy, jedziemy od razu do miasta załatwiać wymianę gotówki.
Niestety, jest już za późno, a do tego jutro niedziela, wszystkie banki zamknięte. Żołądki grają
marsza, nie ma innej rady, musimy iść do naszego poselstwa z prośbą o ratunek. Dzwonimy raz
— bez skutku, drugi raz i trzeci, wreszcie zaspany woźny informuje, że pana konsula nie ma,
ale jest w Warnie na urlopie pan ambasador z Bukaresztu i mieszka prywatnie. Idziemy więc do
niego.
Wysmukły starszy pan, jak przystało na czasy arystokratycznego „emeszetu”, traktuje nas
życzliwie i po przyjacielsku.
— Musicie wyspać się w wygodnym hotelu — powiada. — Tych parę groszy oddacie potem,
proszę się nie krępować. W poniedziałek spotkamy się na plaży w St. Constantin.
Jak wiele znaczy bezpośrednia życzliwość, ludzki stosunek! To połowa życia, połowa jego
wartości! Od razu otucha wstępuje w serce. Raźniej łazimy ulicami Warny. Nawet lampy, i te
jaśniej świecą, a patefony szaleją młodzieńczym optymizmem. Wszystko to zdziałał jeden
jedyny uśmiech i serdeczny uścisk dłoni.
Nazajutrz rozpacz. Oto wiatr, który tak świetnie nas tutaj przywiał, okazał się nieużyteczny.
Wręcz nawet wrogi. Nasilił się podczas nocy i teraz gwiżdże przejmującym chłodem. Plaże
opustoszały. Kuracjusze skaczą na jednej nodze dla rozgrzewki. Poznać nie można Warny.
Morze skołtuniło się, zbałwaniło, coraz wścieklej tłucze o brzeg. Wierni przysiędze, zacięliśmy
się w uporze, postanawiając czekać zmiany pogody. Na wiosłach nie odpłyniemy.
Tak mija dzień po dniu. Wiatr coraz gorszy, fale coraz większe. Tracimy nadzieję, a poza tym
gotówka się rozpłynie i doczekamy zimy.
Dopiero piątego dnia, ku naszej wielkiej radości, wiatr zmienił nieco kierunek. Doradcy
miejscowi powiadają, że na pełnym morzu potrafimy podnieść żagiel. Ale jak tu odbić od
brzegu i wyjść z zatokowej kieszeni przy takim diabelnym przyboju? Zapowiadamy uroczysty
start na jutro rano.
Kolonia kuracjuszy monasteru St. Constantin wyległa nazajutrz na plażę w komplecie. Każdy
był ciekaw oglądać niebywałe widowisko. Czterech barczystych bułgarskich pływaków-
ratowników chwyciło Pacyfistą za uzdę i wprowadziło na wodę. Stojąc po pas, wyczekują, aż
przewali tak zwana dziewiąta fala, po niej nastąpi parominutowa przerwa, którą właśnie należy
jak najszybciej wykorzystać, wiosłując naprzód. Stoję obok, przygotowany na odpowiedni
moment.
— Idzie! Idzie! — krzyczą Bułgarzy wypinając bohatersko swoje nagie piersi, aby uderzenie
fali przyjąć godnie.
Zadaniem naszym jest podnieść dziób kajaka możliwie najwyżej, wtedy fala pójdzie spodem i
nie zaleje wnętrza. Manewr ten dokładnie został omówiony z pływakami, każdy znał swoje
funkcje, ale... oto wał wodny przyszedł. Może zbyt silny, może zbyt wysoki. Nie wiem.
Słowem, przewalił się nam z hukiem i sykiem poprzez głowy. Podbity gwałtownie dziób
Pacyfisty poszedł w pion, a my wszyscy „potężni” mężczyźni, niby nędzne chuchra, wałkując
się niezdarnie po piaszczystym dnie, lecimy bezsilnie, wleczeni siłą rozchichotanego żywiołu.
Nie wiem, co by z tego pierwszego chrztu wynikło, gdyby nie doświadczenie bułgarskich
ratowników. Z przedziwną szybkością poderwali się z dna, aby w porę jeszcze uchwycić
niezupełnie zalanego Pacyfistę. Manewr się jednak nie udał. Naradzamy się, co czynić dalej.
— Do trzech razy sztuka — — mówią Bułgarzy. — Musimy cierpliwie próbować.
A więc znowu stoimy po pas w wodzie. Znowu pędzi na nas groźny wał. Grzmi, syczy, pieni
się. Uderzył, przewalił głową, tym razem ustaliśmy jakoś na nogach.
— Mole wami Mole wami — wrzeszczą Bułgarzy plując słoną wodę, a ja chociaż nie
rozumiem, co to znaczy, w mig skaczę okrakiem na kajakowy zad i wiosłuję naprzód. Oddalam
się od brzegu dość szybko. Może zdążę? Słyszę za sobą dziki wrzask tłumu kuracjuszy:
gwiżdżą, klaszczą, dopingują. Ale oto rośnie nowy przybój. Znowu pędzi na mnie szatańska
dziewiątka. Zaleje, zdruzgocze, nie ma rady... Już! Uderzenie gwałtowne. Chlust do wnętrza.
Dajemy razem z Pacyfistą nura, ale wiosła nie wypuszczam z ręki, Pracuję nim, jak mogę.
Musimy się przebić. Zaciąłem się w uporze: nie ustąpię! Dalsze fale — mniejsze, coraz mniej
gwałtowne. Nachlustały mi pełną łódź, ale już po wszystkim, atak przeszedł. Dzięki komorom
powietrznym kajak się trzyma i nie tonie. Ciągnę wiosłem, jak mogę, pod wiatr, pod prąd i pod
fale. Oglądam się poza siebie. Moi bułgarscy przyjaciele skaczą i klaszczą z radości. Jestem już
poza linią przyboju. W tej chwili głowa Pimpy zjawia się przy burcie. Wychlustujemy obu
garściami wodę. Stawiamy maszt i hissujemy żagiel. Zależy mi na pośpiechu, aby biało-
czerwona banderka była z daleka widoczna. Skręcam w pół wiatru i gnam co sił w kierunku
latarni Emine. Jestem zadowolony. Takie odbicie wyglądało rasowo. Kuracjusze i nasz
ambasador mieli dobre widowisko. Poklepałem Pacyfistę po burcie, jak się klepie rumaka po
wzięciu przeszkody.
Zresztą ani stan nieba, ani stan fal na morzu nie wpływał zbyt kojąco na nasze nerwy. Coraz
rzadziej ukazywało się słońce, a czarne słupy deszczu ponurą obręczą zaciskały horyzont.
Latarnię widać już jak na dłoni, ale czy tam na czas zdążymy? Grzmoty i błyskawice
zagrodziły drogę. Powierzchnia morza przybrała fioletowoczarną barwę. Grzywacze raz po raz
chlustają nam w oczy. Pimpa nie ma wytchnienia, wciąż wylewa wodę. Ochronny fartuch
okazał się nie dość szczelny. Zbyt domorosły sposób przyczepu do burt. Po kilku nieudanych
próbach wolę go trzymać w stanie zwiniętym, jako przedni falochron.
Pocieszamy się z Pimpą, że główny szkwał przejdzie bokiem. Może się tak stało — nie wiem.
W pewnym momencie szot szarpnął mnie gwałtownie za rękę i obciążony wiatrem dziób
kajaka poszedł nurkiem pod fale. Ciężka masa wody zalała nas po ramiona. Sądziłem, że nie
wyjdziemy już na powierzchnię. Ale ster nie przestawał słuchać, więc skręciliśmy pod wiatr.
Teraz dopiero, stając twarzą w twarz sztormu, odczułem jego siłę w całej pełni. Niesione
wiatrem krople siekły boleśnie policzki, a uszy raził przeciągły, wibrujący gwizd. Żagiel coraz
to gubił wiatr i tragicznie, konwulsyjnie łopotał. Długo tak nie wytrzymamy. Pierwsza większa
fala musi zakończyć to nasze dogorywanie. Zalana łódź musi wreszcie stracić -równowagę.
Pimpa wychlustuje wodę, jak może najszybciej, ale jest to tylko zabawka.
Na szczęście, sztorm, jak prędko przyszedł, tak prędko minął. Krótki, gwałtowny deszcz
spłukał nam z włosów słoną wodę. Słońce wyjrzało spoza chmur i nagle zrobiło się wesoło.
— Pimpa!
— Co?
— Żyjemy!
Uśmiechnęła się spoza kudłów rozwianej czupryny mokrą twarzą. Nie było na nas suchej nitki.
Kto by zresztą o tym teraz myślał. Jeszcześmy nie ostygli z emocji.
Wiem, ktoś kiedyś zapyta mnie lakonicznie:
„Jaki moment z pańskiego życia był najbardziej niebezpieczny?” I cóż mu odpowiedzieć?
Emine? A może Kaliakra?... Delta Indusu albo Mytilene? Jakże można o tym wiedzieć. Są to
ułamki sekund. One decydują. Drobne mgnienia zachwianej równowagi, włoski szczęścia, na
których wisi los człowieka. I te włoski bywają czasami mocniejsze od betonowych schodów,
które się załamują pod jakimś pechowcem. Kismet.
Po sztormie, jak to często bywa, żagiel obwisł w zupełnym bezruchu, aby już za chwilę znowu
załopotać smutną wiadomość o zmianie kierunku. Trudna rada. Wbrew wszelkim przysięgom
trzeba się chwytać wioseł, inaczej zostaniemy odwleczeni na pełne morze, a bliski brzeg, błoga
nadzieja odpoczynku, zniknie nam z oczu.
Okrutnym zjawiskiem jest pozorna nieruchomość punktów, do których się płynie kajakiem na
morzu. Złośliwość tych martwych przedmiotów urąga najświętszej cierpliwości. Latarnia
Emine na tle jeszcze zachmurzonego nieba lśni pełnią słońca jarzącego się na jej białych
ścianach. Wygląda tuż, tuż, ręką sięgnąć, tymczasem utknęła na miejscu, niby kusząca wzrok,
nęcąca odpoczynkiem, fatamorgana. Kpi z nas Drwi w żywe oczy. Odwracamy głowy, żeby na
nią nit patrzeć. Przymrużamy oczy w nadziei, że się jednak wreszcie zbliży, ulituje nad nami...
Dopiero późnym wieczorem, kiedy wiatr pod tchnieniem rozgrzanego lądu ustąpił,
zmordowani do ostatnich granic, utknęliśmy w piasku. Na samym wstępie powitał nas
cuchnący, obrzydliwy smród rozkładających się na słońcu a wyrzuconych sztormem małży.
Czarny ich wał zalegał całą plażę. Do kompletu dzisiejszych przeżyć brakowało tylko tego
okropnego odoru. I nie ma ucieczki, nie ma żadnego wyjścia. Na drzwiach latarni wisi kłódka,
widocznie jej pracownik obsługuje światło tylko okazyjnie, mieszkając gdzie indziej. Musimy
więc spać na straży łodzi, w otoczeniu tych obrzydliwych małży. Do wszystkiego można się
przyzwyczaić, zwłaszcza gdy nad tym wszystkim góruje zmęczenie.
Nazajutrz wiatr sprzyjał i w południe mijaliśmy Midye, u którego stóp przed pięciu laty
szukałem schronienia w wodnej grocie. Spokojna powierzchnia morza pozwoliła dziś na wolne
lawirowanie żaglem, przysunąłem się więc do skał zupełnie blisko. Jakże pokojowo wyglądała
teraz czeluść naszej groty! Jakże niewinnie wyglądały teraz z lekka rozhuśtane falki! Tylko
domy na górze czerwieniły się jak dawniej, kusząc gościnnie błyskami okien.
— Wiesz — przemówiłem nagle do Pimpy. — Jest godzina trzecia po południu, trochę za
wcześnie na nocleg, ale korci mnie, żeby zbadać, co tani jest w głębi, za skalistym cyplem. Z
daleka nie widać nic, pamiętam jednak z mapy, że powinna być tam wygodna i bezpieczna
zatoka.
— Nie mam nic przeciwko odpoczynkowi — odrzekła Pimpa. — Ja nigdy nie gonię. To ty
tylko zawsze i wszędzie pędzisz jak oszalały.
Kobiety lepiej nie zaczepiać, na pewno znajdzie sposobność do gderania.
Podciągam szot, skręcam rumpel i już idziemy dookoła skał ku nasadzie cypla. Kiedyś bałem
się tego. Zbyt hałaśliwe było wówczas morze. A oto spoza ostatniej rafy wyłania się łagodna,
otulona ze wszech stron skalami, łacha piasku — wymarzone schronisko dla rybackich łodzi.
Ach, gdybym mógł o niej wiedzieć wtedy, płynąc z Cześkiem, wieleż to szarpaniny nerwów,
wieluż głodówek człowiek by uniknął! Ale kto wie, co jest lepsze, czy emocja owych
niepotrzebnych przeżyć, czy nasycenie żołądka w zacisznej przystani? Widocznie żadna
europejska łódź nie zawijała tu nigdy przedtem. Sensacja bowiem, jaką wywołaliśmy swoim
niespodziewanym pojawieniem się, była niesamowita. Od strony miasteczka, stromym
zboczem góry, jeden przez drugiego staczali się ludzie, aby jak najszybciej dosięgnąć poziomu
rzeczki i zająć tutaj dogodne miejsce w amfiteatrze gapiów. Szczególnie wzruszająco
wyglądały pędraki obu płci zjeżdżające na gołych tyłkach, z koszulami w zębach. Nastrój
wspaniały. Jakiś starszy Turek zaprasza nas do swego i domu na nocleg. Wywijam się jak
piskorz, wiem bo — wiem z doświadczenia, jakie tortury czekają nas tam ze strony pluskiew i
pcheł. Nasze manatki zostają w kajaku, częściowo rozsypane na żaglu rozpostartym na ziemi.
Nowy opiekun ręczy za uczciwość ludzi. Wygląda, że kwestia złodziejstwa tutaj nie istnieje.
Chudo-żółty urzędnik celny sprawdza dokumenty i poczciwie uśmiecha się przez okulary. Już
wiem, że ma malarię, a nie ma żony. Oni wszyscy tacy, nie znają granicy pomiędzy biurem a
rodziną. Częstują klientów filiżankami kawy.
Odpływamy nazajutrz z wiatrem silnym i pomyślnym. Duszę mam na ramieniu, bo nacisk
wybrzuszonego żagla jest jak na nikłe możliwości kajaka zbyt wielki. Ryjemy nosem każdą
większą falę, a tych fal coraz więcej. Z mołojeckim fasonem mijamy burta w burtę ogromny
motorowy kuter. Z uznaniem pozdrawiają nas czapkami. Myślałem już o refowaniu żagla, gdy
nagle sam los ułatwia decyzję. Pękła linka od steru. Podobną przygodę miałem już raz na
Naroczu, więc nie tracąc głowy kładę się na plecy, chwytam ster bezpośrednio ręką i skręcam
za najbliższy cypel. Musimy tam dotrzeć. Szczęściem brzeg poszarpany i pełno tu naturalnych
zasłon. Opłynąwszy fantastycznie nawisły złom granitu, ładuję na ślicznej plaży zatoczki
Malakra. Kilka tureckich kutrów czeka tu na lepszą pogodę. Dookoła porosłe lasem wzgórza.
Ładnie jest i zacisznie, w sam raz na gotowanie obiadu. Pimpa bierze się do roboty. Za chwilę
dostanę jajecznicę
Chwytam blaszanki i gonię w poszukiwaniu słodkiej wody. Jest niedaleko. Po powrocie zastaję
Pimpę w otoczeniu gromady rybaków. Rysuje im palcem na piasku położenie Lechistanu.
— Szkoda czasu — powiadam. — Lepiej rób jajecznicę i tak nic nie zrozumieją. Wszakże ci
ludzie nigdy jeszcze nie oglądali mapy.
Znowu piaszczysta zatoczka z wioską w perspektywie. Nędzne są te tureckie osiedla. Raz
postawione domy tkwią, aż się same rozwalą. Żadnej troski o estetykę. Oczywiście nie ma tu
mowy o kwiatach. Wyrzucone oknami śmiecie zabiera wiatr, a mocz i pomyje wysusza słońce.
Domy piętrowe. Parter zajmują bydlęta, na górze mieszkają ludzie. Najubożsi nawet posiadają
jakiś dywan. Nigdy nie trzepany służy za przytułek dla miliarda pcheł.
Ogromnie oficjalny i ważny urzędnik manifestacyjnym gestem odebrał od nas dokumenty,
lornetkę i... aparat. Może, aby tej ich nędzy czasem nie uwiecznić.
Deszcz pada, napiąłem więc namiotowy daszek nad Pacyfistą. Skurczeni siedzimy w jego
wnętrzu. Krępuje nas tłum gapiów. Raz po raz odchylają poły płacht, aby zajrzeć do środka. Są
niedelikatni. Pimpa, jako ogromnie nieśmiała, aż kurczy się w sobie z wielkiego oburzenia.
Udajemy, że czytamy głośno, ale i to mało pomaga. W pewnej chwili szarpanie za połę
namiotu staje się nazbyt gwałtowne. Szykuję się do walnej rozprawy. Zbieram w myślach
wszystkie znane tureckie wyrazy. Muszę łajdaka nauczyć grzeczności. Znowu szarpie. Pełen
mściwej wściekłości wychylam głowę, aż oto widzę przed sobą poczciwie uśmiechniętą twarz
staruszka rybaka z miską pełną rybnej zupy. Podsuwa mi ją gestem pełnym serdeczności. —
Bujrun.., bujrun — powiada.
Próbujemy jeść, ale papryka wykręca język w znak zapytania. Żywy ogień pali w żołądku. Jak
ci ludzie mogą coś podobnego wkładać do ust!
Jeszcze kilka dni pełnej emocji żeglugi. Szkoda marnować czasu na lądowanie i gotowanie
posiłków. Wykorzystujemy doskonały kierunek wiatru i gnam; pełnym gazem. Pimpa,
pomiędzy jednym wylewaniem wody a drugim, podaje mi w szeroko otwarte usta kawałki
chleba z pomidorami. Takie jedzenie łudząco przypomina karmienie hipopotamów w
zoologicznym ogrodzie. Zresztą wcale to nie jest rzeczą łatwą, często bowiem bardziej
zazdrosny grzywacz obleje należną mi porcję obrzydliwie słoną wodą.
Wjazd do Bosforu od strony Morza Czarnego wygląda imponująco. Jest to szczelina zamknięta
z obu stron prostopadle opadającymi ścianami skalnymi. Kilka najeżonych raf gmatwa jeszcze
bardziej poplątane tutaj wodne prądy. Na szczycie, nad krawędzią przepaści, stoją dwie
szerokie, bielą swych ścian świecące, stare latarnie. Stoją one na straży wejścia. Ich badawczej
kontroli nie ujdzie nikt. Bosfor wszakże to naturalne wrota do krain Mahometa.
Sama cieśnina zmienna jest w swojej szerokości. Na przestrzeni trzydziestu pięciu kilometrów
zwęża się, rozszerza od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Prądy są też rozmaite. Trzeba
dobrze wiedzieć, jakiego się brzegu trzymać.
Zostawiliśmy Pacyfistę pod opieką wodnego sportowego klubu „Galata Seraj”. Niedawno
otrzymali od Kemala Paszy wspaniały pałac. Musiał to być pałac któregoś z paszów, niegdyś
pańska rezydencja o pięknych marmurowych elewacjach. Olbrzymie sale, barwnie malowane
ściany, szerokie korytarze, a wszystko prowadzi ku oszklonym drzwiom na Bosfor. Ongiś białe,
dzisiaj zaniedbane i brudne ganki schodzą wprost ku lazurowi wody. Po tych marmurach
spycha się regatowe czwórki i scoolingi, a po parkietach sal łażą, ociekając wodą, sportowe
nagusy. Kiedyśmy podpłynęli, tłum tych „świętych” tureckich wyciągnął ręce z pomocą. Nie
potrzebowaliśmy się o nic troszczyć. Na ramionach kilkunastu wioślarzy Pacyfista po raz
pierwszy w swym demokratycznym życiu wpłynął w podwoje pałacu. Przed nami zaś stanęły
tradycyjne filiżanki czarnej, zawiesistej kawy.
Jedziemy tramwajem do centrum miasta odległego stąd jeszcze o sześć kilometrów. Wysiadam
przy Złotym Rogu. Idę uliczkami .starego Stambułu i oczy przecieram w zdumieniu. Poznać
nie można, tak się wszystko zmieniło. Brak dawnego nastroju, brak orientalnego nastroju. Pięć
lat, a takie przeobrażenia! Z woli Kemala Paszy wszystko ma być zeuropeizowane. Ta
europeizacja najłatwiej sprowadza się do form zewnętrznych, nieważkich, nic nie znaczących:
cyklistówki na miejsce dawnych fezów, kapelusze zamiast turbanów, krzesła zamiast pufów,
papierosy zamiast nargili. Tylko sprzedawcy wschodnich owoców jak dawniej romantycznie
podśpiewują na podwórkach prywatnych domów i roznosiciele kawy jednakowo dzwonią
filiżankami. Ulice Stambułu zszarzały, spowszedniały, stopiły się w banał. Znikły prywatne
cmentarzyki przy chodnikach miast. Drobne meczety zabudowano nowoczesnymi drapaczami,
a wiele starożytnych ruin rozwiało się na proch.
Jako fanatyczny sympatyk orientalizmu, czuje, się w tym unowocześnionym Stambule
przygnębiony, przybity. Spieszno mi do -odjazdu. Chcę tylko załatwić sprawę najważniejszą:
dostać od wojskowych władz tureckich wskazówki, gdzie mogę, a gdzie nie mogę lądować.
Doświadczenia lat poprzednich ostrzegają przed lekkomyślnością w tym względzie. W
towarzystwie naszego konsula zawędrowałem aż do generała, szefa odnośnego departamentu.
Zapewnił mnie, że żadnych już dzisiaj stref wojskowych nie ma i możemy płynąć spokojnie.
Mam jeszcze stawić się u komendanta policji portowej. Po co? Sam tego nie wiem. Władze są
plus catholique que le pape. Melduję się wiec przed obliczem ważnym a bezwzględnym:
— Gdzie ten wasz kaik? (kaik to po turecku większa łódź) — zapytuje naczelnik policji.
— W klubie sportowym „Galata Seraj”.
— Nie wolno, musicie przypłynąć natychmiast tutaj.
— Ależ nie ma jak. Tu jest przystań dla wielkich statków. Nasza łódź sportowa.
— Wiele ton?
—Ależ zupełnie maleńka, sportowa, może... siedemdziesiąt kilogramów.
— Jaki ładunek?
— Nic... własne rzeczy, osobiste.
Spojrzał na mnie niedowierzająco i podejrzliwie. Jak żyje o takiej łodzi nie słyszał.
— Macie natychmiast stawić się tutaj razem z łódką, inaczej zostaniecie aresztowani.
— Ależ... — próbowałem tłumaczyć.
— Ani słowa więcej! Kaik ma być tutaj! Wychodzę przed biuro, rozglądam się w sytuacji.
Kędy spojrzeć — wszędzie wysoka ściana kamiennego wybrzeża prostopadle opadająca ku
wodzie. Poza tym nieustanny ruch parostatków: jeden przybija, drugi odbija. Jakże tu
przesmyknąć się pomiędzy ich kadłubami, nie narażając się na zgniecenie? Lecz rozkaz to
rozkaz. Durnia nie przekonasz.
Wracamy do „Galata Seraj” kompletnie złamani. Co teraz będzie? Mamy stamtąd dziesięć
kilometrów żeglowania i wiosłowania w gmatwaninie przeróżnych wodnych tramwajów,
motorowych łodzi i żaglowych kutrów. Jest już godzina trzecia po południu.
Płyniemy.
Z początku idzie siako tako. Przy dziennym świetle lawirować łatwiej. Najgorzej z
tramwajami, u których dziób i rufa są jednakowe i nigdy nie wiadomo, w którą stronę
zastartują. Cała trudność kajakowego żeglowania zaczęła się dopiero wieczorem, kiedy
pozapalano światła. Latarek jak usypał, migają niby kolorowe muchy, a wszystkie z szybkością
najsilniejszych motorów. Prócz niebezpieczeństwa wywrotki od samych tylko fal skłóconych
śrubami, w każdej chwili groziła nam prawdziwa awaria, gdyż światła na maszcie Pacyfista nie
miał.
Jednak po pięciu godzinach dotarliśmy do mola celników. Miedzy kadłubami oceanicznych
statków przeciskamy się do najbliższego trapu. Czuję się niby Miki Mouse na języku
wieloryba. Biedny Pacyfisto; nigdy w życiu tak gorączkowo nie skakał na rozhisteryzowanych,
wielokierunkowych falach. Nie było innej rady. Musiałem zostawić Pimpę na wodzie, aby
skoczyć jak najprędzej do tureckich władz. Tak też uczyniłem. Zasapany chwytam komendanta
za rękaw:
— Dokąd pan mnie ciągnie? — zdziwił się.
— Do żony — odpowiedziałem. — Ona tam sama jedna!
Wstał i spojrzał na mnie jak na wariata.
— Gdzież kaik?
— Tam, tam... proszę prędzej za mną! — wołałem ciągnąc uparcie za rękaw.
Wyszliśmy na betonową platformę, dokoła stały duże statki. Komendant oglądał się, jakby
szukając komina lub żagla.
— A gdzież ten kaik? — spytał.
— W dole, za molem — tłumaczyłem biegnąc w kierunku biednej Pimpy.
Stanąwszy na krawędzi wybrzeża, z wielkiej uciechy chwycił się za brzuch.
— Dlaczego pan nie mówił, że to taki mały sandal (łódka)?... Cha, cha, cha... Proszę prędzej
siadać i podpłynąć tam, na stronę. Moi ludzie pomogą ją wciągnąć na brzeg. Złożymy pod
brezentem.
W tej chwili dobijał do mola ogromny holownik kotłując wodę dwoma na raz śrubami.
Pacyfisto stanął dęba, a potem zaczął się wiercić jak na rzecznym wirze.
— Prędzej dobijaj do mnie! — wrzeszczę jak opętany. — Prędzej! prędzej!
Nie czekając, aż się zbliży, zawisłem nogami w próżni, wymacując nimi pokład, aby
zeskoczyć. Udało się. Chwytam wiosło, aby w ostatnim momencie wykręcić się przed
zmiażdżeniem. Przybijam opodal, gdzie czekają już tureccy policjanci z pętlami długich
sznurów. Wystartowaliśmy następnego dnia. Chciałem jak najszybciej oddalić się od
portowego zgiełku. Jakże inaczej czuje się człowiek w otoczeniu wolnej przestrzeni morza,
nawet takiego małego morza jak Marmurowe.
Nie znam pochodzenia nazwy morza Marmara, Czy nazwano je od złóż nad jego brzegami, czy
od koloru wody? Za każdą rafą, za każdym zakrętem jest ona inna, a wszędzie przejrzysta,
marmurkowo mieniąca się żyłkami zieleni, to różem, to znów lazurem nieba. Przejrzystość
nadzwyczajna, nigdzie nie spotykana. O tej porze roku rzadko się ono burzy. Ku wieczorowi
przeważnie wygładza się w nieruchomą, lustrzaną taflę. Ulata wówczas nad nim jakiś ledwie
uchwytny aromat, może ozon, może opary planktonu. Odurza, oszołamia, upaja. Otacza nas
zewsząd widnokrąg dalekich, fioletem zamglonych gór, a niebo zawsze jasne, prześwietlone
radością słońca. Wszystko tu się składa na błogie poczucie odpoczynku.
Żagiel mimo słabego wybrzuszenia ciągnie stale i systematycznie. Nie ma żadnego niepokoju o
wywrotkę. Nerwy drzemią. Lenistwem rozpręża się ciało. Rozparci wygodnie, z odrzuconymi
ku tyłowi głowami, wpół leżymy w słońcu na gumowych poduszkach niby w ogrodowych
leżakach.
Tak zeszło kilka dni, aż przyszła konieczność dokonania skrótu. Zamiast okalać głęboką
zatokę, wygodniej wziąć kurs wprost na Dardanele. Oczywiście samej cieśniny jeszcze nie
widać, ale najwyższe okalające ją szczyty czernią się na horyzoncie. Rankiem wiatr okazał się
przyjacielski. Zerwaliśmy się pełni zapału.
Ale horyzont szybko się zaciemniał. Z czterech stron świata nadciągały szerokie słupy ulewy.
Raz po raz spadały stamtąd do morza bezgłośne błyskawice. A u nas tymczasem zapanowała
zupełna cisza. Żagiel przestał łopotać, opadł martwo ciężarem swojej rejki. Znajdowaliśmy się
w tym momencie w samym środku morza Marmara, oddaleni od najbliższego brzegu jakieś
trzydzieści kilometrów. Żadna łódź, żaden statek tym szlakiem nie pływa. Jesteśmy wyrzuceni
poza nawias wszelkich ludzkich zainteresowań. Gdyby n szedł sztorm, bylibyśmy całkowicie
samotni w nieszczęściu.
Tymczasem przetoczyły się niebem pierwsze, daleki jeszcze warczenia grzmotu. Coraz
częstsze i coraz zajadlejsze jęły spadać błyskawice. Niebo sczerniało, Słup; deszczu szły
nieustannym, złowrogim pochodem. Ni ulegało już najmniejszej wątpliwości, że znaleźliśmy
się w samym środku sztormowego niżu. Lada moment musiał przyjść wściekły, niebywale
silny szkwał. Może zakręci, zawiruje wodnym lejem. Może zatopi swoim szatańskim
podmuchem. Cóż dla niego znaczy mały nasz kajaczek? Śmieszna łupina zawieszona w takiej
ogromnej przestrzeni.
Czekamy, a minuty upływają. Zdani jesteśmy na łaskę losu, bezsilni i bezradni. Nawet
wiosłować nam się nie opłaca, zbyt daleko. Cóż nam przyjdzie z tych paru zdobytych mil
ciężką pracą? I tak od wiatru nie ucieknie.
Atmosfera nasiąkła elektrycznością. Pimpa chce poprawić włosy i oto z grzebienia poleciały
iskry.
Uczucie niesamowitego lęku. Spoglądamy milcząc na coraz bliższe słupy deszczu jak na
paszczę skradającego się potwora. Za chwilę pochłonie nas.
Nic chyba nie potrafi bardziej zmęczyć człowieka, jak takie bierne oczekiwanie zła, które od
nas nie zależy, a nastąpić musi na pewno. Te błyskawice, te grzmoty, ta smolista czarność
chmur... Wreszcie zaczął padać deszcz, zwyczajny, najzwyklejszy deszcz. Moczył nas uparcie,
systematycznie i dokładnie. Wciąż oczekiwaliśmy szkwału, ale ten nie nadchodził. Tkwiliśmy
dalej, zawieszeni nieruchomo w jednym punkcie.
Daleko, głęboko w zatoce, miasto Rodosto zapaliło swe latarnie. Noc rozpoczęła urzędowanie.
A więc uwieźliśmy, stoimy tak w jednym miejscu pięć długich godzin.
Wreszcie przyszedł szkwał, ale nie taki straszny, nie nagły i nie morderczy. Poderwał Pacyfistę
z drętwego snu. Zasyczała woda pod dziobem. Pomknęliśmy pełnym wiatrem. I wtedy staje się
ze mną rzecz dziwna: zamiast radości ogarnia potężna, nie dająca się opanować senność.
Sześciogodzinna dawka ciągłego wyczekiwania, ciągłego wytężania wzroku i słuchu, zrobiła
swoje. Czuję się nagle zupełnie wykończony. Głowa opada na pierś. Tracę świadomość, gdzie
jestem.
— Pimpa, bierz ster i żagiel, ja muszę się chwilką zdrzemnąć...
— Siadaj na moje miejsce.
Łatwo powiedzieć: „siadaj na moje miejsce”. Taka zamiana pozycji w kajaku i na fali, przy tym
w czasie żeglowania fordewindem, nie jest zadaniem ani łatwym, ani bezpiecznym. Trzeba
przepełzać na brzuchu i mijać się jednocześnie, aby nie podnosić środka ciężkości.
Za chwilę, wtuliwszy beztrosko głowę w miękkie, rozkosznie ciepłe, szerokie treningowe
spodnie Pimpy, zapomniałem o całym świecie razem z jego szkwałami i głupim morzem
Marmara.
Miała to być chwilka drzemki, ale poczciwa Pimpa, dzielna Pimpa, wcale mnie nie obudziła.
Zdumiony jasnością, przecierając oczy, siadłem w kajaku niby w wygodnym, z lekka tylko
bujającym łóżku. Przede mną bieliła się w słońcu latarnia Gallipoli. — Właśnie dobijamy —
rzekła spokojnym głosem Pimpa. — Jak myślisz, dobrze będzie tutaj?

Morze Egejskie

Arcyzabawne jest to miasteczko Gallipoli, gdzie rolę placu ratuszowego odgrywa kwadratowy
basen portowy. Tu się tłoczą przeróżnego kształtu i kalibru rybackie łodzie i kutry, na których
odbywa się detaliczny handel rynkowy. Basen otoczony jest kawiarniami i biurami portowych
urzędów. Wesoło tu i gwarno, a przy tym jasno i słonecznie. Bezpośrednia bliskość morza, a
raczej wejście jego w obręb lądu, nadaje charakter czysto rybacki wszystkim obiektom, całemu
życiu. Ludzie — bezpretensjonalni. Twarze ogorzałe, pomarszczone, czerstwe. Sieci — tu,
sieci — tam; wszędzie owoce; wylewają się brzegami wszystkich łodzi. Przede wszystkim
kawony. Turcja to kraj kawonów. Po załatwieniu poczty, po kilku przygodnych rozmowach,
wsiadamy do naszej łodzi, ażeby odbić. Aż tu nowy problem: jakże wyjść z portu labiryntem
ciasnych korytarzy, pomiędzy burtami niezliczonych statków? Hańbić się wiosłem? Nie, nigdy!
My, żeglarze oceanicznych przestrzeni!
Podnoszę więc żagiel i rozpoczynam ekwilibrystykę lawirowania. Pimpa przerzuca deskę
mieczową z lewej burty na prawą i odwrotnie, byle zaoszczędzić na dryfie. Na twarzach
przyglądających się zewsząd rybaków widzę uznanie. Oceniają mój trud i oceniają go
należycie. W pewnym momencie zaczynają nawet klaskać.
Kiedy wychodzimy z ciasnej bramy portu na otwartą przestrzeń dardanelskiego korytarza,
Pimpie robi się niedobrze. Dygoce z zimna i ciemne płatki zaczynają latać jej przed oczami.
— To taki sam atak, jak wtedy na limanach — mówi słabym głosem.
Ja wiem, co jest i co było przedtem. Malaria. Oto wpłynęliśmy na teren słynny z czasów wojny
1914 roku. To właśnie tutaj marły tysiące. Gallipoli i limany — dwa malaryczne punkty i dwa
identyczne ataki tej mało u nas znanej choroby.
— Może zawrócić? — pytam zaniepokojony.
— Nie potrzeba. Zaraz przejdzie — odpowiada. Szczęściem wiatr mamy dobry, fale nie
wymagają wylewania wody, więc chora leży spokojnie na dnie kajaka z głową opartą o
nogawki moich spodni. Jest cisza wczesnego poranka, Dardanele puste, ani jednego statku.
Odległe brzegi nie pozwalają na dokładne rozeznanie mijanych obiektów. Co parę kilometrów
schodzą ku wodzie mury obronnych, zębatych starych twierdz tureckich. Na tle zieleni łąk i
lasów odbijają białym kamieniem jaskrawo i wyraźnie. Żeby uniknąć styczności z władzami,
staram się trzymać środka cieśniny. Byliśmy już niedaleko wylotu w Egejskie Morze, gdy
nagle pękła mi nasada steru. Łódź zwinęła się samorzutnie, stając bokiem do fal. Chlust zimnej
wody otrzeźwił biedną Pimpę. Nie było rady. Musiałem jak najprędzej iść za najbliższą osłonę.
Siedząc wysoko na burcie, wbrew wszelkim przepisom logiki żeglarskiej, steruję wiosłem.
Każdej sekundy mogę być wywrócony, ale jakoś i tym razem powiodło się. Zawijani do
Czanak Kale. Owego Kale, co obok Yerdun zajęło drugie rekordowe miejsce w likwidacji żyć
ludzkich. Dziś olbrzymie rewie marmurowych pomników zalegają zbocza okolicznych wzgórz
na pamiątkę i chwałę postępu cywilizacji.
Zaraz na brzegu powitał nas z wylewną, słowiańską serdecznością Aleksiej Fiodorowicz (że też
mamy szczęście do sympatycznych Rosjan!)
— Co, łódka zepsuta? — zawołał. — Głupstwo! Naprawię wam, będzie jak laleczka!
Aleksiej Fiodorowicz jest najwyraźniej zastraszony, bo co chwila ogląda się na wszystkie
strony i glos przycisza.
— Czego się pan tak obawia? — zapytuję.
— Tych duraków Turków. Tu nie wolno rozmawiać z cudzoziemcami, zaraz podejrzewają o
szpiegostwo.
Policjant rzeczywiście obrzuca nas niechętnym okiem. Długo kręci w ręku dokumenty, nie
wiedząc, co z nimi począć. Widocznie z obcokrajowcami mało miał do czynienia.
Dostajemy pokój niedaleko warsztatów Aleksieja Fiodorowicza. Wziął pieniądze na materiał i
za godzinę ma robotę zacząć. Cierpliwie czekamy, Jutro podobno wszystko będzie gotowe.
Za godzinę pukam do jego drzwi. Długo czeka na ich otwarcie, wreszcie skrzypnęła zasuwa.
Gospodarz z czerwonym nosem i pałającymi oczami bełkocze niewyraźne przeprosiny, że
musiał, że nie mógł że jutro na pewno zrobi.
— Wiesz — mówię do Pimpy po powrocie — nas nowy przyjaciel to nałogowy pijak i nie
wiadomo, czy naprawi nam kajak.
— Skąd wiesz? — pyta Pimpa.
— Byłem u niego. Pijaniutki. Pieniądze na materiał przepił.
— Trudno — uspokaja Pimpa. — Będziemy pilnowali, innej rady nie ma.
I rzeczywiście, od samego rana zaczęliśmy biedakowi deptać po piętach. Wywijał się
początkowo niby piskorz. Coraz to ginął w drzwiach knajpy, ale wracał zaraz do warsztatu i
brał się do roboty. Powoli sprawa posuwała się naprzód. Wieczorem miało być wszystko
gotowe, ale historia nagle się powtórzyła. Aleksiej Fiodorowicz dorwał się jakoś do wódki. Nie
upilnowaliśmy. W rezultacie, zamiast kilku godzin, przesiedzieliśmy w Czanak Kale trzy długie
dni. Za to Pacyfisty nie można poznać. Nareszcie maszt siedzi jak ulał, a ster może się opierać
najgroźniejszym sztormom.
Nowo poznani przyjaciele z Aleksiejem Fiodorowiczem na czele odradzają nam startu. Duże
ryzyko. Skoro dzisiaj żaden z kutrów nie wychodzi w morze, to jakże my popłyniemy?
Rzeczywiście widok morza groźny. Przez kamienne molo portowe fale skaczą aż na drugą
stronę. Ale czekać tak jeszcze z dnia na dzień, bez najmniejszej gwarancji poprawy losu, nie
ma sensu. Zresztą rnam już doświadczenie. Morze wygląda najstraszniej przy brzegach i na
portowych falochronach, dalej — co innego.
Idziemy więc z Aleksiejem Fiodorowiczem i całą świtą ważnych oraz mniej ważnych
doradców na ostateczne oględziny żeglarskich możliwości. Wiatr bardzo silny. Gwiżdżąc
nawiewa ostre i grzywiaste fale wprost od cieśniny, która w tym właśnie miejscu już się
rozszerza przechodząc w Morze Egejskie. Jedyne kamienne molo, bardzo wysokie, wystercza
prostopadle ku basenowi. Po jego obu stronach kamienne schody w dół aż do poziomu wody,
który dzisiaj przestał być „poziomem”. Co parę minut bowiem sytuacja się odmienia: poziom
leży pięć metrów pod naszymi stopami, to znów przewala się z szumem poprzez wierzch.
Wszystko w krąg mokre i oślizle. Jedyna metoda odbicia to zdążyć zbiec po schodach razem z
kajakiem i rzucić się z nim razem naprzód, zanim nowy wał nie roztrzaska się o beton. Wesoło
to nie wygląda. Jednak, widząc nasz upór, młodsi i odważniejsi marynarze zdecydowali się
popróbować. Alboż to ich łódka?
Zapakowaliśmy wszystkie manele do wodoszczelnych komór. Maszt i żagiel przytroczyliśmy
do burt i z wiosłami w garściach czekamy na znak, aby rozpocząć wyścigowy bieg po mokrych
schodach w dół. Nasi marynarze odpowiadają za część najważniejszą manewrów: ich zadaniem
jest znieść Pacyfistą i położyć na wodę. Już schodzą. W ślad za opadającą najwścieklejszą falą.
Biegną szybko. Jest ich aż ośmiu. Mniej więcej w połowie schodów zalewa ich jednak fala,
przygniata do muru. Kilku traci równowagę, ale reszta ratuje sytuację. Nie wypuszczają łodzi z
rąk, dają nam znak.
Już siedzimy, już wiosłujemy. Nie ma czasu na machanie dłońmi, na odwracanie głów, na
wdzięczne uśmiechy. Wiosłujemy co tchu w płucach, bez oddychania, wyścigowe.
Udało się i tym razem. Jesteśmy poza zasięgiem przyboju. Podnosi się żagiel. Następuje
zwykła czynność wychlustywania wody, czynność, z którą Pimpa już sit; tak zżyła. Pewno
będzie tęsknić kiedyś do niej, gdy utraci okazję.
Ogromnym lukiem mijamy największy cmentarz wojenny i już dalej prosto jak strzelił
płyniemy na wyspą Mytilene. Wiatr silny, wspaniały, bez szarpania, bez niespodzianek:
równomiernym ciągiem fordewindu.
Ach! Omalże najważniejszej rzeczy nie pominąłem! Żagiel zjadły nam szczury. Proszę się nie
śmiać. Naprawdę. Stało się to w pokoju hotelowym. Żagiel stal oparty o ścianę. Rano
zastaliśmy tylko szczątki. Szczurów było bez liku, ale nie przypuszczaliśmy aż takiego z ich
strony głodu. Dziś płyniemy na zapasowym, jeszcze z Sancho Pansy żaglu. Kto wie, może nam
lepsze przyniesie szczęście.
Posuwamy się z rekordową szybkością, niczym motorowy ślizgowiec. Kocham taką żeglugę.
Przegub dłoni mam siny od zacisku szota. Maszt wygięty. Fale nie mogą dopędzić rufy. Pełny,
cudowny fordewind! Mijamy wyspę Bozcaada. Chętnie bym tam zaszedł, ale obawa przed
formalnościami powstrzymuje. Po dziurki w nosie mam tych wszystkich analfabetów
miętoszących w ręku nasze paszporty i tych ważnych kaprali reżyserujących przedstawienia.
Przez wzgląd na wiatr idziemy bez przerwy aż do wieczora. Pimpa karmi mnie metodą
hipopotamią.
Już mrok zapadł, kiedyśmy się wcisnęli za skalny załom i tu, pod osłona raf, na ładnym,
czystym piasku osiedliśmy biwakiem.
— No — westchnęła Pimpa — chyba nikt nas nie spostrzegł i będziemy mieli spokój.
— Wypluń te słowa, może to zła godzina — odrzekłem przesadnie.
Spaliśmy we wnętrzu Pacyfisty. Taki sen trzeba zaliczyć do kategorii snów koszmarnych. Ale
cóż mieliśmy robić? Jedyny namiot, jakim rozporządzaliśmy, rozpinał się właśnie ponad
wnętrzem kajaka, tworząc kabinę. Obok wielu minusów był jeden wielki plus takiego
urządzenia: ciepło. Tymczasem noce stawały się coraz chłodniejsze, a nie zawsze była
dostateczna
osłona przed wiatrem. Rano z błogim, szerokim ziewaniem odchylam róg namiotowego płótna
i nagle... zamieram. Oto o dwa kroki przede mną na ziemi siedzi sobie w kucki turecki żandarm
i na wszelki wypadek gotuje karabin do strzału.
— Czego się tak przestraszyłeś? — pyta spokojnie Pimpa.
— Ano nic. Mamy przyjaciela.
Tego słowa nie potrzebuję tłumaczyć. Od samej Konstancy mieliśmy „przyjaciół”. Nie
opisywałem tych wszystkich perypetii, żeby nie zrażać czytelników. A zresztą po co zabagniać
życie? Niechaj we wspomnieniach chociaż wędrówka nasza zostanie czystym z przyrodą
obcowaniem, pozbawionym tych wszystkich użerań się i szarpaniny nerwów.
Turecki stróż bezpieczeństwa wszechwładnym gestem każe mi wstawać i iść za sobą.
Wskazuje kierunek. Jest nim szczyt najbliższej góry. Wcale mi się nie uśmiecha tani drapać.
Używam wszystkich znanych mi sposobów, aby drania przekonać. Tym razem zawodzą dawne
metody, jest niewzruszony i każdy wysiłek mojej elokwencji kończy się wzniesieniem .ra-
mienia w kierunku owej góry. Nie pozostaje więc nic innego, jak tylko iść biernie a posłusznie.
— Wrócę niedługo. Siedź spokojnie — mówię do żony. — Nie sądzę, aby miał mnie
mordować, nie byłoby chyba sensu.
Zaczęliśmy swój marsz o siódmej rano. O godzinie dziesiątej straciłem cierpliwość. Minęliśmy
już siedem gór i dwa wyschnięte strumyki, poza tym żadnych zmian, wciąż ta sama wijąca się
żmijowato ścieżyna i żar... coraz piekielniejszy, żar zbliżającego się południa. Jeszcze raz
wyjąłem z kieszeni paszporty, pokazałem mu wszystkie tureckie pieczęcie i podpisy, uderzyłem
po nich wieloznacząco dłonią, ale skutek mały, właściwie żaden. Ruszam więc z powrotem.
— Tok — krzyczy groźnie żandarm i repetuje broń.
Z takim żartować? Szkoda osieracać Pimpę nad brzegiem obcego morza.
,,Chcesz, draniu? — myślę sobie. — No to pokażę ci, co umiem”.
Zaczynam iść krokiem przyśpieszonym, wydłużam go do maksimum. Tak potrafią chodzić
tylko wielkoludy mierzące ponad 190 cm wzrostu. Już po chwili opiekun mój zaczyna
odstawać. Przekłada raz po raz karabin z jednego ramienia na drugi. Ociera pot z czerwonej jak
pomidor twarzy. „Niech ma!... Niech wie!... — szczekałem przez zaciśnięte zęby, wydłużając
jeszcze krok. — Na włóczęgę trafił. Nie boję się ani upału ani gór”.
Słyszę za sobą rozpaczliwe sapanie. Oto żołnierz mój biegnie, przepędza mnie, zagradza drogę
i groźnie nastawiając karabin, nie puszcza dalej. Ma tego dość. Więc zawróciłem na pięcie i w
takimże tempie począłem iść z powrotem, Znowu nieartykułowani? wrzaski, szczękanie
zamka, wreszcie tupot nóg. Zabiega mi drogę po raz wtóry. Nastawia karabin do strzału. Jest
zły, a ja się dobrotliwie uśmiecham. Kiwam mu pojednawczo dłonią i ustępuję. Tym razem
uśmiechnął się. Podobała mu się moja czupurność. Durny, bo durny, ale dobry chłop.
Kiedyśmy dotarli o godzinie dwunastej do miasteczka w górach, mój bohaterski strażnik bliski
był apopleksji. Słaniał się na nogach i nie mógł utrzymać pozycji na baczność przed swoim
szefem, młodym oficerkiem za biurkiem.
Jak bywało zawsze dotychczas, oficer rzucił okiem na wizę, uśmiechnął się uprzejmie i
zezwolił wracać owe trzydzieści kilometrów przez górskie wertepy. Podziękowałem mu nie
mniej uprzejmie. Nie miałem właściwie żadnych argumentów do walki. Wszystko się stało
zadość przepisom i ludzkim prawom, to znaczy w sposób wystarczający zatruto bliźniemu
jeden dzień życia.
Wracałem jeszcze szybciej. Po prostu zaciąłem się w uporze. Chyba wygrałbym tego dnia bieg
maratoński. Wściekły byłem na myśl o zmarnowanym pomyślnym wietrze i biednej Pimpie
samotnie i niekoniecznie bezpiecznie koczującej na wybrzeżu.
Tego dnia jednak nie udało się nam wyjść w morze. Dopiero nazajutrz triumfalnym gestem
zmieniłem kurs o 90° w lewo, okalając ostry cypel Azji Mniejszej. Pomyśleć tylko: swoim
małym kajaczkiem zataczam łuk dokoła kontynentu. Mijam ogromną wyspę Mytilene (dawniej
Lesbos) ojczyznę poetki Safo i... perwersyjnej miłości.
Przed zachodem zawijamy do maleńkiego portu-miasteczka Behram i wiem na pewno, że zaraz
nazajutrz odpłynąłbym stąd, gdyby nie zdumiony okrzyk młodego nauczyciela:
— Jak to?! Więc państwo już odpływacie? A co będzie z Assos?
— Jakie Aesos? Gdzie ono jest? Co w nim ciekawego? — zapytuję w zażenowaniu, czując, że
popełniam jakiś niesamowity nietakt, że wykazuję kompletną ignorancję, że o Assos nie wolno
nie wiedzieć.
— Assos — odpowiada nauczyciel — to obok Troi najciekawsze wykopaliska klasycznej
Grecji na terenie Małej Azji, to miejsce zamieszkania Arystotelesa.
Rzeczywiście wstyd mi się zrobiło. Jeszcze jedna przykra nauczka, że jadąc w daleki świat nie
wolno się śpieszyć. Trzeba wpierw przygotować trasę, przetrawić ją pod każdym względem,
nie tylko z punktu widzenia wyczynów sportowo-żeglarskich. Należy wiedzieć, czego szukać i
na co patrzeć, żeby uniknąć kompromitacji jak teraz:
— Co?! Pan nie chce obejrzeć Assos?!
Milcząc wyciągam na brzeg przygotowany już kajak. Oczywiście, zostaniemy tu dłużej. Już
wdzieramy się na stromy brzeg. Drapiemy się po czarnych złomach bazaltu.
— Pięćdziesiąt trzy lata temu bawiła tu kilkoosobowa ekipa archeologów angielsko-
niemieckich — zaczął nasz przewodnik. — Kopali bez przerwy trzy lata. Ale... — dodał z
westchnieniem — wszystko najciekawsze, wszystko najwartościowsze, zabrali do Paryża,
Londynu czy Berlina, tutaj zostały tylko rumowiska, ale i to ciekawe.
Stanęliśmy właśnie na wzniesieniu ponad szeroką przestrzenią dołów i pagórków
postrzępionych odłamkami marmurowych płyt i pozębionych kolumn. Dalej, niby czeczotkowy
grzyb na starej brzozie, wyrasta konglomerat jednopiętrowych glinianych i kamiennych
domków — to już nowoczesna wioska, a raczej miasteczko, Behram. Od niego w prawo, bliżej
morza, Widnieją kopuły ciężko rozpartego meczetu.
— Dawniejsza bizantyjska świątynia, a dziś meczet — objaśnił nauczyciel. — Dookoła
państwo widzą? Wały obronne jeszcze z czasów greckich. Przy wałach — nekropolis. Kilka
ciekawych sarkofagów, a tam, trochę wyżej od nas, leży świątynia, tutejszy Partenon.
Zeszliśmy dziką, zarośniętą ścieżyną na popukaną marmurową posadzkę świątyni. Tu nawa, a
tu potłuczone portyki kolumn. Bolesna jest świadomość przeistaczania się wszystkiego w
próchno.
— Chodźmy do życia — mówię Pimpie — chodźmy do tureckiej wioski.

Niewola

Dopiero na trzeci dzień postoju w Behram złapaliśmy pomyślny wiatr. Przypomina mi się moja
przeprawa z Junga na wyspę Mytilene. Takie same fale i takie samo napięcie nerwów.
Fantastycznie kawalerski wiatr. Nie wyobrażam sobie silniejszego na warunki kajakowej
żeglugi. Pędzimy jak na skrzydłach: syczy, pieni się, gotuje, zalewa i pryska. Taką jazdę
kocham, egzaltuję się nią, zachwycam. Wiem, że oczy mi pałają, a na policzki wystąpiły
rumieńce. Czuję się jak na regatowych biegach. Kocham kajak właśnie za bezpośrednie
związanie z wiatrem. Mój szot (lina, za którą się trzyma żagiel) nie przechodzi przez żadne
bloczki, a więc cały napór żagla czuję na przegubie dłoni, zaciska się on siną pręgą i ten
fizyczny ból sprawia mi rozkosz. Mogę najsubtelniej, najwrażliwiej wyczuwać szarpnięcia i to
właśnie ratuje Pacyfistą przed wywrotką. Tu nie ma mowy o stałym przymocowaniu żagla.
Gdzież tam! Tu chodzi o zdobywanie każdego wału wodnego. Wciąż przeszkody, wciąż zrywy,
podskoki i spady. Największą emocję daje fala dopędzająca od tylu, czasem nieco skośna, przy
niepełnym fordewindzie. Ona usiłuje zanieść rufę bokiem i dopiero po nieudanej próbie, gdy
się pokona opór sterem, wpadamy silnym rzutem w głęboką dolinę. Żagiel, wypadając z
wiatru, łopocze trwożnie. Góra połyskującej w słońcu wody zasłania nas sobą. Znikamy w jej
czułym objęciu, aby za chwilę znowu się wynurzyć. Zda się, że ktoś bardzo wielki i silny
podnosi nas w górę. Banderka wyłania się z odmętów i żagiel rwie naprzód. To wszystko trzeba
przeżyć, zrozumieć, żeby nie było nudne.
Przed nami dziwna wyspa. Wygląda jak mały Fudzijama, tylko z jej krateru wykwita bukiet
przepysznej zieleni. Nastroszone skały wcale nie wyglądają życiodajnie, więc skądże ta bujna
wegetacja na szczycie. Przez pustą ciekawość zbliżam się i przykładając lornetkę do oczu,
śledzę kontury brzegów.
— Wygląda zachęcająco — mruczę do Pimpy — jakaś tajemnicza szczelina, jakby drzwi do
wnętrza. Mam dziką ochotę spróbować szczęścia. Jak myślisz, co?
— Dokąd się śpieszyć? Ty i tak z naszej podróży robisz jakąś kategorię świętego obowiązku.
Przynajmniej może odpoczniemy od tych tureckich żandarmów. Chyba tutaj ich nie ma. Wyspa
wygląda na bezludną.
— Było, nie było —skręcam!
Położyłem ster na burtę w pół wiatru. Zadanie nas czeka niełatwe. Musimy wśliznąć się w
wąską czeluść skalną, podczas— gdy duże, miarowe fale idą bokiem. Trzeba obliczyć na oko
poprawkę szalonego dryfu, który wielokrotnie przerasta pęd do przodu. Jeżeli w obliczeniach
się pomylę, nie trafię w szczelinę, boczna fala roztrzaska nas o przeciwległą ścianę skalną.
Czytając dziś te stronice pamiętnika, mimo woli składam ręce. Miałem szczęście. Cudownie
mądre przysłowie: ,,Co ma wisieć, nie utonie”. Racja. Te wszystkie moje lądowania: czy to pod
Midye, tutaj, czy wreszcie w delcie Indusu były chojracką fanfaronadą szczęśliwego dziecka. I
jak tu nie wierzyć w przeznaczenie?
Szczeliną prostopadłych ścian wciskamy się w głąb wysepki i oto przed oczami naszymi —
małe, owalne jeziorko z piaszczystą, usianą muszelkami plażą, a na dalszym jej tle kwitnące
krzewy i bukiety, jakby specjalnie sadzonych, różnorakich w odcieniu i kształcie palm.
Gdybym był księciem lub amerykańskim milionerem, tylko tutaj wystawiłbym swój
wymarzony pałacyk. Świat z jego zgiełkiem, chaosem, brudem i formalistyką został na
zewnątrz, za linią skał. Tu nawet wiatr nie gwiżdże. Jest tylko kojąca cisza i słońce. Woda
zastygła w nieruchomą, szklaną, seledynową taflę wyświetla nam, niby w ogromnym
akwarium, cuda podwodnego królestwa. Perłowa macica rozsianych na dnie muszli tęczowo
mieni się w słonecznym odbiciu. Czeredy ryb — płaskie, szerokie, długie, fosforyzujące
barwami najeżonych skrzeli — srebrzą się, złocą, wesoło, rozrzutnie: bachanalia beztroskiego,
radością przepojonego życia.
Pacyfista jakby zamarł, oniemiał z zachwytu. Wiosła legły na burtach, jak najciszej, bez stuku i
bez szmeru. Każdy nieostrożnie wydany głos może zranić aksamitny nastrój. Nie do każdego
kościoła na palcach się wchodzi. Do tego potrzebny jest wewnętrzny nakaz wywołany hipnozą
otoczenia. Taki właśnie nastrój przesycał to rajskie jeziorko. Po zwariowanych tańcach na
wzburzonym morzu, po złośliwych sykach, hukach i szumach wodnych, po brutalnym łomocie
fal o burty — utonęliśmy nagle w tej ukojonej ciszy. Ramiona, łakome odpoczynku, same
opadły. Kajak, wiedziony siłą ostatniego pchnięcia, bezszelestnie utknął dziobem w piasku.
Staliśmy się nagle posiadaczami tej wyspy, tych palm i słońca. Braliśmy dar z niemą
wdzięcznością, zaślepieniem szeroko otwartych źrenic, szeptem drżących od zachwytu warg.
Było jeszcze wcześnie, żaden bóg nie wypędzał nas z raju. Sama myśl o opuszczeniu go
świdrowała w sercu. Dzień zeszedł na pluskaniu ciał i szmatek, a wąski dymek ogniska
smakował robinsonadą. Pływanie w basenie, gdzie nie było nic prócz wody, ryb i kwiatów,
wprawiało nas w ekstazę. Jednym pogardliwym ruchem Pimpa zdarła z siebie kostium. Jakże
nie pasował do tego otoczenia! Nasze nagie, opalone na brąz ciała przenizywały się nurkiem
pomiędzy warkoczami szklistych zielsk. Łapaliśmy oddech i znowu — głową w dół, aby
gmerać po marmurowym dnie, przesiewać złocisty piasek, bawić się muszlami. Takim był nasz
raj, z którego w końcu samiśmy siebie wygnali.
Więcej podobnych wysp nie było. Nocując na lądzie, kryliśmy się między rafy w najbardziej
niedostępne szczeliny, gdzieś na samym szpicu oddalonych cypli, jednym słowem tam, gdzie
większa była gwarancja samotności. Niestety — należy to Turkom przyznać -strzegli swoich
wybrzeży doskonale. Prawie zawsze o świcie zjawiał się przy nas stróż bezpieczeństwa i za-
czynały się bliższe lub dalsze wędrówki, mniej lub więcej uciążliwe. Bywały wypadki, że i
oficer nie potrafił przeczytać naszych dokumentów, w wyniku czego następował dalszy marsz,
do władz wyższych. Jako nieunikniony rezultat tej ciągłej zabawy w chowanego, spiżarnia
nasza nie mogła być odpowiednio zaopatrzona, nierzadko nawet słodkiej wody brakło. Nic
dziwnego, że od paru dni żyliśmy nadzieją dłuższego postoju i gruntownego podreperowania
wyczerpanych sił, co miało nastąpić w miasteczku Jeni Focza, wyzierającego podwójnym
kółkiem z mapy.
— Dziś na pewno tam zanocujemy — mówiłem do Pimpy.
— Zrobię ci dobrą jajecznicę, a na trzecie będziemy jedli winogrona.
— Nie, lepiej melon, taki pachnący, dośpiały melon...
— Może dostaniemy chałwy?
— Na pewno. Jakżeby w Turcji nie było chałwy.
— Jeni Focza wygląda na duże miasto.
Trudno z mapy coś wykombinować. Każda obskurna wieś tutaj ma pretensję do miasta. Myślę
jednak, że powinien być nawet hotel.
— Fu! Nie chcę do hotelu za żadne skarby! Znajdziemy jakiś dom prywatny.
— A pchły?
— Prawda. Ale byle jedzenie było. Wody już nie maj ani kropli.
Taką to mniej więcej rozmowę prowadziliśmy wpływając na wiosłach w głęboką zatokę.
Wiatr zupełnie ustał, jak to zresztą o tej porze dnia często bywa. Ku wieczorowi wiatr zwykle
ucicha, żeby potem przejść w nocną bryzę. W głębi zatoki świeci lampami Jeni Focza. Z ilości
świateł wnioskuję, że będą tam nie tylko kawiarnie, ale i spożywcze sklepy. Łykamy ślinkę na
myśl o tej lub innej potrawie.
— Pimpa!
— No!
— Może nawet tureckie gołąbki będą? Wiesz, te z papryką.
— Ja zjem szaszłyk z rożna — odpowiada Pimpa. Tymczasem brzeg się zbliża. Coraz
wyraźniej rysują się domy. Nareszcie odróżniamy ludzi siedzących przyj stolikach
nadbrzeżnych kawiarni. Nawet nieodzowny żandarm spaceruje z karabinem w dłoni.
Szorując dnem po ostrych kamieniach płycizny, podchodzimy jak najbliżej do lądu. Wtem z
tłumu dalekich jeszcze ludzi odbija jakiś jegomość w wojskowym mundurze i śpieszy do nas.
Ma długie buty, więc nie krępując się wbiega do wody, chwyta za dziób Pacyfistą i mocno
odpycha wstecz.
— Radi Boga, udirajtie! Zdies nielzia! — krzyczy poprawną ruszczyzną.
„Nielzia”. A to z jakiej racji? Cóżem uczynił? A zresztą muszę uzupełnić prowizję, nabrać
słodkiej wody. Jest godzina dziesiąta wieczór. Pora spać. Ręce mdleją nam ze zmęczenia. Cóż
on plecie?... „Nielzia”.
— Udirajtie — powtarza uparcie — udirajtie, poka was nie ariestowali!
Istnieje takie stadium zmęczenia i rezygnacji, kiedy człowieka przestają obchodzić wszelkie
względy ostrożności czy bezpieczeństwa. Kiedy nad wszystkim dominuje pragnienie
odpoczynku. Nie po to wypatrywaliśmy tureckich przysmaków, nie po to drażniliśmy
podniebienie urojonym zapachem potraw, żeby teraz, bez żadnych po temu racji, tak łatwo od
razu rezygnować. Nie ustępuję więc.
W tym momencie zbliża się do nas żołnierz z karabinem, za nim kilku cywili. Nasz oficer
(teraz dopiero zauważyłem dystynkcje) usztywnił się, wypuścił z rąk Pacyfistą i rzekł zupełnie
już innym, oficjalnie brzmiącym tonem:
— Państwo są aresztowani, proszę zostawić wszystkie rzeczy w łodzi. Proszę iść za mną — to
mówiąc skierował kroki do najbliższego domu.
— Dlaczego? Za co? — pytałem go, idąc posłusznie z tyłu.
— Nie wolno ze mną rozmawiać. Już jest za późno. Trzeba było mnie przedtem słuchać. Tutaj
mamy strefę wojenną i nikt bez przepustki nie może lądować,
— Ależ myśmy pytali o to w Stambule i zapewniano, że nie ma żadnych zon militarnych! —
wołałem oburzony.
Oficer milczał. Wprowadził nas do jakiegoś biura, gdzie za stołem siedział inny pan. Po chwili
przyniesiono moją lornetkę i aparat fotograficzny jako corpus delicti naszej zbrodni. Na widok
tych przedmiotów skóra mi ścierpła. Przypomniałem sobie wówczas o prawdziwej zbrodni
stanu, jaką popełnialiśmy. Oto na samym dnie bagażowego luku, owinięty w trzy pary skar-
petek i kilka par gatek, spoczywał mój najprawdziwszy rewolwer i to w dodatku wojskowego
typu, Parabellum. Sam nie wiem, co za licho podszepnęło mi podobnie idiotyczny pomysł.
Sądzę, że główną winę ponoszą tu wszyscy doradcy-przyjaciele, sugerujący niebezpieczeństwa,
jakie nie istniały. Słowem fakt faktem, że na dnie bagażnika leżał rewolwer z pełnym
ładunkiem morderczych kuł i co najgorsze, nie miałem żadnego zezwolenia władz tureckich,
bowiem według zapewnień ludzi doświadczonych, takie zezwolenie było nieosiągalne.
Wolałem więc rewolwer szmuglować w ukryciu. Teraz, w momencie aresztowania i rewizja
stałby się on w wypadku wykrycia głównym oskarżycielem. Czułem, jak mi włosy stają dęba.
Coraz to spoglądałem ukradkiem na drzwi, kiedyż wreszcie go uroi czyście wniosą.
Po spisaniu protokołu, kapitan (ów pierwszy oficer! wskazał na łóżko i rzekł:
— Tutaj mogą państwo spać do czasu decyzji wyższych władz. Zaraz zarządzę w sprawie
wyżywienia!
Łóżko należało do kolejno pełniących straż żołdakowi Wyczytałem to łatwo ze złego wyrazu
twarzy żandarma, gdy zabierał z gwoździ swoje ubranie, ustępując nam miejsca.
Po kolacji, która była nawet wcale smaczna, pozostał z nami na chwilę ów miły oficer i
oglądając się przezornie na boki, szepnął:
— Proszę uważać, aby nie skompromitować siebie i mnie niepotrzebnymi rozmowami. Nam
jest zakazane porozumiewać się z cudzoziemcami.
Przypomniały mi się wówczas identyczne słowa Aleksieja Fiodorowicza w Czanak Kale.
Doprawdy dziwni naród z tych Turków i dziwne tu obyczaje. Naśladują ślepo Europę, a
jednocześnie obawiają się jej i wystrzegają.
— Skądże pan zna język rosyjski? — zapytuję.
— Mój ojciec był konsulem w Leningradzie, tam się wychowałem. Ale dość tej rozmowy, bo
na pewno na śledzą. Tutaj pełno rządowych szpicli.
— Łóżko nazbyt wąskie — mówię do Pimpy. — Spij na nim sama, ja położę się na naszym
gumowym materacu.
Tak też uczyniliśmy. Nie pamiętam, co było dalej, gdyż poduszka dla mnie ma zawsze siłę
narkozy. Zachrapałem. Zbudziło mnie szarpanie za rękaw. U wezgłowia klęczała Pimpa w
piżamie.
— Na litość boską, spójrz no tylko, co się dzieje! — wskazała ręką na siennik łóżka.
Rzeczywiście podobnej armii pluskiew i pcheł nie widywałem dotąd nigdzie. Czarne ich
wojska maszerowały jak na rewiowym modelu wszechświatowej bitwy.
— Kładź się na podłodze, innej rady nie ma. Nazajutrz wyniesiono krzesła i pozwolono nam
usiąść na zewnątrz przed policyjnym urzędem. Zakomunikowano przy tym oficjalnie, że
poszedł telegram do Ismiru, skąd czekają na odpowiedź. — Powinna nadejść za dwa albo trzy
dni — pocieszyli.
Zauważyłem, że mimo ogromnego zainteresowania, jakie budziły nasze osoby, unikano
zbliżania się do nas. Czuliśmy się w roli trędowatych. Podsuwali nam restauracyjne jedzenie i
czym prędzej uciekali. W takiej atmosferze minęły długie i strasznie nudne trzy dni. Czwartego
rano przybiegł komendant z rozkazem:
— Zabierajcie manatki i w drogę!
— Dokąd? — pytam.
— Do innego miejsca. Tam poczekacie — pada lakoniczna odpowiedź.
Wsiadamy na rybacki kuter. Podnoszą lugrowy żagiel. Miło mi jest porównać żeglugę przy
takim samym wietrze naszego kajaka i stokrotnie większego statku. Najwspanialsze wrażenia
czyni na nas turecki żandarm przydzielony jako konwojent. Trzyma ogromny karabin z
nasadzonym bagnetem.
Kiedyśmy wypłynęli trochę za falochron, gdy fale chwyciły kuter na swoje grzbiety, groźny
opiekun zaczął rzygać przez burtę. Zbladł biedak i wygląda coraz mniej groźnie. Wreszcie
biorę z jego rąk karabin i kładę obok, Pimpa zaś ociera mu twarz chustką.
Za rufą tureckiego kalka płynie na długim holuj nasz biedny aresztowany Pacyfista. Patrząc na
jego skoki, myślę wciąż o rewolwerze: czy aby dalej leży nie naruszony w swoich gałgankach
na dnie bagażnika.
Nowa wieś nie różniła się od pierwszej, a łóżka Pimpa tym razem nie chciała nawet próbować.
Szczęściem zaraz nazajutrz wsadzono nas na mały, przybrzeżny parostatek, aby przewieźć pod
silniejszą eskortą do centralnego gmachu policji w Ismirze. Tu zastaliśmy nastrój więzienny.
Dosłownie wrzucono nas do olbrzymiej, pustej izby tymczasowych zatrzymań pod opieką
dwóch uzbrojonych żołdaków. I dopiero po kilku godzinach niepokojącego oczekiwania zjawił
się chytrze; uśmiechnięty jegomość, aby dobrą francuszczyzną żel brać personalia oraz
zeznania w sprawie dokonanego przestępstwa. Domagamy się skontaktowania nas z polską
ambasadą w Stambule. Milczenie jedyną odpowiedzią. Na obiad przynoszą nieźle
spreparowane, trochę zbyt tłuste mięsne danie. Potem wzywają każdego oddzielnie na
śledztwo. Pierwsza poszła Pimpa. Paznokcie gryzę z wielkiego niepokoju, aby nie wygadała się
o rewolwerze. Na szczęście, nie — choć pytania były typowo śledcze i podchwytliwe.
Następnie prowadzą nas do fotografa. Sadzają sztywno, z ogromnym więziennym numerem w
objęciach. Fotografują en face i z profilu. Odciskają palce. Teraz już im nie umkniemy. Nie
pomaga żadne tłumaczenie. Ze sportów znają tylko futbol. Kajakowa włóczęga sama w sobie
nie może być celem. Nie wierzą nam. Wyglądamy przecież na normalnych ludzi. Komendant
uwzględnia wyjątkowe okoliczności, że doktorski tytuł i że... kobieta. Możemy więc
zamieszkać na własny koszt w hotelu, ale oczywiście pod strażą. Odetchnęliśmy z ulgą. Teraz
trzeba jakoś dać znać naszym władzom o tej przygodzie, inaczej się nie wykaraskamy. Ale jak?
Po namyśle piszemy kartkę do miejscowego konsulatu francuskiego. Nazajutrz komendant
policji komunikuje, że konsul francuski wzywa nas do siebie. Co za radość! Nareszcie ktoś
interweniuje.
Konsul, przemiły człowiek, obiecał natychmiast zadepeszować do Stambułu. Napoił nas kawą,
dobrą kawą a nie żadną turecką, której mieliśmy już po same dziurki w nosie. Zresztą gust do
potraw zależy od psychicznego nastawienia.
— Wiesz — powiadam Pimpie po powrocie do hotelu — od czasu naszej rajskiej wyspy
jeszcze cię nie pocałowałem. Co to za małżeństwo! Psie życie! Wciąż pełno świadków albo
pluskwy gryzą.
— Tutaj nikt nas nie widzi —powiedziała Pimpa, jak zawsze spokojnym i rzeczowym tonem.
— Właśnie — rzekłem, czule obejmując ją i całując w usta. W tymże momencie, poczułem na
sobie czyjś przenikliwy, natrętny wzrok. Instynktem wiedziony, podniosłem oczy. Oto tuż za
naszym otwartym oknem, poprzez szerokość tylko wąziutkiego zaułka, stał na okrągłym
balkoniku małego meczetu stary, chudy jak szczapa muezin, wybałuszając zgorszony wzrok.

Morze Śródziemne

Dzień w dzień meldujemy się rano w policji po to, aby przesiedzieć resztę dnia w atmosferze
zadżumienia. Nikt nie chce z nami rozmawiać ani niczego wyjaśniać. Ów Francuz-tłumacz,
bojąc się własnego cienia, cofa się na nasz widok w najbliższe drzwi. Panuje tu terrorystyczny
zakaz jakich bądź kontaktów z podejrzanymi cudzoziemcami. Nic chyba nie może bardziej
zdenerwować jak taki właśnie nastrój. Próżno byś, biedny zadżumiony człowieku, usiłował
głową przebić ten dziwny, nieżyczliwy ci mur — nic nie wskórasz. Dopiero po ośmiu dniach
zakomunikowano nam oficjalnie, że jesteśmy wolni, kajak zostanie zwrócony, ale płynąć na
nim dalej nie wolno. Musimy zakupić bilet na turecki statek przybrzeżny i ominąć „zonę
militarną”.
— Wszakże takich żon w Turcji nie ma — mówię.
— Kto panu powiedział? — zdumiał się policjant.
— Najwyższy komendant najwyższej waszej policji w Stambule — odpowiedziałem ze złością,
biorąc jednocześnie z jego rąk aparat fotograficzny i lornetkę, symbole naszej szpiegowskiej
akcji. Niestety, cała rolka filmu, a więc wszystkie ostatnie zdjęcia łącznie z naszą rajską wyspą
zostały prześwietlone.
Tak oto pod naciskiem sił wyższych Pacyfista sprzeniewierzył się zasadom
samowystarczalności i legł niby leniwy sybaryta na pokładzie tureckiego statku Erzmrum.
Statek kursuje regularnie między Stambułem a Mersinem, jakimś tam miasteczkiem, którego
nazwy nie mogę znaleźć na mojej mapie. Brak nadbrzeżnej kolei nadaje tej linii okrętowej
ogromne znaczenie, zwłaszcza, gdy chodzi o transporty wojska. Pokład i międzypokład trzeciej
klasy literalnie zawalony żołnierzami. My z Pimpą korzystamy z protekcji „Pacyfisty”, on
bowiem trafia na pokład górny, szalupowy. Tłumaczę kapitanowi statku, że nie możemy
przecież rozstać się z naszym dobytkiem, wobec tego musimy spać obok. W rezultacie
zajmujemy przytulny kącik, wciśnięty między szalupy a wentylatory. Cała nadzieja w dobrej
pogodzie, gorzej będzie w razie deszczu. Ale niebo gwiaździste, od niedalekiego lądu idzie
ciepły, rozpalony upałem dnia oddech ziemi.
W ostatnim momencie, tuż przed odbiciem statku, wsiadło trzech włóczykijów niemieckich.
Olbrzymie plecaki, zakurzone ubrania i opalone twarze same za siebie mówią. Oczywiście,
wciągnęliśmy ich na górę do naszego towarzystwa. Na dole wytrzymać nie można, taki
straszliwy zaduch. Pot nie mytych nigdy ciał zmieszany z odorem czosnku odurzał, parował,
docierając do nas przez otwartą klapę luku aż na górny pokład.
Komitywa doskonała, śpiewamy z globtroterami piosenki polsko-niemieckie, jakieś na
poczekaniu klecone makaronizmy. Zaśmiewamy się z byle czego, jak to młodość tylko potrafi.
Jeden z Niemców objechał już cały świat na wszelki możliwy i niemożliwy sposób. Jego
opowieści starczyłyby za temat do najciekawszej książki podróżniczej. Teraz wędrują wszyscy
na piechotę, zarabiając rysowaniem karykatur spotykanych ludzi.
Noc ciepła, południowa, a do tego żar idący od komina rozbroiły wreszcie nasze zapały.
Legliśmy, gdzie kto mógł, rozmarzeni i z oczami w gwiazdach.
Jednostajny gwar żołnierskiego pokładu przeszedł tymczasem w jakiś oryginalny rytm ni to
śpiewu, ni to deklamacji. Przechylam się poprzez balustradę, zaglądam na dół, wytężam słuch.
Wschodni, beznadziejnie nudny motyw wwierca mi się w mózg. Już nie chcę słuchać, mam
dość, ale uciec nie można. Monotonny rytm objął mnie w posiadanie jak melodie wyjących
derwiszów. Wstaję. Schodzę na dół. Wymacuję wolne przejście w tłoku. Jest duszno i
straszliwie gorąco.
Umundurowane bractwo w porozpinanych kurtach, rozrzuconymi kończynami leży pokotem
między łukami kawonów i pestkami słoneczników.
Z wolna wzrok się przyzwyczaja do otaczającego mroku. Jedna jedyna olejna lampeczka nie
może dać wystarczającego światła. Żółty jej płomyk migoce na żołnierskich klamrach.
Pośrodku, na małym kwadratowym wzniesieniu, na jakiejś pokrywie bagażowego luku, siedzi
dwóch takich samych jak inni żołnierzy i przymrużywszy oczy, sennie kiwa głowami, na
przemian śpiewając swoją kołysankę wiedźmową. Wyją jak psy do księżyca, jak urzeczone
szakale, a ja patrzę... patrzę i odejść nie mogę.
Rano tłum pasażerów jeszcze się powiększył. Były jakieś przystanie. Pozbierali nowych
żołnierzy. Widocznie czas urlopowy, więc jadą ich masy. Pchają się na nasz, górny pokład,
choć kapitan nie pozwala. Zastawiono deskami przejście, nie pomogło i to. Walą, wdzierają się
coraz wyżej, już otoczyli nas zwartym pierścieniem. Nagle jak spod ziemi zjawia się mały,
sprężysty oficerek w eleganckim mundurze, z pięknie? świecącymi guzikami. Podnosi na nich
głos, wskazuje palcem na schody.
— Marsz! — wrzeszczy. — Marsz w tej chwili!
Stłoczyli się przerażeni. Stoczyli się po stromym trapie. Jedno mgnienie, a już nie widać
nikogo. Dyscyplina terrorystyczno-dyktatorska. Oficerek wdzięcznie się kłania w naszą stronę.
Zapewnia, że będzie nad nami czuwać. Prosi o wybaczenie, ale wiadomo...
Mija pół godziny. W otworze znowu zjawiają się głowy. Schodek po schodku wojsko zdobywa
pozycje.
Raptem słyszę na dole miarowe, rytmiczne klaskał nie. Zaciekawiło mnie ono, tym bardziej, że
na skutek tego dźwięku górne szeregi gapiów momentalnie; opadły.
Wychylam się przez balustradę. Zaglądam pod poi kład. Oto tenże oficerek robi „porządek”.
Stojąc przed dwa razy wyższym od siebie drabem, bije go systematycznie po pysku. „Ano —
myślę sobie — cywilizowanie armii tureckiej zawrotne przybiera tempo. Za lat kilka będzie
chyba raj.”
W którymś tam z portów po drodze, a było tego bez liku, wsiadł jakiś cywilny jegomość z
dwoma worami ze skóry. Ledwie statek ruszył, zaczęła się sprzedaż miodu. Utworzył się
dokoła tłum amatorów. Podstawiają kubki i miski, a chłop ów nalewa z worka, regulując
strumień miodu oblizywanym wciąż palcem.
Odwiedzam lekarza okrętowego. Jest trochę speszony wizytą kolegi. Stary dziadzio-emeryt
przyszedł widocznie na statek, aby dogorywać. Pytam go o ambulans, o pomieszczenie dla
chorych, udaje, że nie słyszy. Najwyraźniej unika tego tematu. Lekarstwa i instrumenty chowa
przy sobie, aby nie sfatygować starych nóg szukaniem. Spod siennika wyciąga kleszcze położ-
nicze, a z szufladki, spod kołnierzyków i krawatów, wyjmuje strzykawkę gotową do zastrzyku.
Pytam go o pomieszczenie, w którym przyjmuje chorych. Szerokim gestem wskazał własne,
nie zasłane jeszcze łóżko:
— No tutaj... — odrzekł głosem zdziwionym.
Nareszcie któregoś rana opuszczono Pacyfistą na wodę, a my, jak przystało na prawdziwych
marynarzy, spuściliśmy się do jego wnętrza po sznurowej drabince. Od brzegu dzieliła nas
jeszcze spora przestrzeń.
— Patrz — woła nagle Pimpa — tam widać jakąś wyspę czy ląd!
Rzeczywiście. Nie wiem sam, gdzie jesteśmy. Bardzo przyjemnie żyć w próżni, w zupełnej
nieświadomości tego, co się w krąg dzieje. Płynę na tamten cypel przed nami. Zresztą wiatr
sam niesie.
Dwa tygodnie upłynęły od ostatniej naszej żeglugi kajakiem. Takeśmy się stęsknili do niej. Z
jakąż rozkoszą teraz prowadzę łódź! Znowu jesteśmy ludźmi wolnymi, od siebie tylko
zależnymi. Właściwie zależność większa niż na statku, bo i kierunek wiatru, i dostępność lądu,
i łaska żandarmów na brzegu — wszystko się składa przeciwko nam, a jednak jesteśmy wolni,
bo zawieszeni w wielkim świecie bezpośrednio: my płacimy za bilet, nikt nas nie „wiezie” —
sami płyniemy, a to wielka różnica.
Spoglądam na mapę.
— Ta wyspa to Castellorizo, a to miasto na lądzie to turecki Kas. Za parę dni powinniśmy
przekroczyć granicę Syrii.
Miasteczko Payas leży zaledwie trzy kilometry od granicy turecko-syryjskiej, a pół kilometra
od morza. Zostawiam Pimpę jak zwykle na brzegu, a sam idę wizować paszporty. Ani brud
uliczek, ani rudery domów nie czynią już na mnie wielkiego wrażenia. Kto jedzie przez Turcję,
ten musi do niechlujstwa się przyzwyczaić. Kwietnych ogródków też nie warto szukać. Ludzie
Wschodu nie dbają o estetykę domu, jedynie pal łące wielkich sułtanów, wezyrów czy szejków
godne są kwiecistych kafli i szemrzących wodotrysków.
Idę i wypatruję ponad dachami czerwonej chorągwi z półksiężycem. Jest to zawsze znak lokalu
żandarmerii. Najwyższym autorytetem i przedstawicielem rządu jest żandarm. Tym razem
czerwony proporzec powiewa nad wysokim dachem obskurnej rudery, ni to walącej się szopy,
ni to składu na węgiel. Akrobatycznie lawirując między kupami śmiecia i kamieni, dobieram
się do drewnianych schodów, a potem skaczę w górę po ich ruchomych klawiszach. W dużej
kancelarii, a zarazem sypialni pięciu żołnierzy, siedzi jeden podoficer i głosem ministra
rozpoczyna formalności.
Obok, oparty niedbale o framugę drzwi, stoi obdarta cywil i ciekawie przypatruje się naszym
paszportom. Garnitur ma wytarty, koszulę mocno brudną, spragnionych reperacji obuwie, a
wszystko razem tworzy jakiś styl niepowszedniego, lekceważącego zaniedbania. Tak potrafią
się ubierać albo wykolejeni intelektualiści, albo ubodzy snobi. Zainteresował mnie ten typ.
W splocie rąk i postawie nóg miał dużo bezceremonialnej swobody. Traktował otoczenie per
nogam, z góry i trochę pogardliwie. Ludzie ubodzy mają zwykle wyraz przygnębienia lub
strachu — ten, wprost przeciwnie, aż promieniował pewnością siebie. Bimbał po prostu, miał
za nic swoją sytuację, mimo że, jak zorientowałem się, był aresztowany. Opodal stał w pozie na
baczność jeden z żandarmów.
Podoficer tymczasem zadaje mi wciąż pytania jedno po drugim, a ja tylko: jok i jok. Z trudem
staram się coś tłumaczyć, energicznie machając rękami.
— Może panu dopomóc? — zapytuje raptem nieznajomy obdartus w najczystszej polszczyźnie.
Oczywiście wpadam w entuzjazm. Jest to nie tyle radość z pomocy, ile po prostu
bezinteresowna uciecha ze spotkania rodaka w tak dziwnych i tak nieprawdopodobnych wa-
runkach.
Podczas gdy żandarm wypisuje kwestionariusz, my prowadzimy cichą, urywaną rozmowę.
— Pan tu skąd? — zapytuję.
— Z Polski, etapem. Pod stałą opieką aniołów-stróży. Nie mogę narzekać: karmią nieźle. Turcy
są nadzwyczaj gościnni i dobrzy. Nauczyłem się ich języka. Powiadam panu — bardzo ciekawa
podróż.
— Za cóż pana aresztowali?
— Za nic. Capnęli, gdy spałem na osi pulmanowskiego wagonu w Orient Ekspresie.
Nasz oficer żandarmerii pyta, jakim językiem porozumiewamy się, bo on takiego jeszcze nie
słyszał. Nie Dążyłem ust otworzyć, gdy nowo poznany włóczęga już mnie w tym wyręczył:
— Allemand... allemand... Po co mówić prawdę — tłumaczy mi szeptem. — Gdybym jechał z
honorami pierwszą klasą — rzecz zupełnie inna, mówiłbym wówczas prawdę. Niech wiedzą,
żem Polak, ale tak, na piechotę, to mądrzej nie przyznawać się. Nikt tu nie wie jak się
nazywam ani skąd pochodzę, tak lepiej.
Korzystam, że policjant kaligrafuje litera za literą nasze obco brzmiące dla niego nazwiska i nie
zwraca uwagi na więźnia, więc indaguję dalej:
— Ale dlaczego pana wiozą aż tutaj, aż nad granice! Syrii?
— Jeżeli pan chce podróżować na gapę, to zawszą trzeba tak postępować. Złapią pana przy
granicy polskiej, mów pan, że pochodzisz z przeciwnej gdzieś strony, wówczas w myśl
przepisów muszą pana dostarczyć tam, skądeś przyszedł. Tym sposobem idę już dwa miesiące
przez Turcję, no i jutro oddadzą mnie w ręce Syryjczyków.
— A tamci nie przyjmą.
— To już brat mój załatwi, on ma warsztat w Aleppo.
— A do Stambułu to pan naprawdę na tej osi pulmanowskiej przywędrował?
— Tak, to wcale nie jest źle, tylko kombinezon trzej ba mieć i cytrynę.
— Jak to cytrynę?
— Widzi pan, gdy ten kurier pędzi, to pod spodem fikają kamyki i piasek. Nie daj Boże
wychylić wtedy głowę, zabije. Trzeba leżeć na płask na cylindrach ze sprężonym powietrzem.
Ażeby wargi od tego pędu poi wietrzą nie popękały, koniecznie należy trzymać w zębach
ćwiartkę cytryny.
— Przecież to chyba widać, gdy ktoś leży na cylindrze.
— Et, kto by tam tak nisko zaglądał! Niebezpieczeństwo tylko idzie od tych młotków.
Tu żandarm czegoś nie zrozumiał, więc bezpośrednio zwrócił się do mego tłumacza.
Przyjrzałem się i ja jego twarzy, kiedy się nachylił nad papierami. Miał duże, myślące oczy i
subtelne rysy Żyda-muzyka. Mówił zupełnie biegle po turecku.
— O jakich młotkach pan wspomniał? — spytałem szeptem, gdy skończył z żandarmem.
— Te młotki na długich kijach, którymi obstukują osie dla sprawdzenia, czy są całe. Pan wie?
— Tak. Więc jakie mają one znaczenie?
— Gdy leżysz pan na zbiorniku, ośka wydaje inny dźwięk, od razu skapują. Trzeba wówczas
podnosić się opierając na resorach.
— Skądże pan tego wszystkiego się nauczył?
— Oho, alboż to jedna podróż! Cały świat zjeździłem.
— Zawsze ekspresami?
— Póki byłem młody, to na statkach, ale to ciężka sztuka. Zależy, na jaki trafisz. Nie daj Bóg
na Greka, to cię utopić gotowi.
— Co pan mówi, Grecy?
— Kapitan Grek to potwór, rzadko który poczciwy się znajdzie. O!... Już idą po mnie. Do
widzenia. Zobaczymy się może w Aleppo.
Dwóch żołnierzy weszło do izby, stanęli jednak pod ścianą, czekając dalszych rozkazów.
Podoficer wciąż był zajęty dokumentami. Pisał i pisał, przekreślał i znowu pisał. Mozolił się.
Najwyraźniej praca ta dawała mu się we znaki.
— A gdyby pański brat nie załatwił sprawy i Syryjczycy odmówili przyjęcia?
— Nie odmówią. Powiem im, że pochodzę z Iraku albo Persji, no to popędzą tam etapami, a
po drodze brata odwiedzę i on wyciągnie. Głupstwo! Nie w takich opresjach się bywało —
zaśmiał się swobodnie.

Nareszcie podoficer wstał i urzędowym głosem za komunikował łamaną francuszczyzną,

żebym szedł już do kajaka, a on dokumenty prześle mi nad morze. Nie bardzo rozumiałem,
dlaczego nie daje ich teraz, od razu, ale władza — władzą, a skoro jest władzą, trzeba jej
słuchać.
Pożegnaliśmy się z, włóczęgą bardzo serdecznie. Dużo już globtroterów spotkałem w swoim
życiu, ale ten zrobił na mnie najbardziej spokojne, zrównoważone wrażenie jakiegoś maniaka-
specjalisty, Cygana, włóczęgi z ducha, z idei samej w sobie.
Przenocowaliśmy tej nocy wewnątrz kajaka. Niełatwy to sen. Śpimy na waleta i na boku. Na
wznak -nie ma miejsca.
Już robi się trochę chłodno. Wyobrażam sobie, co będzie dalej.
Rano zdążyliśmy zjeść śniadanie, zapakować rzeczy i w ogóle przygotować się do dalszej
drogi, a dokumentów wciąż nie ma. Przeczekaliśmy jeszcze godzinę, dwie... wreszcie tracę
cierpliwość i idę do kaprala. Ten siedzi przy tymże co przedtem biurku i w najlepsze ziewa.
Proszę go o papiery. Leniwym ruchem sięga do kieszeni. Podaje. Otwieram, aby sprawdzić, czy
wszystko w porządku. Nie widzę ani jednej nowej pieczątki, ani jednego nowego podpisu.
Więc po co trzymał aż tak długo? Każda władza ma swoje narowy.
Klnąc na czym świat stoi, wracam nad morze. Szczęściem wiatr doskonały. Niebawem
lądujemy ukryci w skałach, żeby drugi raz nie pokazywać papierów, i zwłaszcza że nie wiemy,
czyja to jest ziemia. O północy budzi nas dawno nie słyszany szum pędzącego pociągu. Z jakąż
rozkoszą oglądamy migające światełka okien. Są one dla nas w tej chwili łącznikiem z
cywilizacją, a więc z Polską. Nie zmęczył nas kajak ani walka z falami. Jesteśmy tylko
doszczętnie zmordowani ciągłym kryciem się przed tą idiotyczną formalistyką analfabetów i
ciągłym podejrzewaniem nas o szpiegostwo.
Rano namyślamy się poważnie, czy warto puszczać sje w dalszą drogę. Czarna chmura
wypływa spoza wysokiego lądu, są to góry Taurus. Sztorm nieunikniony. Ale pragnienie
ucieczki z Turcji dominuje nad wszelkim innym uczuciem. Refuję żagiel, zabezpieczam
manatki w wodoszczelnych lukach, jednym słowem przygotowujemy się na najgorsze.
Odbijam półwiatrem, mając sporą zatokę do przecięcia. Fioletowy jak zwykle cypel skalny
łudzi swoją pozorną bliskością. A chmura tymczasem usiadła na szczycie jakiejś góry i grzmi
stamtąd ostrzegawczo a groźnie. Może się na tej groźbie skończy?
Gdzież tam! Przyleciał nagły szkwał. Szarpnął tak wściekle, że mało brakowało do wywrotki.
Puściłem żagiel luzem. Załopotał gorączką przestrachu.
— Pimpa! Wyjmuj maszt razem z żaglem, tylko prędzej!
Zawinęła się tym razem szybko i sprawnie. Chwytamy za wiosła. Nie ma mowy o przecinaniu
zatoki. Wiatr szalony, a fale narastają z każdą chwilą. Od brzegu odpłynęliśmy dopiero
najwyżej trzy mile. Lepiej wracać na wiosłach. Próbujemy ciągnąć jak najsilniej. Niestety,
mimo ogromu wysiłku stoimy na miejscu, nierównomierne, zaskakujące szkwały zagotowały
wodę: pluje, skacze, chlusta. Bałwany raz po raz odrzucają nas i dryfują na pełne morze. Po raz
pierwszy od początku podróży uczułem prawdziwy strach. Uświadomiłem sobie grozę sytuacji.
Oto za chwilę znajdziemy się na pełnym rozhukanym już na dobre morzu. Ten strach dodaje
sił. Ciągnę wiosło, opieram się nim, jak mogę. Dziki, litewski, atawistyczny upór zwycięży.
Nie dam się! Musimy jakoś dojść do brzegu. Raz po raz fale chlustają i nie ma czasu na ich
wylewanie. Coraz głębiej się pogrążamy. Coraz trudniej wiosłować.
Nie wiem, czym by się skończyła ta „żegluga”, gdyby nie szczęście, które jednak nas nie
opuszcza. Chmura nagle zwolniła się z czubka góry i pomknęła bokiem w przestrzeń.
Błyskawice, grzmoty, deszcz — wszystko, jakby wyproszone, wyniosło się za drzwi. Morze
jeszcze się kiwało, wytrącone z równowagi, ale bez stałej podniety wiatru szybko łagodniało w
zapędach. Zawróciłem i znowu podniosłem żagiel. Nasz fioletowy cypel zaczął przybierać
weselsze barwy. Zaświeciły na nim białe punkty domków. Według moich kalkulacji to już jest
Syria. To nasz punkt docelowy, Aleksandretta, czyli po turecku Iskenderun. Kto wie, czy nie
nazwany tak na pamiątkę owego Iskendera Paszy pogromcy hetmana Żółkiewskiego pod
Cecorą?
Odtąd zaczniemy nowy, całkowicie odmienny odcinek podróży.

Aleppo

Z biciem serca oczekiwaliśmy nowych warunków życia. Będzie lepiej czy gorzej, ale na pewno
inaczej: inny czeka nas kraj i pod innych zarządem. Niepokoju, jaki odczuwaliśmy zbliżając się
do Aleksandretty, nie da się określić słowami. Podobną tremę ma się przed egzaminem albo
scenicznym występem, jednym słowem przed każdą życiową próbą, lecz to nie to samo. Bądź
co bądź byliśmy teraz całkowicie na łasce losu. Wszakże nasz dobytek, dom i... towarzystwo to
kajak. Jeden jedyny kaprys jakiegoś urzędowego dygnitarza zdolny był przekreślić wszystkie
dotychczasowe plany.
Wszakże układałem je przed startem w świat tylko teoretycznie, zakładając, że stosunki
podobne do naszych, europejskich, są wszędzie, że na rzekach roi się od portowców i każdy
urzędnik ma nakazane pomagać przy transportach. Turcja tymczasem otworzyła nam oczy,
pokazała przykrym doświadczeniem, jak sprawa wygląda w rzeczywistości, odebrała
całkowicie ochotę do dalszych prób. Na dłuższą metę takich stosunków nie wytrzymałyby już
nasze nerwy.
Wpatrujemy się gorączkowo w coraz to jaśniejsze, coraz wyraźniejsze kontury domków na
zielonych zboczach, w czerwone dachy portowych hangarów, szarą linię falochronów i... jak
moja matka zwykła mówić z wileńska: „zatyka nas pod łyżeczką”.
Kieruję łódź wprost do basenu celnego. Wyrzucam się na piaszczystą plażę. Sam fakt, że
znalazłem tutaj miękki, czysty i wcale nie zapluty piasek zamiast chropowatego cementu
wprawia mnie już w znakomity humor.
Elegancki policjant prowadzi do urzędu. Nauczony wymaganiami tureckich analfabetów,
patrząc z lękiem w oczy i z trudem opanowując drżenie rąk, podaję paszport. Zaraz każą
wyładować manatki, wyjmować klisze z aparatu i będą włóczyć od Annasza do Kaifasza pod
srogą eskortą uzbrojonego żandarma. Tymczasem wręcz przeciwnie. Ani im w głowie podobne
szykany. Są uprzedzająco grzeczni. Zamiast nadymać się ważnie, uśmiechają się przyjacielsko.
Płynną francuszczyzną wersalsko komplementują wyczyny Pimpy, że to niby kobieta i tak
odważna, tak dzielna. Są pełni zrozumienia dla sportu. Nie potrzebuję tłumaczyć różnicy
pomiędzy sportowym kajakiem a owocową barką. Dosłownie po pięciu minutach jesteśmy
wolni, a kajak, bez żadnego w tym z naszej strony udziału, pieczołowicie owinięty w
brezentowe płachty, leży pod dachem hangaru.
Własnym uszom nie wierzę. Czyżby?... Czyżbym naprawdę nie potrzebował dyktować imion
dziadka i babki, co robili i gdzie byli. Nawet nie potrzebuję czekać na tajemniczy podpis,
popijając dla pociechy czarną kawę, która smakuje piołunem i staje ością w gardle. Co
najważniejsze, nazwisko nasze wraca do poprzedniego znaczenia. Stajemy się znowu
Korabiewiczami (na terenie Turcji zapisywano nas jedynie jako „Wacław” i „Janina”).
Kamień spadł z serca. Swobodniej oddycham. Raźniej oglądam się dokoła.
Miasteczko ładne, czyste, kontrastowo inne od tureckich. Chodniki wyłożone taflami betonu,
strzyżonej skwerki pełne klombów. Rzędy młodych, niedawno sadzonych palemek
zapowiadają w niedalekiej przyszłości cień. Poprzez białą siatkę drucianego płotu widnieją
kąpieliska morskie z przepisową trampoliną. Dawno już, bardzo dawno czegoś podobnego
oczy nasze niej oglądały.
Naczelnik biura, wcale nie Francuz, tylko rodowity Syryjczyk, dosłownie w pięć minut
załatwia sprawę, po czym zrywa się z krzesła i prowadzi do taniego, alej czystego hoteliku.
Taki jest wobec nas bezpośredni, szarmancki i uprzejmy, że odchodzimy zachwyceni.
Zorganizowaniem dalszego transportu Pacyfisty zajęli się wszyscy miejscowi dygnitarze z
samym dyrektorem ceł na czele. Już od wczesnego rana dokładnie co pół godziny melduje się
„dyrektor” garażu z przeprosinami, że autobus jeszcze nie gotów. Dopiero o godzinie
dwunastej w południe wybraliśmy się nad wodę gdzie zaczęto uroczyście ładować kajak na
dach autobusu. Ani ja, ani tym bardziej Pimpa udziału w tym brać nie możemy, nie wypada.
Odsunięto nas grzecznie na bok. Każdy z przyjaciół chce przynajmniej dotknąć naszej łodzi
palcem. Niemała to sensacja dla tak wielkiego miasta.
Z podobnym komfortem nigdy chyba jeszcze nie jeździł Pacyfista: na dachu autobusu, z
podkładem wielu worków i w otuleniu brezentu. My też — na pierwszych miejscach, tuż za
szoferem, z możnością obserwacji mijanych krajobrazów.
Szosa doskonała. Widywałem przecież nie tylko polskie drogi. Znam szosy Flandrii i śliczne
autostrady Wysp Kanaryjskich czy francuskiego Maroka, ale to wszystko nie da się nawet
porównać z Syrią. Co kilka kilometrów stoją Arabowie z miotłami, oczyszczając tor z kurzu,
niby parkiet mieszkalnego domu.
Najpierw drapiemy się z głośnym warkotem zmęczonej maszyny wciąż pod górę, z poziomu
morza na płaskowyż Pustyni Syryjskiej, potem malowniczą wężownicą w dół i dziesiątkami
kilometrów jak strzelił wśród żółtej, ubitej gliny. Gdzieniegdzie kółko cembrowanej studni,
przy niej parę pólek zakurzonej, ubogiej, suchotniczej zieleni. Czasami znowu bagna rudej,
wstrętnej, lepkiej gliny.
Raptem autobus w całym pędzie skręca, stacza się pochylnią przez duże, monotonnie płaskie,
jakby zastygłe w bezruchu jezioro. Dziwne, „bezduszne” uczucie wywołuje w człowieku taka
rozlana tafla wodna, bez odbicia brzegów, bez drzew i bez krzewów. Nawet trzcin, i tych- tu
nie widać. Żadnego życia.
— Za rzymskich czasów leżało tu miasto, potem nagle pewnej nocy znikło, przerwało się
źródło i zatopiło - tłumaczy nam uprzejmie szofer.
— Niedawno odnaleźli drogę w głąb - dodaje sąsiad.
Wyobrażam sobie korynckie kolumny, marmurowe schody, mozaikowe podwórka z
wodotryskami, a wokół... ryby i kraby, mątwy i wodne węże.
Opodal jeziora rozłożyło się niewielkie miasteczko. Klekot motoru nie potrafił zagłuszyć jego
wrzasków. Wchłonęło nas od razu rozdygotaną upalnym żarem oślepiającą migotliwym
blaskiem, bezładnie a tęskni mamroczącą atmosferą Wschodu.
Szofer pakuje do auta olbrzymi wór ni to słonin; ni to mydła. Gościnnym gestem odłamuje
kawalek i bezceremonialnie, serdecznie, po koleżeńsku pakuje go Pimpie w usta. Wzdrygnęła
się biedaczka odruchowo, aż się zaśmiały otaczające nas pasażerki.
— Niech mem sabh spróbuje, bardzo smaczne, to specjał tego właśnie miasteczka, nigdzie
więcej takich nie ma — zachwalają życzliwie.
W myśl wyznawanej zasady, że wszystkiego należy spróbować, sięgam do worka, przymrużam
oczy i biorę nie znany przysmak na ząb. Jest to figowa, prasowana masa, coś w rodzaju
naszych jabłecznych serów, tylko nudząco słodka, gorsza od fig suszonych. Poza tym, ten
tylko, kto zna dobrze Wschód, może sobie wyobrazić różnoraki zapas brudu, jaki został tutaj
razem z figami wprasowany. Nie pytałem o sposób wyrobu. Nogami czy rękami prasują, nie
stanowi to wielkiej różnicy.
Gdzieś przed zachodem słońca mijamy jakiś dziwny szlak, przecina on naszą szosę z ukosa. Od
horyzontu do i horyzontu biegnie prościutko jak strzelił. Jest to droga wysłana grubymi płytami
piaskowca. Wygląda niby jakiś bajkowy rycerski pas Guliwera rzucony na ziemię.
— Co to? — zapytuję szofera, a ten bez dalszych słów i prośby energicznym naciskiem pedału
zatrzymuje autobus i zaraz cofa go biegiem wstecz, aż do owych roztrąconych płyt.
Wyskakujemy.
— To starorzymski szlak, a kto wie, może jeszcze i Aleksandra Macedońskiego. Wiedzie w
stronę Bagdadu.
Tyle wieków leżały spokojnie — ciężkie, masywne, wyciosane z kamiennych bloków płyty i
nikt ich nie mógł ruszyć. Jedna przy drugiej zalegały mostem, oporne wiatrom i ulewom
pustynnym. Żadna siła nie była zdolna rozerwać kamiennego pasa cezarów. Powstały w nim
szczeliny na dwa palce szerokie. Łączący cement wykruszył się, ale kamienia nic nie zdołało
zniszczyć. Mijały wieki. Aż oto przyszedł nowoczesny człowiek — chuchro w okularach.
Wymierzył nowy autostrady szlak. Nastawił swoje różne kątomierze. Wydał rozkaz i po raz
pierwszy w historii świata rozsunięto na bok zawadzające płyty. Złożono je na kupę, jak
niepotrzebne, nikomu nie przydatne śmiecie. Nowa szosa jest gładka, lśniąca, praktyczna.
Pobiegła pod innym kątem. Stary rzymski szlak włazi ciężko w ziemię, zarasta pleśnią,
pokrywa się kurzem. Zardzewiały pas wielkoluda leży niepotrzebny, wyrzucony poza nawias.
Życie się toczy. Nowe życie.
Słońce zachodzi. Już go nie widać za nami. Pustynię ogarnia pomarańczowy półmrok. Tu
wszystko jest jednobarwne, pomarańczowo-ciepłe, a nawet gorące. Paruje namiętnie zmęczenie
rozchylonych warg.
Wjeżdżamy powoli pod górę. Nawet czarna, asfaltowa szosa przybrała odcień pomarańczy czy
daktyla. Osiadły na niej kurz skamuflował dyskretnie nuworyszowskie pretensje. Cały świat
już w tej chwili jest biernie poddany umierającemu słońcu. Nagrzane upałem powietrze
wibruje. Niebo drży. A może moje oczy drżą namiętnością widzenia nowych obrazów?
I oto nagle z pomarańczowego, gorącego nieba wyrastają ostre szczyty minaretów. Idą ku tobie
cebulaste kopuły sułtańskich pałaców — tej samej gorącej barwy, tylko innych odcieni.
Przygaszone, zmęczone dniem słońce rysuje ci fatamorganę twoich chłopięcych snów.
Wszystko, coś wymarzył w dzieciństwie, i potem, do czego dążyły twoje sztubackie sny. Ku
czemuś szedł żmudnym trudem, dzień po dniu, dzień po dniu, wiosłami twego kajaka poprzez
wody rozfalowanych mórz, to wszystko teraz masz, dostajesz nagle w pomarańczowym obrazie
dzisiejszej fatamorgany. To miasto Aleppo wyłania się spoza wzgórza. Prawdziwe, z krwi i
kości miasto, realne jak twoje oczy i upite słońcem, jak twoje oczy.
Ta barwa dojrzałej brzoskwini to najbardziej charakterystyczna cecha pustyń syryjskich.
Zachody są upojne, namiętnie rozgorzałe, ciepłe i kojące. Jedna barwa a tyle odcieni. Któż by
mógł przypuszczać, w głębi pustyni chodzą elektryczne tramwaje i że czworoboki
najnowocześniejszych domów niczym się n różnią od europejskich.
Zatrzymujemy się przed jakimś wielkim garaż i tam przy pomocy szofera lokuję Pacyfistą na
noc. Jutro mają mi go zawieźć nad rzekę. Kilku portierów wykrzykuje międzynarodowe nazwy
hoteli. O, naiwni Sądzą, że na włóczęgach uda się im coś zarobić.
Aleppo to przede wszystkim forteca: stary turecki fort wystawiony — jakby nie dla obrony,
tylko dla stworzenia romantycznego nastroju turystom. Zębate mury, głęboka i szeroka fosa,
ponure oczy strzelnic i położenie górujące nad okolicą — wszystko absorbuje, wchłania,
prowadzi w atmosferę bajki. A do tego, gdy się doda rzeczywiste romanse naszych Bemów i
Rzewuskich, wówczas ten pozornie urojony świat baśni przybierze trzeźwe, najzupełniej realne
formy i człek oczy przeciera zdumiony. A może naprawdę życie nie jest tylko handlem i
merkantylnym kalkulowaniem, co wygodne, co popłaca? Może naprawdę warto zapomnieć się
i dosiąść arabskiego rumaka?...
Aleppo (Haleb) jest bodaj jednym z najstarszych z istniejących do dzisiaj miast świata. Jego
historia tonie w mrokach legend. Przed czterema tysiącami lat było areną ciągłych zmagań
pomiędzy władcami Egiptu a królami Hetytów. Do największego jednak rozwoju doszło
Aleppo jako stolica sułtanatu Otomańskiego. Upadek miasta spowodował dopiero przeniesienie
się sułtanów do świeżo zdobytego Bizancjum.
Aleppo leży nad rzeką Kuwaik (starożytna Chalys) rzeką często w okresie gorącym
wysychającą, niezmiernie krótką, bo piętnaście zaledwie kilometrów za miastem ginącą w
trzęsawiskach. W każdym razie tej wilgoci, jaką ona daje, wystarcza na względnie bujne
ogrody i piękne palmy, które na tle okalającej pustyni wyglądają rajsko i kusząco.
W roku 1850 Arabowie urządzili wielką rzeź chrześcijańskich mieszkańców Aleppo, ale na
szczęście przyszedł w obronę Amurat Pasza. Jakżeby nie miał on przyjść z pomocą, skoro sam
pozostał w głębi duszy chrześcijaninem? Amurat Pasza to przecież nasz generał Józef Bem. On
to przez czas dłuższy był gubernatorem, zarządcą prowincji i tutaj, w Aleppo, zmarł.
W Aleppo było pierwsze moje zetknięcie się z arabskimi sukami, czyli typowym bazarem,
zupełnie odmiennym w nastroju od bazarów tureckich. Tamte plączą się w wąskich gardzielach
krętych zaułków albo podchodzą pod sklepienia starych murów bańkami szerokich, nisko
nawisłych ponad głową izb. Półmrok albo słońce. Tymczasem arabski suk to względnie szeroka
ulica, nad którą wysoko w górze porozciągano rozmaite szmaty, tworząc łaciaty dach. Ten dach
wytwarza swoiste oświetlenie, rozproszone, nierówne w nasileniu, plamami kładące się na
białych burnusach Arabów.
Trudno się odczepić od natrętnych malców, krok w krok idą za tobą z żebraczo wyciągniętą
dłonią, z bezmyślnie skrzeczącym wołaniem: „Bakszysz! Bakszysz!” Wciąż któryś ze starszych
ofiarowuje nam swoje usługi jako zawodowy guide. Pokazuje górnobrzmiące listy pochwalne
od obsłużonych kiedyś Anglików. Jeden kończy autoreklamę, drugi zaczyna. Końca nie ma tym
bakszyszom.
Rakka

Grzeszyłem, ciężko grzeszyłem, narzekając w swoim czasie na błotniste brzegi Prutu. Co

znaczy glina, po- znałem dopiero na Eufracie. Próżne starania. Tego się nie odmyje, nie
odszoruje żadną szczotką ryżową, A zresztą, kto by tam szczotki w kajaku woził! Kiedyś
wpadł, to cierp, bracie! „Co się wysuszy — to się wy- kruszy” powiadają ludzie, a najłatwiej
tutaj właśnie o wysuszenie. Wszakże cała pustynia zrodzona jest pódl hasłem suszenia. Na
pieprz, na proch, na subtelny! miał, który ci w oczy lezie. Ale tak jest dalej, wystarczy paru
kroków od brzegu. Ale rzeka jest wieczna, ona nie wysycha, jej brzegi to właśnie ten muł.
Postawisz nogę — grzęźnie, tonie po same kolano. A kajak? Wygląda jakbyś wiózł transport
mułu do Chin. Dlaczego właśnie do Chin? Bo takie było nasze pierwotne zamierzenie. Im
dalej, tym bardziej redukujemy nasze zamiary. Już chyba Indii wystarczy.
Noce są coraz dłuższe i coraz chłodniejsze. Zaczynam się poważnie obawiać, czy aby
wytrzymamy z tym! skromnym ekwipunkiem. Próżno zapinam namiotową płachtę. Próżno
wymyślam coraz to nowe okrycia, z pustego i Salomon nie naleje. Ostra, przejmująca do szpi-
ku kości, wilgotna mgła poranka zakrada się pod niej domknięty koc i wędruje przykrym
dreszczem po schodkach wychudłego kręgosłupa. Przewracałby się biedny człek dla
rozgrzewki, skurczyłby się we dwoje, gdyby na to było miejsce w kajaku.
— Wstawaj! Już słońce wschodzi, pora uciekać na południe! — woła Pimpa.
Ale łatwo powiedzieć „wstawaj”, gdy tymczasem słowo to w naszych warunkach pociąga za
sobą fizyczne tortury. Wymaga ono spuszczenia bosych nóg w straszliwie zimne błoto.
Płynęliśmy wszakże na południe po słońce Syrii, a tu masz, babo, placek! W swetrach, drżąc na
całym ciele, obracamy swoje czerwone nosy ku wschodowi, niby słoneczniki. Niewiele
pomaga. Pożyczamy wzajemnie, co kto ma. Na mnie Pimpine rzeczy mało pasują. Skaczę na
jednej nodze dla rozgrzewki. Tłukę ramionami o boki. Któż by przypuszczał, że właśnie tutaj,
na tym osławionym Południu, będziemy marzli.
W ten sposób mija noc za nocą. Śpimy przytuleni do siebie we wnętrzu kajaka, ale coraz to
któreś wstaje, sprawdza godzinę na zegarku lub nasłuchuje wycia szakali.
Dopiero wczesnym rankiem smuga ciepła zaczyna płynąć od horyzontu. Jakby ktoś bardzo
dobry rozpalił kominek na pociechę zmarzniętym. Wówczas po kolei zrzucamy z siebie swetry,
wełniane pończochy i wszelkie wierzchnie okrycia, aby godziwie opalać plecy na brąz.
O, Wieżo Babel, bądź przeklęta!
Stoi oto przed nami komendant syryjskiej policji i bezradnie rozkłada ręce. Nic a nic nie
rozumie. Jedyny zwrot, jakim rozporządzamy dotąd, to: „Marchaba, chaju!”, czyli: „Witaj mi,
przyjacielu”. A jednak nawet słów można się porozumieć. Domyślamy się, że w odległości
trzydziestu kilometrów leży miasteczko Rakka, a w nim urzęduje sam pan lejtnant i francuscy
lotnicy. Tych lotników nie bardzo jestem pewien, ale żandarm groźnie trajkotał językiem, co
chyba musiało oznaczać samolot.
Jakby nam kto eteru w żyły wstrzyknął. Płyniemy: ochoczo i radośnie. Początkowo próbujemy
żagla. Wiatr, łobuz, skacze spoza każdego zakrętu, przerzucając rejkę ze strony na stronę.
Właściwie od momentu opuszczenia morza, żagiel jakby się obraził, nie chce nam pomagać.
Stał się bezużytecznym gratem. Jakiś pech prześladuje, a może źle obliczyłem tutejszą pogodę.
Widoki niezmiennie jednakie: przybrzeżne błota, a dalej pofalowana płaszczyzna gliny do
samego horyzontu. Czasami kilka czarnych plam — to namioty Beduinów.
Znowu nocleg w błocie. Znowu przejmujący chłódł i złe chmury. Dopiero następnego dnia po
południu ukazują się w oddali żółte sześciany płaskodachych domów arabskich. Zresztą, może
to tylko fatamorgana?
Dostatecznie jesteśmy zmęczeni na to i głodni. Im bliżej, tym większe rozczarowanie.
Miasteczko leży co najmniej dwa kilometry od brzegu. Nad rzeką tłumy Arabów poją
wielbłądy i konie. Gdzież tu zostawić kajak? Gdzie przebrać się w odświętne szmatki? W miarę
doświadczenia uczymy się dyplomacji. Przekonaliśmy się już nieraz na własnej skórze, jak
ważną rolę odgrywa estetyka ubrania. Szczególnie dbam teraz, ażeby Pimpa wyglądała
elegancko, od tego zależy nasza powodzenie, chleb i dach nad głową. Jednym słowem,
zaczynam frymarczyć własną żoną.
Nie mając innego wyboru, przybijamy do wojskowego pontonu i tu pod osłoną niskich burt,
wyczyniając prawdziwe akrobacje, zdejmujemy codzienne drelichy i nakładamy obuwie. Jakiś
mniej zbójecki Arab ofiarowuje się pilnować kajak. Musimy mu zaufać, innej rady nie ma.
Zdani więc na jego łaskę i uczciwość, trzymając się przyjacielsko za ręce, kroczymy beztrosko
w kierunku miasteczka.
Krótka chwila i oto rycząc motorem staje obok nas wypełniony po same brzegi, mały fordziak.
Poprzez wszystkie okna i otwory wyciągają się serdecznie gościnne dłonie. Twarze dzikie,
czarne, wąsate, ale szczerze uśmiechnięte. Zapraszają gestami do środka. Podciągają fałdy
szerokich burnusów, odsuwają się czyniąc miejsce. Pakujemy się jeden drugiemu na kolana.
Razem jest nas dziesięcioro w maleńkiej limuzynce. Żadne chyba auto nie widziało podobnego
ścisku. Nastrój znakomity. Budzimy sensację. Każdy z Arabów zagaduje. Odpowiadamy po
polsku, dopomagając rękami. Śmiech nie wiadomo właściwie z czego, a samochód pędzi na
przełaj, bez wyboru drogi. Szofer, takiż sam Beduin, w kratkowanej chuście na głowie, nie
przejmuje się swoją rolą. Raz po raz odwraca głowę, biorąc udział w ogólnej konwersacji.
Szczerzy białe jak śnieg zęby i trwałoby tak w nieskończoność, gdyby nie pasażerowie.
Chwytają go za ramiona, przywołując do szoferskich powinności. Wówczas chwyta za sterowe
koło i naprostowuje kierunek.
Z pofałdowanych, glinianych pól nadrzecza wpadamy nagle w szary kurz wąskich uliczek.
Ruchliwa masa przechodniów zaległa całą drogę. Nie psuje to jednak humoru naszemu
szoferowi. Ludzie Wschodu są przedziwnie spokojni i odważni. O lepszych kierowców trudno.
A zadanie trudne, boć siedemdziesiąt procent ludzi jest tu chorych na oczy, a dwadzieścia —
zupełnych ślepców. Sprzed samych błotników odskakują przekupnie, ale żaden kosz nie
spadnie z żadnej głowy. Żonglując głowami, dźwigają swój dobytek jak urodzeni akrobaci,
— Jestem Shammah... Leon Shammah! Kierownik tutejszej placówki monopolu tytoniowego
— rzekł, nisko kłaniając się, młody jegomość w czerwonym fezie,
Za chwilę, siedząc wygodnie na niskich stołkach za kulisami jego sklepu, opowiadamy historię
swojej po-! droży (znamy już ją na pamięć w czterech językach i czterech wersjach).
Recytujemy jednym tchem, zależnie od aktualnych nakazów dyplomatycznego postępowania.
Nawet jeżeli jedno drugiemu czasami przerwie, to zawsze w z góry umówionym miejscu.
Nasz przyjaciel twierdzi, że powinność wymaga zameldować się u miejscowej władzy
wojskowej, idziemy więc do lejtnanta.
Koszary garnizonu nie różnią się w niczym od innych pustynnych strażnic. Taki sam gliniany
mur najeżony groźnie zębami strzelnic i wąska, ozdobiona odłamkami, rzymskich kolumn
ongiś „Rakkańskiej Twierdzy”, maurytańskim łukiem spięta brama. Czuć rygor i subordynację,
ład i porządek.
Przeszkodziliśmy może? U lejtnanta jakaś narada Czterech młodych pręży się na powitanie.
Krótka oficjalna wizyta skropiona filiżankami czarnej kawy. W rezultacie wychodzimy w
towarzystwie nowo poznanych sierżantów armii francuskiej. Wszyscy czynią wrażenie co
najmniej maturzystów. Tak rozpoczęły się najweselsze, najmilsze trzy dni beztroskiej, zawadia-
ckiej, łobuzerskiej hulatyki. Ci młodzi chłopcy przypadli nam ogromnie do serca.
Na początku, jak zwykle bywa, toczy się rozmowa badająca grunt. Opowiadamy wzajemnie
przeżyte historyjki, ale prędko wypadamy z banalnego szablonu. Tuj szkoda słów i
niepotrzebna dyplomacja. Oni są znudzeni. Pragną młodego towarzystwa. Radzi są z szalonej
okazji puszczenia grosza. Prowadzą do swego kasyna. Tu wszystko po swojsku: bar otwarty,
rachunki na słowo honoru. Butelek cała bateria. Wino? Mój Boże — kto by tam wino liczył!
Nasi przyjaciele mają dość kariery wojskowej, chociaż pierwotnie była ona ich celem. Do
oficerskich szkół we Francji trafić trudno. Matury na to za mało. Trzeba przejść szkołę
podoficerską albo właśnie praktykę kolonialną, ona otwiera możliwości.
Po tych opowieściach, po tych koniakach zmieszanych z winem, chodzimy — Jean, Bernard,
Lucien, Kilometr (moje przezwisko klubowe) no i... Pimpa — wspólnie objęci, szerokim,
baletowym krokiem i śpiewamy. Jest nam bardzo dobrze.
Powiadam wam, kochani a stateczni ludzie, że życie jest wspaniałe niczym szampan, co nie
wiadomo gdzie i kiedy korkiem wystrzeli. My go pijemy w Rakka. Wiwat Rakka!...
Gaudeamus igitur, juvenes dum sumus!
Stosunek naszych chłopców do ich służbowych samochodów jest typowo lotniczy, to znaczy
mają oni w pogardzie całość rządowych resorów, jak i całość własnych kości. Prawie cały czas
pomiędzy piciem wina spędzamy w kamionetce, czyli otwartej półciężarówce, i ganiamy ją bez
planu i bez sensu, byle jak najprędzej. Pustynia Syryjska jest równa jak stół i nie ma ani
termitów, ani kretów, ani żadnej istoty, która by chciała w tej nieurodzajnej glinie czegoś
szukać. Słowem, można pędzić z szybkością dowolną i bez wytyczonej z góry drogi, wszędzie
bezpiecznie.
W kilku miejscach nie wiadomo jaka siła potworzyła małe pagórki o łagodnym stoku i nagłym
urwisku po stronie przeciwnej. Te pagórki właśnie stały się terenem naszych zabaw. Nie
przypuszczałem nawet, że samochód potrafi wykonywać takie piękne skoki. Rozpędem stu
kilometrów na godzinę wjeżdżamy na szczyt, skąd następuje wspaniały lot, a lotowi
towarzyszy niesamowity, dziki wrzask pasażerów. Lądowanie ciężkie, dalekie od porównań z
samolotem. Wygląda, jakby auto rozpadało się w kawałki.
Mieszkamy w domu Shammaha. Dom jest obszerny! i przewiewny, jak na warunki miejscowe
— prawie pałac. Nasz gospodarz jest kawalerem i znakomitą partią, ale na razie nie zamierza
porzucać swojej wolności. Dom jego frontową ścianą wychodzi na główną uliczkę miasta, ale
od tyłu, od strony ciasnego zaułka, wisi wąskim wykuszem z maurytańska wycięte okno. Tym
oknem właśnie odbywają się wizyty zakwefionych
czarnych postaci. Shammah kocha kobietki i nie wyobraża sobie życia bez nich. Nie darmo
wyniósł francuską edukację.
Kobiety syryjskie przerażają swoim wyglądem. Są to wędrujące trumny. Proszę wyobrazić
sobie wysmukła postać, jakby obciągniętą czarną materią i na tym tle długą, srebrną ramkę
biegnącą od szpary ocznej aa do ziemi. Takie właśnie trumny potrafią się dyskretnie wciskać w
wąskie okienko Shammaha.
— Czy to są panny? — zadaję mu naiwne pytanie.
— Gdzież tam. Panny są brudne i niechlujne. Im nie wolno się myć w obawie, że ktoś obcy
zobaczy. One tkwiąc wiecznie pod troskliwym okiem rodziców, niej opuszczają domu. Te moje
przyjaciółki to same młoda mężatki.
— A co mężowie na to?
— Nie wiedzą albo nie chcą wiedzieć. Nie jest rzeczą łatwą wyśledzić ruchy niewiernej
małżonki, gdy wszystkie płaszcze są jednakowo czarne.
— A gdyby tak którąś przyłapali, co wtedy?
— Ano, wówczas zetną głowę.
— Komu?
— No, nie mnie... — zaśmiał się swobodnie. — Ścinają głowę niewiernej żonie.
— Pan chyba żartuje
— Bynajmniej. Takie panują prawa i pod tym względem nie ma litości. Za zdradę płaci się
głową. Jeżeli nie mąż, to jego najbliższy męski krewny, a więc brat, ojciec lub syn, uważają za
swój święty obowiązek ukarać niewierną.
— A cóż na to władze francuskie? Pozwalają?
— Początkowo z tym walczyły, ale bezskutecznie, dały więc spokój. Teraz patrzą przez palce.
Niedawno był wypadek ucięcia głowy niewiernej żonie własnoręcznie przez jednego z
ministrów. Jego brat bowiem wyemigrował przed trzema laty do Ameryki, a znużona tak
długim postem małżonka dopuściła się zdrady.
— Więc każda z tych nieszczęśliwych pańskich przyjaciółek, włażąc w to okno, ryzykuje
głową?
— Naturalnie — zaśmiał się Shammah — to zwiększa urok romansu, dodaje posmaku
pikanterii.
Dzisiejszy wieczór spędziliśmy na polowaniu. Właśnie wracamy. Jest już noc. Jedziemy przy
świetle reflektorów. Nastrój smętny. Na jutro wyznaczyliśmy nasz start w dalszą drogę. Poza
skaczącym snopem latarnianych reflektorów nie widzimy nic, one przykuły do siebie wzrok
niepodzielnie. Tylko Shammah, ten zawsze uważny, chwyta nagle szofera za ramię i każe
skręcać w prawo. Po co w prawo? po co z drogi? Nie ma czasu na rozumowanie. Shammah
wie, co robi, on jest myśliwym i zna pustynię jak własną kieszeń. Zna przy tym miejscowe
obyczaje. Oto za chwilę w kręgu światła ukazuje się grzbiet uciekającego zwierzęcia. Z
pyskiem przy ziemi mknie co sił w nogach. Już najeżdżamy na ogon. Olbrzymia hiena
rozpłaszczyła się w biegu. Dziwnie zniekształcone zwierzę: nieproporcjonalnie długie przednie
nogi i nastroszona, prawie końska, grzywa. Shammah wystawia strzelbę, celuje krótko, pada
strzał. Hiena zatacza salto mortale. Zawracamy autem tak nagle, aż się dwa koła podnoszą w
powietrze. Zwierzę znieruchomiało przed maską samochodu. Przezorny Shammah, ze strzelbą
gotową do strzału, powoli się podsuwa. Ostrożnie wyczekuje. Hiena bowiem jest chytra i lubi
udawać. Szofer rusza autem, najeżdża jej na pysk. Nie drgnęła, więc nie udaje tym razem.
Shammah, doświadczony myśliwy, na wszelki wypadek strzela jej w łeb. Dopiero teraz ładują
zwierzę na bagażnik samochodu. Nie wyobrażałem sobie, że hiena potrafi być aż tak
olbrzymia. Kiedyśmy stanęli przed domem w Rakka, tłum Arabów cmokał z uznaniem:
— Kois sabh! Kitir kois!
Ulegliśmy prośbom naszych przyjaciół i odjeżdżamy dopiero jutro. Dziś, ostatniego dnia,
hulamy samochodem więcej niż zwykle. Zwiedzamy ruiny starej twierdzy rzymskiej Rakka.
Mało już z niej zostało, jako za kuszeni dobrą zapłatą Arabowie grzebią się bezustannie w
poszukiwaniu różnych starych czerepów. Trzeba przyznać, że mnóstwo potłuczonych garnków
i oliwnych lampeczek można jeszcze tutaj znaleźć. Nawet bar lotniczego kasyna, w którym
spijamy nieskończoną ilości wina, zdobi kolumna rzymska z tychże rakkańskich ruin. Dziś
władze administracyjne zakazały kopania, ale zakaz — zakazem, a życie — życiem. Skoro we
dnie nie można, grzebią się nocami.
Wracamy powoli, przepychając się poprzez tłum Arabów zderzakiem samochodu. Na przedzie,
między błotnikiem a motorem, usadowił się nieodłączny nasz towarzysz, przyjaciel lotników,
Hussein, chłopak o wielkich, błyszczących oczach i wyrazistej, wiecznie ożywionej twarzy.
Beztroski, miły łobuz służy nam przewodnika i tłumacza. Zajęty byłem obserwacją jego
komicznych ruchów, gdy nagle Shammah zatrzymał auto. Wskazując palcem w perspektywę
bocznej uliczki, rzekł:
— Państwo widzą?
Wytężyłem wzrok, badając szczegółowo wszystkie możliwe detale.
— Nic szczególnego — powiadam. — Zebrały się ptaki na dachu, no i szczebioczą.
— Tak? A nie wie pan, jakiego to gatunku ptaki? Przyglądam się znowu uważnie. Nie jestem
ornitologiem.
— Jakaś zbieranina — powiadam.
— Otóż to, zbieranina, dobrze pan zauważył. To niebywałe zjawisko, żeby bez głębszej po
temu przyczyny różnogatunkowe ptaki zbierały się do kupy. Zaraz podejdziemy bliżej i
zobaczymy — mówi Shammah wysiadając z auta.
Uprzedził już nas tłum dzieciarni arabskiej. Stoją kołem i patrzą. Pozadzierali ciekawie łby do
góry.
— Nic państwo nie widzą w kierunku lufy mojej strzelby? — pyta znowu nasz myśliwy,
przykładając kolbę do ramienia.
Cegiełka po cegiełce rewiduję wzrokiem ścianę domu aż po sam dach i jeszcze wyżej, aż tu
dopiero spostrzegam malutką, szarą główkę wahadłowo rozkiwaną, a ponad nią właśnie
chmara ptaszków. Fruwają w miejscu, zdenerwowane, kwilą, krzyczą, wrzeszczą. Padł strzał i
do naszych stóp upadł niewielki, stalowy wężyk.
— Oto i powód ptasiej harmonii — rzekł flegmatycznie Shammah, wyrzucając z lufy dymiący
ładunek. — W tym kraju wszystko trzeba sprawdzać osobiście.

Abu Kemal
Załoga naszego kajaka zwiększyła się o jedną osobę, jest nią Rakka - sześciomiesięczny
kundel, ogromnie miły i wesoły.
Od trzech dni mordujemy się przeciwko wiatrowi na wiosłach, a nasze złe humory łagodzi
właśnie Rakka, Staramy się ją przyzwyczaić do siedzenia na dziobie; ale próżne wysiłki,
spaceruje po całym pokładzie, czując się tu jak u siebie w domu.
Dziś odbijając od brzegu po południowej sjeście zapomnieliśmy zupełnie o naszej pasażerce.
Biedna psina żałośnie poszczekując, popłynęła za nami aż na sam środek rzeki.
Ciągle mamy kłopot z wynajdywaniem miejsca na nocleg. Przy niskich brzegach błoto,
wysokie zaś urywają się nad wodą urwiskiem.
Twarze Beduinów nie potrafią jakoś budzić do siebie zaufania. Każdy z nich wygląda, jakby się
wyrwał na chwilowy urlop z bandy Alego i czterdziestu zbójników.
Mijamy jedno błoto za drugim, jedno urwisko za drugim, a tu słońce już zachodzi, musimy
decydować sil Wśród trzcin mignęły burnusy Arabów. Siedzą ogniskiem.
— Pimpa, jak myślisz? Zaryzykujemy?
— Nie mamy wyboru. Musimy — pada odpowiedź pełna rezygnacji.
Na szczęście nasi Arabowie okazują się rybakami Jest to najlepsza kategoria ludzi, zawsze
życzliwych zawsze bezinteresownych, tym razem pomogli wciągnąć kajak na brzeg, a widząc
nasze umorusane błotem nogi, podali nawet miskę wody do ich spłukani! Po chwili, przebrani
w ciepłe drelichy, przysiadamy się do dzikiej kompanii, próbując rozmowy na migi. Trzeba
jakoś zaskarbić łaski i zapewnić bezpieczeństwo. Cel wkrótce osiągnięty. Komitywa
przyjacielska. W garnku warzy się lubią, zielona fasola. Raduje nas swym widokiem. Tak
dawno nie jedliśmy świeżych jarzyn. Miska, w której przed chwilą płukaliśmy nogi, zostaje
użyta jako półmisek. Ciekaw jestem niezmiernie, czy służy ona także i do innych,
przewidzianych Koranem ablucji.
Żadna zielona fasola nie smakowała mi lepiej od tej beduińskiej. Nie przeszkadza, że im bliżej
byliśmy końca kolacji, tym większy ogarniał niepokój o spokój nocy. Zbyt ponury, zbyt jakiś
obcy wygląd mieli ci nasi nowi przyjaciele. A przy tym brak słów, brak możliwości
przekonania ich o naszym pacyfistycznym nastawieniu. Dlatego nie spałem spokojnie. Wciąż
wydawało mi się, że słyszę podkradające się kroki.
Szakale poczuwszy smakowitą Rakkę podchodzą bezczelnie pod sam kajak. Ich tragiczne
wycie prawie nad samym uchem nie sprzyja spokojowi naszych nerwów. Bohaterska psina od
czasu do czasu wstaje na inspekcję i groźnie warczy, trochę na rufie, a trochę na dziobie —
żeby było sprawiedliwie.
Wstaliśmy zdrowi i cali. Nasi rybacy siedzieli przy ognisku w tejże co wczoraj pozie, jak
gdyby nie istniał dla nich ani czas, ani przestrzeń, ani... odpoczynek. Na ognisku gotuje się
czaj.
— Salam alejkum! Marchaba... marchaba!... Przed każdym nowym miastem powstaje zawsze
niepokój, jak urządzić tam sobie pobyt. Trudniej bowiem dać radę w ośrodkach większych
aniżeli w małej wioszczynie. W tej ostatniej każdy gospodarz, każdy policjant czuje się w
obowiązku roztoczyć opiekę nad dziwnymi gośćmi. W wielkim mieście jesteś zagubiony w
tłumie, nikt się tobą nie interesuje. Dlatego pierwszą zasadą szanującego się włóczęgi, który nie
grzeszy większą gotówką, musi być ucieczka od dużych miast. Ostatecznie, gdy zawiedzie
gościnność we wsi, możesz się przespać we własnej łodzi nad brzegiem. W dużym zaś mieście
brzegi są niedostępne, obetonowane i zaśmiecone.
Tak więc im bliżej byliśmy Deir-ez-Zoru, tym większy ogarniał niepokój: co będzie? Wreszcie
zamajaczyły kontury domów. Zeszły zwartą ścianą aż nad samą rzekę, a ta zwęziła się
raptownie.
Powstrzymując wiosłami pęd łodzi, wypatrujemy odpowiedniego miejsca na lądowanie. Domy
zamknęły nas w wąski korytarz. Nie widać ani łodzi, ani przystani. Czyżby na Eufracie nie
istniała nawigacja?
Trzeba się decydować. Za chwilą prąd zniesie nas poza obręb miasta. Może koło tego domu z
czerwonym daszkiem? A może pod tą werandą? W końcu lądujemy na błotnistej i najmniej
odpowiedniej po temu mieliźnie. Drapię się po stromym brzegu na wąską uliczkę, Stoję
bezradnie i myślę: Do kogo podejść? Kogo zapytać? Gdzie umieścić kajak? Jak przed chwilą
wybierałem domy, tak teraz wybieram przechodniów. W perspektywie ulicy ukazuje się
mundur. Trzeba działać. Podchodzę i jąkam się, inaczej nie można nazwać mojej łamanej
francuszczyzny. Na szczęście syryjski policjant francuskiego nie znał w ogóle. Widząc
nieporozumienie, chwytam go bezceremonialnie za rękaw, prowadzę nad brzeg. Pokazuję mu
Pacyfistą z Pimpą. Dalsze tłumaczenia zbędne.
Szczęśliwym zbiegiem okoliczności żołnierz okazuje się właścicielem sąsiedniej kamieniczki,
za chwilę wiec siedzimy już w pokoju pełnym dywanów i poduszek popijać straszliwie słodki
czaj.
Arabowie piją zupełnie gorzką czarną kawę i okropnie przesłodzoną herbatę z miętą.
Gospodarz ze skóry wprost wyłazi, aby nas odpowiednio gościnnie traktować. Porozumiewamy
się z nim tylko jednym jedynym słowem „maaleszi”, które oznaczało dla nas wówczas
wszystko: i dzień dobry, i do widzenia, i dziękuję.
Deir-ez-Zor to miasto sandałów: sklep za sklepem, całe ulice, stosy kolorowych sandałów. A co
za fasony, co za fantastyczna pomysłowość! Prawie wszystkie metodą Wschodu nadziewane są
na wielki paluch stopy specjalnym pierścieniem-pochewką. Deir-ez-Zor jest dostawcą obuwia
na całą Syrię. Nie sądzę, ażeby modele tego obuwia daleko odbiegały od czasów Babilonu. Co
za zabawne, co za archaicznie wyglądające kształty! Mogłyby służyć jako natchnienie dla
niejednego z europejskich szewców.
Zwiedzamy miejscowy amerykański szpital, zresztą najzupełniej niepotrzebnie. Po co psuć
sobie nastrój widokiem tych biednych ślepców? Rażące pustynne słońce i brud powodują w
Syrii i Iraku nagminne ostre zapalenie spojówek, pogłębiane jeszcze specyficznymi zarazkami,
jak: jaglica, rzeżączka i syfilis. Według słów doktora 95 procent Beduinów koczujących, a 50
procent Arabów osiadłych choruje na syfilis. Żebracy-ślepcy z krwawo wywiniętą powieką —
to bodaj najpopularniejszy widok stron arabskich, a biorąc jeszcze pod uwagę tumany
siadających na te oczy much, ocenimy tę plagę w skali narodowej.
Od Deir-ez-Zoru warunki żeglugi zmieniają się na korzyść. Gnamy co sił pełnym wiatrem, a
chcąc wyzyskać tę rzadką okazję, nie zatrzymujemy się w ciągu dnia. Karmienie odbywa się
metodą morską, czyli hipopotamią. Lądowanie wciąż jeszcze jest bardzo trudne: błota i błota.
Im bliżej zachodu słońca, tym większy narasta niepokój: gdzie spać? Wreszcie, nie mając
wyboru, siadamy pośrodku rzeki na żwirowej płyciźnie. Wolimy już to niż błocko. Podobnego
noclegu jeszcześmy nie mieli. Pacyfista wygląda z daleka jak zakotwiczony na redzie statek.
Jutro czeka nas miła perspektywa wychodzenia z ciepłego (rzecz bardzo względna) posłania
wprost do zimnej wody.
Okropna jest beznadziejność długich nocy. Brak jakiego bądź światła zmusza nas do spania od
piątej wieczór do szóstej rano. Nie wiemy, co ze sobą robić. Nawet przewracać się z boku na
bok nie można, bo ciasnota kajakowego wnętrza na taki luksus nie pozwala. Dziś dla zabicia
dłużącego się czasu przebrnęliśmy koryto rzeki aż na drugą stronę i długo w noc spacerowa-
liśmy przy księżycu, skacząc przy tym dla rozgrzewki z nogi na nogę. Śmiesznie pomyśleć, że
tu, na pograniczu Syrii i Iraku, w sercu arabskiej pustyni, marzniemy gorzej od bezdomnych
psów i żaden koc już nie poradzi.
Abu Kemal jest to maleńkie, wylepione z gliny miasteczko, bardziej malownicze i nieco
czystsze od innych. Według dokładnej, sztabowej mapy leży ono prawie tuż nad rzeką, ale w
rzeczywistości, jak to najczęściej bywa, wcale tak nie jest. To właśnie nieporozumienie między
życiem a mapą stało się powodem wielkich: kłopotów i jeszcze większego zdenerwowania.
Każde bowiem napotkane na szlaku, większe osiedle przybierało już w naszym pojęciu formy
upragnionego miasteczka. Mieliśmy nadzieję zaopatrzyć naszą spiżarnię; a może nawet zażyć
jakichś niespodzianych, romantycznych przygód, licząc na obecność tam europejskiego
posterunku.
Kto decyduje się na przebywanie łodzią wielkich przestrzeni, ten musi nauczyć się obojętności,
powinien zagasić w sobie wszelkie impulsy temperamentu. Należy pamiętać, że cel, do którego
zdążamy, nigdy się nie zbliża do nas z szybkością obliczalną. Tu nie wchodzi w grę
matematyka ani logika, ani żaden inny czynnik racjonalny. Rzeka nie ma nic wspólnego z
logiką, nie darmo jest rodzaju żeńskiego. Jest kobietą i dlatego sprawia niespodzianki. Nikt i
nic na świecie nie potrafi tak kręcić jak rzeka.
Abu Kemal ani rusz nie chciał się do nas zbliżyć. Mieliśmy tam być koło południa. Słońce już
zaszło, a my wciąż wiosłujemy. Wiatru dziś nie ma. Nalane krwią mięśnie stały się ciężkie i
leniwe. Coraz niechętniej pióra wioseł podnoszą się z wody. Tyle razy oszukiwany wzrok
przestał interesować się szczegółami wybrzeża. Monotonny skrzyp polewających pola,
zębatych kół, beznadziejne zawodzenie modlących się Arabów zlewają się we wspólną, jakąś
senną, lepiącą znużone powieki, zrezygnowaną obojętną cichość. A Abu Kemal wciąż nie ma!
Od kilku dni jesteśmy przeziębieni. Dzwonimy zębami, siąpiąc zakatarzonym nosem.
Najgorsze są poranki i wieczory, kiedy upał dnia z nagła przechodzi w mroczny, prawie
piwniczny chłód nocy.
Przybijam do wyższego brzegu, wyłażę na wzgórek. Przykładam lornetkę do oka. Gdzieś w
mglistej dali, ponad pomarańczową pustynią migocze kilka światełek, nieco wyżej nad nimi —
pękaty palec minaretu. Co to być może? Wszakże Abu Kemal leży na lewym brzegu. Przenoszę
lornetkę w tamtym kierunku: nic, pustka.
Wyciągam łódź na mieliznę. Otoczeni wodą, milcząc, zasypiamy.
Nazajutrz znowu żmudna praca wioseł, bez zapału i bez humoru. Eufrat dzieli się na dwa
koryta. Płynę lewym, aby się w końcu zbliżyć do legendarnego już Abu Kemal. Stajemy
pośrodku jakiejś wioszczyny. Idę na inspekcję terenu. Przykładam znowu lornetkę do oczu. Ku
memu przerażeniu, widzę ten sam co wczoraj minaret i na tej samej odległości, tylko po stronie
lei we (zamiast prawej). A więc jakąś niewytłumaczalna czarodziejską siłą Wschodu został
przesunięty. Tym rai żem nie daję za wygraną, chwytam plecak i, poprzedzany wesołym
merdaniem ogonka naszej małej Rakki, idę na przełaj. Jest mi najzupełniej obojętne: Abu
Kemal czy inna jakaś dziura, byle był posterunek policji, ciąży bowiem na mnie obowiązek
wymeldowania wizy syryjskiej. Gdzieś w tej okolicy mamy podobno przekroczyć granicę
Iraku.
Nie powiem, żebym z lekkim sercem opuszczał Pimpę w kajaku. Otoczył ją od samego rana
tłum ponurych jak noc Beduinów, o twarzach nie zachęcających cl przyjaznych pertraktacji.
Zwłaszcza mało ufności budziły te noże w zakrzywionych, srebrem kutych pochwach i
krzaczaste brwi nad czarnymi oczami. Pimpa nie znosi gapiów i mimo woli, kurcząc się w
sobie, odwraca się od nich plecami. Ani rusz nie mogę jej nauczyć dyplomatycznych
rozmówek. Jest zawsze jeżowato kłująca, obca i niemiła. W takiej atmosferze nietrudno
przygodę.
Po półgodzinnej wędrówce trafiam ku memu zdziwieniu na ten sam skręt rzeki i tę samą
mieliznę pośrodku, gdzieśmy wczoraj nocowali. Z tego właśni pagórka obserwowałem minaret.
Więc trzeba było całego dnia, żeby okrążyć to zaklęte miejsce.
Gliniana forteczka o zębatym murze, a przed nią coś w rodzaju klombu, tylko zamiast trawy
usypano tu kolorowe kamyki. Na maszcie francusko-syryjska flaga Na mój widok powstają z
ziemi szeregi przykucniętych Arabów. W zażenowaniu mijam szpaler białych płaszczy. Mijam
drzwi, za którymi w sposób swobodny i bezpośredni wita mnie dobroduszny Europejczyk w
durze. Nie zdziwiła go moja wizyta. Jak się okaz zapowiedziana została przez państwa
Bujakowskich, parę małżeńską, która przejeżdżała tędy motocyklem drodze z Polski do Indii.
Ludno się robi od Polaków na międzynarodowych szlakach.
Porucznik nie każe sobie dużo opowiadać, tylko wsadza mnie do otwartego samochodu i w
kilka minut jesteśmy już przy kajaku. Groźni z wyglądu Arabowie okazali się nadzwyczaj
uprzejmi. Potrafili nawet rozkrochmalić nadąsaną Pimpę. Przez cały czas mojej nieobecności
pakowali jej w usta coraz to nowe gatunki jadalnych ziół. Biedaczka nie śmiała odmówić. A co
potrafią tutaj jadać, przechodzi ludzkie pojęcie: rzepa, rzodkiew i brukiew konsumowane są z
reguły razem z bukietem liści. Ile tych liści zjadła Pimpa, nie wiem, w każdym razie na nasz
widok bardzo się ucieszyła. Porucznik przy kajaku postawił wartę, a nas bezceremonialnie
wpakował do samochodu i przewiózł do swojego domu.
W mieszkaniu panuje półmrok. Jedyny dzienny blask sączy się przez wąskie, umieszczone pod
sklepieniem sufitu okienko. Nie ma linii prostych, wszystko zakrzywione w maurytański łuk.
Na ścianach dywany, krocice i szable.
— Ciemno tu i smutno — zauważyłem — nastrój obcy Francuzom.
— Tym bardziej Bułgarom — odrzekła pani domu, przymrużając duże, piwne oczy. — Ale co
robić. Chłody, jakie teraz panują, są bardzo krótkie, natomiast prawie cały rok praży
niemiłosierny upał. Nawet ta wąska szpara okna wydaje się zbyt wielka. Chciałoby się
wówczas wleźć pod ziemię. Byle trochę zimna, byle trochę wilgoci...
Na szczęście, wkrótce już wracamy do Francji — dodał porucznik. — A wie pan? - uśmiechnął
się wesoło: — Nasz poprzednik tutaj właśnie, o... na tej kanapce został zasztyletowany przez
Beduinów.
Nie mogłem bliżej zainteresować się tą wiadomością w tym momencie bowiem doleciał moich
uszu jakiś dziwny, chóralny pisk kobiecych głosów. Pospiesznie chwytając aparat
fotograficzny, wypadłem przed ganek. Z węzełkami na głowach, szybkich truchtem przebiegała
właśnie obok grupa czarno ubranych kobiet.
— To przeprowadzka panny młodej — wytłumaczył porucznik za moimi plecami.
Granicę Iraku przejechaliśmy zupełnie niepostrzeżenie. Może to była owa palma nad samym
brzegiem, a może murowany domek? Nikt nam dokumentów ni sprawdzał, tylko rzeka, jakby
chcąc zaimponować rozlała się szeroko niczym Amazonka.
Noc wyjątkowo ciepła i jasna. Mamy dziś pełni księżyca. Nie chce się spać. Pchani lekką
bryzą, płyniemy bez przerwy. Aż oto nagle dolatuje uszu jakiś podejrzany, narastający w siłę
szum wody. Czyżby wodospad?
Eufrat uspokoił się, prąd złagodniał, wszystko więc przemawia za wodospadem. Gdzieżby w
nocy ryzykować. Przybijamy na sen do pierwszej lepszej łachy piasku.
Nazajutrz drapię się na urwisty brzeg i patrzę, jest na co patrzeć. Ponad tysiąc metrów szeroką
w tym miejscu rzekę zamyka na poprzek linia sztucznie usypanej tamy. Tylko gdzieniegdzie
wierzchem przedzierają się poprzez skalne głazy jej języki, aby, wściel pieniąc się, gniewnym
szumem spaść na dolną, zna nie już niższą płaszczyznę. Po drugiej stronie ta licząc od moich
stóp, kręci się olbrzymie, co najmniej dziesięciometrowej średnicy koło młyńskie. Młyna
widać. Stamtąd właśnie, od zębatego koła, dolatuje wodospadowy huk przedzierającego się
nurtu. Kędy teraz płynąć? Badam sytuację przez lornetkę. Widzę jakby wąski przesmyk tuż
przy samym kole, ale nie mogę mieć żadnej pewności. Po chwili namysłu decyduję się płynąć
na drugi brzeg i tamtędy powoli podkradać się do niebezpieczeństwa. Obecność takiej tamy
dowodzi, że na górnych wodach Eufratu nie istnieje żadna nawigacja. Nie ma tu dosłownie ani
jednej łódki, i z czego by ci ludzie łódź sobie wybudowali? Palma na to się nie nadaje, a innego
drzewa nie widać. Od babilońskich czasów nikt tędy nie pływał. Przyjemnie jest podobny fakt
sobie uświadomić.
Tymczasem to zębate koło nie było młynem, tylko automatycznie poruszanym przez prąd rzeki
polewaczem uprawnych pól. Przy każdej drewnianej płetwie wisi czarny skórzany worek i
czerpiąc wodę wylewa ją w drewnianą rynnę, a ta z kolei doprowadza ją do pola. Te „naory”
stały się odtąd zmorą Pacyfisty i jego załogi. Coraz ich więcej pojawia się na trasie. Wykwitły
bukietami daktylowych palm. One to bowiem, spragnione wody, kupią się zawsze przy nich
dokoła. Początkowo co kilka kilometrów, później jeszcze gęściej, poharatały naory biedną
rzekę kamiennym zygzakiem tam, i warczą, zgrzytają, jęczą, zawodzą tragiczną melodią nigdy
nieoliwionych, powiązanych łozą skrzydeł. (Uwięziona woda bulgocze, skacze pióropuszami,
przeciska się jadowitym sykiem poprzez łaskawie zostawione jej wyrwy. Odnalezienie właśnie
takich wyrw to wyższa filozofia. Zadanie najtrudniejsze z trudnych. Nie pomoże tu ani
lornetka, ani zimna krew, ani ,,oko”. Budowniczych nie obchodziła nawigacja.
Nie obowiązują żadne prawa. Raz przejazd po stronie prawej, innym razem po prawej, a
jeszcze innym — pośrodku rzeki. Raz wystarczająco szeroki — innym razem ledwie się kajak
weń wciśnie. Od góry rzeki,
od strony jej prądu, nic nigdy nie widać. Trzeba się po prostu orientować psim swędem.
Dlatego nie obeszło się bez dramatycznych momentów. Zdezorientowany Pacyfista, ocierając
się burtami o skały, musiał nieraz zeskakiwać w przepaść i to w miejscach zupełnie nie po temu
nie przewidzianych. Zmora naorów zaczęła się od granicy Iraku. Odtąd ani jeść, ani spać, ani w
ogóle spokojnie myśleć nie mogę. Zrywam się czasem nocami i pędzę w przerażonej ucieczce,
a biedna Pimpa chwyta mnie za ręce. Widmo rozbitego Pacyfisty rozstraja mi coraz bardziej
nerwy.
Gdzieś, koło takiego właśnie czortowego koła, kiedy całą uwagę skupiłem na sterze, biały
Beduin zagwizdał na brzegu. Daje znaki, abyśmy lądowali? Prąd niesie nas na zębatą wyrwę,
prosto na lśniący zdradziecko wypolerowany, trójkątny grzbiet wody. Nic nie wiadomo, co pod
nim, co za nim. Może ostrze krzemienia rozpruje kajakowy brzuch, złośliwie kończąc naszą
epopeję.
Mniejsza o to! Cóż znaczy jeden naor wobec dziesiątków już przebytych i takich dziesiątków
leżących przed nami.
Jestem zły. Od czasów tureckich nikt nas nie zatrzymywał, nikt nie żądał papierów, a teraz ten
jakiś Arab i to wcale nie w mundurze, wcale nie urzędowa persona, śmie fatygować w tak
niebezpiecznym punkcie. Wlazłem na stromy brzeg, ale mijam go z lekceważącym wyrazem
twarzy. Kieruję się ku bramie karakołu, policyjnej strażnicy.
Nie różni się ona od innych, takie same zęby stranic jak za okupacji tureckiej. W niewielkim,
kwadratowym podwórku stoją pod ścianą przy żłobie czystej krwi araby. Takich koni byle
chudopachołek w Europie nie dosiada. Teraz i wielokrotnie później stwierdzić mogłem, że
konie w Iraku mają pierwszeństwo przed ludźmi. Gruba warstwa kurzu na sprzętach to
zjawisko najzupełniej normalne, podczas gdy w siodle kurzu być nie może — broń Allah! —
ciężki byłby to grzech. Sierść na rumaku musi błyszczeć jak aksamit.
Z głębi karakołu wychodzi do mnie wysmukły, zgrabny żołnierz w mundurze angielskim i
grzecznie salutuje. Skąd ja go znam? Gdzieś tę twarz spotykałem? Żąda paszportów... Ach, już
wiem! Poznałem go: to ten sam Beduin, co przed chwilą gwizdał na nas. Był wówczas w
długiej, białej sukni i czarnym zawoju. Widocznie męczy ich europejski, narzucony przemocą
mundur. Ledwie wyższa władza znika z oczu, a już militarna placówka przybiera dawne,
archaiczne oblicze.
Po niezliczonych perypetiach z naorami i monotonnią męczącej pustyni wpłynęliśmy wreszcie
w strefę daktylowych palm. Chociaż jest zimno jak przedtem, a może nawet jeszcze zimniej,
gdy patrzy się na ich malownicze bukiety, raźniej się robi i cieplej, czuć już Południe.
Oczywiście, większa ilość palm zwiastuje większą gęstość naorów, ale jest po co się męczyć:
weselej na duszy, inny świat.
Wszystkie dotychczasowe naory razem wzięte okazały się dziecinną zabawką w porównaniu z
trudnościami, jakie mieliśmy potem, gdy rzeka zatarasowała się szeregiem małych, palmowych
wysepek, z których każda szczerzy zęby swoim własnym naorem. Nierzadko po kilku
godzinach wiosłowania okazuje się, żeśmy błędnie wzięli wyspę od strony lewej, gdyż jedyny
Przepust wodny istnieje gdzie indziej. Musimy więc jak niepyszni wracać pod prąd tychże
naorowych wodospadów. Klnę wówczas, na czym świat stoi. Nie starcza czasu ani humoru na
oglądanie widoków. A tymczasem co wyspa to piękniejsza: nisko leżące, na samej wodzie,
otoczone ażurowym albo zębatym płotem z gliny, robią wrażenie specjalnie na jakąś wielką
uroczystość udekorowanych koszy bukietów. Obficie nawodnione drzev odbijają od
szarożółtego tła wypalonych słońcem diaków pustyni kontrastem świeżej zieleni. Trafiamy
właśnie na okres zbioru daktyli. Jeszcześmy ich nie próbowali tutaj i ze wstydem muszę się
przyznać, że nie wiem, jak to wygląda w praktyce. Wszakże daktyle w owalnych pudełkach,
jakie się kupuje w „Delikatesach” i te na palmie zupełnie inaczej wyglądają.
Zabrakło nam jedzenia, więc zatrzymaliśmy się przy jednej z takich wysepek. Otoczony jak
zawsze tłumem dzieciarni wchodzę w labirynt glinianych płotów. Łatwo tu zabłądzić.
Wszystkie bramy jednakie, domy też się nie różnią, a więc naprawdę wyglądają, jakby
szachownicę krzyżujących się ze sobą wąskich, zamkniętych płotami uliczek zbudowano dla
takich jak nas cudzoziemców, żeby ich łapać w pułapkę bez wyjścia! Prymitywizm tutejszego
życia przekracza wszelkie, najczarniejsze nawet wyobrażenie. Pieniędzy nie znają i nie
potrzebują. Jak w kamiennym wieku kwitnie handel wymienny. W całym, dość znacznym,
miasteczku nie ma dosłownie ani jednego sklepiku.
Natykam się na grupkę straszliwie umorusanych kobiet. Siedząc na zaśmieconym podwórku
przebierają ziarna zboża. Jedna z nich podaje mi na brudnej, nigdy zapewne nie mytej dłoni
grudkę wymiętoszonej daktylowej masy. Nie wiem, jak odmówić. Wykluczone, bym to mógł
przełknąć. Tymczasem uprzejma kobiecina zaprasza natarczywie. Przez myśl jej nie może
nawet przejść, że nie chcę, że się brzydzę, że... zwymiotuję. Biorę kawałek w palce... odkładam
„na później”. Żegnam się pospiesznie. Odchodzę.
Na wieść o tym, że poszukuję chleba, wysypują ze wszystkich stron Arabki, każda niesie jeden
lub dwa niewielkie podpłomyki. To jest jedyna forma tutejszego chleba, zwanego chobys.
Dopóki świeży, smakuje dobrze. O tym, jak „higienicznie” jest on wypiekany, lepiej nie
myśleć. Po co? Płomień wszystko przepali. Widocznie biały człowiek z Europy uważany jest
tutaj za wszechmogącego czarownika, nie pierwszy już raz w zamian za ofiarowywany chleb
lub daktyle Arabki proszą Pimpę o modlitwę do Allaha, aby zesłał im jak najprędzej dziecko.
Jak u Murzynów tak i u Arabów największą hańbą kobiety jest bezpłodność. — Ile masz
dzieci? — to pierwsze i najważniejsze towarzyskie pytanie zadawane Pimpie.
Kobiety na ogół są tutaj ładne, tylko niesamowicie brudne i szpetnie tatuowane. Prócz tego
dziurawią nos kolczykiem i smarują powieki na-czarno. Nawet dziewczynki w wieku
niemowlęcym malowane są niby obrazki karminową obwódką dokoła oczu i czarnym prosz-
kiem. Najpopularniejszym barwnikiem o znaczeniu już prawie „narodowym” jest henna. Henną
na rudo smarują sobie włosy, dłonie, paznokcie, wąsy i brody, a także grzywy białym koniom i
wełnę baranom.
Coraz ludniej się robi na Eufracie. O ile dawniej jedynym naszym towarzystwem były szakale,
teraz trudno już znaleźć wolny kącik na zjedzenie obiadu. Właśnie przed chwilą wybraliśmy na
ten cel wciśniętą w urwisty brzeg, pozornie zaciszną i odludną lagunkę, aż oto, ledwieśmy
rozłożyli manatki, już Beduini przykucnęli kołem, już kręcą głowami:
— Kois!... Kitir kois! Ładnie! Bardzo ładnie! — cmokają na widok naszej włóczęgowskiej
zastawy.
Pimpa nie może przełknąć kęska, gdy na nią ktoś patrzy. Po chwili więc namysłu chcemy
płynąć dalej, aż tu nagle przychodzi młody Arab w typowo „inteligenckim” stroju: na biały,
czysty płaszcz narzucił dobrego kroju, szarą marynarkę, stopy ubrał w skarpetki. Podciągnął na
eleganckich, europejskich podwiązkach, zegarek firmy „Longine” dopełnia stroju. Przykładą
pięść do czoła, a drugą, rozwartą, dłonią wskazuje kierunek, gdzie mamy iść. Widząc moje
waha z powodu kajaka i rzeczy, rzuca krótki rozkaz. z otaczających nas Arabów przysuwa się
do Pacyfisty dając tym widomy znak, że będzie nad nim czuwał. Uspokojeni idziemy za
naszym nowym znajomym.
Niedaleko, tuż zaraz na wzgórku, stoi kilka domków jeden okazalszy, z europejska oszpecony
gzymsami Wchodzimy do obszernej, długiej izby. Nie ma tu żadnych mebli, tylko wąskie
dywaniki albo poduszki r rzucone kołem pod ścianą, na nich siedzą brodaci Arabowie. Na nasz
widok, z umyślnie podkreśloną godnością, bynajmniej nie śpiesząc i bez najmniejszego cienia
służalczości, powstają. Nasz młody gospodarz szybkim krokiem przemierzył izbę, odwrócił się
i plastyczni gestem zaprosił nas do siadania. Zebrani skrzyżowali pięty jak przedtem, cieśniąc
się do siebie, ażeby oswobodzić najbardziej reprezentacyjne dwie poduszki dla nas.
Przykro, ogromnie przykro, nie znać języka gościnnych gospodarzy. Uśmiechać się
głupkowato, patrzeć w pustą przestrzeń, unikając obserwujących cię oczu Z bocznych drzwi
wyszedł bosonogi sługa z mosiężnym imbrykiem i paru filiżankami w dłoni. Młody szejk
wskazał Pimpę (co za Wersal!). Od niej więc rozpoczęła się kolejka. Każdy dostawał trochę
czarnej smoła i gorzkiej kawy, wychylał jednym duszkiem niby naszą czystą wyborową. I tak
trzy razy. Wszył pili z tej samej filiżanki w kółko niby indyjski szimmaron lub fajkę pokoju. Po
okrążeniu izby sługa wyszedł. Nastąpiła cisza. Znowu wszystkie oczy wlepiły w
cudzoziemców. Tylko od czasu do czasu któraś broda pochyla się od czyjegoś ucha, aby się
podzielić uwagami. W pewnym momencie na progu stanęła nowa postać, jeszcze młodszy
arabski „inteligent”, w takiej samej, świetnie skrojonej marynarce.
— Alejkum salam, oh szejk! — zawołał, po czym pośpiesznie przykucnął koło Pimpy.
— Jestem Selim Abdul Hussein, miejscowy nauczyciel — przedstawił się po angielsku. —
Nasz szejk prosił, abym państwu towarzyszył i tłumaczył.
— Proszę podziękować w naszym imieniu szejkowi za gościnę i proszę zarazem przeprosić, że
nie jesteśmy w stanie bawić tutaj długo, gdyż czeka nas jeszcze dzisiaj spory świat drogi.
Następuje dłuższa przemowa nauczyciela. Widocznie zwyczajem Wschodu przyozdobiona
kwieciście. Po jej zakończeniu ukazuje się znowu sługa z imbrykiem
kawy.
— Czy długo będziemy pić tę kawę? — pytam szeptem Selima.
— Zgodnie ze zwyczajem kawę się u nas obnosi trzykrotnie. Dopiero, gdy po raz trzeci się ją
poda, dobrze wychowany gość sam wstaje i wychodzi.
Swoją drogą doskonały to zwyczaj na nudnych gości, trzeba go przeszczepić na polski grunt.
Piliśmy więc dalej okropną goryczkę jak przymusowe lekarstwo, może nam doda werwy przy
zdobywaniu dalszych naorów.
Posiedzenie dłużyło się w nieskończoność. Właściwie nikt nic nie mówił. Najwidoczniej
miejscowi ludzie znajdują przyjemność w takim beztroskim siedzeniu. Czuliśmy się jak pod
pręgierzem. Tymczasem przez szczególną do nas sympatię szejk odwlekał trzecie podanie
kawy. Dopiero po godzinie dyskretnego ziewania ukazał się wybawca z mosiężnym
imbrykiem. Trzy hausty goryczki, parę wschodnich ukłonów z pięścią przy czole i oto jesteśmy
na pełnym słońcu południem już zabarwionego nieba.
— Radzę państwu nocować tylko w karakołach i mówił tymczasem nasz przewodnik.
— Dlaczego? — zdziwiłem się. — W Syrii nikt nas nie ostrzegał. Czyżby tutaj było gorzej?
— No, nie... — zająknął się nauczyciel — ale dużo jest Beduinów, właściwie to sami prawie
Beduin a u nich każdy, kto w polu — ten nieprzyjaciel, a najgorzej pokazać im broń, zaraz
napadną.
— Były już jakieś wypadki? — spytała Pimpa.
— A jakże. Rok temu przepłynęli tędy w takiej samej jak wy łodzi dwaj dżentelmeni
amerykańscy no i... — zatrzymał się.
— I co? — nalegała Pimpa.
— Zarżnięto ich, ale to dopiero za Bagdadem — dodał jakby dla usprawiedliwienia.
— Często ktoś tędy przepływa? — indagowałem dalej.
— Nie słyszałem więcej, chyba wy tylko i oni. Tutaj żadnych łódek nie ma, dopiero w dół od
Bagdadu.
— Ależ my nie wiemy, gdzie są karakoły, i nie zawsze takowy od strony rzeki widać. Więc
gdzie nocować?
— Nigdy w polu. Nigdy na odludziu. Lepiej zatrzymać się w byle jakim osiedlu i pytać o
szejka. Najbezpieczniej jest spać w gościnie. Żaden mahometanin gościowi swemu krzywdy
nie uczyni.
Dziękując za życzliwe rady odbiliśmy w dalszą drogę z podwójnym ładunkiem lęku.

U szejka

Swoją drogą strach ma wielkie oczy. Niechaj przeklęty będzie ów młody nauczyciel! Zatruł
nam spokój. Odtąd każdy mijany na brzegu człowiek wydaje się podejrzany i niebezpieczny.
Każdy stuk razi nerwy. Chorobliwie wytężamy wzrok i co chwila nadstawiamy ucha. Cały
świat już się przeciwko nam sprzysiągł. Na każdym zakręcie rzeki ktoś na nas „czatuje”...
Ciężką atmosferę nerwowego napięcia rozluźnia nieco poczciwa psina, Rakka. Czujna jest i
byle co, a zaraz nastawia uszy i szczeka. Nocami także wciąż nas budzi, ale wolimy to od
zarżnięcia w nieświadomości.
Ostatnią noc spędziliśmy na wodzie, oparci burtą kajaka o wysadzony aż na środek rzeki
rurociąg. Jedyny dostęp od strony brzegu prowadził do nas grzbietem tej właśnie rury, więc
każdej chwili mogliśmy uciec. Spaliśmy na przemian i w pozycji siedzącej, bo jedno z nas
musiało przecież trzymać się jakoś pomostu.
Rakka jest pierwszorzędnym marynarzem. Nie mając miejsca na spacery, łazi nam po kolanach
i ramionach lub prześlizguje się akrobatycznie wąskim paskiem bocznego pokładu. Lubi też
siedząc na dziobie obserwować mijane krajobrazy. Czasami coś się jej nie podoba, wtedy
groźnie warczy. Najtrudniej było z nauczeniem naszej biednej suczki, by załatwiała się na po-
chyłym i chwiejnym pokładzie, wolała przysiadać w tym celu na ciepłych, gumowych
poduszkach. Wrodzona inteligencja jednak i poczucie estetyki zrobiły swoje. Od kilku dni
nasza kochana Rakka, gdy tylko poczuje potrzebę, wnet pędzi na dziób i tam szeroko
rozstawiając uda kręci się wkoło własnej osi dopóty, dopóki nie dopasuje zadka do największej
wypukłości pokładu. Stąd już wszystko spływa do wody.
Ofiarowane nam hojnie naręcza daktyli okazują się mało jadalne, smakują jak lukrecjowe łyko.
Z całego olbrzymiego grona tylko parę owoców nadaje się do Przełknięcia. Kupowane przez
nas w kraju daktyle pochodzą ze specjalnych fabryk, gdzie poddane zostają długim i
skomplikowanym procesom moczenia. O czy, zna tych fabryk i firm eksportowych jest Basra.
Smak daktyla nie tyle zależy od gatunku palmy, ile od sposobu przygotowania go.
Od kilku dni jesteśmy śledzeni i ta świadomość do-bija nas nerwowo. Bo komuż na nas może,
u licha, zależeć? Faktem jest, że co pewien czas ukazuje się postać konnego Beduina. Pędzi
galopem nad brzeg, wrywa się tu kopytami, przysłania dłonią oczy, obserwuje nas przez
dłuższą chwilę, po czym znika za tumanem kurzu. Oczywiście wysnuwamy stąd
najprzeróżniejsze wnioski. Już się szykuje zasadzka. Tego wieczoru poderżną nam gardła.
Słowem, atmosfera coraz gorsza. Dlatego na nocleg dzisiaj wybieramy małą, bezludną
wysepkę. Z powodu braku łódek nikt nas chyba tu nie napadnie.
Już kolacja spożyta. Łóżka zasłane i płachta nad kajakiem rozpięta. Nagle Rakka szczerzy
zęby, warczy patrząc gdzieś w głąb wyspy. Wychylam w tamtym kierunku głowę i oto... na tle
księżycem świecącego nieba, zza czupryny krzewów wyłaniają się dwa ogromne, wilcze łby.
To nie są już szakale — nasi codzienni przyjaciele, tylko najprawdziwsze, stare wilki. Tego
tylko brakowało. Dusza mi truchleje. Rewolwer jak zwykle schowany w ceratowym worku na
samym dnie bagażnika. Nie mogę słowa wydusić, patrzę, biernie oczekując, co będzie dalej. I
oto niespodziewanie nad uszami zwierząt ukazują się puszyste kity przyjacielsko merdających
ogonów, a z boku wychodzi ku nam sędziwy pasterz.
— Marchaba, chaju! Witaj przyjacielu!
— Marchaba.
Usiadł przy kajaku i milczy. Zagadujemy, jak tylko potrafimy. Częstuję papierosem, byleby
nocą nie zarżnął. A on tymczasem, wciąż milcząc, nazbierał chrustu, rozpalił ognisko i poszedł
sobie. Psy za nim. Dokąd? Wszakże to wyspa. Czyżby miała połączenie z lądem? jeszcze nam
sprowadzi kogo na głowy. Ale zmęczenie dominuje nad przestraszoną logiką. Na wszelki
wypadek kładę rewolwer pod poduszkę i z dłonią na kolbie zasypiam.
Orzeźwiający świt wdarł się poprzez rozwartą płachtę namiotu lazurem nieba. Tuż obok, przy
płonącym ognisku siedzi trzech skulonych Beduinów. Uśmiechnęli się do nas poprzez
opadające na brodę wąsy.
I znowu cały dzień naorowego zygzakowania. Dzień? Może dwa, może trzy. Tych żółtych dni
umajonych pióropuszem palm, tych mrocznych dni przyprószonych lękiem nie pamiętam.
Płynęły jedne po drugich, plotły się codziennym, żmudnym wysiłkiem, to radością szczęścia
nabrzmiałe, to — goryczą rozczarowań. Wędrówka kajakiem jest jak życie, pełna
nieoczekiwanych problemów i dziwnych rozwiązań.
Zatrzymał nas trójbarwny proporzec posterunku, który się wyłonił zębami swoich strzelnic
spoza urwiska gliny. Na nocleg było jeszcze zbyt wcześnie. Słońce grzało pełnią zimowego
„upału”. Szkoda dnia. Ale zmęczeni ciągłym kryciem się po nocach, zapragnęliśmy
odpoczynku w całej pełni, odpoczynku pod strażą ludzi odpowiedzialnych przed prawem. U
bramy zastajemy posterunek.
Na szeroko rozsuniętych nogach, z daleko w bok odstawionym karabinem, czekał nas w
teatralnej angielskiej postawie „na baczność”, z nadętą twarzą „ważny” strażnik. Domyślam
się, że ktoś uprzedził ich o naszym tutaj przybyciu. Zupełnie inaczej bowiem wygląda arabski
karakoł bez tego lęku przed wizytacją. Ale i tak niedługo wytrwali. Ledwieśmy się w
ofiarowanej nam na nocleg izbie rozgościli, jak pokazowa warta opuściła swoje stanowisko.
Zielone mundury poszły w kąt. Nastrój rozleniwienia rozpanoszył się wszechwładnie. Gdzie
kto mógł, tam się rozłożył, od nadmiaru senności raz po raz błogo ziewając.
Nasz pokój sypialny nie posiadał okna, bo i po co? Jest to szczegół północnej architektury, tu
zupełnie niepotrzebny.
Gdy mrok już zacierał zębatą linię groźnej twierdzy grono stróżów bezpieczeństwa, w długich,
beduińskich płaszczach i czarnych, podwójnych sznurach na głowie, skupiło się przy
wieczornym ognisku. W imbryku gotuje się arabski czaj z miętą, a my siedzimy sobie, milcząc,
kołem na matach.
Czaj miejscowy popija się małymi szklankami, która aż lepią się od nadmiaru cukru. Takich
szklaneczek wypija się pięć do sześciu. A zresztą będą ci go nalewali, o naiwny wędrowcze,
dopóki nie wypowiesz magicznego słowa „kafi!” (dosyć). To słowo musisz znać, inaczej
smutna twoja dola!
Najczarniejszy z żandarmów wydostał z jakiegoś kąta coś w rodzaju domorosłej wiolonczeli, o
bardzo grubej, plecionej z końskiego włosia strunie, i pociągając po niej takimże niezdarnie
plecionym smyczkiem, jął wyśpiewywać przeraźliwie monotonną melodię. Jedynym;
lekarstwem na tak piękną muzykę byłby tu sen albo może ucieczka. Przez grzeczność jednak
nie mogliśmy zastosować żadnego z nich. Zasłoniłem tylko czy dłoń mi, bo się, biedne, same
mrużyły.
Zasadniczą cechą arabskich „pieśni” jest charakterystyczne stęknięcie przy nagłym urywaniu
ostatniej zwrotki. Ten śpiew szedł kołem. Jakby się każdy chciał przed nami popisać. Najdłużej
basetlę trzymał sam komendant. Wył jak pies do księżyca, tylko bardziej ochryple, krtaniowo i
sztucznie. Chwilami wyglądało, jak by się dusił. Wreszcie kolejka przyszła i na mnie.
Uprzejmie podsunęli instrument. Ująłem w dłoń smyczek i ciągnąc nim, jak mogłem,
najmonotonniej zacząłem wyśpiewywać ochryple: „Salam alejkum! Alejkum salam!” — ale nie
wzbudziłem żadnego zachwytu. Słuchacze zachowali godną powagę, jako że nie wypada śmiać
się z gościa.
Nie wiem, jakim cudem, ani pchły, ani pluskwy nas dzisiaj nie gryzły. Widocznie wielbłądzie
burnusy zrobiły swoje. Podobno robactwo nie znosi zapachu tej wełny.
Następna z kolei noc to jedno z najbardziej romantycznych wspomnień mojego życia. Nie
wiem, czy mi wystarczy dzisiaj słów, aby po tylu latach odtworzyć wiernie ówczesną
atmosferę. Przymrużam oczy i widzę, a raczej odczuwam paniczny lęk, bo słońce już zaszło,
mrok zatuszował linię brzegu, zewsząd słychać modlitewne zawodzenia Beduinów, a my,
zabłąkani w tym obcym świecie, nie wiemy, gdzie się podziać, gdzie obrać miejsce na nocleg.
„Nie nocować w dzikim polu!”, „Nie nocować poza ludzkim osiedlem!” — dźwięczą wciąż
ostrzegawcze słowa nauczyciela.
Co robić? Żadnego tu osiedla nie widać, tylko rozproszona masa czarnych, beduińskich
namiotów.
Wtem na tle zachodniej łuny zarysował się ostry profil konnego jeźdźca. Chwilę zamarł w
bezruchu, po czym zdarł karabin z ramienia i wycelował we mnie. Głupio naiwnym odruchem
zasłoniłem się piórem wiosła. Wyczekuję na strzał. Kajak spływa z prądem. Widzę
skamieniały, zdumiony wyraz twarzy wpatrzonej w przestrzeń Pimpy. Trwa to, zda się, w
nieskończoność. Wreszcie Arab opuszcza broń. Lekceważący ruch ręki. Zdarł rumaka i pognał
precz. Dał tym razem spokój. Niech sobie płyną przeklęte giaury! Ale my dość Cięliśmy
eksperymentów. Na przeciwległym brzegu kilka sylwetek ludzkich, u ich stóp dobijamy.
Wyciągam przyjacielsko dłoń i mówię:
— Ana thaiffak oh szejk! Jestem twoim gościem szejku!
— Halbatt halil! — odpowiedział i gestem kazał iść za sobą.
Poszliśmy ufni jako baranki na rzeź. Co mamy stracenia? Beztrosko zostawiliśmy na brzegu
niczym nie zabezpieczoną łódkę. Nawet okiem nie rzucam poi siebie. Nie wolno zdradzić
niepokoju. Arabowie są czuli i przewrażliwieni na temat honoru. Kroczymy za szejkiem,
wspinamy się na wysoki brzeg i oto przed nami czarne namioty, jeden duży jak hangar, tam
właśnie wchodzimy. W końcu namiotu pali się ognisko, przy nim przykucnęło paru starych
brodaczy. Powstali, pochylili się czołobitnie — to białym gościom „się należy”. Za nami, jak
na czarodziejskie zawołanie, zaczęli się do namiotu wtaczać Beduini. Ani jednej kobiety, sami
mężczyźni. Wciąż słychać powitania: „Salam alej-kum!” „Marchaba!” „Salam!” Kłaniają się,
siadają matach. Każdy przynosi swoją. Wszyscy z nożami. Tylko my jedni bez żadnej broni.
Siedzimy vis a vis szejka i owych starych brodaczy. Zresztą większość zebranych — to
starszyzna. Coś do nas mówią. Tłumaczą na palcach. Najstarszy, widocznie ojciec szejka,
wpada w złość, aż mu się ze wściekłość kły świecą. Gniewa się, że go nie rozumiemy. Dokoła
ognia robi się tymczasem coraz ciaśniej. Pijemy czaj. Wreszcie przynoszą wielką misę pełną
jakichś rozwleczonych w kapuścianym sosie blinów. Następuje chwila konsternacji. Nie
wiemy, jak jeść. Widzę, jak najbliższy sąsiad zatapia swoją osmoloną rękę i napełnia nią usta.
Ale i ta poglądowa lekcja zawodzi. Pimpa wciąż jeszcze siedzi jak ogłupiała, więc inny starzec
bierze uciekaj liść kapusty i wkłada go w półprzytomnie otwarte usta Pimpy.
— Kois, kitir kois! — zacmokali wszyscy z uznaniem, przemogłem i ja wstręt. Swoją drogą
wyjątkowo nieapetycznie wyglądała ta ich kapuściana potrawa. Szczęściem misa powędrowała
dalej i dano nam spokój.
Sługa z przewieszonym przez ramię ręcznikiem jął polewać z mosiężnego dzbanka wodę na
ręce biesiadników. Polewał oszczędnie i na koniuszki palców, tak że to „mycie się” wyglądało
raczej na rytualny zabieg.
Gdy misę jadła sprzątnięto i sługa wyniósł się z resztką wody, na pierwszy plan wysunęła się
grupa młodych Beduinów. Ustawili się oni szeregiem, klękli na ziemi, chwycili szeroki płaszcz
w zęby i tym sposobem w kręgu skąpo świecącego ogniska, ponad kurtyną z płaszcza
uformował się wyrównany szereg iskrzących się, czarnych źrenic i biało wyszczerzonych
zębów.
Szejk zdjął z palca złoty, gruby pierścień i wręczył go któremuś z klęczących.
Gra się rozpoczęła, tak dobrze znana u nas w Polsce gra w „pierścionek”.
Ktoś wystąpił przed front i na ochotnika zaczyna zgadywanie. Wpierw długo i uważnie
przygląda się twarzom grających. Zbliża się do nich, to znów oddala, gorączkowo biega na
boki. Czasem przyskakuje do czyjejś twarzy, groźne wykrzykując zaklęcia. Trwa to wszystko
długo, aż wreszcie wskazując na któregoś z graczy, woła:
— Ty masz! Oddaj!
Niestety, pierścień ma kto inny, więc nowy ochotnik zaczyna zgadywanie. Widocznie wartość
tej gry polega na sugestywnej sile zgadywania i soczystości zaklęć. Jakże żałowałem w tej
chwili swojej językowej ignorancji. Nie rozumiałem i nie mogłem tych wrzasków
przetłumaczyć. Może to właśnie było przyczyną, a może Poprzednie zmęczenie, że po godzinie
tej bądź co bądź Monotonnej gry zechciało nam się spać i brody zaczęły opadać na pierś, a
powieki na oczy. Szczypałem Pimpę,
a ona mnie. Ratowaliśmy wzajemnie honor, jak się tylko dało, ale senność robiła swoje, a do
tego jeszcze dym z ogniska.
Nie wiem, kiedy zbudził mnie z tej mojej drętwoty niesamowity, duszący się, ochrypły, starczy
wrzask. Poderwałem zasypiającą głowę. Wszystko to samo. Nic się pozornie nie zmieniło.
Pimpa siedzi obok, ogień płonie, a w jego odblasku migocą źrenice i białka beduińskich
chłopców, tylko zęby im się czemuś trzęsą i cały płaszcz chorobliwie dygocze.
Oto przed nimi na ziemi w pozie czającego się do skoku lamparta leży chudy starzec. Wyciąga
przed siebie ramiona, krogulczo nastawia szpony. Zrywa się nagle. Przypada twarzą w twarz do
graczy. Zgięty wpół tupie piętami i opętańczo krzyczy.
Blady strach padł na otoczenie. Kogoś zarzynają? Zwariował? Dlaczego wrzeszczy?
Już odskoczył. Padł na plecy. Rzuca się w konwulsjach. Pianę ma na ustach, błędne oczy. Co
jemu jest — Co jemu — pytam przestraszonym wzrokiem szejka, a ten się tylko uśmiecha i
pokazuje palcem na niebo. U nich wszystko dzięki Allahowi. A tymczasem starzec już
wyzdrowiał. Oszalał tym razem i lata. Bies go opętał chyba. Skądże tyle sił w takim starym
ciele! Biega od gracza do gracza. Przystawia swój długi, suchy palec do kolejnych nosów.
Wrzeszczy, piszczy, chrypi, wyklina. A im dalej, im więcej słów, tym bal dziej trzęsie się
płaszcz w zębach, tym większe przerażenie w oczach biednych chłopców. Dobrych kilkanaście
minut trwa to szaleństwo, aż w końcu pada okropny, rozdzierający krzyk: „Daj!” i w
odpowiedzi potoczył się po ziemi szejkowy pierścień.
To mi dopiero wielki artysta dawnych, „przedwojennych” czasów! Zagrał rolę mistrzowsko.
Nastraszył i odgadł. Odgadł od pierwszego razu. Winowajca — posiadacz pierścienia nie
wytrzymał nerwowo, nie zdzierżył tylu przekleństw, załamał się, zdradził siebie lękiem źrenic.
To była dopiero prawdziwa arabska gra w pierścionek, dla której warto było płynąć aż z Rakki
kajakiem.
— Chcesz spać? — spytał wreszcie Pimpę szejk, przekrzywiając głowę i mrużąc oczy. Taki
gest każdy zrozumie.
— Ależ tak, tak! — odkrzyknęliśmy chórem.
Wskazał ręką wolną przestrzeń na ziemi. Nie wzięliśmy z kajaka naszych gumowych materacy,
ale co tam wygoda! Na kamieniu bym teraz spał. Ułożyliśmy się obok siebie, a dokoła na
tymże piasku legli pokotem inni szejkowi goście. Nie wiem, co nastąpiło dalej. Mając nad sobą
czarny dach beduińskiego namiotu, a obok śpiących co najmniej czterdziestu rozbójników i
czterdziestu Ali Babów, zasnąłem jak nigdy beztrosko i jak nigdy spokojnie.
Zbudził mnie promień słońca myszkujący po powiekach. Otworzyłem szeroko oczy. Namiot
był pusty. W jego przeciwległym końcu, przy szeroko odchylonej płachcie, na małym
dywaniku, zwrócony twarzą do wyjścia modlił się nasz szejk. Smętne, gardłowe dźwięki tłumił
miękki pułap namiotu.
Pimpa przecierając oczy siadła półprzytomnie.
— Co to? Kto to?
— Żyjemy — stwierdziłem spokojnie.

Hit

I nasz emir Rzewuski, i angielski pułkownik Lawrance zakochali się w Arabach, poznali ich
może i mieli rację. Cóż na ten temat mogę a powiedzieć. Mój sąd zbyt powierzchowny i nazbyt
subiektywny. Nie pozostało po nich w mojej pamięci cieplejszego kątka. Prześliznęli się obok
mego życia, nie zasługując na bliższy sentyment.
Dla mnie Arab jest uosobieniem mężczyzny-samca czupurny, ambitny, odważny, wybuchowy,
silny i przystojny. W Aleppo miałem doskonałą sposobność obserwacji życia z okna hotelu.
Dosłownie co piętnaście minut wybuchała gdzieś bójka. Nawykły do tego tłum przechodził z
najwyższą flegmą, rozrywano walczących, polewano ich zimną wodą lub odbierano noże.
Nigdy w żadnym kraju nie widywałem tylu nożowniczych zwarć o byle co, jak właśnie tutaj, u
Arabów. Poza tym życie Araba to rutyna, pełna zewnętrznych, indywidualnie
nieprzemyślanych czynności nakazanych Koranem. Chyba żaden prorok-reformator na wniknął
tak dalece w szczegóły życia prywatnego jak Mahomet. Przede wszystkim gimnastyka: co
najmniej 5—6 razy dziennie wybijanie pokłonów i to nie byle jakich. Trzeba naprawdę mieć
nie lada trening, żeby bez pomocy rąk wstawać z klęczek i znowu upadać. O tym obowiązku
nie zapomni żaden muzułmanin.
Pamiętam, jechaliśmy któregoś dnia autem na przejażdżkę, nagle szofer zatrzymuje maszynę,
wysiada, rozściela swój płaszcz dosłownie na środku drogi i zaczyna bić pokłony.
Jak bezmyślnie traktuje się koranowe nakazy, niech służy następujący przykład: oto każdy
wierny musi po załatwieniu fizjologicznych potrzeb umyć ręce, a po jedzeniu ponadto spłukać
usta. Arabowie przeważ płuczą usta również i w tym pierwszym wypadku, a nie zawsze bywa
czysta woda pod ręką, więc wszystkie czynności odbywają się w kucki obok jednej i ta samej
kałuży.
Arabowie nie znoszą psów. Racja taż sama — zawsze to ślina psa ma być „jadowita”. Więc
Arabowie skrupulatnie i pospiesznie podbierają poły swoich brudnych płaszczy, aby
przypadkiem nie skalać ich dotknięciem przebiegającej Rakki. Z tych samych powodów nie
wolno cudzoziemcowi (giaur przeklęty!) nalewać wody ze wspólnego naczynia.
Gościnność także jest nakazana Koranem, chociaż pozornie płynie „z serca”.
Kilka dni żaglowania wśród naorów i nowe miasto: Hit. Wjazd do miasta odbywa się bardzo
szumnie. Sam gubernator zaprosił do swego domu, a kajak polecił wziąć na przechowanie do
magistratu. W tym celu zjawił się nad brzegiem oddział policji. Gdy przyszło co do czego, tłum
arabskich podrostków wyrwał Pacyfistą z rąk policjantów. Utworzył się olbrzymi pochód. Na
czele, na barkach co najmniej dwudziestu malców, sunęła łódź, po obu jej bokach szpaler poli-
cjantów, a z tyłu reszta społeczeństwa. Każdy o coś pytał i każdy się chciał przynajmniej
dotknąć jej kadłuba.
Gubernator urządził na naszą cześć uroczystą kolację. Zaprosił paru przyjaciół, ministrów z
Bagdadu. Wszyscy w strojach irackich: białych płaszczach rozciętych od dołu po kolana i
odsłaniających za każdym krokiem europejskie skarpetki na podwiązkach. Zdaje się, uważane
jest to za wyższy szyk. Głowy biesiadników zdobią wielkie, drobno kratkowane, szare chusty
przyciśnięte do góry dwoma kołami z czarnego sznura, a na nich srebrne guzy.
Rozmowa przy stole toczy się w języku angielskim. Zadawane pytania świadczą raczej o
naiwności niż o wiedzy. Orientacja w stosunkach europejskich zakrawa na humoreskę. Do stołu
podano sztućce. Po chwili jednak wszyscy prócz nas zajadają palcami. Jedzenie wspaniałe:
baranina z ryżem i migdałkami w sosie z lekka paprykowym. W ogóle Arabowie są mistrzami
w gotowaniu ryżu w różnych kombinacjach. Prażą zawsze bez wody, tylko z tłuszczem.
Wnętrza arabskich domów są przeładowane poduszkami, stołeczkami i mosiężnymi tacami.
Największą ozdobę stanowią rodzinne fotografie. Pokazywanie ich z detalicznym
tłumaczeniem zachodzących koligacji stanowi chlubę i dumę każdego gospodarza. Fotografie
typowo familijne: symetrycznie rozstawione postacie w banalnych pozach, o uroczystych
twarzach i z rękami na baczność.
Po zakończeniu kolacji z ust zebranych biesiadników zaczęły się wydobywać nieartykułowane
dźwięki. Każdemu się odbijało. Nikt ust nie zakrywał i dźwięku nil tłumił. Wprost przeciwnie,
każdy się starał zamanifestować swoją sytość jak najdokumentniej, a na końcu wykrzykiwał:
— El chamdu, lilia! — co znaczyło: „Dzięki, Ci Boża za takie dobre dary!”
Potem, z biegiem czasu, i my nauczyliśmy się tej „przyzwoitej” czkawki. Jest ona wskaźnikiem
dobrego przyjęcia, zadowolenia i wdzięczności. Bez tej czkawki gospodarz może się obrazić, a
w każdym wypadku źle pomyśli o swoich gościach.
— El chamdu, lilia — krzyknąłem możliwie najgłośniej, ale nieodpowiednio, bo słowa
powinny trą jednocześnie z czkawką. Dobre wychowanie wymaga twardej szkoły.
Nocujemy u miejscowego lekarza. Umeblowanie tli europejskie, tylko kurz nie ścierany, bo i
kto ma tego: dopilnować? Żona nie wychodzi z pokoju sypialnego i kuchni, żeby się nie spotkać
z obcymi mężczyznami.
Rano, kiedyśmy zeszli na śniadanie, gospodarz przyjmuje nas w nocnej koszuli wypuszczonej
na wierzch spodni, drapał się przy tym obu rękami po udach i prężył ramiona, szeroko
ziewając.

Niedaleko Hitu leżą gorące źródła asfaltu. Lekkie chyba będzie piekło tym ludziom, skoro za
życia, już na ziemi, gołymi rękami wyłapują asfaltowo-smolistą gotującą się masę i kładą ją
plackami na obok biegnącą szosę. Same źródła — to niewielkie, okrągłe, czernią ziejące
dziury, w których bulgocą bąble żyworodnego asfaltu. Smród smoły czuć dokoła na kilka
kilometrów. Brudna, nie oczyszczona jeszcze, ropa naftowa rozlewa się swobodnie w
niewielkie, pawiookie sadzawki. Rzucona do takiej sadzawki zapałka wybucha nagle efek-
townym płomieniem.
Kiedy siadaliśmy na łodzi, aby płynąć dalej, każdy z nowo poznanych przyjaciół, Arabów, czuł
się w miłym obowiązku coś nam na drogę przynieść. Nigdy więc chyba spiżarnia Pacyfisty nie
była tak obficie zaopatrzona jak teraz.
Wiatr przeciwny, a na dłoniach mamy już krwawiące odciski. Nie pomogła nawet parodniowa
przerwa.

Water-closet

Na całym Eufracie są chyba tylko dwa mosty, jeden z tych dwóch leży właśnie pod
miasteczkiem Felodia. Widocznie, żeby weselej wyglądał, wymalowano go na kolor
jaskrawoczerwony. Most ten prowadzi wprost do Bagdadu.
Zdawałoby się, skoro jest most, powinna być i droga, tymczasem jest zupełnie inaczej. Zjeżdża
się z przęseł mostowych wprost na bezdroże, na glinę pustyni. Nawet kolein samochodowych
tutaj nie widać, tak sucho i twardo. Auta, niby mądre pająki, rozpełzają się każde w swoją
stronę, gnając przed siebie jakimś sobie tylko właściwym instynktem orientacji. Tylko nasze
auto zabłądziło, bo zamiast do śródmieścia Bagdadu, przywiozło nas wprost przed drzwi
urzędu celnego. Widocznie nie każdy szofer jest posłuszny jakimś tajnym nakazom władz.
Zabrano kajak i złożono pod plombą.
Przypomniała mi się Turcja. Zaczęła się bieganina od biura do biura, od okienka do okienka,
ażeby wybronić; biednego Pacyfistą. Przy tej okazji trafiliśmy do gmachu policji irackiej, a
wówczas przypomniałem sobie o tragicznym losie naszych kajakowych amerykańskich
poprzedników. Dlaczego ich zabili? Jaka mogła być tego przyczyna? Należy sprawę wyjaśnić.
Zapisujemy się na listę interesantów do szefa żandarmerii Iraku. Oa chyba musi coś wiedzieć.
Jest godzina dziesiąta rano; Czekamy godzinę, dwie — nic, cisza. Pimpa się kręci.
— Może zrezygnujemy z tej audiencji? — pyta.
— Skorośmy przesiedzieli już dwie godziny, wył trwamy do końca.
— Łatwo tobie mówić, kiedy ja chcę do toalety..
— Więc idź.
— Nie wiem, gdzie to jest, i nie wiem, jak to angielsku.
— Chyba watercloset, przecież to angielska nazw
— Może byś ty poszukał, ja się wstydzę.
Ano, cóż robić. Idę na zwiady: korytarz szeroki i długi. Spaceruje po nim wytwornie
umundurowany żandarm w czarnej, furażerce. Nieśmiało podsuwam się boczkiem i
zażenowanym szeptem zapytuję:
—Please, where is watercloset?
— What?! — wrzasnął na cały głos. — Watercloset?! — powtórzył prawie krzykiem, a fatalne
to słowa kilkakrotnym echem odbiło się od ścian korytarza.
— Yes — bąknąłem skonfundowany — watercloset-
— Just a moment please! Chwileczkę! — zasalutował żołnierz i pędem podbiegł do
pierwszych z brzegu drzwi. Ani się spostrzegłem, jak staliśmy już na progu olbrzymiego
pokoju biurowego z co najmniej dziesiątkiem stołów urzędowych. Dziesięć młodych panien
utkwiło w nas swój pytający wzrok.
— Czy panie wiedzą, co to jest. Ten oto gentleman — przemówił żandarm wskazując na mnie
z wymuszoną gracją — poszukuje watercloset.
Chwila konsternacji. Panny spoglądają jedna na drugą w najwyższym zakłopotaniu.
Nie, nie wiedzą.
Policjant nie daje za wygraną. Pędzi do drzwi następnych, potem dalej wzdłuż korytarza, a ja
za nim. Skutek wszędzie ten sam. Nikt nie wie, co to jest water-closet i to słowo fatalnie leci
przez cały, kilkupiętrowy gmach policji bagdadzkiej i niepokoi każdego swoim tajemniczym
brzmieniem. Ten dżentelmen (to znaczy ja) koniecznie chce water-closet. Nie widząc końca
swojej kompromitacji, wycofuję się z korytarza do poczekalni komendanta.
— Co się stało? — pyta Pimpa. — Dlaczego jesteś taki czerwony?
Już chciałem opowiedzieć całą historię, gdy nagle sekretarz zawołał nas przed oblicze szefa
policji.
Dzieje biednych kajakowców amerykańskich okazały się dobrze znane komendantowi. Wina
leży po stronie zamordowanych. Jakże można było być aż tak naiwnym! Widocznie chcąc
zaskarbić łaski tubylców, rozrzucali ci Amerykanie pieniądze, gdzie trzeba i nie trzeba, płacili
za wszystko z naddatkiem, dawali hojnie bakszysze, jednym słowem wyrobili sobie opinię
krezusów, skutkiem czego którejś tam nocy zakradli się złodzieje do namiotu w celu grabieży, a
że Amerykanie mieli broń, więc wybuchła walka. Koniec z góry przesądzony...
Komendant ze smutkiem rozłożył dłonie:
— Państwo rozumieją, nawet w Nowym Jorku bywają zbrodnie, a może nawet więcej niż w
Iraku — dodał.
W tymże momencie otworzyły się drzwi, a w nich stanął rozpromieniony żandarm z korytarza:
— Melduję sir — zasalutował służbiście — że znalazłem.
— Co znalazłeś? — zmarszczył brew komendant.
— Znalazłem watercloset, ten gentleman szukał... może iść za mną, to pokażę.
Komendant wstał i wskazując drzwi, wersalsko się skłonił w naszą stronę:
— Myśmy już, zdaje się, skończyli, nieprawdaż? Teraz państwo mogą iść za żandarmem do
tego watercloset.
Wyszliśmy jak zmyci, zdając sobie jednocześnie sprawę, że nawet szef policji Iraku nie
rozumiał w tym momencie, dokąd nas kieruje, bowiem żaden szanujący się Anglik (a tym
bardziej wychowanek angielski) nie będzie się zastanawiał nad faktycznm znaczeniem uży-
wanego popularnie skrótu: „W.C.”, czyli fonetycznie: „Dablju si”. Słowo „Dablju si” każdy
zna, ale tylko i wyłącznie cudzoziemiec przetłumaczy te dwie litery: „W.C.” dosłownie i powie
„watercloset”. Jasne, że ani żandarm, ani panienki, ani sam szef tego nie rozumiał.
Bagdad, miasto tysiąca i jednej bajki, nie jest bynajmniej takie bajeczne, chyba najmniej mi się
podobało ze wszystkich widzianych dotąd miast Wschodu.
Kilka przedziwnie pięknych, dywanowo wzorzystych meczetów tak się szeroko rozrzuciło po
mieście, że utonęły w ogólnym natłoku tandety kolonialnych gmachów.

Jedyną, względnie szeroką, główną ulicą Bagdadu, romantycznie zwaną ulicą Harun al
Raszida, jedziemy „arabami” (parokonne dorożki) wzdłuż rzeki Tygrysu „d mostu do mostu.
Można sobie na ten luksus pozwolić, gdyż środki lokomocji są tutaj nadzwyczaj tanie, postoju
dorożek tu nie ma. Jadą one ciągłym, nieustannym, ruchomym rzędem i klient musi zdążyć
skoczyć lub wyskoczyć. Najkomiczniejsze zaś są autobusy, gdzie szoferzy na widok „dobrego”
gościa wychylają się z drzwiczek, serdecznie zapraszając do środka, a nawet proponując niższą
cenę. Szumnie zwane „mosty” są to pontonowe przerzutnie, kiwające się straszliwie pod
każdym przejeżdżającym samochodem.

Raj

Długie tygodnie monotonnej gliny upstrzonej sześcianami takichże rudych, płaskodachych

domków. Żadnego urozmaicenia, ludzie też tacy sami: krzaczaste brwi, sępie nosy, a ponad tym
drobno kratkowana, fałdami opadająca na ramię, szara chusta, spięta u wierzchołka głowy
dwoma sznurkami czarnej bawełny. Europejskie marynarki na wierzch białych płaszczy — to
najbardziej popularny strój mężczyzn. A spod poły marynarki wygląda czasami dyskretnie
głowica zakrzywionego kindżału.
Ziemia, im niżej ku morzu, tym bardziej urodzajna. Więc ogrody większe i pola pszeniczne
coraz szersze. Co kilkanaście kilometrów — przystanie dla rzecznych statków z ładunkami
pszenicy. Widocznie musi być tania, skoro w takim stanie idzie na sprzedaż — oczyszczona i
drobna. Skądże mogłaby być czysta, skoro kopytami osiołków młócona albo przemyślny i
chytrym sposobem na szosie pod samochodowe koła rzucana. Rozgrzany upałem dnia asfalt
klei się do ziarna, czerni więc go i zapachami terpentynowymi przejmuje. Ale kto by tam
zważał na takie szczególiki! Nie oni będą jedli, tylko biali w odległej Anglii.
Od czasu do czasu trafiają się czarne namioty osiadłych już na stałe Beduinów. Dokoła
każdego z nich obiega wał gałęzi i traw dla zabezpieczenia przed chłodami zimy.
Miasteczka jednako brudne, parujące czosnkiem i potem, a ponad wszystkim — ruchliwy,
chaotyczny wrzask o tęsknej, specyficznej melodii Wschodu. A wszędzie i zawsze półmroczne
korytarze bazarów dzwoniące młoteczkami na miedzianych tacach.
Wyrugowane łokciami cywilizacji, znikają naorów zębate koła. Różne elektryczno-parowe
pompy czarnymi nosami gumowych rur wysysają wodę. Ale wystarczy kilku kroków, jeden
niedyskretny wypad ponad ochronny wał wybrzeża, a ujrzysz przedpotopowy pług z drzewa,
zaprzeczenie wszelkiego postępu: ciężka, z grubsza obciosana kłoda, jaką orali tutaj, zanim
jeszcze ich prorok Mahomet zaczął nauczać.
Woda z pompy niedaleko sięga. Im dalej od brzeg tym jej mniej połyskuje w irygacyjnych
rowkach. Siedem kroków przejdziesz i już skończyła się uprawna gleba. Dalej, kędy wzrok
obrócisz, znana ci pustynia porosła krótką, wypaloną słońcem trawą.
Naamaniah, nieco większe miasteczko, minęłoby bet barwnie w naszym włóczęgowskim życiu,
gdyby nie to epokowe wydarzenia: po pierwsze przyszedł „mister Leon”, zjawisko wcale
niepowszednie, i on to spowodował ową pamiętną noc.
Mister Leon jest Amerykaninem, mieszkańcem Bagdadu. Ma za sobą czteroletnie studia
handlowe w Londynie i te studia właśnie stały się powodem jego nienasyconych tęsknot.
Pokazuje fotografię rzeczywiście ładnej Angielki, wzdycha do niej niczym Don Kichot do
Dulcynei. Oczy przewraca i znowu wzdycha, tak ciężko mu dzisiaj w atmosferze archaicznych,
muzułmańskich obręczy wobec smaku wolności europejskiego kochania.
Z mister Leonem spacerujemy długo zboczami łagodnych okolicznych pagórków, zwiedzając
grobowce szejków — dziś bezimienne, legendą tylko owiane.
Pogodne dotychczas niebo zakryło chmurami księżyc i chłodny wiatr przyszedł od północy. —
Gdzie państwo nocujecie? — spytał mister Leon troskliwie. — Mam niewielki pokoik. Sam
mogę się przespać u kolegi, więc służę.
— Ależ nie, gdzież tam. — Nie opuścimy kajaka — uparliśmy się bez sensu i racji. —
Będziemy spać na rzece.
— idzie burza, musicie być zabezpieczeni — namawia jeszcze.
Nic nie pomogło. Zwłaszcza Pimpa jest nieustępliwa. Jej uporu nikt nie przełamie.
— A więc zgoda — powiada mister Leon — urządzę was na którymś z country boats (barka).
Tak też się stało. Bardzo uprzejmy kapitan oddał do naszej dyspozycji kabinę o dwóch
pryczach. Przenieśliśmy zaraz do niej wszystkie nasze manele, a zadowolona Pimpa przystąpiła
przy blasku olejnej lampeczki do cerowania pończoch i skarpet.
Gdzieś o szóstej wieczorem za cienką drewnianą Przegrodą, w sąsiedniej kabinie, zaczął swe
modły jakiś nabożny pielgrzym. Podobno wraca on z Mekki. Wyśpiewuje wersety z Koranu
głosem gardłowym, zachrypłym, sztucznie zduszonym. Melodia niezmiennie ta sama. Poprzez
szparę widzimy jego rytmicznie kiwającą się, długą, siwą brodą i niskie pokłony na
skrzyżowanych piętach. Zawodzi tak bez przerwy piątą godzinę. Jest już wieczór — kwadrans
po dziesiątej.
Początkowo staraliśmy się nie słuchać i wysiłkiem woli otrząsnąć jakoś z siebie te chrypliwe
jęki, ale M nie dało. Jak uprzykrzone muchy lepią się one do uszu, wżerają się w mózg,
absorbując całkowicie. Można oszaleć! Mówimy ze sobą jak najgłośniej, nucimy piosenki —
nie pomaga. Ten monotonny, opętany śpiew przebija się nam przez myśli. W skroniach ucisk,
głowa pęka. Co robić?
— Poczekaj! — powiadam nagle, olśniony wynalazkiem. — Już mam na niego sposób!
Zobaczysz, skapituluje!
Zaczynam wyć na cały głos „W garnku dziura, mój ty Romciu”. Wyją tak bez wytchnienia
przez czterdzieści i pięć minut, ale starzec nie poznał się na kawale i nie ustępuje. Dałem więc
spokój. Przegrałem walkę. Gdzieś około północy, znużeni do ostateczności zasypiamy.
Niedługi to był sen. Piorun jak sto diabłów poderwał z łóżka. Zaraz po nim drugi i trzeci.
Podobną kanonad? nawet wyobrazić sobie trudno. Piekło się rozwarło nad nami. Blaszany dach
kabiny rezonuje i wzmacnia każdy dźwięk do tysiącznej potęgi.
— Jeszcze trzaśnie w ten dach — pociesza Pimpa. Wszakże żelazo przyciąga pioruny!
W tej chwili potopowy deszcz lunął na blaszany dach, zabębnił, zadzwonił, zaszumiał. Usta
Pimpy cos mówią, ale nie słychać. Niesamowity wprost harmider. I oto na domiar wszystkiego,
ten blaszany dach okazuje się dziurawy. Woda ciurkiem leje się nam do łóżek. Stosunkowo
najlepiej jest pośrodku, między pryczami. Schodzimy więc na podłogę. Rozkładamy gumowe
materace. Na poziomie łóżek napinamy brezent, ale i to mało pomaga. Wody wciąż przybywa.
Dosłownie zaczynamy pływać. Jeszcze trochę, a kabina zamieni się w pływacki basen. Z racji
porywistego wiatru statek, mimo że jest mocno przycumowany do brzegu, huśta się z boku na
bok i woda w kabinie szumiącą falą przelewa się przez materace, podpłukując nam plecy. Nie
wiemy, co jest lepsze: siedzieć w niej na podłodze, czy znowu przenieść się na mokre łóżka,
mając tam dodatkowo strumienie na głowę.
W takim stanie zastał nas poranek. Nie mieliśmy już suchej nitki na sobie. Rozpoczęło się więc
suszenie na piecach i na słońcu, które na szczęście wyjrzało spoza chmur. Poczciwy kapitan
pomaga nam w rozwieszaniu ubrań.
Kapitalny zbieg okoliczności! Oto łączymy się z Eufratem, czyli nocujemy na zbiegu dwóch
rzek, zwanym Szat-el-Arab. Jest to biblijny raj i dziś właśnie mamy Wigilię Bożego
Narodzenia.
Jeżeli kiedykolwiek wyobrażałem sobie raj boski, cudowny, kwitnący, aromatyczny i
rozśpiewany anielskimi ptakami, to rzeczywiście miejsce dzisiejszego noclegu odpowiada tym
wszystkim marzeniom. Daktylowa palma jest sama w sobie piękna, ale pojedynczo ginie,
zaciera się z tłem otaczającej pustyni. Potem w delcie Eufratu, gdzieś tam pod Basrą, cały
horyzont utonie w daktylowych lasach, ale wyrosną one na błotach czarnych, cuchnących,
lepkich — jako produkt handlowych kalkulacji. Tu natomiast, w Raju, bukiety palm rozsiały
się dobrowolnie, jak gdyby dla dekoracji, bez żadnych merkantylnych intencji. Nie żadne błoto
pod nimi, tylko puszysta łąka pełna żywotnych soków zaczerpniętych hojnie z obu na raz,
wielkich rzek. Łąka tak świeża, miękka i przytulna, że nie tylko adamowy małpolud, ale i
dzisiejszy, rozdelikacony mieszczuch z rozkoszą by się tutaj turlał wchłaniając słońce
umiarkowanie gorące, bo wiatrem rozstaju ochłodzone.
Siedzimy na małej polanie w obramowaniu skrzydeł nieletnich palemek, a pełnia księżyca
rzuca na nas pierzaste cienie.
Pimpa rozściela biały obrus, kładąc pod nim źdźbła syryjskiej trawy dla tradycyjnej wróżby.
Kolacja wigilijna ma być wspaniała, a oto menu:
Menu wigilijne:
1. Zupa z ryby
2. Ryba smażona
3. Sardynki
4. Ryż (więcej rodzynek niż ryżu)
5. Daktyle
6. Pomarańcze
7. Granaty
8. Chobys (chleb arabski)
9. Herbata (z cukrem!).
Jesteśmy zupełnie sami. Eufrat srebrzy się prostą, szeroką taśmą, dziś godnie wygładzoną na
uroczystą noc Bożego Narodzenia. Wiatr ustał. Kudłatym łbem przywarował. Wywiesił
zziajany jęzor na znużone biegiem łapy i ciężko oddycha gorącem parującej wody
Ach, jakże mu przyjemnie w rajskim ogrodzie, bez zgiełkliwego szczebiotania ludzkich
szczeniąt! Dobry Bóg wygnał stąd człowieka, więc do dziś dnia wstydu się tutaj powrócić. Oto
siedzi jakaś dziwna para obdartusów, ale chyba nie Adam, chyba nie Ewa. Spogląda na nich
zmęczony wiatr spod oka i myśli: „Pół
Skąd? Dlaczego? Sami jedni w taką noc? Czyżby także skusiło owo drzewo wiadomości
dobrego i złego? A może jabłka szukają?”
— Pimpa?
— Co?
— Wszystkie nasze wysiłki warte są tej jednej nocy w Raju! — To drugi Raj w ciągu naszej
podróży.
— Inny. Każdy z nich jest inny, I każdy wart tych wysiłków. Każdy Raj trzeba zdobyć. Tym
piękniejszy, im ciężej zdobyty.

Basra

Przybywamy późnym wieczorem. Czujemy się tu jak zabłąkany królik pośród stada słoni.
Wydaje się nam wciąż, że któryś ze statków lub owocowych kutrów przygniecie nas sobą i
zmiażdży w proch naszą biedną kajakową kruszynę. Nawet Rakka, i ta zrozumiała ciężką
sytuację i raz po raz poszczekuje w niepokoju na dziobowym pokładzie.
Bardzo romantycznie wygląda Basra od strony wody, tyle w niej daktylowych palm — same
pióra.
Nocujemy na barce z daktylami. Niestety, jest to dopiero surowiec czekający na odpowiednie
wymacerowanie. Kiedyśmy nieostrożnie wyrazili ochotę ich spróbowania, gościnni marynarze
zasypali nam kolana paczkami innych, już spreparowanych i gotowych do handlu daktyli.
Powiadają, że to ich nic a nic nie kosztuje, bo to jest bakszysz od angielskich firm.
Nazajutrz rano idziemy szukać jakiegoś Mr. Grillsa, mamy bowiem do niego polecający list z
Bagdadu. Mieszka on w Margilu, czyli dzielnicy willowej, odległej o osiem kilometrów od
centrum miasta. Jest to ogólnie przyjęta metoda u Anglików: budują oni zawsze swoją
oddzielną kolonię, w jak najostrzejszej seperacji od tubylczego ośrodka. Jak zwykle idziemy
piechotą trzymając się za ręce. Każdy mijający samochód zwalnia bieg, a jego pasażerowie
oglądają nas z nie ukrywanym zdumieniem. Napotykani azjatyccy przechodnie na nasz widok
stają w miejscu jak urzeczeni, zamieniając się w słup soli. Rozmowy milkną, wargi się
rozchylają, zdziwione oczy aż wyłażą z orbit. Czujemy się coraz głupiej, jak byśmy popełniali
tym naszym marszem wobec miejscowego społeczeństwa bardzo ciężki grzech. Wkrótce
wytłumaczono to nam w domu państwa Grillsów.
— Państwo piechotą z miasta?! — aż krzyknęła od progu nasza gospodyni. — Jakże można?!
Któż to widział?! Są wszakże riksze i samochody!
— Tak niedaleko — broniliśmy się. — Pogoda śliczna, spacer...
— Ależ nie o to wcale chodzi! — wołała Angielka falując oburzoną piersią. — Co o was
Arabowie pomyślą? Jakże my wyglądamy w takim wypadku?
Rzeczywiście, co o tym oni pomyślą — nie zastanowiłem się nad tym.
Mr. Grills, Rosjanin czystej krwi, ożeniony z Angielką i to w dodatku antypatyczną, podszywa
się gwałtem pod angielskość. Jest on jakimś tam dygnitarzem portowym. Jest tu podobno spora
gromada Rosjan i wszyscy dobrze urządzeni. Oczywiście mamy ich wszystkich odwiedzić.
Tymczasem zostajemy zaproszeni do państwa Grillsów.
On, miły i wesoły, pełni rolę pana domu szczerze i gościnnie, ona, stale nadęta, skąpym okiem
liczy krupy. Najgorsza historia wyszła z naszą Rakką. Biedna psina, nawykła do wolnego
żywota, nie mogła spokojnie usiedzieć w nakazanym jej miejscu, tylko turlała się i skakała
swobodnie po puszystym perskim dywanie. Strasznie się jej to podobało. Zresztą Rakka była
przyzwoita i w stosunku do tej kwiecistej, nigdy przedtem nie oglądanej łąki nie zdradzała
żadnych złych intencji. Tym niemniej troskliwe nerwy gospodyni nie wytrzymały takiej próby i
w rezultacie biedna nasza Rakka znalazła się pod kluczem w ciasnej spiżarni. Tego jednak było
za wiele. W pieska jakby piorun trząsł: ją, zasłużonego marynarza międzynarodowych szlaków
żeglarskich, zamykać w ciemni?! Najzupełniej niesłusznie i niezasłużenie?! Więc Rakka,
chociaż mała, wiedziała, co ma czynić: pogryzła drzwi. Uczyniła to z całą determinacją
złośliwej mściwości, bez jednego nawet szczeknięcia, bez jednej psiej skargi, tak że nikt prze-
widzieć tego nie potrafił. Sądziliśmy wszyscy, że się poddała biernie smutnemu losowi. Na
widok pogryzionych drzwi pani Grillsowa omalże nie zemdlała. Odtąd atmosfera gościnności
jeszcze bardziej ochłodła i nie wiedzieliśmy, jak się z tej przykrej sytuacji wykaraskać. I tylko
serdeczna i wylewnie słowiańska życzliwość jej małżonka pomogła, wyszliśmy drogą najprost-
szą, delikatnie zamykając drzwi za sobą.
Nazajutrz ruszamy we trójkę — to znaczy: Pimpa, Rakka i ja do miasta po zakupy. Przewodnią
myślą naszą jest znalezienie mniej krępującego przytułku w jakimś niedrogim hoteliku. Ale w
tym sęk, że takowego tutaj nie ma. Prestiż Europejczyka nie pozwala na zatrzymanie się w
hotelu dla Azjatów. „Nie wolno!” — oznajmiła nam kategorycznie pani Grillsowa. To nie Jest
już tylko taki lub inny pogląd, tu chodzi o niepodrywanie autorytetu całej białej kolonii, o
niełamanie Miejscowych obyczajów, a mówiąc ściślej, o niewypaczanie brytyjskiej polityki
kolonialnej. Jednym słowem, co tu długo gadać: Nie wolno!
Miasto Basra mimo swej starożytności i ważnej jaką pełni w handlu daktylami, jest tylko
wschodnią prowincjonalną dziurą, gdzie trudno coś przyzwoitego w sklepie znaleźć. Pimpa już
od godziny rozbija się za jakimś głupim pudrem i złość ją zalewa, i złorzeczy na czym świat
stoi. Właśnie w tej roli zastała ją w sklepie jakaś młoda, dość przystojna panna, zagadały do
siebie po rosyjsku. Katia stała się naszą nową serdeczną przyjaciółką. Za chwilę siedzieliśmy
już przy stole jej rodziców. Przemili ludzie. Gruzini. On eks-śpiewak operowy, ona eks-
medyczka. Zgadało się o naszym mieszkaniu u państwa Grillsów. A jakże, rozumieją. Szkoda
słów: „Przyjeżdżajcie do nas”. Układ więc staje. Wracamy w lepszym, pełnym nadziei,
humorze. Aż tu nowa tragedia w domu: Pimpa zapomniała kupić białych pantofli. Trzeba iść na
fancy-party, czyli zabawę kostiumową, i co teraz będzie? Pani Grills jest wściekła. Musi
wszakże pokazać Pimpę wszystkim miejscowym Anglikom jako najnowszą sensację.
Fancy-party w życiu brytyjskim odgrywa ogromną rolę. Nie można sobie wyobrazić
towarzyskiego życia bez... fancy-party. Zwłaszcza w koloniach stanowi ona wszystko: i teatr, i
kino, i zabawę. Przez pół roku każdy szanujący się Anglik i każda Angielka zbierają w
tajemnicy jedno przed drugim wszelkie garderobowe śmiecie na skompletowanie oryginalnego
a jak najbardziej pomysłowego stroju. W tych pomysłach najmniejsze znaczenie odgrywa
estetyka. Grunt i dowcip (bardzo wątpliwy) i beztroski dziecinny śmiech. Z paniami jeszcze
siako tako, ale panowie są niewybredni. Cylinder z połamanym denkiem, różnej barwy
skarpetki z dziurą na pięcie i gacie bez jednej nogawki — oto ulubione balowe rekwizyty.
Trzeba się przyzwyczaić do podobnego gustu. Ja się przebrałem za toreadora, wciskając na
siebie jedwabne, damskie spodnie, Pimpy sweter i słomkowy kapelusz, obciągnięty czarnym
papierem, a nocne pantofle służyły za epolety. Atmosfera balu nakrochmalona, jakby wypluta z
ostudzonej fajki. Dowcipy jak z kalendarza. Zapytania i odpowiedzi szablonowo przewidziane
i standardowo typowe. W czasie jedzenia usługują boye. Służba kobieca nie jest tu znana, jak
zresztą w całym muzułmańskim świecie. Boye, wystrojeni w białe płaszcze z kolorowymi
pasami i takież fezy, biegają boso. Nałożenie bucików przez boya uważane jest za najwyższą
obrazę białego człowieka. Pierwotnie jednak nie o to, zdaje się, chodziło, ale o czystość
posadzek w europejskich willach.
Przenieśliśmy się do Gruzinów. Sympatyczni, prości, serdeczni ludzie. Nie mamy tu
oddzielnego pokoju, tylko śpimy na podłodze lub pod moskitierami w ogrodzie, czujemy się
jednak jak u siebie w domu. Jak wiele może zrobić serce! Pod ciężkim przymusem ko-
nieczności oddaliśmy naszą Rakkę nowym gospodarzom. Będzie jej dobrze. Perspektywa
naszej dalszej wędrówki staje się coraz mniej różowa i zwiększa ryzyko utopienia psa.
Gdzieżby Rakka utrzymała się na śliskim pokładzie kajaka podczas fal na Indyjskim
Oceanie.
Jak pan Grills, tak i pan Karakasz — zgodnie orzekli, że wykluczoną jest rzeczą, aby portowe
władze angielskie wypuściły nas w dalszą kajakową podróż.
Według ich relacji, ujście rzeki do oceanu ciągnie się dziesiątkami kilometrów cuchnącego i
czarnego błocka, dalej zaś rozpoczyna się Zatoka Perska, słynna z wielkiej ilości piratów.
— Chyba nie w dzisiejszych czasach! – zawołałem z humorem. Niewiele się odmieniło —
odpowiedzieli. — Jak dawniej, tak i
dzos brzegi Arabii zamieszkują ludzie pierwotni i dzicy, dla których zarżnięcie obcego
wędrowcy dla byle drobiazgu jest niczym, błahą zabawką.
— Wiem jedno — stwierdziłem. — Płynąć dalej musimy i nie ma tu mowy o rezygnacji.
— Po co rezygnować? Możecie płynąć, ale nie kajakiem.
— Więc czym?
— Albo statkiem, albo kutrem. Można się z nim zabrać, ale to także bardzo ryzykowne.
— Dlaczego? Jakież tu może być ryzyko?
— Po prostu wypłyną z wami na pełne morze, zarżną i wyrzucą za burtę. Kto udowodni potem,
że was fala nie zmyła podczas sztormu? Odpowiedzialności żadnej a oni bogatsi będą o jedną
łódź i tyle pieniędzy, wiele znajdą po waszych kieszeniach.
— Niewiele — zauważyła z uśmiechem Pimpa.
— Lepsze to niż nic. Praca również niewielka, tylko nożem pod gardło.
— Brrrr... — zatrzęsła się Pimpa. — Rzeczywiście, miła perspektywa!
— Cóż więc mamy robić? — spytałem rzeczowo.
— Przede wszystkim pójść do kapitana portu i spytać.
Kapitan portu, człowiek dobroduszny, o typowym, marsowym obliczu wilka morskiego,
wydobył na stół mapę Ameryki Południowej i fotografię jakiejś fregaty pod żaglami i zamiast
zajmować się sprawami naszej kajakowej wędrówki, jął, wodząc palcem po oceanie swoje
dawne żeglarskie wspomnienia.
— Wam to mówię, bo znacie się na tym — zaczął.
—Widzicie przylądek Horn? Dziesiątki razy przewędrowałem tamtędy, ale za każdym razem to
przez trzy tygodnie trzymał mnie sztorm i ani rusz. Trzy tygodnie walczyliśmy z uporem. Nie
da rady. Musiałem zawrócić i pójść na Capetown. To był dopiero wicher! Kto nie był na Cape
Horn, ten nie zna wiatru.
— Panie kapitanie! — wtrąciłem korzystając z jego zadumy. — Czy możemy dalej płynąć
naszym kajakiem?
— Kajakiem? Gdzie? — zdziwił się.
— No, przez Perską Zatokę i dalej do Karaczi...
— Zwariowaliście?! Takich nożowników jak w Zatoce Perskiej nie spotkacie nigdzie więcej.
Wykluczone, żebyście mogli tamtędy przejść. Wykluczone — powtórzył z namysłem,
marszcząc brew.
— Więc co robić?
— Statkiem.
— Nie chcemy, a zresztą brak na to gotówki.
— Próbujcie kutrem. Zdaje się, że dzisiejszej nocy odpływa do Beludżystanu kuter z porządną
załogą. Mógłbym was zaprotegować, ale odpływa nie stąd, a dopiero z samego ujścia rzeki,
będzie sześćdziesiąt mil stąd, więc nie zdążycie.
— A jednak — zaoponowałem stanowczo — zdecydowani jesteśmy płynąć jutro dalej
kajakiem.
— A ja — rzekł na to kapitan, powstając z krzesła, głosem urzędowym — jestem zdecydowany
oświadczyć wam, jako komendant tutejszej placówki morskiej, że zakazuję kategorycznie
dalszej jazdy kajakiem.
Nastąpiła dłuższa chwila przykrego milczenia. Spojrzałem na Pimpę, ona na mnie. Opuściliśmy
głowy. Powtórzyła się oto historia ze Smyrny. Z pomocą przyszedł nasz Gruzin:
— O której odpływa kuter, panie kapitanie?
— Już mówiłem: około północy. Teraz mamy godzinę piątą po południu. Zaraz postaram się o
łódź motorową. Chodź! — zawołał energicznie, powstając. I oto w rezultacie płyniemy pod
prąd Eufrato-Tygrysu.

Dlaczego pod prąd, skoro w kierunku Zatoki Perskiej? Rzecz prosta: przypływ oceanu,
wkraczając w rzekę, pcha jej wody z taką siłą, że na przestrzeni stu mil w głąb lądu jej prąd się
cofa i woda jest słona. Cała żegluga wówczas wyczekuje odpowiedniego momentu, żeby
spłynąć z odpływem. My, niestety nie mieliśmy na to czasu. Płyniemy pod prąd. Mijamy z
daleka dzielnicę Margil z grupkami żeglujących Rosjan. Potem przesuwa się brzeg ogrodu
państwa Karakasz. Katia trzyma na ręku Rakkę. Nagle psina wyrywa jej się z rąk, wpada do
wody i żałośnie popiskując płynie za nami. Konsternacja. Wyłapywanie zmokłego przyjaciela i
łza w moim oku szybko starta rękawem. Cóż robić? Czasami i najwierniejsi przyjaciele muszą
się rozstać.

Część IV W KRAINIE JOGÓW

Przywitanie Indii

Jest styczeń 1935 roku.

Długi szereg bosonogich, w czerwone turbany strojonych tragarzy przykucnął na piętach i
roziskrzony, posłuszny wzrok wlepił w dozorcę. Ten, pełen pozerskiej godności i snobizmu,
potrząsając gumową laską, łazi wyniośle, bocianim krokiem tam i z powrotem wzdłuż wy-
równanych czarnych stóp.
Wielki, biały parowiec dobija właśnie do tegoż kamiennego mola, gdzie przed chwilą
wylądował Pacyfista. Zaraz dozorca da upragniony znak. Szereg skulonych postaci zerwie się
wówczas do startu w zawody o powszedni chleb. Kto prędzej wskoczy na pokład, ten pierwszy
zdobędzie szansę zarobku. Nic dziwnego, że drżą teraz biedacy w oczekiwaniu, jak myśliwskie
psy na smyczy. Raz po raz zerwie się któryś i przedwcześnie wystawi nogę, ale wówczas
nieomylny cios dozorcy brutalnie zgasi zapał.
Jak zwykle w dużym porcie, jesteśmy zagubieni.

W tym czasie Indie są jeszcze brytyjską kolonią. Dopiero w 1947 Anglia przyznaje im
niepodległość, wprowadzając jednocześnie podział na Indie i Pakistan. (Przyp. red.)

Na tle ruchomej masy okrętowych kadłubów, żelaznych dźwigów i kolejowych wagonów

maleńki kajaczek zagubił się zupełnie.
Stoimy na śliskich stopniach mola, potrącani i deptani nikomu niepotrzebni, skromni ludzie.
Wystarczy jeden taksujący rzut oka, a każdy bez trudu przekona s jak nisko należy nas cenić.
Ubrania poplamione, tobołki odrapane, łódź dziwaczna, niezdatna do niczego, twarze ogorzałe
jak u najuboższych rybaków, a ruchy... pożal się Boże! — jak u najparszywszego pariasa.
Gdzieżby tacy dali komu napiwek? Co innego tamci na boku. Wytworne białe ladies
majestatycznym, budzącym szacunek krokiem schodzą oto z trapu europejskiego parowca.
Poprzedza je dziesiątek eleganckich waliz. Stamtąd dopiero popłyną srebrne rupie do chudych,
pożądaniem drżących rąk tragarzy.
Musimy przeczekać chwilowy rozgardiasz. Odprawią ten statek, przyjdzie i na nas kolej.
Głębokie, przejrzyste niebo przejęło świat swoim kolorem. Błękit bije zewsząd: z nieba, z
wody, z chust i turbanów. Ani jednej chmurki. Jaśniej tu jakoś i szerzej niż w mglistej,
północnej Europie. Oczu podnieść nie można. Co tam podnieść! Otworzyć szerzej trudno, tak
razi, tak oślepia indyjskie słońce.
Z natłoczenia dachów wielkiego miasta wystrzeli śnieżną bielą stożkowata kopuła bramińskiej
świątyni. Właściwie nie wiem jeszcze, co to za gmachy, ale przeczuwam, domyślam się. W
wyobraźni mojej jest to symbol owej „Indyjskiej Wielkiej -Tajemnicy”.
Większość jedzie do Indii z gotowym misterium duszy, z jakimś fantastycznym widziadłem,
powstałym na tle czytanych romansideł i oglądanych filmów.
Maharadża, joga i kobra — to trzy symbole, w które zamknięto Indie, a gdy dodamy jeszcze
parę głośnych imion, jak: Gandhi, Nehru, Tagore i Anna Besant, będziemy już w Indiach jak w
domu.
Biję się oto w pierś i pochylam nisko głowę. Ją przyniosłem ze sobą na tę ziemię swoje
mrzonkowe urojenia. Toteż stoję teraz na brzegu i przecieram oczy. Trudno uwierzyć, że ten
twardy, rudy, spalony słońcem ląd pod moimi butami to właśnie... Indie. Że prymitywny, ciężki
wóz, co skrzypi tam przed nami, to właśnie... indyjski bullock cart. I że cała ta realna,
zakurzona i zaśmiecona rzeczywistość to właśnie wymarzone Indie. Nie jestem rozczarowany.
Oszołomiony raczej i przybity. Nie gorzej jest tu, ale inaczej.
Tymczasem ruch przy statku znacznie osłabł. Zwolnieni od pracy tragarze i zawiedzeni w
nadziejach jałmużnicy, a także bezrobotni, bezfachowi gapie — przestali nagle interesować się
kadłubem powszedniego dla nich parostatku. Ktoś w żółtym turbanie pierwszy zwrócił uwagę
na dziwną, nie spotykaną dotąd łódź i jeszcze dziwniejszych sahibów. Skóra biała, oczy błę-
kitne, ale... ubranie! Gdzieżby prawdziwy Anglik mógł w takim ubraniu chodzić! Chyba to nie
Anglicy.
Powolnym, na raty rozłożonym krokiem zbliża się żółty turban, za nim czerwony, za
czerwonym — zielony i tak jak zwykle owczym pędem zbiera się cała gromada. Stanęli nad
wywróconym kajakiem, pukają w klepki, oglądają ze wszystkich stron. Jeden drugiego poucza,
jeden przed drugim udaje mędrca. Lustrują wzrokiem każdą manierkę, usiłują odgadnąć
zawartość naszych kieszeni, już klepią mnie po ramieniu. Stają się natrętni i dokuczliwi.
Szepczą nad nami krytyczne uwagi. Wytykają palcami, uśmiechają się ni to złośliwie, ni to
drwiąco.
Zaczynamy żałować samotności. Lepiej było stać na uboczu w roli widza, niż dawać darmowe
przedstawienie.
W strojach Hindusów przeważa kolor biały i mówiąc obiektywnie, nie są oni na pierwszy rzut
oka brudni. Zwłaszcza punktem honoru każdego jest czystość turbanu. Ostatni abnegat o tym
nie zapomni.
Z początku gapią się na nas stojąc. Trwa to niedługo, olejno siadają na piętach w kucki. Jest to
ulubiona pozycja wypoczynkowa Hindusa. Tak trwać mogą od rana do wieczora.
Większość naszych gapiów siedzi boso, tylko gdzieniegdzie przeświecają poprzez gęstwę łydek
komicznej formy sandały, ze specjalną pochewką na wielki paluch nogi. Kobiet nie ma. Jakże
bogate zróżnicowanie ras! Od białej, prawie europejskiej skóry aż do ciemnego brązu Mulata;
od strzelistych nosów aryjskich aż po płaskie nozdrza Mongołów; od usteczek subtelnie małych
aż po mięsiste, wywalone wargi murzyńskiego profilu — wszystko tu jest w komplecie.
Stroje niewymyślne i mało skomplikowane, jeśli ten ich negliż można nazwać strojem. Każdy
mężczyzna wygląda, jakby przed chwilą właśnie wylazł spod kołdry i zapomniał w dodatku o
zapięciu niedyskretnych szczegółów swojej nocnej garderoby. Przede wszystkim szerokie,
płócienne, białe nogawki „dhoti”, z rozcięciem od pęcin aż do trzech czwartych długości uda,
powiewają fałdami tak dowolnie, że za każdym krokiem noga obnaża się po kolana, a nawet i
znacznie wyżej. Przewiewna, biała koszula, wypuszczona luźno na wierzch spodni, dopełnia
całości stroju. Gdy kaftan ten na staroindyjski fason jest dostatecznie długi, Hindus wygląda
zupełnie możliwie. Gorzej jednak, gdy nowoczesny elegant włoży na siebie zwykłą, dzienną
europejską koszulę, krótszą z przodu niż z tyłu i rozciętą do tego po bokach. Wówczas do
obrazu kompletnej męskiej abnegacji brak mu już tylko opuszczonych kształcie ogona szelek.
Główną ozdobę i wyróżnienie ubrania hinduskiego stanowią turbany. Wschodnie umiłowanie
barw, boga ta inicjatywa artystyczna i finezyjny smak w harmonizowaniu kolorów tutaj właśnie
znalazły swój najlepszy wyraz.
Turbanami do nas mówią religie i sekty. Turbanami przemawiają obozy polityczne. Turbanami
wyraża się indywidualizm jednostek.
Umiejętność czytania w tej wielkiej księdze turbanów to jedna z wielu mądrości Indii. Drugą,
nie mniejszą, stanowi umiejętność rozpoznawania przeróżnych znaków na czole.
Ten czarny wąsacz, z olbrzymim węzłem kolorowej materii na głowie, to obywatel księstwa
Bahawalpur, tkanina bowiem przetykana złotem stamtąd właśnie pochodzi. Jego sąsiad —
starzec w białej, płóciennej furażerce — to patriota „kongresista”, wyznawca biernego oporu
wobec Anglii. Tamten grubas znowu, który nachylił się w tej chwili, aby zajrzeć pod kajak, ma
turban wyjątkowo piękny: malinowy, nawinięty misternie dookoła złotej czapeczki.
Wachlarzowata kita wystercza mu do góry, a fantastyczny chwast opada na ramiona. Tak
kunsztownie i zawadiacko wiązać turbany potrafią tylko muzułmanie. Wyznawcy hinduizmu
uwijają swoje ręczniki ściśle i gładko, w kształcie pierożków.
Tę wysoce specjalną wiedzę w zakresie zdobnictwa głowy zdobyłem dopiero później. W
momencie kiedy staliśmy po raz pierwszy na wybrzeżu miasta Karaczi, nie znałem
turbanowych tajemnic. Tym chyba tylko można tłumaczyć brak z mojej strony należytego sza-
cunku dla olbrzymiego, pąsowego jak krew turbanu, jaki się przedarł poprzez tłum, zmierzając
w naszą stronę. Jego właściciel, wysmukły dżentelmen w mundurku khaki skautowskiego
kroju, kusy i bosy, wymownie gestykulując, wskazał kierunek, dokąd mamy się udać.
Nabrałem tchu w piersi. Strzepnąłem ubranie i majestatycznym krokiem białego człowieka
ruszyłem za przewodnikiem.
Na ganku przed otwartymi drzwiami urzędu paru sędziwych tłuściochów uśmiechnęło się do
mnie. Miało to oznaczać: „Proszę o dokumenty”.
Na każdą przemowę zwróconą do mnie w języku angielskim odpowiadałem uprzejmie: „Ali
right” lub „Yes”. Nieliczne były znane mi podówczas słowa. Jeszcze ułożyliśmy z Pimpą przy
pomocy słownika krótką historię podróży. Brzmiała ona mniej więcej tak:
„Jestem lekarzem-Polakiem. Płynę z żoną tą oto łódką z Polski do Szanghaju przez Indie.
Proszę o pomoc w załatwieniu formalności i noclegu”.
W Karaczi historyjki tej jeszcze dostatecznie dobrze nie wykułem. Jąkałem się więc w
straszliwy sposób, a trudne, angielskie słowa nie chciały mi przeleźć przez wąskie, polskie
gardło. Z czasem jednak nabrałem pewności siebie, recytując opowieść bez zmrużenia powiek i
tak dobrym akcentem, że rodowici Anglicy brali mnie za swego. Dopiero gdy przyszło
odpowiadać na pytania nie wchodzące w zakres wykutej lekcji, sprawa nagle się wyjaśniała.
Czerwieniejąc jak przyłapany żak, bąkałem swoje: „Ali right!”, „I see!”, „Yes”.
Jak było, tak było! Wszędzie zdołaliśmy się jakoś porozumieć. Nawet w Karaczi. Oto
paszporty leżą już podpisane, mamy tylko chwilkę zaczekać na jakiegoś redaktora. Prosił o to
telefonicznie.
Możemy czekać w nieskończoność. Dobrze tu i wygodnie. Fotele miękkie, sprężynowe.
Elektryczny wentylator, niby olbrzymi, dobroczynny ptak, nawiewa na spękane od morskiej
soli wargi orzeźwiające, świeże powietrze. Przebrzydłe fale oceanu nie chłoszczą już naszych
bezbronnych twarzy rozwścieczoną pianą. Rozkosznie prostuję powyłamywane ciasnotą kajaka
nogi i przymrużam oczy. Nie bardzo zdaję sobie spraw?! gdzie jestem i po co. Śnię czy widzę
rzeczywistość?
Na wprost, w otwartych szeroko drzwiach, ukazują się raz po raz czarne twarze w kolorowych
turbanach; wyszczerzają przyjaźnie zęby i nic nie mówiąc odchodzą.
Wdzięczny jestem za to milczenie i za to jeszcze, że nie wyciągają chudych i drżących dłoni z
błaganiem o bakszysz.
A oto i nasz kajak Pacyfista. Stary, połatany przyjaciel płynie sobie teraz wygodnie na
ramionach tragarzy, niby jakiś król we wschodniej lektyce. Doczekał się, biedaczysko,
należnych mu od dawna honorów. Doczekał odpoczynku.
Na czele pochodu, żywo gestykulując rękami i nogami, toruje sobie drogę przez tłum wysoki
policjant. Ma urzędowy, pąsowy turban, trzykrotnie większy od głowy, i błyszczącą, mosiężną
blachę na zielonej piersi.
Za kajakiem jadą na turbanach wszystkie nasze tobołki: imbryki i buciki, żagle i linki, deski i
pudełka. Każdy tragarz niesie jeden przedmiot. Oby tych przedmiotów było jak najwięcej!
Jedyny to pretekst do zarobku.
Idą czarni tragarze, wysoko podnosząc bose nogi, pełni wielkiego pietyzmu, boć to są rzeczy
białych sahibów rozpostartych opodal w fotelach. To nic, że równie obdarci, jak ich tragarze.
Biała skóra wymaga respektu.
Z hukiem rozwarły się podwoje portowych magazynów. W bezpiecznym ukryciu, pod ochroną
dachu, przeczeka Pacyfista okres przerwy w swoich żeglarskich wyczynach.
A my?
Drewniane, zewnętrzne, szkaradnie trzeszczące schody zaprowadziły nas do niezamieszkałego
od dawna Pokoju. Pełno tu jakichś tobołków i śmieci, a otwarte na oścież drzwi idą amfiladą
przez całą galerię takich-że lokali wzdłuż całego domu. Całość robi wrażenie dużej, pustej
stodoły. Jednak wyboru nie mamy, więc bez wahania zgadzamy się tu pozostać. Za półtorej
rupii nie znajdzie się nic lepszego. I tak w naszym budżecie rujnującą pozycję zajmują miasta.
Parę dni spędzonych na ich bruku równe jest kasowo długim tygodniom życia w dzikich
terenach.
Gospodarz nowego „hotelu” przedstawił się nam jako... katolik, przy czym, anonsując z dumą
ten swój kościelny przydział, najwyraźniej oczekiwał od nas uznania i zachwytów.
W Indiach tytuły pochodzenia europejskiego podkreśla się przy każdej okazji, opromieniają
one człowieka nimbem wyższości. Katolicyzm także zaliczono widocznie w poczet
przymiotów europejskich, bo kiedy poczciwy Anglo-Hindus dowiedział się o naszym
współwyznaniu, stał się uczynny aż do przesady i jakby zobowiązany do kastowo-
koleżeńskiego pokrewieństwa.
Po powrocie do domu zastaliśmy pokój uporządkowany co się zowie. Pozamykano już drzwi
do sąsiednich lokali i zamieciono śmiecie. Poczuliśmy się tutaj swojsko i dobrze, daleko lepiej
niż w pierwszorzędnym hotelu, gdzie sprzedajne miny usłużnego personelu psują zawsze
nerwy. Pomęczeni, zabieramy się do snu. Z błogim uśmiechem odrzucam koc z poduszki i w
tejże chwili, jak za pokręceniem sprężyny, bucha głośnym akordem melodia tanga. Patrzymy w
krąg, zdziwieni. Drzwi zamknięte — okna też. W ścianach nie ma otworów, a patefon drze się,
jakby w tym samym pokoju, tuż, tuż przy nas, na stole. Dziwne doprawdy zjawisko!
Jeszcze lustrujemy ściany, jeszcze sprawdzamy szyby, aż oto przychodzi wyjaśnienie: wbrew
europejskim architektonicznym przesądom, hotel nasz nie posiada sufitu. Śmieszne to
odkrycie, ale prawdziwe!
Ostry, gotycko zarysowany, podparty krokwiami dach imituje sklepienie kościoła, a przez jego
stare i niedokładnie dopasowane dachówki prześwieca granat pogodnego nieba, przetykany
miliardami gwiazd.
Błogosławiony kraj bez pieców i sufitów — beztrosko szczęśliwy!
Spijmy spokojnie — zachęcam Pimpę odwracając się na bok. — Powietrza nie zabraknie, a
deszczu, miejmy nadzieję, nie będzie.
Ściany pomiędzy pokojami utworzone są przez cieniutkie przegródki, więc wspólny dach
stanowi idealne przewodnictwo dźwięków. Jako potwierdzenie moich domysłów odezwały się
nagle głosy bliższych i dalszych sąsiadów. Najmniejszy szelest i szept rezonował natrętnie w
uszach. Zaczajeni sąsiedzi siedzieli poty cicho, dopóki taneczna melodia patefonu nie
zagotowała ich wschodniej krwi. Raptem cały hotel ożył. Piski, nawoływania, chichoty i
szurgot posuwistych tanecznych pas splotły się w istne „obszczeżytje”. Tylko my jedni sie-
dzimy w dalszym ciągu cicho, nie zżyci jeszcze z otoczeniem — obce przybłędy. Trwa to
jednak niedługo. Oto naraz drzwi się otwierają. Nikt nie wchodzi. Moment naprężonego
oczekiwania. Jednocześnie głosy sąsiadów milkną. Oczekują widocznie zaimprowizowanego
kawału. Po chwili nieśmiało i powoli wsuwa się przez szparę drzwi tacka, a na niej pomarańcze
z daktylami. Tackę trzyma męska ręka. Chwytam dobroczyńcę za rękaw. Przystojny brunecik
uśmiecha się przyjaźnie. Mówi coś prędko i niewyraźnie. Prosi o przyjęcie owoców jako znaku
hinduskiej życzliwości dla nas, obcych tu przybyszów. On, Hussein, chce pierwszy witać
podróżników na swojej rodzinnej ziemi. Chce być pierwszym naszym przyjacielem.
Miły, kochany Hussein! Nigdy nie zapomnimy mu tego gestu. Żadne owoce Południa nie miały
tyle smaku. W jednej minucie cały kraj wydal się nam bliższy i piękniejszy, serdeczny jakiś i
swój. Nawet Pimpa, niechętna zawieraniu nowych znajomości, nagle ożyła zaczęła stroić się do
wyjścia.
— Dokąd? — zapytuję zdziwiony.
— Do sąsiadów — powiada. — Na tango!
Tak niewinne daktyle potrafiły zmienić charakter kobiety. Tańczyliśmy do późna w nocy, ale
nie z Husseinem. On nawet nie mieszkał w tym domu. Przyszedł specjalnie, aby powitać, i
znikł.
Pokój nasz okazał się największy w hotelu, toteż całe towarzystwo przeniosło się tutaj wraz z
patefonem. Niejeden angielski dżentelmen byłby zgorszony niesamowitym widokiem. Oto
biała lady tańczy w objęciach niewyraźnego w kolorze mieszańca (sam katolicki gospodarz!), a
biały dżentelmen (to niby ja!) ściska korpulentne ciało czarnej jak mahoń dziewicy. W dodatku
tubylcy nie włożyli fraków. Większość zdobiły pasiaste pidżamy, który to szczegół łudząco
przypominał wieczorynkę w więzieniu Sing-Sing.
Nazajutrz rano zbudził mnie dziwny szelest i chłodne muśnięcie policzka. To z dziurawego
sufitu zleciała na łóżko gazeta. Jęliśmy sylabizować treść zakreślonego czerwonym ołówkiem
artykułu. Z mozołem i trudem posuwała się robota, aż utknęliśmy na podpisie w którym
poczciwy Myatt w serdecznych słowach opisywał naszą całą wyprawę.
Ledwie wstaliśmy z łóżka, już Hussein w towarzystwie dwóch młodych przyjaciół zjawił się po
nas, by zabrać na śniadanie. Przed domem czeka olbrzymie, luksusowe auto. Właściciel jego,
Kerim, handluje jedwabiem, ojciec Husseina zaś należy do najbogatszych kupców
daktylowych. Trafiliśmy więc pod skrzydła nie tylko opieki serdecznej, ale i... zamożnej.
Czynnik ten niemało ułatwia nam pobyt w obcym mieście.
Kerim ujął za ster i już mieliśmy ruszyć, gdy wtem jakiś cywilny motocyklista o białej twarzy
gestem dłoni wstrzymuje auto. Przez dłuższą chwilę mierzy nas wzrokiem, po czym odzywa
się obcesowo:
— Proszę o dokumenty!
— Z jakiej racji? — pytam oburzony. — Cóż panu do moich dokumentów?
— Jestem oficerem policji angielskiej!
— A, to co innego! W takim razie zajdźmy do bramy, żeby nie robić zbiegowiska.
W bramie skrupulatnie przejrzał wizy i meldunki.
— A panowie co właściwie mają wspólnego z tym państwem? — szorstkim głosem pyta
naszych towarzyszy.
Nie przyzwyczajony do podobnych stosunków, czuję się dotknięty.
— To nasi znajomi i przyjaciele — objaśniam chłodno.
Anglik skrzywił wargi w bagatelizujący uśmiech.
— I see — zamamrotał wsiadając na motocykl i, lekko skłoniwszy głowę, odjechał. Za parę
chwil, kiedyśmy mijali gmach posterunku policyjnego, ujrzałem tegoż cywila w otoczeniu
gromady umundurowanych. Wydawał jakieś rozkazy.
Kerim zwolnił auto.
— Proszę się dobrze przyjrzeć tym ludziom. Z pewnością któryś z nich będzie odtąd za wami
chodził. Żaden krok nie ujdzie teraz ich uwagi. Przyjaźń z tubylcami w Indiach to wielce
podejrzana sprawa.

Karaczi

Kolorowo, bajecznie kolorowo jest w Indiach! Żaden kraj nie wytrzyma z nimi konkurencji.
Turbany: żółte, czerwone, niebieskie; szale: różowe, błękitne i lila. Przejrzyste muśliny i
ciężkie, szczerym złotem haftowane jedwabie — splotły się tu w mozaikę barw, pstrą, lecz nie
rażącą. Jaskrawą, lecz przedziwnie piękną i harmonizującą z tłem otoczenia.
Nawet policja, ta popielata, bezbarwnie ginąca na bruku europejskich ulic składowa część
powszedniości miasta, tutaj wykwita pąsem olbrzymich turbanów i blaskiem numerowanych
blach. Na skrzyżowaniu ulic posterunkowi wyglądają jak rozkwitłe maki wśród falującego
zboża głów.
Każdy Hindus ma na sobie coś błyszczącego i brzęczącego. Zamiłowanie do biżuterii nie jest
wyłączną cechą kobiet. Na stopach łachmaniarzy-oberwańców widzimy srebrne lub złote
obręcze, dzwoniące groszkami w pustym wnętrzu. W nozdrzach pań lśnią kolorowe kamyki, a
jedno ucho nieraz potrafi udźwignąć aż dziesięć dużych kolczyków, nabitych dookoła muszli
od góry aż po sam dół.
Ozdoby te nie mówią o bogactwie ich właścicieli. Stanowią bowiem produkt pierwszej
potrzeby, jak chleb, jak ryż, jak woda. Tworzą charakter kraju, jego duszą, jego wyraz.
Kolorowe brząkadła stokroć potrzebniejsze są Hindusce aniżeli sytość żołądka lub wygoda
mieszkania. One bowiem prezentują jej wartość społeczną wobec konkurentów. Zachodzą fakty
wypożyczania biżuterii od przyjaciółek, aby przynęcić starającego się o rękę kawalera. Dopiero
po ślubie ozdoby wracają do swych właścicielek.
Strój żony, mówiąc ściślej: ilość nawieszonych cacek oraz gatunek jedwabnego sari reklamuje
pozycję społeczną męża. W każde święto odbywają się przechadzki ustrojonych małżeństw
(ona o parę kroków za nin.)
— O! — wykrzykuje z uznaniem tłum przechodniów. — To znakomita osoba! Jakie wielkie
diamenty w nosie! Jakie pierścienie na palcach stóp!
Słysząc pochwalny szmer zachwytu, „znakomita osoba” dumnie wypina pierś i coraz wyżej
stawia nogi. Po każdym takim „szacunkowym” spacerze obywatel podnosi się lub opada w
opinii sąsiadów, niczym dolar na giełdzie.
Dziś dzień powszedni, mało więc kobiet na ulicach. Gdzieniegdzie śpiewające ich gromadki
suną w pielgrzymkach do świątyni.
Pierwsze nasze śniadanie w Indiach składało się z niezliczonej ilości kruchych ciasteczek
różniących się od siebie jedynie zawartością tłuszczu i formą. Poza tym zapamiętałem tylko i
wyłącznie smak papryki piekącej podniebienie, język, przełyk, żołądek, kiszki i duszę. Co
weźmiemy w usta, jedno od drugiego gorsze! Z trudem układają się wargi do uśmiechu
wdzięczności.
Kerim dokądś odesłał samochód. Trzeba wracać tramwajem. Niełatwo jednak zamiar ten
zrealizować. W koloniach angielskich człowiek nie nawykły do polityki wyższości rasowej
naraża się co krok na śmieszność. W dodatku na uśmiech nie samych Anglików (twórców tej
metody postępowania), ale śmiech tubylców. Strach przed kompromitacją stwarza mimo woli
nienaturalność zachowania się. Co u nas, w Europie, uważa się za normalne — tutaj okazuje się
najwyższym nietaktem. Co u nas wyraża kulturę i rozum — tutaj uchodzi za zwykłą głupotę, i
odwrotnie. Słowem, trudno jest żyć w angielskich koloniach. Sami nie wiemy, co ze sobą robić.
Właśnie tramwaj zadzwonił i stanął. Opalone na brąz, oturbanione twarze podróżnych jak na
komendę obróciły na nas ciekawe spojrzenia. Na nieszczęście nie było w tramwaju ściany,
która by ich zasłoniła przed nami. Kolorowy tłok i ta ich natrętna ciekawość paraliżowały nam
mięśnie nóg. Mimo całego demokratyzmu i wrodzonego poczucia równości nie mogłem
zmusić siebie do wtłoczenia się w tę kolorową ciżbę. Tramwa chwilę postał, jakby zdziwiony, i
odjechał.
— Czemuś nie wsiadł? — zapytuje Pimpa.
— A ty? — odpowiadam pytaniem.
— Czekałem na ciebie! — okłamywaliśmy się wzajemnie.
Jak ładnie z jego strony, że wrócił do nas. A może zauważył niefortunny manewr z tramwajem.
Słowem Hussein pojedzie razem, odprowadzi nas. Tramwaj znowu nadszedł. Tym razem,
mając przewodnika u boku, śmiało stawiam nogę na stopień. Hussein pośpiesznym ruchem
chwyta mnie za poły marynarki.
— Co? Co się stało?
— Tutaj siedzieć nie wypada! Dla białych przeznaczona pierwsza ławka!
Ławka ta była już zajęta przez kolorowych, nikt bowiem z białych tramwajem tutaj nie jeździ.
Na nasz widok jednak bez słowa protestu ustąpiono miejsca. Tramwaj ruszył. Jako bohaterowie
dnia, staliśmy się oczywiście tematem rozmów. Wszakże gazeta pisała już o nas. Jakiś
czytelnik Daily Gazette tłumaczy historię wyprawy całej reszcie analfabetów.
Zauważyłem w Indiach specjalne upodobanie do opiekowania się i pouczania bliźnich. Może to
wynik dobroci serca, a może zwykłe przyzwyczajenie, zbyt wielu bowiem jest tu niedorajdów.
Na którymś przystanku robi się wesoło. Wsiadła dc tramwaju mocno podchmielona niewiasta,
śpiewa n; cały głos jakieś sprośne piosenki. Pasażerowie chichoczą w dyskretnie nastawione
pięści. Widocznie jest to wdowa-prostytutka, nieszczęsny wytwór patologicznych stosunków
społecznych. Małżeński znak nie zdobi jej czoła. Na pannę za stara, więc wdowa. Zapija biedna
psią dolę wiecznej służebnicy i wiecznego popychadła. Ciekawe, jaki narkotyk doprowadził ją
do stanu podniecenia. Chyba nie alkohol, bo on tutaj najmniej popularny.
Tramwaj zatrzymał się i czeka dłuższą chwilę, zanim bawoli zaprzęg nie ominie toru.
Najświętszy straci cierpliwość patrząc na flegmę, z jaką woźnica popędza swoje rumaki. A i
sposób popędzania wart uwagi. Siedzi chłop na dyszlu, tuż za ogonami bawołów, i ostrzem
palucha bosej stopy uderza od czasu do czasu w najczulsze miejsce ich podbrzusza. Wozy są
dwukołowe, typu naszej „biedy”. Olbrzymie i ciężkie koła, wyciosane ze stuletnich drzew,
skrzypią i zygzakują w najokropniejszy sposób. Nie sądzę, aby przed tysiącem lat używano tu
lepszych pojazdów.
Kilka uderzeń w bawole jądra uwolniło wreszcie tramwaj z uwięzi i potoczyliśmy się dalej
równią lśniącego asfaltu.
Domy śródmieścia znikły, a między ostatnią kamienicą i odległą gromadą portowych
hangarów, na przestrzeni dziesiątków hektarów, rozciągają się cuchnące, wstrętnie lepkie,
czarne, posiekane pajęczyną kanalizacyjnych rur błocka. Koła tramwaju zatrajkotały na
przęsłach mostu. Spojrzałem w dół pod siebie. Szczelinami prześwieca smrodliwa maź gęstego
błota.
— To tereny zalane przez ocean — informuje Hussein. — Teraz jest odpływ. Za sześć godzin
widok się odmieni. Tędy, pod mostem, będą przepływały łódki. Gdyby nie sztuczne tamy i
kamienne mola, nie mielibyśmy w tym miejscu portowej dzielnicy Karaczi. Trochę dalej, za
miastem, gdzie się kończą wpływy ludzkiej mocy, ocean zalewa dziesięciokilometrowe prze-
strzenie. Państwo to odczują jeszcze na własnej skórze! W tej chwili nasz najbliższy sąsiad
manifestacyjnie przez poręcz tramwaju. Nawykłe do gruźlicy lekarskie oko aż zadrżało: krew!
Spojrzałem na biedaka. Chłopisko, czerwone na gębie i barczyste niby niedźwiedź,
flegmatycznie żuje jakiś pokarm. Całą jamę ustną wypełnia mu jaskrawa, cynobrowego koloru
piana. Widok tak ohydnie nieapetyczny i tak daleki od wszelkich podejrzeń o chorobę, że czym
prędzej odwracam wzrok. W tym samym momencie drugie czerwone splunięcie omija mi
twarz.
Widząc moje obrzydzenie Hussein z uśmiechem wskazuje poza siebie. Zdębiałem.
Przynajmniej połowa pasażerów żuje za naszymi plecami taki sam pąsowy pokarm, raz po raz
plując na bruk.
— Czy u was w Polsce tego nie ma?
— Czego? — pytam naiwnie. — Tej czerwonej piany?
— No tak. To są liście betelu. Stosunkowo niewielu z nas pali. Za to żucie betelu jest
niezmiernie popularne i zastępuje tytoń. Zaraz pokażę, jak to wygląda,
Skinieniem palca przywołał do siebie jakiegoś oberwańca z uwieszoną na szyi deską, na której
stało parę brudnych słoików z różnokolorową zawartością, obok leżały duże liście.
Chłopak położył jeden z nich na zasmolonej dłoni i drewnianą łopatką, na sam widok której
mdło się nasi robiło, wydobył ze słoika odrobinę marmolady i jął smarować nią powierzchnię
liścia, potem złożył w trójkąt i wręczył Huaseinowi. Ten z widocznym zadowoleniem ulokował
liść na języku i rozkosznie łypiąc oczami, począł żuć. Przez delikatność nie czyniłem uwag na
temat brudu sprzedawcy. Niech tam!
Od trzech tygodni bolał mnie ząb. Nie mogłem znaleźć miejsca. Cierpiałem, licząc, że jakoś
doczekam polskiego dentysty, ale cierpliwości nie stało. Uległem.
— Słuchaj, Hussein! Zaprowadź mnie do najlepszego waszego dentysty, który by dobrze
leczył, a brat niedrogo.
I stało się!
O, naiwny! Jakże mogłem być aż tak nierozważny! Jakże mogłem stawiać warunki!
Szaleństwo! Przypłaciłem to dwoma przednimi zębami — największym skarbem mojej urody.
W Indiach nie wolno wymagać taniości. W Indiach każdy musi być bogaty albo...
bezkrytyczny.
Istnieją tu dwa rodzaje fachowców: tubylcy i Europejczycy. Kwalifikuje się ich nie poziomem
ukończonych studiów, nie ilością lat praktyki, lecz znacznie prościej — pochodzeniem. Na
wizytowych kartkach pod nazwiskiem pisze się nazwę uczelni europejskiej, jako najwyższą
klasę uzyskanego dyplomu. Ale to jeszcze nie ideał. Ideał (mądrości i fachowości stanowi
prawdziwa, czystokrwista, europejska biała skóra. Ten rzadki i bezkonkurencyjny przymiot
wymaga swojej ceny. Jeżeli lekarz Hindus, dajmy na to, weźmie za kurację dwie rupie, to
lekarz Europejczyk zażąda w tym samym wypadku pięćdziesięciu. Taka mniej więcej wypada
proporcja ceny. Mimo pozornej niesprawiedliwości, dużo w tym wszystkim racji. Za przykład
niech posłuży mój biedny ząb.
Gabinet dentysty mieści się na parterze i wchodzi się doń jak do sklepu. Z powodu upału drzwi
są wyjęte. Przed otworem drzwiowym stoi gromadka gapiów zebranych na chodniku.
Przyglądając się otwartym ustom pacjenta, którego może dla reklamy, może dla innych jakichś
powodów usadowiono tuż, tuż za progiem. Kiedy zjawiłem się we drzwiach, fotel był zajęty,
ale czarny pacjent, pełen kurtuazji dla mojej rasy, zerwał się i wypluwając watę, szybko ustąpił
miejsce.
Siedzę więc oto na krześle, tuż przed chodnikiem ulicy, a tłum gapiów rośnie z chwili na
chwilę. Wspina jeden przez drugiego, potrącają się wzajemnie. Nie — sensacja! Biały człowiek
u tubylczego lekarza! się na spokój, niby obojętnie rozglądam się dokoła.
Nigdy nie ścierany, nieprawdopodobnie brudny stoliczek dentystyczny zapełnia kupa
chaotycznie narzuconych instrumentów. Obok tkwi do połowy wypróżniona szklanka z wodą,
używana przez mego czarnego poprzednika. Na szklance dziesiątki zatłuszczonych odbić.
Pod ścianami pokoju stoją szafy pełne towaru. Są szczoteczki do zębów i rąk. Mydła i pasty.
Sznurowadła i naparstki. Słowem „krótki” towar, którym w wolnych od pracy chwilach
handluje pan dentysta. A oto zjawia się i on sam. Bez fartucha, w wyrzuconej na wierzch,
wątpliwej czystości koszuli.
Nie chcąc robić przykrości Husseinowi, siedzę pokornie, jak męczennik za świętą sprawę. Nie
oponowałem nawet, gdy dentysta wstawiał mi do ust nie myte instrumenty. Nie oponowałem i
wówczas, gdy macał dziąsła nie mytymi palcami. Liczyłem tylko w myśli kolejkę
poprzedników, śliniących tego dnia te same palce i te same narzędzia.
Właściwie miał mi tylko umocować nadwątloną protezę. Wytłumaczyłem mu na migi, o co tu
chodzi. Wyjął protezę, obejrzał ją na wszystkie strony, jak szewc ogląda buty, po czym patrząc
na mnie spod oka, rzeki krótko:
— Kosztować będzie trzy rupie!
— Za drogo — powiadam na to — dam dwie. Dentysta chwilę się zawahał, po czym wytarłszy
dłonie o pośladki, wziął się milcząco do roboty.
— Może pan jednak umyje sobie ręce — poprosiłem słodko.
Spojrzał zdziwiony, mając mnie widocznie za dziwaka, ale ręce wymył.
Sięgnął po maszynę do borowania. Szarpnąłem głową na znak protestu: cała igła oblepiona
była miazgą poprzednich pacjentów.
W tejże chwili jeden z ulicznych gapiów przedarł się do środka i rozkraczywszy nogi, stanął
przed fotelem. Zainteresowało go widocznie bliżej moje uzębienie.
Przyglądam się intruzowi. Ma śliczny, z fantazją wiązany, liliowy turban i nie potrzebujące
reperacji, śnieżnobiałe zęby. Reszta, to znaczy twarz i ubranie, dawno nie zwidziała wody.
Spod szarej, europejskiej kamizelki wystaje różowa, poplamiona, cuchnąca abnegacją koszula.
Intruz przybliża tymczasem swoją twarz do mojej i z wielką ciekawością zagląda mi w gardło.
Na próżno czekam reakcji ze strony lekarza. Jest on jednak spokojny i nie przejmuje się
niczym, widocznie tak przyjęte.
Nagle właściciel liliowego turbanu wpada w entuzjazm i z krzykiem zachwytu
niespodziewanym ruchem pakuje mi palec w usta.
Tego już miałem stanowczo dość! Odtrącam natręta i zrywam się z fotela. Twarz dentysty
zdradza pełne niezrozumienie. Jest on wyraźnie skonsternowany. Czemu się gniewam? Co się
stało? Wszakże to zwykła i normalna rzecz! To jego technik ogląda zęby i naradza się nad
robotą.
Dałem spokój. Wizyta i tak ma się już ku końcowi. Przynajmniej zapłaciłem dwie rupie, a nie
pięćdziesiąt!
Hussein także nie zrozumiał powodów mego gniewu. Wszystko według niego szło normalnym
trybem.
— To najlepszy doktor — tłumaczył się przez całą drogę. — Nie wierzy pan? Proszę zapytać.
Każdy go zna.
Później, znacznie później, gdy poznałem dokładnie, z ich niespodziankami i kontrastami,
przestałem się dziwić. Już po miesiącu nic nie zdołało wyprowadzić mnie z równowagi. Ani to,
że pan inżynier chemii, z kończonym uniwersytetem w Cambridge, kupuje z rąk brudasów
ulicznych tłuszczem ociekające ciastka ani to, że inny inżynier wkłada takież ciastka własnymi
palcami w usta mojej żonie, ani to nawet, że pan dyrektor fabryki zmienia skarpetki w
obecności Pimpy we własnym, swoim salonie.
Przekonałem się później, że młodzież hinduska, im. panująca nieraz w Europie ogładą form
towarzyskich, po powrocie do rodzinnego kraju wraca natychmiast do swoich tradycji. Zresztą
kulturę Europy traktują oni jak zło konieczne i narzucone, jako jedyną, przymusową drogę do
zdobycia kawałka chleba.
Często wysłuchiwałem utyskiwań starszych obywateli Indii na to, że szkoła angielska paczy
dusze młodzieży, nie pasuje do jej psychiki, nie liczy się z dorobkiem jedynie czegoś wartej
kultury weddyjskiej i nie hartuje (młodych duchowo.
Trudno jest zgłębić tajemnicę tak obcej i dalekiej nam psychiki, której swoiste formy układały
się setkami stuleci w kierunku nam przeciwnym.

Wesele

Rozpychając błotnikami barwny tłum przechodniów, powoli wiezie nas auto przez ciasne
zaułki bazarowej dzielnicy.
Już sklepy pozamykano, ale ruch nie ustał. Przeciwnie. Teraz właśnie rozpoczyna się życie
Wschodu, teraz, gdy miły chłód wieczoru rzeźwi zgrzane twarze a płuca zmęczone
całodziennym wdychaniem rozpalonego pyłu mogą nareszcie zaczerpnąć świeżego powietrza.
Próżno waliliśmy w klaksofon, próżno gnietliśmy gumowy balon trąbki, wszelkie odgłosy auta
nikły w harmiderze wrzaskliwej ulicy.
Podziwiam spokój Kerima, jego zdolności szoferskie. Nikogo nie uderzył, nie potrącił i nie
zwymyślał. Dobrotliwy uśmiech nie schodził z jego prawie czarnej twarzy, a
jaskrawokarminowe wargi nie przestawały żuć liścia betelu. Od czasu do czasu pluł z wielką
wprawą na boki, wybierając wolniejsze od turbanów przestrzenie. A gdy czasem i źle trafił —
ani opluty, ani plujący nie robił z tego tragedii. Ludzie Południa cierpliwi są i leniwi.
Gdy Kerim odwracał do nas swe pulchne oblicze i uśmiechając się łypał cynobrowym
językiem, przypomniał mi się łudząco ów gumowy Murzyn w wesołym miasteczku Kopenhagi,
któremu wrzucałem piłki w usta. Okropny jest zwyczaj żucia betelu!
Wyjechaliśmy nareszcie z tłoku. Karaczi jest miastem nowym, wieje szeroko rozrzuciło się w
przeróżne kolonie, połączone szosami przyszłych ulic. Gnamy teraz całym pędem silnej
maszyny. Latarnie zlały się w jedną linię świetlistego różańca. Chłód styczniowej nocy z każdą
chwilą staje się dotkliwszy. Nawet do nas, ludzi Północy, zima Indii przemówiła dreszczem i
dzwonieniem zębów. Nie mamy odpowiednich strojów. Nasze wyświechtane swetry i podszyte
wiatrem wiatrówki zupełnie przed zimnem nie chronią. Zresztą nie zdążyliśmy się jeszcze
przyzwyczaić do szalonego kontrastu w ciepłocie dnia i nocy. Tubylcy lepiej znoszą kaprysy
swego klimatu.
Z szerokiej i bezludnej szosy wtoczyliśmy się znowu w labirynt nowoczesnych, piętrowych
domków. Wszystkie okna świecą reklamą pielęgnowanej tutaj i troskliwie sielanki-rodzinnej.
W przeciwstawieniu do dzielnicy bazarowej z chodników wieje idealna pustka, kupiona cisza
pomyka przed szmerem gum naszego samochodu. Trzymane terrorem odwiecznych przesądów
piękne córy Indii nie śmią wyjść przed chłopca. Zresztą któż by tu myślał o wyśpiewywani
serenad, kiedy od dziecka ma już Wyznaczoną żonę.
I oto nagle na którymś zakręcie wpadamy w wir muzykalnych hałasów: łomot bębnów, gwizd
piszczałek dzwonki i brzęk strun. Tony gubią się w załomach li. mienie. Cichną w miękkim
otuleniu drzew, znowu wzrastają, wrzeszczą i jazgoczą blachami. Niepodobna ustalić, skąd do
nas płyną.
— Zaraz tam będziemy. To cel naszej wędrówki ~ komunikuje Kerim szczerząc białe zęby. —
Jedziecie właśnie na wesele młodego Hindusa. Poznacie nasze obyczaje.
Półmrok ulicy rozjaśniły tymczasem szpalery kolorowych latarek. Spoza ich rozkiwanego na
wietrze migotu wyłonił się dom. Przed otwartymi drzwiami spory tłum gapiów oraz orkiestra w
komplecie.
Oszołomieni blaskiem i wrzaskiem, wspomagani „pod łokcie” przez wzruszonych gospodarzy
wysiadamy z samochodu. Widząc nasze twarze, orkiestra nagłym zgrzytem zaintonowała walca
Nad modrym Dunajem. Załamałem błagalnie dłonie. Europy mam dość, grajcie coś swojego!
Olbrzymi salon dekorują girlandy papierowych kwiatów, barwnych lusterek i niezliczonej
ilości pstrych chorągwi, coś jak na naszym weselu ludowym. A jednak tutaj miał być high-life
hinduskiego Karaczi.
Przy biało nakrytych stoliczkach siedzą grupki dziwnych krewnych. Każdy coś żuje i od czasu
do czasu sięga po miseczkę ze smakołykami. Ponieważ obecność Anglika pod dachem tubylca
to rzecz niezwykle rzadka, więc ukazanie się nasze we drzwiach wywołał zrozumiałą sensację.
Cały salon westchnął z zachwytu.
Bracia pana młodego wybiegli na nasze spotkanie. Sadzają nas przy reprezentacyjnym,
centralnym stole. Turbaniasty sługa podsuwa kosz najprzedniejszych ciast, drugi nalewa już
kawę. Zachęcają i proszą o próbkowanie coraz to nowych potraw. Niezwykłość sytuacji
wysztywniła nam grzbiety. Siedzimy niby kij połknął. Gdzie oczy „obrócić, utkwione wszędzie
w nas spojrzenia. Przestali już nawet jeść. Staliśmy się najważniejszą atrakcją uroczystości. Na
szczęście nie trwało to długo. Przed otwarte podwoje salonu zajechał upstrzony papierkami
samochód prawie jednocześnie ukazała się przekomiczna, plącząca się w fałdach długiego
płaszcza, postać pana młodego. Blady z emocji, sztywno trzyma głowę, aby z niej, broń Boże,
nie spadła wypożyczona z matrymonialnego biura złota korona, piękna i pełna przeróżnych
cacuszek.
Gdy kukła ta usadowiła się w poduszkach samochodu, ruszył ku niej nieprzerwaną ławą
zebrany tłum serdecznych przyjaciół. Każdy z nich dokumentował wylew swego sentymentu
zawieszeniem kwietnego wianka na karku nowożeńca. A że liczba zebranych była wielka, szyja
nieszczęśliwego delikwenta nie mogła pomieścić tych wszystkich objawów czułości. W jednej
chwili cały samochód przekształcił się w furę zwiędłego śmiecia. W Indiach nie plotą wieńców,
tylko nanizują płatki kwiatów na nitkę. Taki barwny strój już po godzinie traci swą świeżość i
nadaje się tylko do wyrzucenia.
Wreszcie zasapana i czerwona od nadmiernych wzruszeń twarz pana młodego przedarła się
poprzez listowie, odsapnął i dał znak Teką. Pochód ruszył.
Na czele weselnego orszaku sunęło czterech drabów
Parametrowej wielkości, czteroramiennym lusterko-młynem. Od czasu do czasu ktoś wprawiał
jego w ruch obrotowy, a wtedy po koronach drzew, załomach kamienic i barwnym tłumie
przechodniów migotały różnokolorowe „zajączki”.
Dalej za młynkiem długim szpalerem niesiono karbidowe lampy i reflektory. Każda podstawa
lampy to istny popis techniki blacharskiej i... złego smaku.
Dziwne, że naród, który potrafi tak harmonijnie wiązać kolory swoich turbanów i szali,
misternie cyzelować emalią artystyczne wzory przeróżnych naczyń i tac, budować takie Tadż
Mahale, tutaj, na weselu, nie maże się zdobyć na odrobinę dobrego smaku. Lampy, powyginane
w pretensjonalne esy-floresy, różne lilie, serca i promienie, obciążone w dodatku setkami szkie-
łek i brzękadeł, aż krzyczą bezmyślną tandetą. Tylko blask idący od tego słonecznego „piękna”
skutecznie imituje tropikalne słońce i przerażone nasze oczy próżno szukają ukojenia w
popielatym asfalcie ulicy.
Kolejność pochodu jest następująca: za młynem brzęczy orkiestra, za nią w godziwym odstępie
i w oświetleniu aż czterech specjalnie silnych reflektorów kroczą główni bohaterowie tego
wieczoru, nie państwo młodzi bynajmniej, tylko... Pimpa i ja.
Pan młody? Znikł. Po prostu przestał istnieć. Gdzieś w skromnymi oddaleniu, za gromadką
znajomych jedzie jego samochód. Ale kto by tam teraz patrzył!
W rzęsistym świetle reflektorów na oczach całej ulicy czujemy się jak na cyrkowej arenie.
Oszołomieni niespodziewaną sytuacją, ogłuszeni niesamowitym gwizdem piszczałek i hukiem
litaurów, stawiamy wysoki, nienaturalny krok, jak para dobrze tresowanych koni. Rumieniec
zdetonowania już nie schodzi nam z policzków. Patrzymy przed siebie w oślepiający wir
kręcącego się wiatraka.
Unikam wzroku Pimpy, a ona mojego. Boimy się wybuchnąć śmiechem. Komiczna jest rola nie
zasłużonych bohaterów, dźwigniętych mimo woli na tak ,,wysoki” piedestał.
Pochód przemierzył szereg długich ulic miasta, aż stanął przed małą a niepokaźną świątyńką.
Pan młody szedł do jej wnętrza, za nim prowadzeni przyjacielską Tak przekradliśmy się i my.
Pimpie kazano stać opodal.
Pośrodku mrocznej sali nowożeniec odczytuje coś na głos z otwartej księgi. Płomyk maleńkiej
świeczki migocze na olbrzymich stronicach. Musi to być wielka tajemnica, skoro treść jej
głuszy zapamiętale nieletni podrostek, wybijając dziki rytm na wiszącym obok gongu. Wobec
nieznajomości języka, jesteśmy nieszkodliwymi świadkami.
Ceremonia nie trwa długo. Pan młody wrócił do auta i pochód rusza w drogę. Dom panny
młodej już niedaleko. Stamtąd na spotkanie wychodzi jej ojciec i przemawia do ojca pana
młodego. Staruszkowie poklepali się po łopatkach, wyleli parę łez, po czym powiedli
wszystkich w gościnne podwoje rodzicielskiego domu. Tutaj pan młody i kapłan, obaj w
białych płaszczach, usiedli na progu i jęli przekładać na srebrnej tacy jakoweś drobne
przedmioty. Za każdym ruchem obaj mężczyźni, a także i przykucnięta za ich plecami stara
matka, szepczą półgłosem jakieś formułki. Cała historia trwała chyba z dziesięć minut.
Wreszcie kapłan zaczyna motać dookoła szyi d stóp nowożeńca białe nici. Na zakończenie ten
żywy motek wepchnięto do alkowy. Czyżby rozplątywanie nitek miało potem służyć jako
środek podniety zmysłowej? Goście tymczasem raczyli się już herbatą i objadali pulchnym
ciastem. Służący w czerwonym turbanie obnosił kołem pudło z papierosami.
Nie znając języka, czułem się pokrzywdzony przez los. Każde z widzianych przed chwilą
zjawisk wymagało dokładnego omówienia, tymczasem musiałem przestać na ogólnikowych
objaśnieniach, nie należycie rozumianych.
Duża izba wypełniła się po brzegi siedzącymi w kucki na podłodze gośćmi. Tylko my jedni
korzystaj z krzeseł. To wyróżnienie stworzyło nową przykro twarze nasze bowiem górowały
ponad otoczeniem stawione jakby na pokaz. Modliliśmy się w o prędsze wybawienie, aż
poczciwy Hussein zaproponował nam wreszcie odwrót.
Upojeni przeżytą emocją, drzemiemy w poduszkach auta. Równy asfalt jezdni, nie przerywając
marzeń godnie kołysze karoserią. Dziwaczny księżyc przewrócił się do góry nogami i płynie po
niebie zupełnie jak nasz kajak.
— Patrzcie! — woła nagle Kerim. — Widzicie tamta gwiazdę pomiędzy rogami księżyca? To
rzadkie zjawisko. Nasz muzułmański księżyc. Stąd bierze początek znak Mahometa.
Czyżby nie tylko ziemia, ale i niebo podporządkowywało się tutaj innym obyczajom?
Masa domów poczęła gęstnieć. Wjeżdżamy w śródmieście. Karaczi jeszcze nie śpi. Chodniki
pełne białych postaci błąkających się sennie i bez celu. Gdzieniegdzie nieruchome pary
przyjaciół trwają w objęciach tak długo, aż wyszepczą wszystkie sekrety.
— Stój! Stój! — potrząsam Kerima za ramię! Jakże można obojętnie mijać takie niebywałe
zjawisko. — Cofnij auto! Przyjrzymy się z bliska.
— Et, zdążycie jeszcze napatrzyć się. To sadhu. U nas ich dużo.
Ze środka jezdni wyrasta gruby, stuletni, starczo pokurczony pień jakiegoś drzewa, pełen
zakamarków i dziupli. W każdej z nich, wśród powiędłych już wianków, płoną świeczki i
lampki. Kult przyrody.
Obok płonie ognisko, przed nim na skrzyżowanych piętach, skamieniała w bezruchu, niby
straszliwa rzeźba w żywym ciele, siedzi ludzka maszkara. Szkarłatny odblask ogniska pogłębia
jeszcze niesamowitość wyrazu ziemistoszarej, pomalowanej w zygzaki twarzy, odwalonych
spojówkach i wytrzeszczonych gałkach ocznych.
— Kto to taki ten sadhu?
Pustelnik, człowiek święty, asceta, poświęcony dobrowolnie Bogu. Takich mamy w Indiach
kilka milionów.
— Jakiż to pustelnik, skoro usiadł na środku jezdni? — oponuję drwiąco.
— Bo tutaj ima więcej adoratorów. On się wcale nie rusza. Ognisko rozpalają wierni. Jeść
przynoszą wierni, muchy odpędzają wierni. Sadhu tylko siedzi i od czasu do czasu bąknie
słówko nauki. Ale to nie jest wcale mądry, prawdziwy joga ani guru wtajemniczony. Prawdziwi
jogowie mieszkają w Himalajach — rozgadał się Hussein. — Niełatwo do nich trafić. Nie
znoszą świadków. Posiedli oni tajemnice życia i śmierci. Umierają w oznaczonej przez siebie
godzinie. Bywają wśród nich kilkusetletni starcy. To bardzo, bardzo mądrzy ludzie!
— Czy możecie mi dać wskazówki, jak mamy ich szukać? Jak dotrzeć do zakonspirowanej
prawdy ich życia?
Zamyślili się głęboko. Jeden drugiemu rzucił parę nazwisk, w końcu beznadziejnie rozwiedli
ręce.
— Nie, nie wiemy. Wszyscy mówią, że w Himalajach. Nasi indyjscy przyjaciele
porozumiewają się ze sobą wyłącznie po angielsku, co w pierwszych dniach nieraz nas raziło.
Przekonałem się jednak później, że najzagorzalsi nawet wyznawcy Gandhiego także posługują
się językiem angielskim. Przy niezliczonej ilości języków i narzeczy język ten pełni tu rolę
esperanta Przyjaciel nasz Hussein, na przykład, znał język hira. Kerim mówił pendżabi, a Tiger
(przezwisko trzeciego) posługiwał się wyłącznie językiem gudżerati. Tak więc, gdyby nie
angielski, biedacy musieliby chyba używać alfabetu głuchoniemych.
Rozmowę naszą prowadzimy półgłosem. Wygodni rozparci w poduszkach samochodu,
dyskretnie, spod oka, zerkamy w stronę ascetycznej maszkary.
Właśnie zjawił się jakiś Hindus, żeby poprawić płomień ogniska. Dym, idący dotychczas
prosto w nos pustelnikowi, teraz zmienił kierunek. Pustelnik, nie ruszając splecionych nóg,
zaczął się przesuwać powoli na rękach i w końcu usiadł znowu w taki sposób, twarzą brać
możliwie największą ilość dymu,
— Cóż to za nowy sposób palenia papierosów? — ironizuję z humorem.
— On się umartwia. Dlatego ma takie czerwone białka. Hej! — krzyknął nagle Hussein w
stronę usługującego Hindusa. — Wiele lat już męczy się tak czcigodny sadhu?
— Siódmy rok, dobry panie — pada lakoniczna od powiedź.
Kiedy dobrnęliśmy wreszcie do hotelu, była już p na noc, a jednak tony patefonu jeszcze nie
zamilkły.
— Ach, Boże — westchnęła Pimpa. — Żeby tylko nie pomyśleli zapraszać na tańce. Sił już nie
mam.
Jakby w odpowiedzi trwożliwym przypuszczenie ktoś zastukał do drzwi.
Wsunął się sam gospodarz i nie proszony siadł brzeżku łóżka (innych mebli tu nie było).
Zapadła chwila długiego milczenia. Szukam w myśli angielskich słów dla rozpoczęcia
rozmowy. Zawsze, gdy trzeba, brakuje mi ich.
— Zapytaj, czy dużo na Indusie krokodyli — podszeptuje mi na ucho Pimpa,
— Mądraś! Sama zapytaj. Lepiej mówisz po angielsku ode mnie, a milczysz.
Trafiamy szczęśliwie. Gospodarz mieszkał nad Indusem i zna doskonale krokodyle obyczaje.
Zainteresował go poruszony temat. Mówił z ożywieniem przez dwie godziny bez przerwy.
Mówił tak długo, aż zgasił ostatnie iskierki naszej odwagi. Po jego wyjściu kładliśmy się spać z
mocnym postanowieniem rezygnacji z dalszej podróży. Nie ma sensu! Kto jak kto, ale on —
najbliższy świadek prawdy, znawca, myśliwy i rybak — człowiek, co zęby zjadł na
krokodylach, co się tu urodził i tutaj od szczenięcych lat mieszka, on właśnie najlepiej wiedzieć
powinien.
Według jego słów w tak małej łódce jak nasza niemożliwością jest poruszać się na wodach
dolnego Indusu. Gdybyśmy się jednak mimo jego przestróg na ten szaleńczy krok zdecydowali,
musimy zapamiętać następujący rozkład dnia krokodylego żywota:
1. Rano do dziesiątej krokodyle spacerują po rzece, wówczas należy siedzieć na lądzie i to nie
blisko brzegu, bo tani niebezpiecznie.
2. Od dziesiątej rano do godziny osiemnastej krokodyle wygrzewają się na słońcu i wtedy
można bez przeszkód płynąć środkiem rzeki.
3. O szóstej krokodyle wyruszają na żer i polują przez calutką noc. Wtedy nie wolno zbliżać się
ani do lądu, ani do mielizny, bo na płytkich wodach napadają człowieka.
Gdybyśmy nie zdążyli wylądować przed porą żerowiska, wówczas musimy płynąć przez całą
noc, wystrzegając się (Niech Bóg broni!) płycizn.
Każdy, kto raz chociaż spróbował wiosłowania nocą, ten wie, że bez zaczepienia o mieliznę,
bez mimowolnych zabłądzeń na brzeg, obejść się nie można. A śmierć? Straszliwa śmierć w
zębach potwora!
Zresztą i we dnie kto by tam ufał krokodylemu zegarowi! Któż zabroni jakowejś bestii wyjść
na żer nie& wcześniej albo przedłużyć ranny spacer? Przy tym gospodarz nasz opowiadał te
koszmarne historie z tak tragicznym przejęciem i z taką plastyką ruchów, że zimny dreszcz
strachu wędrował mi od koniuszka pleców aż po sam wierzchołek głowy. Nie! Stanowczo
Indus musi zostać w sferze nie zrealizowanych projektów.
Z tym smutnym postanowieniem kładliśmy się o drugiej w nocy spać, a nasz mąż
opatrznościowy odchodził pełen zadowolenia z dobrego uczynku. Uratował dwoje młodych od
niechybnej lekkomyślnej śmierci.
I pomyśleć tylko, że jeden fantastycznie bezczelny bujacz potrafiłby popsuć plany
najpiękniejszej wyprawy. Potrafiłby zniweczyć najcudowniejszy fragment ludzkiego życia.
Ubezwartościowić jego sens.
Szczęściem tego nie dokonał. Brzask poranka przetarł koszmar oślizłych gadów. Wstaliśmy
pełni sił i energii, wesoło prychając względnie zimną wodą Świat błękitniał oknami i dziurami
dachu, więc co tam krokodyle!
O zaniechaniu dalszej podróży mowy nie tam — mowy! Nawet podobnie absurdalna myśl nie
przyszła już do głowy.
Dzień minął radośnie, pełen zachwytów i różowych projektów. Obiad jedliśmy w gronie
przyjaciół w akademickiej bursie, przy zwykłym, skromnym, heblowanym stole. Menu
składało się z dużej ilości ciapato czyli blinów smażonych na jakimś tłuszczu. Jest to jedyna
forma hinduskiego chleba. Chleb europejski na tu dostać tylko w tzw. angielskich sklepach pod
dziwną nazwą double bread (chleb podwójny). Poza tym stół literalnie tonął w niezliczonej
ilości maleńkich mosiężnych miseczek pełnych pieprznego gulaszu lub kruchych, także
pieprzonych ciastek. Porcje były tak mikroskopijne, że na dobrą sprawę pomieściłbym w moim
wygłodzonym żołądku wszystkie naraz. Niestety, nie dano nam ani łyżki, ani noża, ani widelca.
Zjadaliśmy więc palcami jak inni.
Nawet uniwersytet nie potrafi przekonać tych ludzi o większej łatwości zmywania metalu niż
skóry. Jakże wyżej pod tym względem stoją Chińczycy i Japończycy ze swoją akrobatyczną
żonglerką stołowymi pałeczkami.
Wieczór wypadł dziś ciepły, więc spacer w płóciennym garniturze nie sprawia przykrości. Idę
sam za grupą przyjaciół, upojony zgiełkiem i kolorami lamp. Chłopcy donżuańsko bawią
Pimpę, kontenci z rzadkiej okazji rozmawiania z kobietą. Jeden z nich, uwodzicielski i
przystojny brunet, o którym w Polsce wydano by opinię lowelasa, przyznał się szczerze (co
zresztą potwierdzili przyjaciele), że po raz pierwszy ma sposobność dotykać dłoni kobiecej.

Ocean

Stojąc na molo portowym, trudno jest określić kierunek wiatru. Pobliskie domy wpływają na
jego ciągłą zmianę. Sam kapitan portu nic nam doradzić nie może. Obserwujemy z daleka
dymy parostatków, ale i te niewiele nam mówią. Widocznie odbity od skał wiatr tworzy
warstwowe, przeciwne sobie prądy. Patrzymy jednak w przyszłość z prawdziwie polskim
optymizmem.
Tragarze wynieśli Pacyfistą z hangaru, a obok złożyli olbrzymią kupę smętnie już
wyglądających manatków.
Wypłowiałe to wszystko od słońca, poplamione, porwane i nie prestiżowe. Spieszymy więc z
chowaniem kompromitującego dobytku w otwory luków. Gromada widzów zwiększa się z
każdą chwilą. Wszyscy Hindusi, z którymi zamieniliśmy w Karaczi chociaż słówko, przyszli
teraz nad brzeg i manifestacyjnie grają rolę serdecznych przyjaciół. Są uczynni i wylewni. Co
chwila ktoś podnosi jakiś przedmiot, podtrzymuje linki, podaje wiosła, jednym słowem pragnie
okazać się w czymś pomocny i uprzejmy. Stosunek ten nuży nas i w duchu marzymy o chwili
odjazdu.
Mieliśmy wyruszyć wczesnym rankiem, ale w praktyce jak zwykle wypadło inaczej. Już było
niedaleko południa, gdy podszedłem do Husseina z wyciągniętą pożegnalnie dłonią. Miał łzy w
oczach. Ja również. Był to najsympatyczniejszy z dotychczas poznanych przyjaciół. Mimo
słabej znajomości angielskiego porozumiewaliśmy się z nim wyśmienicie.
Pożegnalne wzruszenie objęło nie tylko Husseina, inni towarzysze także pocierali nosy.
Czuliśmy się nawet trochę głupio z racji braku wylewnej wzajemności, Wyciskałem łzy, jak
mogłem, nic jednak nie wychodziło. Potem nieraz podziwiałem sentymentalnych Hindusów.
Nie wiem, co ich zawsze tak brało za serce, chyba nasz bezpośredni i naturalny stosunek do
ludzi. Nawykli do angielskiego lekceważenia, roztkliwiali się
nad naszą „dobrocią”.
Nareszcie, obdarzeni paczkami słodkiej prowizji wsiadamy do kajaka. Ale... co to?... Skąd?...
Dlaczego? W środku pełno wody, wszystkie rzeczy pływają. Worki papierowe rozmokły. Nic
nie rozumiem.
„Skończony bęcwał! Skończony osioł!” — łaję siebie w duchu. Żeby po tylu latach praktyki
wioślarskiej, po tylu przygodach zapomnieć o elementarnych praw słonecznego żaru, o tym, że
drzewo się rozsycha i łódź bez wody rozpada się na szczapy.
Rzecz oczywista: wszystkie szpary zieją teraz rozpaczą pragnienia i nie ma mowy o
utrzymaniu się na powierzchni. Jeszcze chwila, a na oczach zebranych tłumów odegramy tra-
gedię tonących.
Z mokrym siedzeniem wyłazimy smętnie na brzeg. Trzeba myśleć o reperacji większych dziur,
tymczasem zaś wyjąć rzeczy i zatopić Pacyfistę na całą noc. Niech namoknie. Przykrą tę
funkcję wykonają za parę rupii miejscowi marynarze, my zaś jedziemy autem Husseina do
jakiegoś angielskiego inżyniera, prezesa lokalnego klubu jachtowego, który ma wszystkiemu
zaradzić.
Anglik, jak każdy Anglik, wysłuchał półgębkiem naszych życzeń. Delegował majstra, obliczył,
wiele za remont należy wziąć gotówki i nie przejmując się zmartwieniem bliźnich, przełożył
fajkę z lewa na prawo.
Majster w barbarzyński sposób ponabijał na kadłub dwucalowe deski, zasmarował wszystko
klajstrem i poszedł.
Na tych reperacjach i topieniu łodzi minął cały dzień.
Odeszła nam nawet ochota do zabaw. Poszliśmy spać razem z kurami, których zresztą w
Indiach prawie nie ma, a jaja znoszą — śmiech pomyśleć — prawie gołębie.
Najbardziej przejął się naszą katastrofą poczciwy gospodarz „katolik”. Twierdzi teraz z
podwójną akcentacją, że płyniemy popełnić samobójstwo. Gdyby on był kapitanem portu,
stanowczo by nas nie wypuścił. — Takie rzeszoto! Taka niecka pośród krokodyli! Szaleństwo!
Sądziłem, że przyjaciół naszych opuści cierpliwość i w następnym dniu zostaniemy już sami.
Nic podobnego! Gdzież tam! Jeszcze większe tłumy! Wczorajsza katastrofa zaostrzyła tylko
ciekawość. Aparaty fotograficzne szczękają, a sam komendant policji biegnie na główkę mola,
by stamtąd uchwycić aparatem łódź pod żaglem i banderą.
Husseinowi znowu łzy zamgliły oczy, ściskając 9 dłoń pochylił się jakby do pocałunku. Nie
namyślając się długo, rozpostarłem ramiona i staropolskim zwyczajem uściskałem go
serdecznie. A tu jakby piorun trząsł z jasnego nieba. Hussein czerwony jak rak wyrwał się
pośpiesznie z moich objęć. Świadkowie tej sceny krztusili się dyskretnie od tłumionego
śmiechu. Stałem wielce skonfundowany, nie wiedząc, jak się z opresji tej wymigać.
— U nas tylko kobiety się całuje — poucza dobrodusznie jakiś nieznajomy grubas. —
Mężczyźni klepią się po ramionach, ot tak — dodał, demonstrując zwyczaj na moich łopatkach.
Znałem ten zwyczaj doskonale. Na każdym prawie rogu ulicy stoją tutaj przytulone pary
przyjaciół obklepując się serdecznie.
Odbiliśmy wreszcie ostatecznie. Kajak bierze szparami, ale już znacznie mniej. Myślę, że za
parę dni przestanie ciec zupełnie.
Pogodne, lazurowe niebo Południa wzięło nas we władanie, a żagiel wypiął potężnie brzuch na
dowód wielkiego ukontentowania.
Lubię odbijać od lądu!
Każde odbicie od lądu stawia kropkę po zakończonym fragmencie życia. Zaczyna się nowa
stronica, zawsze nęcąca pytaniem: co dalej?
Bierzemy kurs na najbliższą wyspę, a potem już wprost na południe. Pimpa bez przerwy
wylewa wodą. Fale spore i wiatr niekorzystny. Wyspa nie chce się zbliżyć. Nie lubię takiej
jazdy, co chwila wybucham gniewem. Skrupia się to jak zwykle na Pimpie. Całe szczęście, że
nie jest gorąco. Monotonia takiej beznadziejnej żeglugi powoli osiada na duszę rozleniwieniem
smętkiem. Uświadamiam sobie nagle, że spadamy oto w dół po mapie brzeżkiem języka
Dekanu i że jesteśmy na tej mapie ruchomym pyłkiem, jakimś bakteryjnym przecinkowcem. Za
chwilę półwysep się skończy i my spadniemy w zimną otchłań oceanu. Sami jedni na małej
skorupce. Zrobiło się nieswojo jakoś i strasznie, a wiatr niby na potwierdzenie obaw zaszedł
ostrym bejdewindem i spłukał nam żagiel. Czyżbyśmy zmylili kurs? Spojrzałem na kompas,
potem przez lornetkę na daleki ląd. Trudno go rozpoznać. Znikł za wałem przybojowych fal.
Od dalekiego horyzontu powiało pustką. Statki weszły na swój wytknięty szlak i roztopiły się
w błękicie horyzontu. Nasze, drogi nie zgadzają się nigdy. Spotykamy się tylko po cieśninach i
portach. Nawet rybacy nie lubią dzikich dróg. Jesteśmy dlatego zawsze samotni i na wypadek
nieszczęścia zdani na własną tylko pomoc.
Woda przestaje bulgotać pod stewą dziobu. Suniemy wolno, coraz wolniej. Niestety mój
Pacyfista nie jest w stanie chodzić pod wiatr, nie ma ani kila, ani nawet porządnego miecza.
Wkrótce stało się zupełnie jasne, że noc złapie nas na środku morza, bezczynnych i bezsilnych.
Nic chyba nie może bardziej złościć człowieka jak podobnie bierna sytuacja. Godziny wloką
się sennie, zda się, w nieskończoność. Wargi raz po raz rozrywają się w szerokim ziewaniu i
mewy... przebrzydłe mewy, kraczą nad głowami.
Już słońce wtaczało się pod powierzchnię morza, kiedy usłyszeliśmy dwa szumy, jeden
potężny, basowy, głuchy — to przybój, drugi syczący, wściekły, dyszkantowy od rozcinanych
ostrzem łodzi fal. Wysmukła, długa piroga, jakie widywałem dotąd jedynie w egzotycznych
filmach, przepędza nas zawrotnym ślizgiem.
Przepędza tak łatwo, jak łatwo jastrząb mija wronę Widok imponujący. Spod fantastycznie
zakręconego dzioba wypryska wysoki snop mieniącej się w słońcu piany, a obok, na odsadni,
skacze po pienistych czubach rozjuszony, nieokiełznany w pędzie pływak i głośnym pluskiem
miażdży je w proch.
Pędzą tak obok siebie: łódź i pływak, sprzężone w jedną zgraną całość, jak egzotyczne
dziwadło, uskrzydlone niewspółmiernie olbrzymim żaglem.
Brak czasu na namysły. Zachód słońca blisko. Wiatr przeciwny. Kajak nie może się posuwać
naprzód. O lądowaniu lepiej nie myśleć. Odejść w pełne morze na noc? Szkoda uzyskanej
przestrzeni. Wiatr w ciągu nocy odniesie z powrotem do portu. A więc nie ma wyboru. Skręcam
Pacyfistą pod prostym kątem do kursu i zajeżdżam przed dziób malajskiej pirogi. Pokazuję
spłukany żagiel, daję znaki, żeby podali hol. Zrozumieli.
Za chwilę, uczepieni steru, przełazimy niezdarnie wnętrza rybackiego koryta. Poczciwi
żeglarze pomagają nam w przerzucaniu rzeczy. Szykują z węzełków wygodniejsze siedzenie na
dnie. Trzepoczący żagiel znowu chwycił wiatr i nagłym, energicznym skokiem ruszyliśmy.
Zaczęła się teraz gonitwa, jakiej nie spotykałem na żadnych jachtowych regatach. Przyglądając
się akrobatycznym wyczynom załogi, nabrałem dla niej głębokiego szacunku. To dopiero
kunszt żeglarskiej sztuki! To dopiero brawura!
Stary sternik, o pomarszczonej na pieczone jabłko twarzy, nie przejmował się zbytnio
nieproszonymi gośćmi. Jego wzrok omija nas obojętnie, szukając w dali orientacyjnych
punktów dla żeglugi. Od czasu do czasu, nie podnosząc głosu, wydaje półgębkiem rozkazy
Właściwie nie potrzebne są tu słowa. Wystarcza ledwie dostrzegalny gest ręką, a już żagle idą
na inną stroni już „marynarze” drapią się na maszt. Podobnie zżytej i zgranej załogi nie
widziałem dotąd nigdzie. Manewry jej przypominają mi raczej ruchy małp. Skaczą przez kije i
linki jak koty. Spuszczają się z want jak pająki. Biegną w górę na czworakach, wykorzystując
palce nóg do uchwytu lin. Ubrani tylko w krótkie spodenki i wielkie, białe turbany lśnią nagą
skórą polerowaną na brąz. Bose ich nogi różnią się kształtem od stóp Europejczyków. Wielki
paluch, odchylony na zewnątrz, tworzy wolną przestrzeń pomiędzy sobą a resztą palców. Tą
szparą właśnie ślizgają się liny.
Długość holującej nas pirogi wynosi mniej więcej dziesięć metrów, szerokość zaledwie
osiemdziesiąt centymetrów. Proporcja nieprawdopodobna, a jednak łódź ta utrzymuje na sobie
żagiel o powierzchni... około stu metrów kwadratowych. Celem utrzymania w równowadze tak
ogromnego płótna, w odległości trzech metrów od masztu, na. dwóch łukowato wygiętych i
sterczących do boku żerdkach, biegnie po wodzie zwykła belka, tworząc pływak.
W całym tym kombinowanym rusztowaniu nie użyto ani jednego, gwoździa, ani jednej śrubki!
Za umocowanie służą jedynie giętkie wikliny, splecione w mocny, skrzypiący sznur. Nawet
maszt nie ma stałego umocowania i stoi sobie luźno, niby dziecinny bączek na zaostrzonej
stopie. Cztery wanty trzymają go za czub, niemiłosiernie piszcząc pod nawałą wichru.
Nie tylko wanty. Cała ta plątanina powiązanych ze sobą patyków i lin trzeszczy i jęczy bez
ustanku, wyginając się elastycznie za każdym garbem większej fali. Prawdopodobnie ta
właśnie miękkość takielunku żeglarskiego stanowi moc i wyższość pirogi nad jachtami.
A żagiel? Pożal się Boże! Łata na łacie, frędzle obok frędzli, łopoczące skrawki i plamy nieba
poprzez mgłę ażurowego płótna. Jak to się wszystko trzyma kupy, Pozostanie zagadką
tajemniczych Indii.
Sama metoda żeglowania też warta uwagi. We wnętrzu łodzi niezależnie od jej kalibru,
urzęduje tylko dwóch ludzi: sternik i „oko”. Oko mierzy wzrokiem głębokość wody (pirogi
lubią szybować pomiędzy lądem a mieliznami), oko czuwa nad linami (to je luzuje, to znów
podciąga). Oko wreszcie przebrasowuje żagiel na inny hals, a gdy sam nie poradzi, wzywa
pomocy. Ożaglowanie masztu zawsze lugrowe, z wybitnie długą rejką. Przy zmianie kursu
rejkę stawia się w pion, przekładając ją przed pochylonym masztem ku przodowi.
W przeciwległą stronę aniżeli pływak wystercza z łodzi w górę i w bok deska albo i dwie deski
(zależnie od wielkości statku). Po deskach tych biega w kucki reszta załogi, ciałem swoim
tworząc żywe odważniki. Im mocniej wiatr przyciśnie pływak do fali, tym dalej odbiegają
marynarze i odwrotnie: gdy pływak wyskakuje z wody, przykucnięta załoga spełza szybko do
łodzi.
Rzecz oczywista, manewry te wymagają świetnej orientacji i małpio wprost
wygimnastykowanych nóg. Próbowałem i ja ich naśladować przez chwilę, ale po kilku już
biegach miałem dość. To, co dla nas wydaje się męczące — dla nich stanowi odpoczynek.
Przysiad na piętach to wszakże ulubiona pozycja Hindusa. Bez prostowania kolan mogą w niej
trwać przez calutki dzień. W ten sposób żną zboże, w ten sposób myją i zamiatają podłogi, a
nawet piorą bieliznę.
Doprawdy nie wyobrażam dziś sobie bardziej sportowego statku od indyjskiej pirogi. Większej
szybkości ani emocji nie da żadna łódź.
Spojrzałem z zachwytem na marsowe oblicze kapitana. Spostrzegł to i po raz pierwszy
uśmiechnął się do mnie życzliwie. A wtedy jak na komendę wszystkie twarze rozpromieniły się
weselem. Dobrze nam było wśród tych prostych ludzi.

Lądowanie

Mapy kłamią. W myśl ich wskazówek miasto Karaczi leży nad samym Indusem, tymczasem
tak nie jest. Dzieli je od rzeki około setki mil morskich i to jakich jeszcze mil. Wżarły się one
w nasze życie niezapomnianym nigdy fermentem.
Różne bywają doświadczenia na morzach, zależne od wiatru, nieba, łodzi i brzegu. Poznałem je
wszystkie doskonale i w Wielu okazjach, a jednak były to wszystko tylko śmieszne i niewinne
zabawki w porównaniu z przeżyciem na tym maleńkim, nie notowanym na mapach, a więc nie
istniejącym de facto skrawku... stu mil.
Brzegi skaliste i poszarpane rafami przestały być groźne. Za nimi zawsze można znaleźć
przystań. Ocean sięgający głębią aż do prostopadłej ściany nie burzy się tu tak, nie pieni jak na
płaskim piasku. Dopiero, gdy spotyka na drodze przeszkodę, rzuca się na nią wściekle. Gdy się
ma dobrą lornetkę, można zawsze wypatrzeć odpowiednią szczelinę albo zaciszną, ochronioną
ze wszystkich stron zatoczkę.
Płaski natomiast, otwarty brzeg piasku wchodzi do morza powoli i tworzy kilometrami
ciągnące się płycizny. Zagniewany sztormem ocean piętrzy się na nich w niczym nie
opanowane wały. Dzieją się tu niesamowite wprost rzeczy. Walka dwóch frontów: fal, co
wracają, z tymi, co idą. Ryk jak sto gromów. Huk jak kanonada ciężkiej artylerii. Przed chwilą
jeszcze lśniąca godnym blaskiem góra wodna, czując stopniowo narastający opór płytszego
dna, łamie się pienistym czubem, pryska w pion i stamtąd wali się na zatracenie pod siebie.
Skotłuje się, zakręci żwirem i kamieniami i z naostrzoną grzywą znowu pędzi na czerwoną
płachtę lądu. Coraz wyższym, coraz bielszym perli się czubem, aż przychodzi kres. Jeszcze
ostatni skok w ostatnia próba zwycięstwa i — pada rozbita w proch rozlana w liżące brzeg
języki. Szmerem zmęczenia biegnie po muszlach i jeżowcach. Bulgoce w suchych
rozpadlinach. Kula się w gładkich żlebach. Plącze się w chaosie gnijących wodorostów.
Niewiele nią jednak czasu. Musi znowu wracać. Prawo pochylni każe jej staczać się rosnącym
postępowo ruchem w głąb oceanu. Z początku leniwie, od niechcenia, potem coraz szybciej i
szybciej, aż samobójczy rozpęd nowego wału zgniecie ją w jednej chwili, zdepcze i porwie ze
sobą znowu na ten sam ląd, aby upokorzyć na żółtym piasku.
Ani mapy, ani locja nie uczęszczanych przez linie okrętowe brzegów nie bawią się w
szczególiki. Nasypią kropek i cyfr co niemiara, ale wszystkie na „mniej więcej”. Nikomu to
niepotrzebne. Jakiż rybak korzystałby z admiralskiej mapy! O tym, że na przestrzeni zawartej
pomiędzy Karaczi a rzeką Indusem nie ma możliwości lądowania, nigdzie wyczytać nie można,
Tymczasem jazda pirogą nie trwała długo. O zachodzie słońca odczepili nas, wskazując palcem
maleńką zatoczkę. Tam ma być bezpiecznie.
„Bezpiecznie” — śmieszne słowo! Śmieszne i nieprawdopodobne!
Zimna, styczniowa noc przyjęła nas chłodem. Blady, bezduszny księżyc mroził do reszty niebo.
Przeciągle gwiżdżąc lecą smugi piasku, a idący hukiem przyboju ocean wytrąca nerwy z
równowagi.
Okropny jest ten szum oceanicznego przypływu, perfidnie pełznącej masy wody. Stunogi,
zachłanny polip Nie wiesz, nie możesz przewidzieć nawet, dokąd on sięgnie swymi mackami.
Nocą wszystko wygląda gorzej: i szum większy, i groźniejsze, i ta pusta, nie kończąca się
przestrzeń przygniata, wchłania swym ogromem, podkreśla ci twoją beznadziejną niemoc,
bezradność położenia. Podświadomie zupełnie chcesz zerwać się i biec w przestrzeń przed
siebie, byle dalej od tego huku. Nie mogę spać. Linia wodna już dziesięć metrów za nami! Na
szczęście wiatr wieje od lądu, więc przybój stosunkowo niewielki. Ale woda się wciąż
podsuwa. Już jej podstępne języki liżą kajak. Biedna, zaspana Pimpa dźwiga razem ze mną
bagaże. Odnosimy je na raty coraz dalej. Spieszymy się. Kto prędzej: my czy woda?
Nasze ruchy stały się automatyczne. Każde zna swoją rolę. Wykonujemy wszystkie czynności
dokładnie, ale podświadomie, na poły drzemiąc ze zmęczenia. Do .mnie należy dziedzina
konstrukcyjna, to znaczy: zabezpieczyć kajak przed morzem, wiatrem i piaskiem, zasłać łóżka,
ewentualnie przygotować ognisko (o tym teraz nikt nie myślał). Pimpa w tym samym czasie
szykuje kolację, O zapaleniu prymusa jednak nie ma nawet mowy. Byle spać! Jak najprędzej
spać!
Zęby dzwonią, a szum morza przyprawia o wściekłość. Burczę bez powodu i racji. Jestem zły
na cały świat i na wszystkich ludzi. Najwięcej jednak drażni mnie idiotyczny klimat. W moim
pojęciu Indie musiały być uosobieniem rozkosznego ciepła i egzotycznej przyrody. W
wyobraźni widziałem siebie tylko w korkowym czaku tropikalnym, a tu ziąb taki i pustynia!
Ładne mi Indie! W Polsce lepszą znajdę pogodą!
Za każdym startem w świat wygłaszam do siebie moralne oracje na temat wytrwałości.
Postanawiam nie przejmować się nigdy przeciwnościami losu, a w najtrudniejszych
momentach podróży myśleć, jak pięknie będą one wyglądały kiedyś w przyszłości.
Każda nowa wyprawa przekonuje wszakże eksperymentalnie, że nie warto się niczym
przejmować. Najcięższe właśnie przeżycia krystalizują się w prawdziwą wartość i o nich tylko
wspominamy później przez całe życie.
Jednak teoria — teorią, a nerwy — nerwami. Gdy przyjdzie nowa przygoda i nowe borykanie
się z losem, zmęczone mięśnie i apatyczna psychika podyktują nowy alarm i nowy pesymizm.
Klniemy wówczas, na czym świat stoi, klniemy dzień własnych narodzin i włóczęgowskie
zbzikowanie.
Ostatnia linka namiotowego daszku już przytwierdzona.
Przez nie dopiętą szparę wciskamy się do ciasnego wnętrza. Kajak podparty z obu stron
blaszankami od wody stoi równo i mocno. Okutani szczelnie we wszystkie możliwe gałganki
cieszymy się z miejscowego zacisza. Ciepło wełnianych skarpetek Pimpy grzeje mi policzki.
Nie obchodzi mnie już nic, a nic! Bezwiednie lustruję profil ciemnych plam na brezencie.
Doszukują się w nich podobieństwa ze znajomymi ludźmi. Plama księżyca wszystko roztapia
w sen.
Wiatr zbudził nas bardzo wcześnie dreszczem chłodź Którędy szelma wlazł, nie wiemy. Nie
pomogły ani swetry, ani koce. Próżno tuliliśmy się do wilgotnych desek burty. Nasycone
oddechem powietrze skropliło się na powierzchni daszka, kapiąc nam na twarze. Duszno — a
zimno. Od anemicznej łuny wschodu wieje pustką. Nad ziemią i morzem leży wata oparów.
Przylgnęła tak mocno, że najsilniejszy podmuch oderwać jej nie zdoła. Przeciągając kości
leniwie, oglądam się wokoło. Z jednej strony monotonia i chłód oceanu, z drugiej żółta równia.
Jedyne urozmaicenie to niesione wichrem strugi piasku. Na tym tle my sami. Zawieszeni w
próżni, hen, aż do spojenia wody, ziemi i nieba, Praktyczni flisacy wiedzieli, gdzie nas
ulokować. Nie ma tu wielkiego przyboju. Parę chlupnięć. Kilka silniejszych podrzutów i oto
już jesteśmy poza linią fal. Poza linią? Gdzież tam! To tylko złudzenie. Właśnie zbliżamy się
do wylotu zatoki, a im bliżej, tym groźniejszy leci stamtąd ryk, wreszcie zagłuszył słowa,
przygniótł i sterroryzował. Drżąc z emocji i strachu, wlepiłem oczy w wolny przejazd. Gdyby
nie rybacy, nigdy bym go nie spostrzegł. Im więc tylko zawdzięczamy jedyną przespaną na tym
odcinku noc.
Słońce jeszcze wisi bardzo nisko, tuż tuż nad powierzchnią wody. Każdorazowo, gdy wpadamy
w doliny pomiędzy fale, słońce znika zupełnie i zjawia się dopiero na czubkach fal.
Kajak przestał nasiąkać wodą, a jednak zawsze jej pełno. Co chwila któryś grzywacz uderza w
Pimpę i spływa po niej do wnętrza. Nie zazdroszczę jej tej kąpieli, zwłaszcza teraz, gdy woda
jest taka zimna.
Żegluga dzisiejsza nie należy do łatwych. Idziemy półwiatrem i wzdłuż brzegu. Każdą więc
falę trzeba brać specjalnym manewrem, mierząc wzrokiem jej wielkość i siłę. Nie ma ani
chwilki wytchnienia. Czas co prawda leci ze zdwojoną szybkością, ale dzień ma zawsze
dwanaście godzin.
Brzegu nie widać, chociaż huk rozbijających się fal i siwy grzebień najbliższego wału świadczą
o jego bliskości. Obowiązek stałego wylewania wody uniemożliwia Pimpie przygotowanie
posiłku, ale to jeszcze najmniej dotkliwy szczegół obecnych przeżywań. Gdyby choć jeden
kuter na horyzoncie! Świadomość pustki z jednej strony i odcięcia od lądu z drugiej powoli od-
biera mi spokój. Kiedyż nastąpi zmiana warunków i czy w ogóle nastąpi?
Niebo pogodne, jak zwykle w tych miesiącach, urąga spokojem i obojętnością. Wszystko się tu
dzieje według ustalonego programu.

— Dziś jaki miesiąc? — zastanawiał się flegmatycznie Hussein. — Styczeń, więc na Indusie
będziecie mieli stale wiatr przeciwny.
Powiedział i przeszedł do porządku dziennego. Cóż go obchodził bowiem ten lub inny kierunek
wiatru. Przed nami tymczasem leżała dwutysięcznokilometrowa przestrzeń rzeki; na samą myśl
o tym traciliśmy powoli humor.
Dzisiejszy wiatr gnał właśnie całą siłą od morza w głąb lądu. Lenię się spojrzeć na zegarek, a
raczej boję się poruszyć ręką w stronę szufladki, gdzie leży. W każdym bądź razie słońce idzie
wyraźnie ku zachodowi, a o wyborze miejsca na nocleg nie ma nawet mowy. Mięśnie rąk i
krzyża dotkliwie bolą. Apatia zakrada się w zmęczony łeb. Gdyby nie absolutny brak innego
wyjścia, ręce opadłyby ze steru. Trzyma je tylko strach. Zwykły, zwierzęcy instynkt
samozachowania. Bo kto raz przeżył przybój oceanu, kto zdany na łaskę losu gnał siłą
bałwanów na skały i widział śmieszną bezsilność wioseł, żagla i steru, ten po raz drugi po-
dobnej emocji nie zaryzykuje. Tu jednak, przy tych podłych, indyjskich brzegach, nie można
obliczyć odległości, jaka dzieli nas od lądu. Płycizny wchodzą do wody długimi na parę
kilometrów językami, od czasu do czasu rzucając przed siebie niespodziewanie mniejsze
mielizenki. Tak więc, biorąc kurs równoległy do brzegu, wpada się z głębiny na piasek i
odwrotnie, wciąż narażając łódź na rozbicie.
Okropne to uczucie, gdy nagle z gładkiej powierzchni oceanu wyrasta potężna góra wodna,
chwyta bokiem i niesie łódkę na ląd, jak bezbronną, pustą łupinę orzecha. Jeśli natychmiast nie
zdołasz się z niej uderzeniem wioseł wyswobodzić, zginąłeś. Ta świadomość, przy wy-
czerpanych do ostatnich już granic nerwach, wytwarza panikę. Jak początkujący szczeniak,
tracę głowę.
Prawdziwą podporę w tych razach stanowi kamienny spokój Pimpy. Nie wiem, czym go należy
tłumaczyć, czy mniejszym wyczerpaniem, czy biernym poddaniem się opiece kierownika, czy
niezdawaniem sobie sprawy z grożącego niebezpieczeństwa.
Jak jest, tak jest — w każdym bądź razie szczęśliwym zbiegiem okoliczności nie popadliśmy z
Pimpą nigdy w rozpacz jednocześnie.
I teraz, umykając raz po raz z objęć przyboju, siedzę ponury jak noc. Milczymy. Żaden już
temat nie absorbuje zmęczonej psychiki. Skarżyć się przed sobą samym nie ma sensu, ale i to
wkrótce prawdopodobnie rozpocznę. Fatalizm muzułmańskiego Wschodu objął na naszym
małym statku komendę. Najczarniejsze myśli wloką się ciężko za sterem, a smolista woda
piecze skoncentrowanym roztworem soli.
Nocleg na pełnym morzu nie był już dla nas nowiną. Ale co innego morze, a co innego ocean. I
to w dodatku ocean wzburzony. Wystarczy sobie uświadomić fakt, że właśnie na tym fatalnym
odcinku drogi woda zalewa co sześć godzin dziesięć kilometrów lądu w głąb. Dziesięć
kilometrów ziemi staje się na przemian to lądem, to dnem morskim. Gdzież więc tu możliwość
Bezmyślnie spoglądam na mapę. Pimpa trzyma ją mi przed oczami, bo obie ręce mam zajęte.
Żadnej nadziei na lepsze jutro. Równia piasku i błota, spękana w niezliczoną sieć kanałów,
których ujścia strzegą mielizny.
I oto nagle, gdy badam tak sytuację, dziób kajaka utyka w piasku. Oczom nie wierzę. Skąd
tutaj, w odległości pięciu mil od lądu, mielizna?
Tymczasem jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki woda przed nami ucieka, rozpełza się
na dwie strony, zostawiając pośrodku coraz większą, żółtą łysinę.
Niewiele myśląc, wyskakujemy z kajaka, ciągnąc go wstecz, na wodę. Niestety, za późno.
Ocean wysycha coraz szybciej. Spadał mi coraz niżej po łydkach, aż spłynął na stopy, a
stamtąd w suchy piasek. Teraz gna wesoło, szeleszcząc strumykami, lśni w nierównościach
terenu, topi się w kryształkach żwiru.
Kajak ciężko sapnął, przechylił się na bok i legł w zasłużonym odpoczynku. Ha! Cóż robić?
Sam los widocznie ulitował się nad nami. Cud, jakiego od przejścia Żydów przez Morze
Czerwone historia nie notowała. Za sześć godzin przyjdzie nowy przypływ i zatopi nas razem z
tajemniczą wyspą. Korzystajmy więc czym prędzej z szalonej okazji. Nie ma chwili do
stracenia.
Umacniam Pacyfistę, rozbijam nad nim brezent, a Pimpa rozpala prymus. Po czym składam się
w scyzoryk i pakuję się do środka kajaka. Miłe ciepło wieje od maszynki, a smakowite opary
łechcą podniebienie. Z wolna odzyskuję werwę. Kąty warg podnoszą się do góry. Jakoś będzie!
Byle tak dalej!
Nagle Pimpa nadstawia uszu.
— Ludzkie głosy! Najwyraźniej słyszę ludzkie głosy!
Wychylam się spod płachty, rażony słońcem mrużę oczy. Ocean tymczasem cofnął się już od
nas co najmniej na kilometr. I właśnie tam daleko, na granicy wody, kołysze się rybacki kuter.
Kolorowy tłum kobiet i mężczyzn idzie od niego prosto ku nam. Niezadługo obsiedli kołem i
wesoło gwarzą. Życzliwie iskrzą się czarne źrenice, a „betelowe” wargi szczerzą zęby.
Nie rozumiemy ani ich słów, ani i gestów. Usiłują coś wytłumaczyć. Wskazują na kajak i
ocean. Rozrzucają ręce i tłuką się w pierś. Przeczuwam, że mówią coś bardzo dla nas ważnego.
Wpatruję się coraz uważniej w ich poruszające się wargi. Radzę się Pimpy. Trwa to długo.
Wreszcie zaświtało mi w głowie. Ci poczciwi ludzie przybyli tu specjalnie, aby uprzedzić nas o
grożącym niebezpieczeństwie. Ocean w tym miejscu następuje tak gwałtownie, że się nic nie
ostoi jego druzgocącej sile. Trwać w biernym oczekiwaniu na jego przyjście równoznaczne jest
samobójstwu. Cóż jednak począć? Kajak zbyt ciężki, aby go dźwigać na przestrzeni kilometra.
Będziemy chyba siedzieć, aż dobry los uśmiechnie się jakimś nowym cudem. Grunt to wiara w
powodzenie.
Szeroko gestykulując tłumaczę przybyszom, o co chodzi. Raz po raz dźwigam mozolnie dziób
kajaka, sztucznie uginam się pod ciężarem plecaka, uderzam po zluźnionych bicepsach, aż
osiągam pożądany rezultat. Zrozumieli. Zerwali się na nogi z werwą i humorem. Chwycili
Pacyfistę na bary, resztę manatków w garść i zwartym tłumem ruszyliśmy ku wodzie.
Tak postąpić potrafią tylko flisacy i rybacy — najpiękniejsza kategoria ludzi. Zawsze
bezinteresowni, zawsze humanitarni, o duszy pełnej wrodzonej poezji. Zżyci z pięknem dzikiej
przyrody. Nie zepsuci wpływami cywilizacji. Pełni pierwotnego romantyzmu. Ubodzy, dobrzy,
prości ludzie. Nie zawiedli mnie jeszcze nigdy. Łamali się ostatnim kawałkiem chleba. Dzielili
się ostatnią kroplą wody.
Teraz bawiła ich okazja niesienia tak dziwnej i tak lekkiej łódki. Wyrywali ją sobie. Podawali z
rąk do rąk i tak znaleźliśmy się nad morzem.
Zapłaty nie wzięli. Gdzieżby! Takie głupstwo! Ot, zwykły dobry uczynek!
Żegnani okrzykami przyjaźni, znowu płyniemy. Lecz dokąd i po co? Za chwilę słońce dotknie
horyzontu i smolista noc zwrotnikowa uniemożliwi szukanie noclegu.
Przykładam do oczu lornetkę. Wiatr ucichł i odpływowa pora zmniejszyła przybój. W dali
majaczy wynioślejszy fragment lądu. Kieruję kajak na jego najbliższy cypel. Kości gry
rzucone. Fale porwały zdobycz i niosą przed siebie. Jeden moment. Parę okrzyków. Kilka
bezdechowych przerw i oto jesteśmy znowu na lądzie. Gdybyż! W tym właśnie sęk, że lądu
pod nami nie było.
Paradoks! Nonsens! A jednak...
Jak okiem sięgnąć biegły po piasku drobne, faliste, złowrogie ślady. Znałem już je dobrze.
Pimpie nie potrzebowałem tłumaczyć. Staliśmy znowu na terenie zalewanym przez ocean.
Spojrzałem na zegarek. Za godzinę ocean znowu zacznie iść do nas. Trzeba więc odnieść kajak
tak daleko, nawiele sił starczy. Stoimy zresztą wobec loterii, której szansę są nazbyt śmieszne.
Jeżeli tam, na wyspie, miały nas fale zgruchotać, to tutaj z pewnością nie będą łaskawsze.
Zerknąłem spod oka na Pimpę. Stała z opuszczoną igłową.
Może teatralnie to dziś wygląda, komiczne może, ale milcząc, bez słowa, serdecznieśmy się
wówczas pożegnali. Świadomość nadchodzącej śmierci nigdy nie przytłaczała mnie tak
wyraźnie jak w ową ciemną noc indyjską. Odczułem los straceńców wyczekujących z minuty
na minutę otwarcia więziennych drzwi. P woli, na raty nosiliśmy bagaże. Wydawały się nam
podwójnie ciężkie. Pacyfista poszedł na pierwszy ogień i leżał już w odległości stu metrów od
wody.
Wystarczy. Dalej go nie będziemy już taszczyć. Sił brak.
I trzeba aż pecha, że właśnie wtedy, właśnie w momencie najwyższego rozprężenia nerwów,
gdy od strony wody doleciał huk idącego oceanu, nastąpiło całkowite zaćmienie księżyca.
Piękne to zjawisko, gdy się je podziwia z balkonu rodzinnego domu, inaczej zgoła wygląda na
bezludnym, zatapianym dnie Indyjskiego Oceanu.
Gwiazdy pogasły. Tylko rdzawokrwawa, olbrzymia, głowa księżyca wisi przed nami, tłocząc
niesamowity lęk w na wpół przytomne serca. Z utkwionym w nią wzrokiem trwamy skuleni,
ściskając rękojeści łopoczących na wietrze wioseł. Maszt, żagiel i cała reszta włóczęgowskiego
dobytku leży już przytroczona, gotowa na ostatnią rozgrywkę.
Była to styczniowa noc w północnych Indiach, więc silne, szkwaliste podmuchy przenikały do
szpiku kości. Trzęśliśmy się niby jesienne liście. Noc owa była dla nas najcięższym
przeżyciem, nie dającym się przyrównać do żadnego sztormu ani noclegu wśród dzikich
Beduinów. To była prawdziwa i w najlepszym stylu... przygoda.
Gdybyż na tej gładkiej i zimnej przestrzeni piasku zamajaczył choć jakiś pagórek, drzewo albo
skała, przedmiot, za który moglibyśmy się na chwilę schować! Gdybyż widomie choć znaczył
się jakiś kierunek ucieczki, wieś lub zatoka! A tu nic, prócz żałobnego aksamitu nieba i
niesamowicie ponurej czerwieni księżyca.
Przeklęty niech będzie ryk oceanu, który nieubłaganie zbliża się, aby nas pochłonąć! Żadna
dobroczynna siła nie powstrzyma goi w pędzie. Nie ma rady. Musimy trwać w bierności
przykutych skazańców.
Obojętny na wszystko, wszechwładny i nieczuły na wszelkie sentymenty ocean zbliża się.
Szybciej niźli Przypuszczałem. Razem z wodą idzie coraz większy chłód nocy. Zęby nam
dzwonią nerwowego marsza. Minuty się dłużą. Wieki już tak siedzimy zamienieni w słuch, a
huk się wciąż zbliża jak kanonada ciężkich. Już musi być niedaleko. Pimpa odwraca głowę coś
krzyczy. Jest przecież tuż przede mną, a nie słyszę. Gwizd wiatru i ten huk... ten wszystko
zagłuszający, morderczy, obrzydliwy huk.
Gdyby ten ryk przyszedł nagle, brutalnie i zdecydowanie, przeżycia nasze byłyby jednym
brawurowym wysiłkiem, momentem walki. A tu wróg niewidoczny zbliża się perfidnie i
powoli. Toczy się straszliwy grzmotem i sykiem. Podpełza i znowu się cofa z sadystyczną
premedytacją. Bębni w sto litaurów na raz. Wisielczą wygrywa symfonię i znowu milknie. W
złośliwym szeleście czai się tuż, tuż za plecami, zakrywa mrokiem owej piekielnej,
niezapomnianej nigdy nocy. Noc ta doprowadziła nas wreszcie do ostatecznego umączenia, do
ostatniej łzy, jaka się wcisnęła goryczą w krtań. Dygoczemy jak małe, bezbronnie marznące
szczenięta. Było nam już wszystko jedno. I wtedy właśnie ocean przyszedł. Spadł na plecy
hukiem nawałnicy, śnieżną lawiną chlupiącej piany. Kajak zakołysał się, skoczył przed siebie.
Nie zdawałem sobie sprawy z tego, co się dzieje. Bezwiednie poruszaliśmy wiosłami. Po tym
pierwszym, gwałtownym skoku szum wody scichł na chwilę i łódź zatrzymała się w pędzie.
Żyjemy jeszcze i nic złego się nie stało. Tyle strachów, tyle najgorszych spodziewań... Nie
mogę pojąć, dlaczego. Co za cud?!
Nowy huk. Piana spryskała głowy i znowu mkniemy naprzód. Odtąd powtarzają się te skoki
systematycznie. Ocean wali całą potęgą. Grzmi i ryczy w najwyższym rozjuszeniu tuż za
naszymi plecami, ale nie dosięga. Umykamy przed jego złością cali i zdrowi, tylko zupełnie
wyczerpani. Raz po raz głowy opadają na pierś, a wiosła biją po wodzie bez sensu i celu.
Wiedziałem doskonale, że każda zmarnowana sekunda grozi nam zagładą. Całą więc siłą
mięśni i nerwów pchaliśmy łódź naprzód. Koszmarna noc! Wśród drgań i skoków, zalewań i
chlupotu, przy akompaniamencie jęków zawodzącej wichury macaliśmy wiosłem grunt. Każdy
moment utraty gruntu to strachliwe pytanie, czy się go w ogóle odnajdzie i gdzie go szukać.
Ręce mdlały. Powieki ciążyły ołowiem, wypłukane z wszelkiej energii ciało dyktowało
świadomości rozpaczliwą myśl: Niech się już roztrzaska łódź! Niech razem z nią idą
dokumenty i pieniądze, byle móc wyskoczyć na ląd każdej chwili i gnać przed siebie na oślep
i... żyć!
To górujące ponad wszystkim pragnienie życia było godłem niespożytej siły, która potrafiła nas
wówczas utrzymać w karbach przytomności.
Dokładnie o północy błysło w oddali światełko ogniska. A więc są gdzieś ludzie! W zmartwiałe
dusze wstąpiła otucha. Najgorszy ciężar — ciężar samotności, prysł. Raźniej ruszyły wiosła i
nie tak groźnie szumiał ocean. Wiosłujemy ku dalekiemu światłu niby ku betlejemskiej
gwieździe.
Nigdyśmy do owego światła nie dotarli, a jednak w życiu naszym odegrało tak wielką, tak
przyjacielską rolę.
Dopiero przed świtem huk morza scichł. Ofensywa zatrzymała się. Wodne języki, zamiast
oblewać i szarpać, jęły łagodnie lizać burty kajaka, niezdecydowanie jakoś kołysać nim na
boki, popychać wstecz, aż cofnęły się zupełnie. Bez najmniejszego wstrząsu przechyliliśmy się
na stronę i tak utknęliśmy w piasku.
Zrezygnowany ocean ruszył do odwrotu, a wówczas mgła zasnuła nam wzrok. Mięśnie oklapły
w bezwoli. Nagła reakcja znarkotyzowała apatią wszelki ruch. Nie byliśmy już w stanie
sięgnąć po kubek, by wylać wodę. Nie mieliśmy sił przygotować pościeli. Po co? Czyż nie
wszystko jedno?
Pąsowa twarz wschodzącego słońca miała tego dnia Mocno zdziwiony wyraz, gdy na
wyłaniającym się z głębin oceanu dnie ujrzała samotną łódź i wychylone z niej do pasa,
bezwładnie zwisłe postacie.
Chyba ze wszystkich snów najtwardszy to był sen.
Rozejrzawszy się rano, zrozumiałem dopiero całą sytuację: odnosząc kajak nie spostrzegliśmy
stopniowego opuszczania się terenu. I oto znaleźliśmy się w końcu poniżej poziomu morza,
chronieni przed niebezpieczeństwem fal garbem przybrzeżnego piasku. On to wziął na siebie
siłę ciosu oceanicznego kotłowiska, a zatrzymana woda przelewała się już powoli, zatapiając
resztę niziny razem z niefortunnymi podróżnikami. Dzięki więc szczęśliwemu zbiegowi
okoliczności, zamiast gryźć piasek, uciekliśmy sobie na wiosłach w głąb lądu.
Dziś mamy jazdę wspaniałą!
Chowając się raz po raz w głębi szerokich, rozkiwanych bruzd, silnym półwiatrem tniemy
zatokę. Nawet szczelnie opięty fartuch nie potrafi zasłonić nas przed bryzgami grzywaczy.
Granatowe drelichy wyglądają jak geograficzna mapa wszechświata pisana kryształkami
zaschłej soli. Wyblakłe na słońcu, straszliwie skołtunione włosy dawno zatraciły już fryzjerską
elegancję.
Przez wąziutką szparę nie domkniętych powiek śledzę kurs, ale nie mogę, zbyt słońce oślepia.
Co chwila muszę opuszczać wzrok na czarne tło fartucha.
Ledwie zdążę przetrzeć oczy solą rękawa, już nowy, niespodziewany cios każe chwytać za
sterowe linki. Nie ma ani chwili wytchnienia. Każdą falę matematycznie się oblicza. Każdy
ruch łodzi musi mieć precyzję.
Taką jazdę lubię. Czuję pęd i rytm morza. Długi, pienisty ślad sycząc biegnie za rufą, drapie się
zygzakiem na wały, łamie w ich blasku i topi w morskim, jarzącym się seledynie.
Niedaleki ląd huczy ochrypłym basem. Przypomina wciąż o niemożliwości powrotu. Mniejsza
o to! Słońce jeszcze wysoko. Po co się martwić przedwcześnie. Tymczasem świat jest taki
piękny, a życie przed nami!
Pędzimy niczym łódź motorowa, a oksydująca woda dwoma lśniącymi językami przelewa się
przez pokład dziobu, raz po raz chlustając pianą na ogorzałą twarz Pimpy. Boję się o całość
masztu. Mimo zrefowanego żagla, opór, jak na delikatną konstrukcję łodzi, za wielki i dziób
idzie zbyt głęboko.
Byłoby nam dobrze i wesoło w tej chwili, gdyby nie przytłaczające uczucie samotności i
zagubienia się v tej beznadziejnej pustce morza i nieba. Ziemi nie widać, schowała się gdzieś
za wysokim wałem przyboju. Jesteśmy drobną, nic nie znaczącą zabawką, znikomą igraszką na
bezgranicznej przestrzeni rozhuśtanych fal, oddani całkowicie w ręce gwiżdżącego wichru.
Steruję wzdłuż granicy morskiego przyboju, to znaczy w odległości około trzech mil od
brzegu. Po prawej ręce mam otwarty ocean. Nagle, ni stąd ni zowąd, łamie się on w wysoki,
równoległy do lądu fałd. Wygarbia się pienistą linią, tworząc wąski korytarz. Nie ma chwili do
stracenia. Jedynym ratunkiem dla nas — przebić się na wolna przestrzeń, wyrwać się z ucisku
pułapki.
— Pimpa, opuszczaj żagiel i wyjmuj maszt! — krzyczę, skręcając gwałtownie łódź pod
prostym kątem.
Pimpa błyskawicznie się uwinęła z robotą, a czas to był najwyższy. Zaledwie kilka kroków
dzieliło nas od góry wodnej. Świadomość grożącej katastrofy nagle wyolbrzymiała. Zachciało
mi się żyć. Słońce, niebo, chmury i nawet woda, ta rycząca i wściekła woda, emanowały tyle
piękna, tyle radości.
W tej samej chwili uderzył mnie silny cios wody w twarz. Przełamałem się i upadłem na
wznak. Nawykłe do nurkowania oczy pozostały otwarte. Pamiętam doskonale seledyn
przewalających się kłębów wodnych. Nie myślałem o niczym. Dopiero gdy słońce oślepiło
ponownie, uświadomiłem sobie, że jeszcze do świata żyjących. Pacyfista nie zatonął,
Siedzimy zanurzeni po pas, z wiosłami w dłonią niezdarnie balansując pogrążoną całkowicie
łodzią.
Od pełnego morza idą tymczasem nowe fale. Tym razem nie tracimy już otuchy. Przebrnęliśmy
najgorsze, przepłyniemy i pozostałe. Pracujemy wiosła bez wytchnienia. Zatopiony kajak
pełznie jak w smole Widocznie woda nie trafiła jeszcze do wodoszczelnych komór, to nas
trzyma. Ten stan długo nie potrwa. Może jakoś zdążymy przebić linię przyboju.
Coraz to nowy wał depcze po nas bez pardonu. Nie dajemy się. Pchamy się przez smolistą
wodę. Nie czuć postępu naprzód. To deprymuje i odbiera zapał. Upór jednak zwycięża. Fale
przeszły. Znowu jesteśmy na lustrzanej gładzi oceanicznej głębiny.
Niedawno obce i wrogie morze wydało się teraz ukojnym schroniskiem. Deskami mieczowymi
wychlustujemy wodę. Robota idzie sprawnie. Zastanawiam się głośno nad powodem
niedawnych przeżyć. Skąd to nagłe, diabelskie kotłowisko na środku oceanu?
— Już wiem! — wołam po chwili. — Trafiliśmy widocznie podczas przypływu na środek
mielizny. Ocean był w trakcie jej zalewania. Na granicach załamały się fale i szły ku środkowi.
Szczęście, że się udało jeszcze z nich wyrwać.
Przygoda ta zburzyła nam na długo spokój nerwów. Odtąd z lada powodu zapadamy w histerię.
To ja, to Pimpa wybuchamy bez najmniejszej przyczyny. Im dalej, tym gorzej. Zdaję sobie
doskonale sprawę, że jako „bohaterscy” żeglarze zostaliśmy sromotnie przez ocean
wykończeni. Najwyższym naszym teraz marzeniem jest ucieczka na ląd. Huk przyboju
przyprawia o mdłości.
Gdzieś przed południem, wykorzystując ochronną zatoczkę, ląduję, żeby odpocząć. Nie chodzi
tu już o zmęczenie fizyczne, ale o nerwy. Coraz częściej nachodzi mnie pragnienie zerwania
masztu, potrzaskania wiosła, a nawet — samobójstwa, aby skoczyć w głąb zostawiając Pimpę
samą. Podobne myśli dręczą i kuszą. Mam tego dość, więc ląduję. I oto z momentem
wyciągnięcia kajaka na brzeg zaczynam się strasznie śmiać, chichoczę jak oszalały dureń, a
chichocząc latam dookoła. Dopiero głos Pimpy przywołuje mnie do porządku. Patrzę na nią
otępiałym wzrokiem, słyszę monotonny huk przybojowych fal i nagle siadam na piasku
płacząc.
Gdzieś o godzinie trzeciej po południu nadciągamy na trawers rzeki Indus. Sądząc z mapy,
wiem na pewno, że trzeba tu gdzieś skręcić. Na dowód słuszności tych obliczeń zjawia się ha
lądzie wysoki, z dala widoczny maszt. Brzegi jednak w niczym się nie zmieniły. Ta sama pusta
równina piasku, nieco w głębi zarysowana skałami.
Lornetkuję brzeg wypatrując ujścia rzeki. Wszakże musi być wodna przerwa w lądowym
masywie. Zbliżamy się do przyboju. Boczne fale zaczynają brać i nieść na rozbicie. W ostatnim
momencie wyrywam się im z łap. Mijamy maszt. Zawracamy. Znowu lornetkuję. Nigdzie nie
widać wjazdu do rzeki. Tracę panowanie. Klnę głośno. Sam nie wiem, co mam robić. Wiatr gna
masy wodne wprost na ląd. Przybój szatański. Niskiego lądu wcale nie widać, tylko tych kilka
skał i maszt — nic więcej. Poza tym szumiący, groźnie pieniący się wał. Jakże na takim wale
kajakiem lądować? Widocznie rzeka zatarasowała swoje ujście ławicami piasku. Trzeba znać
labirynt wejścia pomiędzy nimi.
Tymczasem słońce sięga już morza. Muszę się decydować: albo ryzyko lądowania w tych
beznadziejnych Warunkach, albo nocleg na oceanie. To drugie przekraczało już moje siły.
Wolałem samobójstwo. Tak właśnie traktowałem swoją decyzję w momencie skręcania steru i
chwycenia pełnego wiatru w żagiel. Olbrzymimi susami pomknęliśmy wprost jak strzelił na
owe z dala widoczne skały. Wysoko, bardzo wysoko, skaczą rozbite na nich pióropusze wody.
Zaczyna się oto najniebezpieczniejszy manewr lądowania. Za chwilę siedzę już na rufie z
wiosłem w ręku. Wiosłować nie trzeba. Teraz fale niosą same, szybko i sprawnie, w
zawrotnych susach: w górę i w dół. Nareszcie przychodzi bałwan pienisty, gniewny, plujący
grzywaczem. Tu trzeba być ostrożnym. Skręca mi już kajak. Opór silny wiosłem. Wiosło pęka.
Chwytam zapasową łopatkę. Pęka i ona. Jednocześnie czuję, jak mi chrobocze dłoń w
przegubie. „Pewnie złamana” stwierdzam nie przerywając czynności. Teraz pora
skakać. — Pimpa, skacz do wody! — wrzeszczę. — Płyń do lądu!
Skoczyła. Zniknęła w głębinach. Ja także skaczę, ale nie wypuszczam rufy kajaka. Trzymam
się jej kurczowo. Wiszę tuż z tyłu za nią i czekam nowej fali. Już idzie. Ogromna, lśniąca, biała
po wierzchu. Przełamuje się, zaraz lunie, zaleje kajak. Trzeba podrzucić rufę, więc mocne
pływackie nożyce. Rufa odciążona idzie w górę. Fala podchodzi, unosi i rzuca naprzód. Lecę
uczepiony kadłuba, niczym kotwica. Lecimy razem jak strzała, a z tyłu tłoczą się następujące
już jedna za drugą, inne przybojowe fale. Jestem oczywiście pod wodą. Przez plecy i ponad
głową toczą się zielone kłęby. Krztuszę się solą. Żre mi i tak już chore, od dawna zapalone
spojówki oczu. Nareszcie się wynurzam, ale znowu się zbliża wodna góra, lśniąca, ogromna,
zła, nadęta. Robiąc nogami nożyce, podrzucam rufę łodzi, jak mogę najwyżej. Gniewna góra,
zamiast chlusnąć i zalać kajak, podsuwa się spodem, zadziera go, podbija i niesie na swym
grzbiecie wysoko, coraz wyżej. Wlecze mnie za sobą niczym bezwolny, niezdarny worek, aż
oto spadam, walę się w dolinę, uderzam piersią w coś twardego. Jakieś kolce drapią mi kolana.
Stopy pełzną po ostrych kamieniach, aż klękam w piasku. Zrywam się. Na wyprostowanych w
górę ramionach trzymam kurczowo rufę. Stoję i czekam. O... jest! Tym razem chyba
największa z fal, pienista, wściekła i sycząca. Zbiła z nóg i znowu niesie, potężnie za bary,
naprzód, wprost na brzeg. Padam bokiem na dno. Tchu brak. Zrywam się. Zadzieram ramiona.
Unoszę rufę, czekam. Tak — fala za falą, wał za wałem. Manewr się powtarza. Lecimy.
Uciekamy z głębin. Coraz płyciej pod nogami. Coraz mniej wody, coraz wyższa ziemia.
Wreszcie kajak legł cały poza dziesięcioma złymi językami, a wówczas, podbiega Pimpa.
Chwytamy za burty i dalejże razem — naprzód! Brzeg stromy. Podchodzi szczeliną między
skały. Trzeba dźwigać się z kamienia na kamień. Sił brak. Słabo. Ręka mnie boli, odmawia
posłuszeństwa. Teraz dopiero rzucam na nią okiem. Jest spuchnięta jak kłoda. Ach, prawda —
pęknięta.
Pimpa rozpala ognisko. Kołem, na gałęziach krzewów, porozwieszała mokrą garderobę.
Osłaniają nas od wiatru skały. Jest zacisznie, tylko z daleka słychać miarowe, wstrząsające
ziemią uderzenia rozhuśtanego oceanu. Jesteśmy bezpieczni. Co za wspaniałe uczucie! Nic Już
nam nie grozi. Możemy spokojnie spać. Czarny Hindus wyłania się nagle z cienia i,
skrzyżowawszy na szerokiej piersi ramiona, przygląda się w milczeniu.
— Salam alejkum, kochany drabie! — powiadam wesoło. Życzliwy uśmiech rozpromienia mu
twarz. Zrozumiał.

U rybaków

Wąska mierzeja. Od brzegu do brzegu może trzysta kroków. Z prawej strony tłucze się spętany
w niezliczonych mieliznach ocean. Z lewej rozlał się szeroko lustrzany spokój błotnistego,
szarego jeziora. Dwa kontrasty przedzielone wysmukłym, despotycznym palcem lądu.
Mierzeja tonie w słońcu i wietrze. Błękit rozpostarł się tu i rozpanoszył wszechwładnie. Nie ma
przed nim ratunku dla oślepłego wzroku. Wokół świdrujący bólem, lazurowy blask. Kępka
ubogiej wikliny. Grupka suchotniczych drzew. Oto jedyny cień tutaj, jedyny odpoczynek dla
oczu.
Parę łodzi niemrawych, rozleniwionych w bezrobociu leży od strony jeziora, czekając na
wieczorny połów ryb. Opodal rozrzuciła się miniaturowa wioszczyna, a mówiąc ściślej: kilka
odrapanych, plecionych z trzciny szałasów. Rybacy, w łachmanach lub prawie nago, łażą
bezczynnie z kąta w kąt, od brzegu do brzegu. Rozumiem — dzień, a nawet dwa wytrzymać na
tej rozpalonej patelni, ale nigdy całe życie! Woda jeziora słona jest i ciepła, nawet orzeźwić nie
potrafi. Ludzie poczciwie uśmiechają się do nas, a dzieci fikają kozły nie gorzej od naszych.
Środkiem każdej chałupy biegnie przepierzenie z gęsto utkanej maty, dzielące ją na dwie
połowy. Nocą oba przedziały służą do snu. We dnie jeden pełni rolę salonu, drugi — babińca,
Mebli wcale tu nie ma. Jedynie środek klepiska zdobi okrągłe, spore zagłębienie, obramowane
wałem z gliny. Jest to palenisko, przy którym siedzą mężczyźni popijając herbacianą lurę.
Jeden z babińców oddano do naszej dyspozycji. Z całej wsi poznoszono najlepsze maty.
Jesteśmy trochę skrępowani serdecznością tych ubogich ludzi, a brak słów dziękczynnych
żenuje podwójnie. Szczerzymy kolejno zęby w życzliwym uśmiechu, aż znudziło się to obu
stronom.
— Trzeba im coś podarować — radzi Pimpa.
— Oczywiście, byłoby dobrze, nie jesteśmy jednak ekspedycją afrykańską zaopatrzoną w
specjalne świecidełka dla jednania tubylców. Cóż im do licha damy?!
— Może by zgotować kakao i poczęstować całą rodzinę. Oni tego z pewnością nie znają.
— Dobra myśl! Zabierajmy się do roboty.
Łatwo powiedzieć, trudniej wykonać. Pimpa nie znosi świadków przy gospodarskiej pracy.
Każdy kibic to dla niej ciężka zmora. A tu w krąg cała ich galeria. Siedzą poważni, skupieni, ze
wzrokiem utkwionym w imbryku. Każdy ruch ręki Pimpy wywołuje reakcję. Kiwają głowami i
cmokają językiem. Nad przepierzeniem tkwią głowy odseparowanych niewiast. W ten sposób
tylko pozwolono im brać udział w męskim towarzystwie. Pimpie drżą ręce i burczy coś pod
nosem — jest zła. Rozmowa zresztą nie klei się. Znamy tylko dwa słowa: nejhe i ahe (nie i
tak). Jak na towarzyski kontakt — zbyt mało. Prowadzę kolejno wzrok z twarzy na twarz, z
turbanu na turban i myślę o niewyraźnej sytuacji: wszakże prócz tych rybaków nie ma innych
świadków naszego tutaj lądowania. Nic łatwiejszego jak wymordować tu nas, a kajakowy
dobytek rozdzielić pomiędzy obywateli wioski. Przy ich nędzy każdy łachman i każda puszka
od skondensowanego mleka to niebywały skarb, cóż dopiero mówić o pieniądzach.
W pełnym zaufaniu patrzę jednak w ich stroskane oczy. Ponurość nawisłych brwi i
pomarszczenie twarzy to tylko pozorna patyna, poza którą kryje się prostolinijna i życzliwa
dusza, rogata, bo ambitna, lecz wrażliwa na dobro i piękno, bez krzty snobizmu, bez odrobiny
płytkich zazdrostek i rywalizacji człowieka lądowego Świeże barwy otaczającej ich przyrody,
wiecznie lśnią, lśni słońce i niebo ponad głową, czystość morskiej wody robią swoje. Inaczej
przemawia do dziecka opluty wilgocią i pleśnią mur miejskiej sutereny — inaczej zaś łuna
zachodu i nieobjęty wzrokiem, szeroki, swobodny horyzont.
Rybacy najbliżsi są słońca. Rybakom można ufać.
Kakao gotowe. Odlewamy parę kubków, olbrzymią zaś resztę wręczamy gospodarzowi.
Zakłopotany nie wie, co ma z tym zrobić. Szuka wzrokiem ratunku u towarzyszy, wreszcie
ostrożnie i z namaszczeniem chwyta imbryk i wychodzi, a za nim po kolei cała reszta
towarzystwa.
Mija parę minut i już wracają z pustym naczyniem. Tak prędko wypili? Napój był gorący,
musiał ostygnąć. Nie rozumiem. Może tylko odlali do innego naczynia. Zapytuję gestami, jak
się podobało. Oblizują się na znak, że bardzo. Gładzą brzuchy i zaglądają nam do plecaków,
jakby chcieli tam znaleźć coś więcej. Rozdajemy więc paczki daktyli. Niech mają za swoją
gościnność. Zresztą trzeba zaskarbić łaski. Kto wie, co nas jeszcze czeka. Daktyle są specjalnie
dobre. Pochodzą jeszcze z Basry od przyjaciela Karakasza. Nadziewane migdałami! Takie
właśnie otrzymuje rokrocznie w darze sam król angielski.
Historia się powtarza. Biorą owoce, ociągając się, jakby niechętnie. Młodsi patrzą na starszych
szukając zezwolenia. Wreszcie z paczkami w rakach wychodzą z izby.
— Oni krępują się pewnie jeść przy nas, a może to religia na to nie pozwala — snuje domysły
Pimpa.
Minęło zaledwie parę minut, jak już wracają bez paczek. W tak krótkim czasie nie mogli
połknąć? Więc chowają? Mniejsza o to! Co nas to może obchodzić! Grunt, abyśmy mieli
sumienie czyste i nie zostawali dłużnikami ubogich.
Z mapy okazało się, że jezioro, nad którym leży nasza wieś, stanowi właśnie deltę Indusu.
Niezliczona ilość wąskich i krętych, bagnistych kanalików (także słonych) łączy koryto rzeki z
jeziorem. Istny labirynt pośród cuchnących, czarnych, lepkich trzęsawisk.
0 dzień drogi od tego miejsca leży miasteczko Keti Bander. Według zapewnień rybaków
znajdziemy tam doktora. Chodzi mi o gips na złamaną rękę. Dokucza bowiem coraz bardziej i
obrzękła okropnie.
Przeprawę do Keti Bander odkładamy do rana, kiedy prąd w kanałach rzecznych popłynie w
kierunku przeciwnym naturze i będziemy mogli bez wysiłku przebyć potrzebną przestrzeń.
Cała nadzieja w tym prądzie i żaglu.
Do jutra daleko. Tymczasem zachód zabarwił niebo gasnącym płomieniem i rozhukany ocean
jął się uspokajać. Idziemy nad brzeg, aby się stamtąd przyjrzeć terenowi niedawnych perypetyj.
Jakżeż inaczej wygląda ocean z wysokości bezpiecznego lądu! U naszych stóp rozpoczyna się
linia mielizn i żółtym zygzakiem wije się ku przeciwległej zatoce. Jak na dłoni widzimy wy-
godny i głęboki przesmyk, którym właśnie należało wczoraj wchodzić. Któż mógł
przewidzieć? Wprost na mielizny pędzą od morza fale. Pędzą wyrównane, symetryczne i
wspaniałe jak atak naszej pancernej husarii. Szum skrzydeł pienistych rośnie, potężnieje, aż
zmieni się w ostry, jadowity syk. Najbliższy szereg spina cugle, piętrzy się dęba w śmiertelny
skok i rozkrzyżowany pada.
Piękne jest to stopniowanie morskiego rozpędu i złości. Hen, daleko, jeszcze w szkle lornetki,
lekkie falowanie przedbitewnego niepokoju. Konnica się tam ustawia. Pancerni wojacy unoszą
się w strzemionach,
poprawiają w siodle. Łagodnym pochyleniem końskiej głów znaczą grzywiastą powierzchnię
fali. Bez wielkiej piany jeszcze i bez pióropusza.
Idą powoli, oszczędzając sił. Płynnie i sprawnie, narastając, wciąż nowymi szeregami wałów.
Nie wiadomo skąd, może zza krawędzi horyzontu, może zza chmur? Ani się spostrzeżesz, jak
wpadną w sam środek lornetki. I oto jesteś w sercu bitewnej zawieruchy. Twój szereg cwałuje
co koń wyskoczy. Rumaki okryły się pianą. Głęboki, druzgocący szum leci od nich. Rosną w
oczach. Nie mieszczą się „W szkłach. Zalewa je zieleń wody, a potem, smuga rozlanej od
zachodu krwi.
Opuszczam szkła i oczom nie wierzę. Taka zajadłość taka niepohamowana wściekłość bije
teraz od mojego szeregu. Wyższy jest od innych i bielszy. Wali na śmierć lub życie. Wspina się
i pada u naszych stóp na żółty, wzgardliwie płaski, przyziemny, leniwie podstępny piasek. A za
nim znowu — „Cugle skróć!” i „Do ataku!” — nowe piętrzą się wały. Bez końca, bez końca.
Odwieczna, nienasycona donkiszoteria oceanu.
Widzę, jak spokojnie wpływa na jezioro duży rybacki kuter. Mija mielizny jedną za drugą.
Kręci wężowato w prawo, to znów na lewo. Takie to dla niego proste. Takie wygodne i łatwe
jak wyuczona lekcja.
A my wczoraj?
Wielkość niebezpieczeństwa zależna jest w dużej mierze od punktu, z którego się nań patrzy.
Tuż przy wejściu do głównego szałasu siedzi sobie na skrzyżowanych piętach czarne pacholę,
trzymając w ręku sznur. Sznur pełznie ze dwadzieścia metrów po piasku i czepia się kija. Na
tym pionowo ustawionym; kiju oparta ciężka, drewniana rama z siecią.
Pod nią, na równym klepisku, połyskują ziarna są. Mewa jest bardzo głodna, bo wzburzone
morze uniemożliwia jej połów ryb. Zatacza więc biała mewa coraz niższe kręgi, coraz bliżej
pułapki.
Oczy mewy żarłocznie śledzą połyskujące w słońcu ziarenka.
Szarpnięty radośnie sznurek strącił sieć. Załopotały skrzydła, ale bezskutecznie. Wesoło
pokrzykując pędzą zewsząd dzieci, z nimi i ja. Hindusi torują mi drogę, rozstępu ą się na boki.
— Sahib idzie! Przepuścić! — Biorę mewę z rąk rozpromienionego chłopca. Strwożone ptasie
serduszko tłucze się pod moimi palcami. Ostry dziób szuka napastnika.
Chciałbym wypuścić go na wolność, niech leci, ale byłaby to wielka krzywda tych ludzi,
wszakże to ich jedyne mięso. Ten ptak do nich, nie do mnie należy, więc z żalem oddaję go w
ręce chłopca, ale ten jakby się bał go dotknąć. Ruchem głowy każe mi go wypuścić. Wierzyć
mi się nie chce. Czyżby tyle wrażliwości w tym prymitywnym człowieku? Nawet ptak nie chce
wierzyć swojemu losowi, siedzi na mej dłoni jak ogłupiały, zanim wreszcie zrozumie i szarpnie
się do lotu. Jestem prawdziwie zaskoczony.

Keti Bander

Ranek wstał popielaty od mgły. Wilgoć osiadła na łodygach trzcinowego dachu sącząc się
stamtąd kroplami na głowy. Zerwaliśmy się raźno do odjazdu, ciesząc się z pogody. Rybacy
ochoczo pomagają w ładowaniu
Piątków, wdzięczni za parę rupii napiwku, jaki dostali na pożegnanie.
Siedzę teraz w łodzi bezczynnie na prawach inwalidy.
Wyobrażałem sobie nieraz wjazd na teren Indii jako zatapianie się w gąszcze tropikalnej
dżungli, pełnej lotosów, orchidei i kwitnących agaw. Świat gigantycznych wężów, krokodyli i
tygrysów.
Tymczasem nasze Indie to ciemnoszare, spękane po wierzchu błocka. To popielaty, oślizły,
ślimakowaty, ląd, pokryty brudem nie dogniłych jeszcze mangrowych zielsk i śmierdzących
małży. Za żadne skarby nie spuściłbym nóg w otchłanie tej śluzowej mazi. Na szczęście,
pchany przypływem oceanu, wsteczny prąci niesie nas bystro po rzece, stając się jednocześnie
najlepszym przewodnikiem w tym obrzydliwym labiryncie.
Nie znane ptaki ciężkim łopotem skrzydeł zwisają przed dziobem kajaka, jakby zdziwione
niebywałym zdarzeniem. Zaglądają nam odważnie i z bliska w oczy. Od czasu do czasu
mijamy duże, prawie prostokątne barki flisaków. Jedne szykują się do odjazdu, inne śpią wraz z
załogą niby olbrzymie hipopotamy zanurzone do połowy brzuchami w bagnie.
Do poruszania ich służą długie bambusy. Brzegiem burt biegną wąskie kładki, po nich chodzą
tam i z powrotem bambusowi „popychacze”. Czasami, gdy brzeg błota nieco się podwyższy,
załoga, flegmatycznie i nie śpiesząc się, wysiada na ląd, biorąc długi hol na ramiona, i
szerokim, rozkiwanym krokiem rusza naprzód.
Po całodziennych mijankach z rybakami przyzwyczailiśmy się do ich zdziwionych oczu,
zagadywań i uśmiechów. Nieraz proponują nam przyczepkę na hol Niewiele by ona jednak
usprawniła naszą bagienni przeprawą. Zresztą po co? Zapewniano nas w „Wiosce rybaków”
(taką nazwę otrzymał pierwszy nocleg), że do Keti Bander zdążymy dotrzeć, zanim jeszcze
rozpocznie się odpływ.
Owo Keti Bander drażni nas od tygodnia. Spodziewamy się po nim Bóg wie czego. Na naszej
admiralskiej mapie jest to jedyna nazwa oznaczona grubym kółkiem. Na taki szacunek
zasługiwać może tylko powiatowe miasteczko. Zresztą nazwę tę znał niemal każdy rybak, a na
liście, który wręczył nam Hussein przy pożegnaniu, stało wyraźnie:
„Do Prezydenta miasta Keti Bander!” „Prezydenta”, a nie żadnego tam wójta czy burmistrza!
Słowem, po Keti Bander oczekiwaliśmy najwyższych rozkoszy odpoczynku.
Odpływ tymczasem przyszedł prędzej, niż zapowiadano, i obrzydliwe, rozmieszane błocko
ostrym prądem ruszyło z powrotem. Razem z odpływem zjawił się i przeciwny wiatr. Nie
pomogły już borykania się biednej Pimpy ani pomoc mojej jedynej zdrowe. ręki. Nie da rady.
Kajak powoli zaczyna się cofać. Parę krzyków i oto stoimy kilkaset metrów niżej, przytuleni do
lepkiego, cuchnącego brzegu. A Keti Bander wciąż nie widać.
Opadająca woda odsłania wstrętną maź. Nie ma dokąd przybić. Najbardziej przeraża nas
perspektywa ugrzęźnięcia. Zwłaszcza te krokodyle! Na co czekać? Więc boso i w podkasanej
sukience, ciągnąc za sobą linkę, brnie Pimpa po kolana brzegiem. Ślizga się co parę kroków i
pada, drapie się przez pnie, przedziera się przez krzaki, rani stopy i dłonie. Tak piędź po piędzi
posuwamy się naprzód. Od czasu do czasu drogę Pimpie przecina głębszy rów, wówczas traci
się moc czasu, zanim się ją na drugą stronę przewiezie. Jestem pełen podziwu dla jej
wytrzymałości. Nawet nie narzeka.
Pod wpływem wiatru woda w kanałach zakotłowała się i jęła chlustać na mnie błotem.
Umorusani aż po uszy, wyglądamy okropnie. Błoto tymczasem zmieniło się w trzęsawisko.
Pimpa zapada się coraz głębiej.

Wreszcie, chwytając się oburącz jakiegoś sęczka, stajemy bezradni w miejscu. Długa, tubylcza
piroga, z czarną jak heban załogą, zatrzymała się obok. Nie czekając prośby, milczkiem podali
hol.
A Keti Bander wciąż nie widać.
Owszem, na pusty dotąd horyzont wypełzło parę jakichś lepianek i badyli, ale w żadnym
wypadku nie mogły one reprezentować owej wymarzonej przez nas rezydencji „prezydenta”.
W miarę posuwania się naprzód, gliniane czworokąty rosły, nabierały koloru i godności,
upiększyły się nawet koronami kilku suchotniczych drzew. Tego wciąż było za mało dla...
wymarzonego przez nas Keti Bander!
Zgięte postacie wioślarzy szarpnęły „parę mocnych” i łódź ugrzęzła w mule. Bielmo
zaślepienia spadło nam od razu z oczu. Jesteśmy oto u celu. Tych kilka starych, glinianych
ruder — to Keti Bander.
Daleka Europa przemówiła właśnie szkarłatnym pożegnaniem zachodu. Otaczający nas świat
zabarwił się beznadziejnie i smutno. Koślawe kontury „siedziby prezydenta” rozpłynęły się w
półmroku nocy. Na zakotwiczonych barkach pozapalano ogniska. Skądś od lądu nadleciał
nierównomierny, zdenerwowany rytm bębnów.
Nie pytając o nic, nie czekając zapłaty, wioślarze odpłynęli dalej. Jak w czarodziejskiej bajce.
Zrobili swoje — odeszli. Czekamy. Może ktoś inny teraz przyjdzie.
W oknach chatynek błysły światła. Jednak żadnej ścieżka nie wiedzie do nich. Popielatą
równinę błota kratkują garby osuszających je grobli. Obserwujemy ruchy ludzkich cieni. Jeden
z nich zbliżył się na zasięg głosu.
Halo! Halo!
Cień drgnął, przystanął i nagle rzucił się do ucieczki!
Trudno. Musimy wykładać rzeczy w błocko. Co będzie dalej, zobaczymy. Nie mówimy do
siebie nic. W takich momentach najlepiej milczeć, robiąc swoje. resztą, funkcje podzielone są
od dawna: ja — maszynkę, a ty plecak. Ja — wiosła, ty — blaszanki. Kajak — razem.
Zawodowy włóczęga i dziennikarz-reporter mają wspólną cechę: przeszkody dla nich nie
istnieją. Ani gorąco, ani zimno, ani woda, ani błoto nie powstrzymają ich w drodze do celu.
Oto śpimy w łóżku pana „prezydenta”. To nic, że gospodarza nie ma. Ten szczegół nikogo nie
obchodzi. Najważniejsze, że jest łóżko.
Prześpijmy się spokojnie. Może rano wypoczęte nerwy złagodzą ostry sąd o tej parszywej
dziurze — Keti Bander. Wyspane oczy łatwiej odnajdą nastrój egzotyki. Z zapachu stęchlizny
wyłoni się obraz ryżowych pól i tropikalnych chaszczy, a przysmalony podpłomyk roti na
wyschłym języku zmieni się w pieczeń antylopią. Może zwiędła cytryna z własnych,
kajakowych magazynów zastąpi owe słynne „owoce Południa”, z których ani jednego nie
posiada Keti Bander. A więc śpijmy snem sprawiedliwych! Niech kołysze nas ironią złudzenia!
Przede wszystkim składam wizytę doktorowi.
Ubranie pana konsyliarza nie różni się niczym od zwykłych męskich negliżów hinduskich.
Wyrzucona luzem na wierzch nocna koszula dokumentnie uwydatnia wypuczony brzuszek i
opada stamtąd w powietrze, niby szeroki, pofałdowany abażur salonowej lampy.
Pan doktor niewiele się zna na dolegliwościach. Zaproponowane mi łupki nie odpowiadają
najelementarniejszym zasadom unieruchomiania złamanych kończyn. Jakoś jednak wspólnym
wysiłkiem dokonaliśmy tego zabiegu. Był to pierwszy akt naszego pobytu w Keti Bander.
Czeka nas teraz bezczynna, zabójczo nudna wegetacja przez długie, długie trzy tygodnie.
Zwiedzać? Ale co? Nędza zabiła nawet rękodzielnictwo. Ciekawią mnie jedynie małe gliniane
bębenki, a właściwie miski z napiętym na nich pęcherzem. Bębenek taki to jedyny muzyczny
instrument tych okolic.
Któregoś dnia zjawił się na placu „miasta” wędrowny uliczny i grajek, mówiąc ściślej:
bębniarz. Przytupując nogami do taktu, walił w pęcherz z takim przejęciem i z tak wielką
wprawą, jakby co najmniej konserwatorium skończył w tej dziedzinie. Nie używał przy tym
żadnej pałeczki. Bił dłońmi lub poszczególnymi palcami, najczęściej opuszką kciuka.
To zagryzał wargi, to przekrzywiał głowę, to znów wyciągał przed siebie chudą szyję,
wyłapując nadstawionym uchem nieuchwytne dla Europejczyka melodie.
Kiedy urywał, liczył obcasami takty przerwy i znowu zaczynał od początku. Muzyka ta była
zrozumiała nie tylko dla niego. Po krótkiej chwili zebrał się dookoła spory tłum słuchaczy.
Wszyscy oni postukiwali w obcasy, mrucząc jak koty. Kiwali przy tym głowami, niby tańczące
kobry przed czarowną dudą, na znak żywego udziału w każdej zmianie tonu.
Codziennie, gdy zachodzące słońce zabarwi czerwienią sylwetki domów, a prymitywne,
maleńkie okienka chatek błysną światłem węglowych kuchenek, wszystkich stron Keti Bander
dolatuje łomot bębenków i monotonny, stłumiony murami, nosowo piszczący dyszkant
rozśpiewanych kobiet. Siedzą one w kucki przed glinianymi piecykami, gdzie wypieka się
kolacyjne roti.
Od kanału idzie drugi gwar, to gawędy wieczorne flisaków, a jeszcze dalej, hen aż z
niewidocznej otchłani nocy, od plączących się gąszczy mangrowców, sączy się żałosnym
echem i błądzi w załamaniach uliczek ostatni, najsilniejszy, trzeci głos — głos dzikiej,
pierwotnej natury. To wielorakim tłumem wyją biedne, zgłodniałe szakale.
Hindus jest bez wątpienia najuczuciowszym człowiekiem świata. Nieprawdopodobnie
sentymentalny, przywiązuje się jak nikt prędko i łatwo.
Odwieczne nakazy religijne przyjaźnie nastawiły Hindusa do przyrody, nie skrzywdzi on
bezbronnych stworzeń. Nawet na myśl łobuzowi żadnemu nie przyjdzie uderzyć kamieniem
psa ani wiewiórki, co u nas przecież spotyka się na porządku dziennym. Czyn taki w Indiach
byłby nie do pomyślenia. Dlatego, jak świat długi i szeroki, nie znajdziemy podobnie
rozczulających obrazów samorzutnego oswajania się zwierząt jak tutaj. Wrony i kruki siadają
po kawiarniach na sąsiednich wolnych krzesłach, wiewiórki zbierają pod stołem kruszyny, a
kudłatonogie sępy-śmieciarze kłócą się o swój ochłap na środku ulicy, tuż pod stopami prze-
chodniów.
Takąż samą bezczelną śmiałością odznacza się dzieciarnia hinduska. Jednak, co miłe u
zwierząt, to staje się nieznośne u ludzi. Natrętne tłumy malców depczą nieustannie po piętach,
nie dając chwili spokoju. Można ich towarzystwo znieść przez parę dni. Ale wciąż obracać się
w kręgu wytkniętych na cię palców i języków — to za wiele. Przechodzi to już ludzką wytrzy-
małość.
Odstąpiony nam przez „prezydenta” lokal mieści się w sąsiedztwie szkoły. Każda przerwa
sprowadza pod okna czeredę łobuzów. Zaglądają w szczeliny, pakują Palce między okiennice,
szperają koło zamków, wiercą dziury w glinianych ścianach, byle uprzystępnić jakoś i
rozszerzyć pole swojej obserwacji. Czujemy się w zaciemnionym pokoju niby żółw, któremu
nożem świdrują skorupę.
Najistotniejszą filozofię życia w Keti Bander stanowiła aprowizacja. Ryż i mąka w postaci
przypiekanych blinów stała już nam ością w gardle. Pragnienie odnowy jątrzy kiszki, nie daje
spokoju. Od wczesnego rana błądzę uliczkami w błogiej nadziei odnalezienia czegoś
oryginalniejszego.
Niestety! Robinson Kruzoe miał więcej szczęścia. Jemu jaja strusie wtaczały się pod stopy,
kokosy padały na łeb, a tu hinduskie biedne głodomory nie znają nawet kur. Jeżeli za cenę złota
znajdzie się gdzieś jajko, to wielkości gołębiego. Zamiast ziemniaków, o które dziś poprosiłem,
przynieśli mi jakieś zielone korzonki. Oto siedzę z takim korzeniem w drżącej od wzruszenia
dłoni i patrzą w lustro. Wyglądam jak pustelnik: ta sama chudość, z nosa skóra oblazła,
spojówki oczu zaczerwienione, broda nie golona, ręka skrępowana bandażem, chyba tego dość
jako wyraz najwyższej ascezy. Och, to Keti Bander!
Rano podczas wędrówki zatrzymałem się nagle, połechtany miłym zapachem. Wciągam w
nozdrza i kręcę głową. W końcu zdałem się na instynkt. Zagłębiam się w ciasne zaułki. Chwilę
błądzę, aż wreszcie znalazłem się na wprost dziwnego straganu. Pod daszkiem, na olbrzymim
stole siedzi na podwiniętych nogach wychudzony golec i podparłszy brudną pięścią brodę,
patrzy wyzywająco w oczy. Na stole, tuż obok skrzyżowanych pięt, leżą w paru stosach kruche
ciasteczka. Dalej, na przenośnym piecyku, smaży się nowa ich porcja.
Choć nie podobał mi się „cukiernik”, tym niemniej pokusa, jakiej dodawał w tej chwili
żołądek, była zbyt wielka i przewyższała wszelkie sympatie i animozje. Biorę więc jedno
ciastko do ust na próbę, a potem zamawiam całą resztę. Kupiec skinął niedbale na znak zgody.
Pragnąc uniknąć macania ciastek jego brudną łapą, podsuwam się do lady w zamiarze sypania
własnoręcznie i tu zachodzi rzecz niespodziewana: Hindus zatrzymuje mnie gestem dłoni,
drugą zaś ręką zgarnia pośpiesznie ciastka, jakby chroniąc je przed moim dotknięciem. Jego
wzrok nabiera przy tym cech pogardy i lekceważenia.
Tłum podrostków tłumaczy mi łamaną angielszczyzną, że kupiec prosi, abym się odsunął, on
nie życzy sobie, abym dotykał ubraniem krawędzi lady.
— A to dlaczego? — pytam oburzony.
— Bo sahib nie Hindus! Sahib brudny!
Z trudem opanowałem gniew. Ciastek nie kupiłem. Pierwszy raz w życiu obrażona została we
mnie godność białego człowieka. Zdobyłem nareszcie wyjaśnienie, dlaczego rybacy nie
przyjęli wówczas z moich rąk złapanego ptaka i nie tknęli darowanej im żywności. Parszywy,
niżej urodzony, wieprzowi pokrewny, zarozumiały i napuszony jak indor, a głupi przy tym i nie
znający prawdy życia biały człowiek nie może mieć nic wspólnego ze szlachetnym członkiem
religijnej sekty hinduskiej.
Scena z cukiernikiem przebrała miarkę naszych udręczeń.
— Jutro odpływamy! — zdecydowanym tonem oznajmiłem Pimpie wchodząc do pokoju. —
Możesz mnie nie prosić. Nic nie pomoże. Wiem z góry, co chcesz powiedzieć: ręka się nie
zrosła. Ale wolę do kompletu złamać nogę, niż zostać tu bodaj dzień dłużej. Odpływamy!
tylko przez wrodzoną troskliwość opierała się projektowi. W głębi duszy pragnęła ucieczki i
Bander więcej może niż ja. Jej nerwy nie znosiły natręctwa pędraków. Dziś rano znalazłem ją
leżącą na łóżku całą we łzach, z głową zakrytą poduszką. Pokój zamknięty na dziesięć spustów
i zasłonięty okiennicami.
— Co z tobą jest, dziewczyno? — pytam zdumiony.
— A bo... a bo... już nie mogę dłużej! Ani chwilki spokoju! Oblegają ze wszystkich stron. Gdy
wychodzisz, nie mogę się od nich obronić. Lezą w okna, stukają we drzwi, pokazują języki,
ostatnio rzucali nawet kamieniami.
— Pójdę ze skargą do dyrektora szkoły.
— Możesz nie fatygować się. Dyrektor widział i nauczyciele także, ale żadnej reakcji.
Nie mamy więc po co siedzieć. Pakujemy manatki i jazda! Byle dalej od ludzkich osiedli, a
bliżej dzikiej przyrody. Z jej strony żadna krzywa nas nie spotkała.
Z niekłamaną radością wzięliśmy się do pakowania plecaków. Nareszcie znowu popłyniemy.
Precz z łóżkiem „prezydenta”!

Na Indusie

Kiedy wyruszaliśmy na wyprawę, cały świat życzliwych nam ludzi groził krokodylami.
— Pożrą was! Połkną razem z kajaczkiem! Cóż znaczy dla nich taka kruszyna!
Jeszcze nie znałem tych bestyj bliżej. Brakło argumentów do obrony. W duszę zakradła się
niepewność. A może... kto to wie?...
Wydobyłem grube księgi zoologii Brehma. Nad i stronicami spędziłem dobrych kilka godzin.
Dowiedziałem się rzeczy strasznych. Ostatnia iskra mojego zapału zgasła. Zamiast otuchy
znalazłem tam same ostrzeżeń.
Same groźby. Oto, jak się okazało, rzekę Indus zamieszkują najgorsze krokodyle-ludojady, dla
których nie ma żadnych przeszkód i żadnych świętości. Podczas suszy potrafią one wędrować z
jednej rzeki do drugiej... kilometrami. Tak, że nawet sen na lądzie nie jest wcale bezpieczny.
Inne bestie, żeby przetrzymać suchą porę roku, zagrzebują się w błocie i tak drzemią pod
spękaną na wierzchu skorupą. Powypisywałem te wszystkie informacje i teraz czytam głośno z
notatek.
— Ojej! — krzyczy Pimpa. — To ja po takiej skorupie tyle razy szłam, przeciągając kajak.
— Poczekaj, jeszcze ci coś przeczytam, oto wdzięczna opowieść:
„Dwaj angielscy myśliwi rozbili pewnego razu na takiej skorupie zeschłego błota namiot i
najspokojniej w świecie położyli się spać. O północy zbudziło ich trzęsienie ziemi. Zerwali się
z łóżek, aż tu dwa olbrzymie krokodyle wyłażą tuż obok i namiot się zawala im wszystkim na
głowę...
Stare, bardziej przebiegłe okazy potrafią celowo wywracać rybackie łodzie, ażeby pożreć
załogę. Takie wypadki były notowane. Inne, bardziej zwinne, potrafią wyciągnąć wioślarza z
łodzi po cichu i zgrabnie, tak że najbliższy sąsiad tego nie spostrzeże”.
Nie ma co: miła książka! Po jej przeczytaniu krokodyle urosły w naszej wyobraźni do potęgi
apokaliptycznych bestyj. Drżeliśmy już na samą myśl o spotkaniu z nimi. Jeżeli po tym
wszystkim zdobyłem się na start, zawdzięczać należy uporowi mojej litewskiej krwi rodem z
„Mysikiszek”.
Brehm — to naukowa teoria i zbiór opowiadań Myśliwskich zebranych podczas stuleci. Moi
polscy doradcy — to przeważnie laicy i teoretycy. Ani jeden sąd, ani drugi nie mógł być dla nas
miarodajny. Dopływając do brzegów Indii liczyłem najwięcej na opinią tubylców. Kto jak kto,
ale oni powiedzą najoczywistsza (najpraktyczniejszą) prawdę. Według ich wskazówek ułożymy
dalszą naszą marszrutę.
Pierwszy zabrał w tej materii głos redaktor Myatt w Karaczi.
— You are crazy. Jesteście wariaci — zawyrokował po głębszym namyśle. — Wody Indusu aż
kipią od krokodyli, duże łodzie obawiają się tam zapuszczać, cóż dopiero wasza skorupka! —
mówił, a na dowód słuszności słów wsadził nas zaraz w samochód i powiózł do najbliższego
błotka, gdzie w promieniach upalnego słońca wylegiwała się liczna, bardzo wypasiona rodzina
krokodyli.
Rzeczywiście, widok niezbyt zachęcający, dlatego wracaliśmy stamtąd mocno przygnębieni.
Na domiar złego zastąpiło nam drogę stado bawołów. Próżno pan Myatt trąbił na wszystkie
sposoby, wcale nie poruszone bydlaki patrzyły na samochód z najwyższą flegma i pogardą.
— Niechże pan trąci błotnikiem! — doradzałem zniecierpliwiony.
— Oho, pan ich nie zna, gotowe są roznieść na rogach cały samochód. Widywałem podobne
przygody. To nie są europejskie krowy.
Poglądowe metody i serdeczne rady redaktora Myatta niczym się okazały wobec „fachowych”
rad tubylców. Opowieści gospodarza hotelu w Karaczi przekraczały najbujniejszą nawet
fantazję. Nasza dotychczasowa niepewność zmieniła się w przyczajony, paniczny lęk.
Wpływaliśmy na wody Indusu z duszą na ramieniu i z zamkniętymi oczyma: co ma być, niech
będzie! Kismet! Jeszcze pocieszałem się trochę doświadczeniami z lat poprzednich, kiedy
przed każdą z wędrówek kajakowych straszono mnie bredniami o wodospadach, kamieniach i
prądach, jakie nigdy nie istniały. Zresztą w czasie naszej ostatniej podróży, na Eufracie,
straszono Beduinami, więc i krokodyle może nabiorą bardziej sympatycznych cech. Cofnąłem
się przed startem i nie żałuję tego.
Ach, grzebieniaste jaszczury, kto by się was obawiał! Jakże nudna, jakże bezbarwna byłaby
wyprawa bez waszego w niej udziału! Krokodyle nigdy nie były dla nas przeszkodą, lecz tylko
i wyłącznie urozmaiceniem.
W Keti Bander, a nawet znacznie wyżej, w obrębie delty Indusu, krokodyle są legendą.
Zjawiają się dopiero tam, gdzie prąd rzeki się ustala, a woda traci swoją ostatnią morską sól.
Krokodyle-ludojady leżą zazwyczaj pojedynczo. Zwłaszcza te starsze nie lubią tłoku. Drzemią
nieruchomo na ławicach piasku albo, częściej jeszcze, obok podobnych sobie sękatych
bierwion naniesionych powodzią w deszczowym sezonie. Są one nadzwyczaj czujne i na
odgłos najmniejszego szmeru unoszą swe kaprawe łby i pomrukując gniewnie, wpełzają do
wody.
Sporo minęło czasu, zanim potrafiliśmy zapomnieć o tych wszystkich zasugerowanych nam
przez ludzi z książki strachach. Mówiąc szczerze, do ostatniego dnia naszego pobytu w Indiach
widok drzemiącego gdzieś w pobliżu, nawet najbardziej niewinnego gawiala, wytrącał nas z
równowagi.
Nie zapomnę też nigdy pierwszego wrażenia.
Dzień był wówczas mglisty i jak na Indie wyjątkowo bezbarwny. Melancholię szarego
powietrza pogłębiało leszcze jednostajnie szare błoto. Gdzieniegdzie wysterczały z niego kępki
pogniecionej falą, suchotniczej trawy albo pokracznie wykręcone ramiona butwiejącego
drzewa.
Smętek siadł nam na duszę i kazał mocniej ciągnąć wiosła, byle jakoś dorwać się nareszcie do
owych prawdziwie słonecznych, prawie legendarnych Indii, samego morza płynął z nami
kwaśny humor. Nie było nic, co by go mogło naprawić. Wierzę w promieni twórczą właściwość
każdego środowiska. Dlatego wiec drżę w psychiczne oddziaływanie słoty i błota. Obez-
władniają one człowiekowi nawet mięśnie tak, że się pracować wiosłem nie chce. Wypłukują
resztki życiowego rozmachu.
W takim to właśnie nastroju przedzieraliśmy się z trudem pod prąd mętnej wody dolnego
Indusu, gdy nagle jedno z dużych, sękatych bierwion, leżących na brzegu opodal, ożyło,
podniosło się, i zawracając w podkowę, niezdarnie leniwym ruchem wnizało się pod
powierzchnię wody. A wszystko stało się tak nagle i niespodziewanie, że przerażenie odjęło
nam mową. Zamarliśmy w bezruchu. Głos uwiązł w krtani. Zresztą samo słowo „krokodyl” już
straszy. Pamiętajmy: był to pierwszy w naszym życiu krokodyl na swobodzie! W dodatku
dosłownie parą metrów przed dziobem kajaka.
— Patrz tam jest drugi! — wykrztusiła drżącym szeptem Pimpa.
— Bij mocniej wiosłem. po wodzie... mocniej po wodzie! — krzyczę, podnosząc wodny
tumult. — Może tym odstraszymy, innej rady nie ma.
— Zdaje się, że widzę trzeciego... — szepce znowu Pimpa.
— Daj spokój. Gdzie?
— Weź lornetkę!
Łatwo jest powiedzieć: ,,weź lornetkę”, gdy ręce drżą i nie daje się jej nastawić. Raz po raz
wypada i zachodzi mgłą. Nic nie widać. Zresztą, jak tu patrzeć spokojnie, gdy dziób kajaka
przecina właśnie krokodyl smugę na wodzie. Trzeba pluskać, mocno pluskać.
Pimpa prosi, abym sprawdził przez szkła, czy krokodyl rusza się i czy na pewno ma oczy, bo
może to tylko kłoda.
Z biegiem czasu otępiała nasza wrażliwość. Rzecz przyzwyczajenia.
Prowadzimy obecnie statystykę gęstości krokodylego „zaludnienia” według śladów na piasku.
Krokodyli ślad przypomina podkowę natartą jego brzuchem, a po obu bokach biegną drobne
zadrapania pazurów. Już tyle minęło dni naszego bliskiego z nimi współżycia, żeśmy zatracili
poczucie niebezpieczeństwa. Czasami celowo uciszamy plusk wioseł i niesieni rozpędem su-
niemy tuż tuż przy samym brzegu. Wówczas nie przewidujący niczego potwór drzemie
spokojny i w ostatnim dopiero momencie zrywa się przerażony i daje nurka. Jeszcze przez
moment widać trójkątny łeb i smugę ciętej pyskiem wody.
Ta symbioza z otaczającą nas naturą posunęła się do ideału: nie łapiemy ryb (brak wędki), nie
zabijamy ptaków (brak dubeltówki), nie strzelamy nawet do krokodyli... ach! — zapomniałem,
ale to oddzielna i pełna emocji historia.
Któregoś dnia, zbliżaliśmy się właśnie do nagłego zakrętu rzeki, nie widziałem przed sobą nic
prócz plątaniny kolczastych krzewów, gałęzi zatopionych drzew i spadających co chwila,
podmywanych prądem, zwałów piasku.
Wbrew racjonalnym przepisom jazdy postanowiłem skrócić drogę, ścinając zakręt wewnętrzną
stroną rzeki. Wartki prąd aż bulgocze mi pod dziobem. Zagłusza szelest potrącanych gałęzi.
Uwaga moja skupiona jest na wyszukiwaniu wolnych przejazdów. I oto nagle, najzupełniej
niespodziewanie, tuż za zakrętem kajak się w mieliznę pomiędzy dwa grube jak on
grzebieniaste ogony krokodyli. Zaskoczone tym Potwory poderwały się jak oparzone. Nie
zdążyliśmy wydać głosu ani zdać sobie sprawy z niebezpieczeństwa, gdyż już było po
wszystkim. Zbałwaniona zalała nam pół łodzi.
Wrażenie było tak piorunujące, że krople zimnego potu wystąpiły nam na skronie. Serca waliły
i brakło tchu.
— Na dzisiaj dosyć! — rzekłem wreszcie odkładając wiosło. — Dalej nie popłynę, choćbyś
kazała.
— Tylko nie na tej tu plaży — poprosiła Pimpa — trochę dalej, gdzie nie ma krokodylich
śladów.
Zaszumiał błękitny płomyk prymusa. Przysłowiowy już makaron z konserwowym mięsem.
Naszą trasą można chyba najłatwiej podzielić według menu. Na początku, jeszcze na Prucie,
było kwaśne mleko z czarnym chlebem. Potem na Morzu Czarnym — rybna zupa. Dalej w
Turcji — jajecznica z pomidorami. W krajach arabskich — rzodkiewki i daktyle, a tutaj —
konserwy.
Swoją drogą miłe jest życie w ciągłych kontrastach, Prawdziwą jego wartość oceniamy w tej
chwili. Czyliż nie cudowny to moment, kiedy napełnione śliną usta powoli i z premedytacją
zaczynają wciągać długą, nieskończenie długą, nitkę makaronu. Broń Boże nie wolno gryźć ani
się śpieszyć. Czuje się wówczas siłę odżywczą wszystkich witamin razem, i tych w
zastrzykach, i tamtych w kolorowych pastylkach, jak spływają w zgłodniały żołądek łodygą
cudownego makaronu, jak to wsiąka w krew, pobudza nerwy i słodkim dreszczem ukojenia
wędruje od komórki do komórki. Błogi spokój napawa otuchą, a dobroć ofiarna spływa na
serce. Powieki mrużą się ze znużenia, a makaron mówi: „Patrzcie, jakie łagodne są krokodyle”.
Nie ma to jak makaron w konserwowym sosie! Ktoś powie: „Jarząbki”. Bzdury! Pod wpływem
zjedzonego makaronu błota wysychają, słońce przestaje doskwierać, kajakowa burta nie wcina
się pod żebra i pewność się zjawia, trochę wysiłku, kilka machnięć wiosłem, wpłyniemy w
zielone parki kwitnących kwiatów i drzew.
Zwabiony widokiem kromki chleba na pokładzie Pacyfisty. kudłatonogi sęp krąży nad naszymi
głowami. Niemalże skrzydłem zawadza nam o włosy. Rzucam niego kamykiem, bez żadnego
skutku.
— Odejdźmy parę kroków, zobaczymy, co będzie robił? — proponuje Pimpa.
Sęp jakby tylko na to czekał. Zwinął skrzydła i niby ciężka, łopocząca kula zwalił się na kajak,
poderwał pazurami śniadanie i ruszył z powrotem w górę. Trwało to ułamek sekundy, a działo
się na odległości wyciągniętego ramienia. Zaiste, dziwne tu panują obyczaje. Człowieka,
którego w Europie każde zwierzę omija z daleka, jak najgorszego wroga, tutaj traktuje się na
równych prawach z małpą czy sępem, psem czy hieną. Jest takim sobie, równouprawnionym
konkurentem do jednej i tej samej kromki chleba. Po to więc płynąłem tak daleko, ażeby
zdewaluować się kompletnie? Żeby stracić na swojej urojonej wielkości, ja, Homo Sapiens?
Takie „kamrackie” stanowisko odpowiada mi stuprocentowo. Odtąd patrzę na ptaki, ryby i inne
biegające żyjątka jak na kolegów i gdyby rozumiały ludzika gwarę, pytałbym ich o pozwolenie
na zajęcie tej lub innej polany pod obóz. Wszakże oni tu gospodarzami, ja — intruz europejski.
Prąd Indusu z każdym dniem staje się coraz silniejszy. Pacyfista posuwa się naprzód coraz
wolniej, coraz oporniej, tak że aż mięśnie mdleją. Wreszcie idąc w ślady flisaków kupiliśmy
długą linkę na hol i uwiązawszy ją do topu masztu, jęliśmy holować. To był początek
dwumiesięcznych prawie galer.
Jak przystało na dżentelmena, posadziłem Pimpę na ster, próbując przedzierać się brzegiem.
Niestety. W parę minut kajak wplątał się w przybrzeżne gałęzie, a ja pokrwawiłem stopy na
niezliczonych kolcach. Zamieniliśmy więc role: Pimpa poszła brzegiem, ja zaś usiadłem na
ster. Tym razem powiodło się lepiej. W rezultacie ze wstydem muszę się przyznać, że blisko
półtora tysiąca kilometrów żmudnej drogi przez wertepy błot, urwisk i kolczastych krzewów
Indusu z linką na ramieniu przeszła piechotą moja Pimpa i jej tylko należy się za to nagroda. Ja
niby turecki pasza siedziałem zawsze wygodnie rozparty na poduszkach kajaka. Stosownie do
wschodnich obyczajów — z kobiety uczyniłem służebnicę. Tak więc koloryt lokalny został w
całości zachowany.
Temu, kto w wygodnym fotelu czyta niniejszą książkę, niełatwo będzie wytłumaczyć trudności
piętrzące się na naszej drodze. Brzegi bowiem Indusu daleko odbiegają od warunków znanych
w Europie. Nie ma tu miękkich jak dywan, soczystych łąk naszych rzeczek nizinnych. Nie ma
tu udeptanych przez wędkarzy ścieżek. Nie ma takich dróg jak nad Kanałem Augustowskim.
Brzegi Indusu po większej części porasta gąszcz pokracznych, karłowatych krzewów, których
ukłucie daje długotrwały obrzęk, a potem swędzenie skóry. Ziemia dookoła jeży się od kolców.
Biedna Pimpa co chwila syczy z bólu, chwytając za krwawiącą piętę.
Gałęzie zatopionych drzew czepiają się linki holowniczej, uniemożliwiając posuwanie się
naprzód. Częste brzeg wysoki i kolczasty przechodzi nagle, prostopadłym urwiskiem w
trzęsawisko, które przez wzgląd na krokodyle budzi zrozumiały niepokój.
Bagnista przestrzeń po wierzchu zasycha w cienką popękaną w kwadraty skorupę. Szczeliny
zieją czarną, wilgotną otchłanią. Biada temu, kto tam nogę wsadzi! Skorupa wolnym
przechyłem zatapia się pod powierzchnię rzeki. Takie błotne płycizny sięgają nieraz długimi
językami w głąb Indusu, tak że nasza trzydziestometrowa linka holownicza wypręża się na całą
długość i jeszcze jej nie wystarcza. Kajak wciąż mąci kilem dno. W takich momentach myśl o
krokodylach naprawdę przeraża. Wytrzeszczony wzrok próżno się stara przeniknąć maskujące
otoczenie. Nikt nie da gwarancji, że noga lub dziób łodzi nie trafi na oślizły, guzowaty kark
drzemiącego potwora. Tu właśnie, w myśl wskazówek hotelarza z Karaczi, zaczynało się
królestwo wszelkiego rodzaju gadów i płazów.
Siedząc w kajaku nie wiedziałem, o kogo więcej się niepokoić, o siebie czy o Pimpę. Ona
przynajmniej, skacząc z kwadratu na kwadrat, miała możność ucieczki, tymczasem
ugrzęźnięcie łódki skazywało mnie na całkowitą bezbronność. Ster nie równoważył ciężaru
liny i kajak zamiast iść równolegle do linii brzegowej, wciąż skręcał na ląd. Musiałem wbijać
wiosło w cuchnącą kaszę mułu, żeby przeciwdziałać oporowi liny.
Nierzadko przestrzenie błotne ciągną się przez całe popołudnie, grożąc brakiem odpowiedniego
miejsca na nocleg, wówczas w krytycznych chwilach ratują nas flisackie barki.
Im dalej w górę rzeki, tym większy ich ruch. Posuwają się na pycha za pomocą długich drągów
bambusowych. Proponują nam przyczepkę, nie godzimy się Jednak ze względu na powolność
ich marszu. Jak obliczyłem, przepędzamy dziennie pięć do sześciu barek. Ale na miejscach
bagiennych stają się one dla nas jedynym ratunkiem. Romantyczne noclegi na nich przy blasku
smolistych szczap, w otoczeniu oturbanionych, Prawie nagich dzikusów, mogą wzbudzić
zazdrość w niejednej, urzeczonej czarem Wschodu duszy. Jakżeż często jednak w zetknięciu z
realizmem zaciera się subtelny koloryt niezwykłości. Mnie na przykład odarły i uleczyły z
egzotycznej ekstazy... szczury.
Olbrzymie, tłuste, prawie oswojone, roją się setkami na barkach. Czyż religijny a serdeczny
Hindus potrafiłby skrzywdzić jakie bądź żywe stworzenie? Tu nikt nikogo nie zabija.
Szczególnie wraziła mi się w pamięć jedna z najbardziej romantycznych nocy, kiedy mimo
nadludzkiego zmęczenia ani na chwilę nie zmrużyłem oka.
Moje nerwy nie znoszą myszy. Nie dlatego, abym się ich miał bać, broń Boże, ale z racji ich
niespodziewanych, nigdy nie przewidzianych ruchów. Pod tym względem Pimpa okazała się
bohaterką.
Owej pamiętnej nocy pozwolono nam spać, na suchym, specjalnie wysłanym matami dnie
dużej, pustej flisackiej łodzi. Wysokie jej burty zasłaniały przed wiatrem, a rozpostarte nad
głowami płótno chroniło przed wilgocią poranku. Wymarzone warunki! Gościnni gospodarze,
chcąc nam jeszcze bardziej dogodzić, wyjęli Pacyfistę z wody i włożyli go także do wnętrza
barki. Tak więc wystarczało wyciągnąć rękę, a już mogliśmy gospodarować w naszych
magazynach.
Wieczór minął bez specjalnych wrażeń. Miły i przystojny „kapitan” o wężowo elastycznych
ruchach tanecznicy przyniósł w poczęstunku usmażoną rybę (trzymał ją mocno w brudnym
ręku, a krople tłuszczu kapały spomiędzy czarnych palców). Wsłuchani w obcy gwar
gardłowych dźwięków narzecza sindh, zajadaliśmy rybę, rozkosznie przymrużając oczy. Potem
Pimpa poszła do babińca piec placki.
Do pieczenia tutejszego chleba używa się specjalnej patelni o wypukłym dnie bez zagiętych
kantów. Gotowy blin ześlizguje się z patelni wprost do stóp piekącej baby. Oczywiście brud
pokładu nikogo nie wzrusza, a zresztą przed robotą dość skrupulatnie się go zamiata. Bliny
smażą w tłuszczu zwanym makhan. Jest to coś v rodzaju masła ubitego z kwaśnego mleka
bawolic. Makhan nie wygląda apetycznie. Po wierzchu tłustej papki pływa zielona serwatka.
Tłuszcz ten kładzie się na patelnię bezpośrednio... palcami.
Na podłodze obok bosej, bogato zdobnej w pierścienie stopy leży mosiężna miseczka, której
wypukłość służy do polerowania powierzchni blina. Z wolna warstwa opadłych na podłogę
tłustych blinów wzrasta i staje się przedmiotem wdzięcznej zabawy umorusanych bachorów.
Przekładają je z miejsca na miejsce, klepią zasmarowanymi rękami lub okładają nimi brzuszek
kota, który specjalnie lubi taką ciepłą operację, nadstawia się i mruczy. Zanim więc placek trafi
do zgłodniałych ust, musi przejść opisaną drogę smakowych ewolucji i pewnie dlatego jest taki
wyborny.
Na prośbę Pimpy zająłem się budową zasłony. Poszły na ten cel oba żagle oraz wszystkie
koszule, tego jednak było za mało, bo za chwilę we wszystkich szczelinach zjawiły się oczy.
Każdy nasz ruch, każdy nasz kęs odprowadzały ciekawym błyskiem wpatrzone źrenice. Nie
darowały nawet zębom. Śledziły sposób europejskiego żucia i europejskiego połykania. Mnie
to wcale nie drażni, ale Pimpa jest naprawdę biedna.
Wreszcie zmęczona załoga dała nam spokój i poszła spać.
— Dobrej nocy — mruczę ziewającym głosem, odwracając oczy ku gwiazdom i nagle...
zamieram z przerażenia. Tuż przed moim nosem, na brzeżku barkowej burty, na tle pięknego
indyjskiego nieba, z pyszczkiem wzniesionym ku księżycowi siedzi czarny, aksamitny,
olbrzymich rozmiarów szczur i... marzy.
Struchlałem. Bałem się poruszyć, żeby łajdaka nie strącić pod kołdrę. Sam zresztą nie
wiedziałem, co począć. Byłem nieprzytomny ze strachu. Tymczasem towarzystwo tych
marzycieli jęło się powiększać. Jak w marionetkowym teatrze wychodziły wciąż nowe cienie
na ekran. Dalibóg, ciekawe odkrycie — szczury kochające księżyc! Trzeba było po to płynąć aż
do Indii.
Z wolna zaczynam się oswajać. Niech siedzą, byle nie zechciały schodzić. Byle w dalszym
ciągu zachowywały się romantycznie.
Naraz gdzieś na dnie barki wybucha przeraźliwy pisk. Za nim uderza cała orkiestra.
Zwariowane strojenie piszczałek, skrzypienie drzwi, piłowanie żelaza. Widelcem po talerzu...
piaskiem w zębach... Licho wie, jak jeszcze! Za tym harmiderem — łomot spadających
szczurzych ciał. Przebieranie łapkami szybkie i powolne. Skoki z prawa na lewo i z powrotem.
Nad głową i nad nogami. Chrobotanie mat. Mój Boże!!!...
Istna batalia armii kotów z armią szczurów. Obliczałem je w myśli na dziesiątki i setki.
Leżałem potulnie skulony, mocno zaciskając dookoła ciała koc. Wtem spoza kajaka właśnie
wypada ich cała hałastra i w dzikim pędzie, skacząc przez Pimpę, rzuca się w moją stronę. Tu
nerwy nie wytrzymały. Zakryłem głowę kocem i przy akompaniamencie śmiechu odważnej
małżonki jąłem krzyczeć na cały głos. Dość mam wszystkiego. Dygoczę jak w febrze. Zapalam
latarkę, żeby jakoś zbudować fortecę dla obrony. W końcu zamiast tego kładą się do wnętrza
kajaka i zaciągam nad sobą szczelnie daszek brezentowy. Pimpa wyraża chęć pozostania na
miejscu. Żałuje nawet, że nie udało się jej dotąd złapać ręką któregoś z tych „miłych
stworzonek”.
Zamknięty brezentem, duszę się od gorąca, wolę jednak to od szczurzych spacerów pod kocem.
Ledwiem zapiął płachtę namiotu, nowe piski rozległy się dokoła. Znowu zawrzało jak w ulu.
Chyba sto czarnych biesów skoczyło na mój daszek i jęło biegać po nim tam i z powrotem,
jakby nie miały innego terenu. Tłukę zapamiętale w brzuchate cienie. Wyrzucam te w
powietrze, a one ciężkim klapnięciem padają z powrotem na płótno, aby znowu rozpoczynać na
nim swe opętane igraszki.
Przeklęta niech będzie owa noc! Koszmarna noc walki z cieniami! Oczy mrużyły się ze
znużenia. Mgłą zachodziła świadomość. A szczury latały wciąż nade mną i we mnie.
Zaciskałem powieki, zatykałem uszy, nic to nie pomagało. Wreszcie, znużony, jakoś usnąłem.
Zbudziło mnie ciężkie westchnienie Pimpy i oślepiający promień słońca.
— Wiesz, dawno już tak dobrze nie spałam. Wyobraź sobie, że nad ranem znalazłam przy
policzku szczurka. Spał przytulony jak kot. Ładny mi kot! Tfu!... Istna Baba Jaga z tej mojej
Pimpy!
Nasza barkowa gospodyni ma cudne, czarne oczy i sunie majestatycznym krokiem królowej.
Czuć w niej rasę pokoleń. Na pęcinach nóg brzęczą liczne, srebrne dzwoneczki, a ramiona
zdobią grube, ciężkie bransolety. Lewe jej nozdrze przebija śrubka przykręcona od wnętrza
muterką. Na tej śrubie połyskuje kolorowy, pięknie oprawny kamyk. Nasza gosposia ma
miniaturowe rączki, a ramiona jak toczone z brązu. Robi przy tym wrażenie obytej towarzysko
i świadomej powodzenia damy. Nosi ciemnozielone, szerokie spodnie i pomarańczowe sari na
białej bluzeczce. W doborze barw wykazuje wiele gustu, jak wszyscy zresztą Hindusi. Tyle
jaskrawych barw mieści się tu na jednym człowieku, a powiązane są jakimś nieuchwytnym
prawem smaku, Prawem niezliczonych pokoleń rozmiłowanych w jaskrawości kontrastach.
Lubię przyglądać się rannej toalecie flisaków, zwłaszcza gdy misternie wiążą swoje turbany.
Tyle powagi i tyle namaszczenia kładą w ten akt. Przede wszystkim koniec siedmiometrowego
ręcznika biorą w zęby, potem, trzymając lewą dłoń wysoko nad uchem, zawijają na niej kolejne
pierścienie, aż cała reszta muślinu ułoży się warstwami w kształt zawoju. Wówczas oba końce
przeplatają się ku górze fantastycznym wachlarzem.
W chwilach wolnych od pracy mężczyźni palą nargila lub grają w karty. Olbrzymia gliniana
fajka z bambusowym, metrowej długości cybuchem, stanowi jedyny mebel statku. Zegarem
życia flisackiego jest mały, żywy kogucik-perliczka wydzierający się skrzeczącym,
dyszkantowym głosem w godzinach północy i poranka.
Każdą barkę zdobi bandera, a najczęściej nawet dwie, zatknięte pionowo po obu stronach rufy.
Te barwne, złotem haftowane płachty nadają statkowi romantyczny, średniowieczny charakter
pirackiej brygantyny. Do tego pełno tu jeszcze przeróżnych ornamentów powycinanych na
burtach i ławkach, na ścianach kabin i deskach pokładu. W rzeźbach przeważają motywy
roślinne z kwiatem lotosu jako zasadniczym elementem dekoracyjnym. Na uwagę także
zasługuje oryginalne ożaglowanie barek. Nie ma tu części przytwierdzonych na stałe — ani
gwoździa, ani żadnej śruby. Nawet maszt, zamiast siedzieć jak u nas w ściśle pasującym
gnieździe kilsonu, tutaj, niby dziecinny bączek, stoi sobie luźno na zaostrzonej stopie,
trzymany jedynie siłą czterech want. Od jego topu (wierzchołka), niczym studzienny żuraw,
wisi na łańcuchu bardzo długa reja lugrowa. Grubszy jej koniec, obciążony kłodą, przytwierdza
się do dziobu barki, dłuższy zaś i cieńszy wystercza w górę ku tyłowi. Przy zmianie halsu reja
ustawia się w pion i przekręca przed masztem na odwrotną stronę. Odbywa się to nadzwyczaj
łatwo i sprawnie.

Jednej z następnych nocy przekonałem się naocznie o wielkiej praktyczności takiego

ożaglowania.
Spaliśmy na pokładzie flisackiej barki. Wieczór był pogodny. Niebo błyszczało gwiazdami i
pełnią księżyca. Szakale odwyły swój codzienny hymn, a z lustrzanej powierzchni rzeki
wyskakiwały co chwila olbrzymie ryby, głośnym sapaniem dając wyraz radości życia. Słowem,
usnęliśmy w błogim nastroju ciszy i bezpieczeństwa.
Zbudziło mnie tupotanie nóg po pokładzie i nerwowe wrzaski załogi. Spojrzałem na zegar.
Godzina druga w nocy. Cóż, u licha, zwariowali?
Leniwie przeciągając ramiona, wytykam łeb spoza maty. Na tle jasnego jak poprzednio nieba
uwijają się pośpiesznie ludzkie cienie. Śledzę ich ruchy. Wbijają na brzegu zapasowy pal,
wzmacniają na nim cumowania. Po co? Dlaczego? Skąd ta nieuzasadniona trwoga? Ani jednej
chmurki na niebie. Gwiazdy, jak świeciły, tak świecą.
Odpowiedź nie daje na siebie czekać. Nawoływania załogi głuszy nagły świst wichru. Nie
zdążyłem schować głowy, jak już nie było dachu nad nami. W następnej chwili miałem już
oczy i usta pełne piasku, leżałem jak długi na rozrzuconych rzeczach. Ponad łodzią szalał
orkan. W konwulsyjnych podrygach szarpały się maszty i wanty, a biedna kapitańska
nadbudówka trzeszczała, wolała ratunku. Załogę opętał szał przerażenia. Jedni, bijąc
muzułmańskie pokłony, padali na kolana, drudzy pod wodzą kapitana rzucili się do za-
grożonego dobytku. Uderzeniami topora zrąbali liny a reja z impetem gruchnęła o pokład.
Jednocześnie oba trzymające nas przy brzegu pale pękły i barka, niesiona wichrem, pognała w
poprzek rzeki. Część załogi zdążyła Wskoczyć, inni zostali na brzegu. Pędziliśmy tak lotem
błyskawicy, aż ciężka barka, przeznaczona do wożenia olbrzymich pni drzewnych, z głuchym
łoskotem walnęła o przeciwległy brzeg i niby łupina orzecha pełzła dalej po błocie. Było coś
wspaniałego w tej potędze żywiołowego huraganu. Nawykły do naszych niewinnych burz i
wichrów, nie mogłem wyobrazić sobie dotąd podobnej sytuacji. Teraz, w momencie czołgania
się łodzi po ziemi, pojąłem rzeczywistą grozę rozgniewanego Południa. Szczęściem było to
tylko błoto — nie ocean i za to właśnie błogosławiłem nasz dobry los.
Wreszcie barka utknęła w miejscu, a rozdrażniona tym wichura podniosła przeraźliwy harmider
i gwizd na opornych wantach. I tu nastąpił punkt kulminacyjny całej tragedii. Wszystko, co
dotąd stało jeszcze nad nami, z rumorem i trzaskiem zwaliło się w bezładną kupę desek, pali i
gałganów. Zostaliśmy tym dosłownie przygnieceni, ale szczęśliwy zbieg okoliczności cisnął
nas w gumowe poduszki materaców, czym serdecznie ujęci nie reagowaliśmy już więcej i
obojętni na epilog straszliwego sztormu... twardo usnęliśmy.
Zbudziło mnie targanie za poły koszuli. — Co jest? O co chodzi?
Tłum rozbawionych rybaków patrzył na nas z góry. Odkopali oto rumowisko i na jego dnie
znaleźli nasze beztrosko drzemiące ciała. Ta beztroska właśnie najbardziej, im się chyba
podobała.
Ranek uśmiechał się do nas pogodnym słońcem, jak gdyby nigdy nic. To nie on. To jego
poprzedniczka, noc, narobiła takiego bałaganu.
Załoga wzięła się tymczasem do stawiania masztu i żagli, była to zarazem ich poranna
modlitwa. Kapitan nosowym tenorem wykrzykiwał śpiewnie coraz to nowe słowa litanii, a chór
zebranych przy robocie marynarzy odpowiadał. To chóralne, mocne wołanie: „Hajso!”
towarzyszyło każdemu pociągnięciu lin i płynęło wodą Hindusu rześko a wesoło, pełne jakby
wdzięczności za zwycięskie wczoraj i pełne wiary w lepsze jutro.
Chwytam nagle ołówek i nie rozumiejąc słyszanych słów, notuję ich fonetyczne dźwięki.
Gdy maszt stanął, a zmęczeni flisacy usiedli na burtach, zaglądając w notatkę, zacząłem im
wyśpiewywać w tej samej tonacji:
...Elli Allah! — Hajso!
Sabu sare! — Hajso!
Bandar dare! — Hajso!
Makamnare! — Hajso!
Czokan Barja! — Hajso!
Czort czalaja! — Hajso!
Winda weri! — Hajso!
Windawarma! — Hajso!
Czortu dinda! — Hajso!
Allah hissa! — Hajso!...

Sprawiłem tym niemałą radość. Słuchacze pokładali się ze śmiechu, podpowiadając i korygując
niektóre zwrotki.
Po krótkim odpoczynku razem z nimi wzięliśmy każdy swoją linę na ramiona i ruszyliśmy w
drogę. Po godzinie flisacy znikli nam za zakrętem rzeki. Dłuższy widocznie mam krok, a i
łódka lżejsza.
Znowu przedzieramy się przez gąszcze kolców. Znowu wypatrujemy krokodyli i tak przez
calutki czas. Im dalej, tym gorącej i trudno jest wytrzymać bez kąpieli. Dzień za dniem jednaki,
dzień za dniem znojniejszy. Aż wreszcie któregoś popołudnia protestacyjnie stanąłem w
miejscu. Rozstawiłem szeroko nogi, otarłem Pot z czoła i opuściłem łeb:
— Dalej nie idę!
Na piasku śladów nie ma. Woda dostatecznie płytka i przezroczysta uwidoczni każdego
krokodyla. Nie ma nad czym się zastanawiać.
Pierwsza kąpiel minęła w bojaźliwym skupieniu, ale następne — coraz lepiej i śmielej.
Kąpaliśmy się odtąd codziennie, ba! — po kilka razy na dzień.
Po kilku dniach temperatura osiągnęła tropikalne maksimum. Może nie tyle było gorąco, ile
oślepiało słońce. Wżerało się w oczy blaskiem tak przenikliwym i świdrującym, że nie
pomagało już ani mrużenie powiek, ani zasłona wioślarskiego daszka. W końcu musiałem
zdradzić niezłomne dotychczas zasady bezpośredniego obcowania z naturą i — o hańbo! —
włożyłem ciemne okulary.
Indus zamęczał monotonią krajobrazu. Błot coraz mniej — coraz więcej piasku. Długie jego
ławice wyciągają się na zakrętach aż do przeciwległego prawie brzegu, zmuszając co chwila do
zygzakowania. Musimy wsiadać, to znów wysiadać. Coraz częściej spotykamy wyspy dzielące
koryto rzeki na dziesiątki odnóg i błądzimy w nich, ryzykując stratę czasu i próżny trud.
Nieraz po całodziennej pielgrzymce trafiamy nagle w ślepą kieszeń wodną i trzeba na powrót
odrabiać przebyte już kilometry. Często powrót mniej się opłaca niż przewleczenie łodzi w
poprzek ławicy do właściwego kryta. Łatwo się jednak dziś o tym mówi. Jakże ciężkim jednak
wysiłkiem płaciliśmy za te skróty!
Namokły, dębowy kajak ważył około dziewięćdziesięciu kilogramów. Do tego dodajmy wagę
rzeczy. A przy tym dobra wola Pimpy nie mogła mimo wszystko zastąpić męskich bicepsów.
Dźwigaliśmy więc swój dobytek porcjami, od punktu do punktu. Nabiegaliśmy, się przy tym co
niemiara.
Prąd tymczasem narastał w siłę i każdorazowe przejście na drugą stronę rzeki kosztowało nas
sporo trudu i czasu. Poza tym liczne mielizny zmuszały do ciągłego przechodzenia w bród
(nieraz powyżej kolan), co wobec możliwości spotkania krokodyli nie wpływało kojąco na stan
nerwów.
Jak dotąd krokodyle unikały naszego towarzystwa. Byliśmy im za to niezmiernie wdzięczni.
Szczególnie wraził mi się w pamięć niezwykły dzień zapisany w dzienniku pod nazwą: „Dzień
krokodylowy”.
Od samego rana wyjątkowo się nie wiodło. Kasza na śniadanie przypaliła się, utopiliśmy
zegarek. Stad humory minorowe. Korzystając z wolniejszego prądu wsiedliśmy do kajaka. Z
początku nawet szło nieźle i posuwaliśmy się naprzód. Nagle zza zakrętu rzeki wyłania się
ogromne cielsko krokodyla i wbrew dotychczasowym obyczajom płynie z prądem wprost na
nas. Zwykle ponad powierzchnię wystercza tylko łeb lub koniec pyska, tym razem cały
jaszczur leży na wodzie. Można przeliczyć wszystkie guzy grzbietu. Ale któż by w takiej chwili
liczył! Nie wiem, jak czuła się Pimpa (siedzi bliżej dziobu), ja, mówię szczerze, straciłem
głowę. Zamiast wykombinować obronny manewr, przestałem wiosłować, czekając, co los
zdarzy. Odrętwienie moje nie trwało długo. Krokodyl walnął łbem w dziób kajaka, zakołysał
się jakoś dziwnie, zapluskał łapami i niezdarnie począł się obracać ogonem w naszą stronę.
— Martwy! Martwy! — krzyczy wesoło Pimpa uderzając wiosłem po rogowej skorupie. Ciężar
spadł mi z piersi. Już liczyłem minuty życia, a tu zbawienie samo przyszło. Radosne i
nieoczekiwane.
Uf! — z ulgą odetchnąłem. Coś niesamowitego było w tym krokodylim trupim ataku.
Przyglądamy się mu z bliska. Nie jest to krokodyl, tylko gawial, zupełnie inny od dotychczas
spotykanych. Ma bardzo długi podobny do ptasiego dzioba, na końcu nieco rozszerzony w
kształt buławy. Kolorem też się różni, jest bardziej zielony i ma żółte podbrzusze.
Tego dnia po południu, przeprawiając się z jednej mielizny na drugą, wysiedliśmy z kajaka
oboje. Piasek nosił liczne ślady krokodylich łap i brzuchów. Dlatego może woleliśmy ominąć
zatoczkę, idąc piechotą lądem. Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie nadwątlona kolcami linka.
W momencie, kiedy Pacyfista znajdował się na samym środku wody, a my na wysokim brzegu,
linka urwała się i nasz skarb, nasz dom i przyjaciel, z bagażem, jedzeniem i dokumentami,
popłynął sobie z prądem rzeki.
Chwilę biegamy obok bezradnie, krzycząc i wymachując rękami, ale niewiele to pomaga.
Kajak zamiast zbliżyć się, oddalił się jeszcze bardziej. Nie można już było dłużej zwlekać. Bez
namysłu rzucam się do wody. Płynę jak mogę najszybciej i najgłośniej. Tłukę ramionami wodę
licząc naiwnie na krokodylą tchórzliwość. Dusza moja jest sucha, bo przysłowiowo siedzi na
ramieniu.
Dosięgłem kajaka w sam czas, gdy strach odbierał mi już przytomność. Mimo woli obejrzałem
się za siebie, gdzie ostatni zmącony moją nogą krąg wygładzał się w lustrzany spokój.
Krokodyla nie było. Przeżyliśmy z Pimpą dobrą próbę nerwów! Odtąd co rana sprawdzamy
stan holowniczej linki.
„Krokodyli dzień” na tym się nie skończył. Słońce miało się już ku wieczorowi i ryby głośniej
zaczęły sapać. Indus wyprostował się w różowy, lśniący spokojem korytarz. Brzeg prawy,
usłany miękkim piaskiem, mile koił moje poranione stopy. Powietrze nieco ochłodło, przestało
suszyć spękane od żaru wargi. Rozgadaliśmy się z Pimpą o naszej akademickie przeszłości.
Humory zakwitły pełnią wisielczej wesołości. Pleciemy trzy po trzy, raz po raz wybuchając
śmiechem. W perspektywie mamy najlepszą kategorię noclegu, brzeg wysoki, piaszczysty i
suchy. W dobrych więc humorach gawędzimy tak sobie swobodnie, aż raptem między jednym
a drugim słowem słyszę przestraszony szept: „Krokodyl!!!”
Oglądam się za siebie. Najwyżej metr od brzegu, na piaszczystej mieliźnie drzemie duży okaz i
na jego to właśnie ogon wlokę kajak z siedzącą w nim Pimpą. Ułamek sekundy, a wskoczyłaby
w objęcia potwora. Jednym szarpnięciem w bok odprowadzam łódź z kursu i przyciągam do
brzegu. Krokodyl wciąż drzemie. Gestem proszę o rewolwer. Niestety, nie można go łatwo
znaleźć. Rewolwer bowiem traktowaliśmy dotąd jako najmniej potrzebny sprzęt, a konserwując
od rdzy, chowaliśmy go na samym dnie luku w niezliczonej ilości gałganków.
Na szczęście krokodyl cierpliwie czekał. Trzymając wreszcie broń w pogotowiu, jąłem
podkradać się. Pozwolił podejść do siebie na dziesięć kroków. Celuję, ręka drży z emocji.
Celuję długo i z namaszczeniem. Pada strzał. Krokodyl nie drgnął. Śpi sobie dalej. Strzelam
jeszcze dwa razy. Wciąż bez rezultatu.
— Wacek! Patrz, jak mu śmiesznie łapa sterczy do góry!
Ze wstydem opuszczam broń. Przedziwny pech! Zdechłe krokodyle prześladują nas tego dnia.
Pimpą śmieje się serdecznie, ale ja jestem zły. Pierwsze moje polowanie w życiu na grubego
zwierza i tak nieefektowne!
W parę dni później pożegnaliśmy krokodyle na zawsze. Znikły ich podkowiaste ślady na
piasku i trójkątne, „tajemnicze strugi na lustrzanej powierzchni rzeki. Na miejsce ludojadów
zjawiły się masowo gawiale, te Baśnie ostrodziobe, których martwy przedstawiciel zderzył się
z naszym Pacyfistą.
Gawiale są niezmiernie towarzyskie i rzadko spotyka się je w pojedynkę. Najczęściej leżą na
mieliznach gromadami, po siedem, dziesięć sztuk. Przeważnie są daleko mniejsze, koło trzech
metrów długości. Chociaż najdłuższy okaz krokodyla, jaki w ogóle spotkałem w życiu, należał
właśnie do gawiali.
Gawiale trzymają zawsze głowę zadartą wysoko do góry. Robi to wrażenie, jakby stale patrzyły
w słońce. Występują dopiero tam, gdzie rzeka ma silny prąd. Dzięki ostremu kształtowi pyska,
poruszają się w wodzie nadzwyczaj zwinnie i szybko. Miejscowa ludność nie obawia się ich
zupełnie. Siesierim (w narzeczu sindh) — to przyjaciel, nie wróg. Kąpiel razem z nim nie
stanowi dla tubylców żadnej osobliwości. W naszych oczach przepływali oni rzekę w tym
samym dokładnie miejscu, gdzie przed chwilą wpełzła do wody liczna gromada gawiali.
Zachęceni podobnym przykładem, gdy słońce porządnie przypiekło, machnęliśmy ręką na znak
ostatecznej rezygnacji i zmrużywszy oczy, wstąpiliśmy w głębię. Odtąd pływamy coraz
śmielej. Chociaż pewien stary Hindus długo się na ten widok zastanawiał, aż w końcu, skrobiąc
potylicę, rzek poważnie:
— Naszych nóg one jakoś nie gryzą, ale białe — kto wie?
A kiedy później o naszych kąpielach dowiedzieli się Anglicy, podziwom nie było końca.
Zyskaliśmy opinię wariatów i szaleńców. Nie bardzo chcieli wierzyć. A jednak jesteśmy żywi!
Z całą dziś pewnością mogę twierdzić — gawiale żywią się wyłącznie i tylko rybami.

Hajderabad

W Kotri, aby nie płacić hotelu ulokowaliśmy się w kabinie rzecznego parostatku. Statek ten od
niepamiętnych już czasów stał zakotwiczony przy brzegu na stałe. Zadaniem jego ma być
podobno pomoc na wypadek klęski powodzi. Szczerze wątpię w skuteczność tej pomocy, bo
kocioł i maszyneria, dawno zardzewiałe, przedstawiają widok tragiczny. Według opinii naj-
bliższej obsługi w najlepszym razie mógłby ruszyć dopiero w trzydzieści sześć godzin po
alarmie.
Zresztą, co może mnie obchodzić sprawność jego ratowniczych motorów. Najważniejsze, że są
tu kabiny, w których można się rozlokować. Po ciasnym wnętrzu kajaka perspektywa
zamieszkania na parę dni w tak luksusowym pomieszczeniu napawa nas niebiańską rozkoszą.
Pimpa bierze się do wycierania kurzu, a ja ustawiam meble. Kurzu tu bez przesady na dwa
palce. Sprzątanie więc trwa dobrych parę godzin, na wieczór jednak mamy już jako tako
wyglądający pokój.
Wślizgując się pod kołdrę nie pomyślałem nawet, że za chwilę przeklnę ten statek z jego
kabiną, cały świat, życie i matkę, która mnie zrodziła... przeklnę wszystkich i wszystko, ze
łzami w oczach. A winę ponoszą... pluskwy.
Kto ich nie zasmakował, ten pojęcia nie mocze mieć, jakie krwiożercze, koszmarne są te bestie.
Prócz tego przez nieoszklone okna kabiny lecą od rzeki tysiące komarów. Zakryłem się
prześcieradłem, okutałem głowę. Nic nie pomaga. Drapię się po bokach, gryzę palce. Jęczę.
Syczę. Błagam Pimpę o pomoc. Od dołu pluskwy, a od góry moskity!
Nazajutrz przed wieczorem już nas w Kotri nie było. Żadna siła nie utrzymałaby dłużej.
W Kotri nie byliśmy samotni. Od wczesnego ranka aż do chwili odjazdu otaczał nas tłum
przyjaciół. Zmieniali tylko dyżury. Jeden szedł na obiad, drugi go zastępował. Byli to
przeważnie najbliżsi krewni, dziennikarza i poety, pana R. (hinduskie rodziny odznaczają się
liczebnością). W Indiach niepotrzebna jest propaganda płodności. Zbędne są nagrody. Dzieci
sypią się jak z rogu obfitości. Pamiętam w Karaczi przytłoczyli mnie, podobni do siebie jak
dwie krople wody, bracia Husseinowie. Wielu ich tam było, nie potrafię powiedzieć, wiem
tylko, że jeden z nich był moim przyjacielem. Potem, gdy przyszła reszta, zgubiłem się w
masie. Na wszelki wypadek klepałem przyjacielsko każdego po kolei i wszyscy byli z takiego
postępowania zadowoleni.
Taka sama mniej więcej sytuacja wytworzyła się teraz w Kotri. Dziennikarz przedstawił nam
dziesiątki swoich braci. Ci przedstawiali po dziesiątku dalszych, w rezultacie powstał zwykły
czarno-kędzierzawy, piwooczny bigos. Hindusi mają naprawdę przepiękne, duże, smutne i
myślące oczy.
Zaproszeni zostaliśmy na typowo indyjski obiad. Nauczony doświadczeniem, błagałem
gospodarza o zmniejszenie ilości pieprzu w potrawach. Kto nie jadł wschodnich potraw, ten nie
rozumie naszej panicznej obawy. Ciężki jest los Europejczyka na proszonym obiedzie. Jedna
potrawa mniej jadalna od drugiej. Jedna piecze więcej od drugiej, a niemożliwością jest od nich
się wykręcić. Trzeba jeść, chwalić, uśmiechać się i... trawić. To ostatnie najtrudniejsze!
Na długim, drewnianym stole, bez nakrycia, ustawiono kilkanaście małych, głębokich,
mosiężnych miseczek, każda z inną zawartością. Na płaskich talerzach leżą bliny. Chleb w
postaci europejskiej tutaj nie istnieje. Owszem, można kupić w specjalnych angielskich
sklepach wydmuchane i niesmaczne białe bułki, zwane popularnie: „double bread”, czyli
„podwójny chleb”, ale miejscowa ludność tego produktu nie używa.
Wszystko się je tutaj palcami. Największy kłopot sprawia oczywiście sos i znakomicie
podduszone kartofelki. Trzeba je akrobatycznie wyławiać wałkiem foliowym, kapiąc po drodze
na ubranie i zalewając całą brodę. Potrawy często gęsto popija się wodą. Sami domownicy
zajadają z wielkim apetytem, nie zwracając na nas najmniejszej uwagi. Wynoszę wrażenie, że
podobna uczta bardzo rzadko się im tu przytrafia, nie chcą więc zmarnować okazji.
Po sutym poczęstunku nastąpił koncert z płyt. Niestety, okazałem się wielkim profanem: ani
rusz nie mogłem z tego pisku i zgiełku wyłapać przyzwoitej melodii. Szczególnie uderzył mnie
brak naturalnych głosów. Każdy śpiewak starał się wydobyć z piersi możliwie najwyższy,
piszczący ton. Wychodzi to sztucznie i skrzeczące. Poza tym rytm pieśni dziwaczny jest i
trudny. Najpoważniejszą rolę w tutejszej muzyce odgrywa rytm, co można łatwo zauważyć, bo
miejscowi słuchacze wystukują go bezwiednie obcasami. Nie słyszałem jeszcze koncertu
indyjskiego bez tego „obcasowego” współudziału otoczenia. Ponadto w muzyce hinduskiej
najważniejszą część składową stanowią słowa. Melodia — to tylko dodatek. Na pytanie, czy
lubią muzykę europejską, Hindusi opowiadali często, że nie, bo... nie rozumieją słów.
Ciekawe są, na przykład, filmy hinduskie, w lwiej części składające się ze śpiewanych
dialogów. Para czołowych bohaterów potrafi czasami przesiedzieć w kucki naprzeciwko siebie
dwadzieścia minut, monotonnie Wyśpiewując miłosny dialog.
Pewnego razu w Karaczi przyjaciel mój Kerim aż klasnął na takim filmie z wielkiego
zachwytu:
— Ty nie masz pojęcia, jak on pięknie śpiewa!
— Skoro słyszę, więc muszę mieć pojęcie — oburzyłem się trochę.
— Skądże możesz słyszeć, jeżeli nie rozumiesz ani słowa? On śpiewa teraz o swojej miłości i o
tym, jakie piękne ma oczy jego maharani.
Filmy muzyczno-sentymentalne cieszą się w Indiach dużym powodzeniem, a postępowe sfery
inteligencji hinduskiej popierają ten film rodzimy z wielkim entuzjazmem. Niestety, ani
polityczny, ani nawet społeczny temat nie mógł być tu odtworzony realnie z powodu
angielskiej cenzury. Dlatego może filmy poszły drogą bajek. Są naiwne i nużące monotonią
śpiewanych dialogów, dużo w nich przy tym jakiegoś średniowiecznego romantyzmu i
donkiszoterii. Ta mieszanina archaiczności tematu z nowoczesną techniką reżyserii i silenia się
na naśladowanie filmów amerykańskich sprawia oszołamiającą kakofonię.
Film realistyczny nie przemawia do tutejszych widzów, nawykłych do widowisk z fakirami. Od
kina także oczekują cudowności. Bohater filmu musi więc być zawsze najsprytniejszy,
najsilniejszy i w ogóle niepokonany. Jeśli walczy, to kładzie trupem tysiące. Jeśli ucieka, to w
milowych butach. Naiwność ta jednak jest raczej wynikiem stylizacji niż prymitywizmu i
dlatego nie nuży nas, Europejczyków, lecz przeciwnie, czaruje. Jestem głęboko przekonany, że
film hinduski przeniesiony do Polski cieszyłby się ogromnym powodzeniem. Przede wszystkim
imponowałby przepychem strojów i dekoracji, akcja bowiem toczy się przeważnie w pałacach
maharadżów. Syn maharadży musi koniecznie zakochać się w biednej pastuszce lub odwrotnie,
piękny pastuch — pokochać maharanię.
Ale wejdźmy w położenie takiego wygłodniałego biedaka, popychanego przez życie, który
tanim oto kosztem może przenieść się nagle w świat marmurowych pałaców i złoconych sal,
może obcować twarzą w twarz z samym maharadżą. Cóż za wspaniałe złudzenie dotykalnego
przepychu wschodnich wspaniałości! Dlatego widzowie siedzą niby urzeczeni. Cisza panuje
kościelna, chyba że niemowlę zakwili gdzieś w kącie, a i to zaraz ucicha pod przyciskiem
matczynej przestraszone dłoni. Hindusi chadzają na swe filmy rodzinami, od dziadka do
wnuczka. Chłonność ich umysłów niewiele się różni. Są dziecinnie naiwni, jeżeli chodzi o
zdobycze europejskiej cywilizacji.
Pierwsze trzy lata ewolucji filmowej przyniosły tylko obrazy religijne, a przede wszystkim
nieśmiertelną Ramajanę, ale już Gandhi rozpoczął swoją propagandę społeczno-ideologiczną.
Film Chandi Das głosił zrównanie kast, hasło najtrudniejsze do zrealizowania i
spopularyzowania. Kastowość w Indiach to już nie tylko konserwatyzm albo zacofanie, ale
głęboka i konsekwentna wiara w pielęgnowany od tysiącleci fatalizm reinkarnacyjny jako ślepy
wynik prawa Karmy. Każdy zasłużył na to, co ma w ewolucji swego duchowego rozwoju. Po
co więc walczyć z tym, co komu sądzone? Skoro dane jest komuś być parszywym pariasem, po
co go gwałtem wywyższać? Wszakże ziemskim awansem nie uszlachetnimy jego duszy.
Najlepszym chyba dowodem siły „moralnej”, jaką się cieszy w narodzie hinduskim idea
kastowości, posłuży bunt, który powstał w łonie „Aszramu” Gandhiego (bractwa założonego w
Ahmadabadzie), gdzie na wieść o przyjęciu do grona członków rodziny pariasów nawet żona i
najbliżsi przyjaciele Gandhiego nie potrafili ukryć swego oburzenia. Wyobraźmy sobie zatem,
Jakim „kijem w mrowisku” musiał być ten film Chandi Das. Jednak mimo tych trudności
natury moralnej i technicznej film w Indiach rozwija się w zawrotnym tempie. Coraz to nowe
powstają studia. Na początek nie było kobiet do żeńskich ról. Nie wypadało. Coś jak u nas w
okresie dulszczyzny, każda aktorka musiała być w ogólnej opinii prostytutką. Te lody
przełamane zostały przez same odważne kobiety. Oto córy profesorów, adwokatów, lekarzy, a
nawet i maharadżów zawzięły się i poszły na scenę. Zaczęły od sztuk „przyzwoitych”, to
znaczy religijnych i historycznych, ale później przekonały społeczeństwo swoją niezłomną po-
stawą. Dziś aktorki zakładają swoje filmowe przedsiębiorstwa. Miss Satara, córka profesora
uniwersytetu, wystąpiła jako niezależna współwłaścicielka filmu, a Miss Gohr prowadzi w
spółce handlowej ze swoim kolegą studio „Rangit Co. Ltd.”. Powtarzam, studia mnożą się jak
grzyby po deszczu i nie brak ludzi energicznych a zdolnych jak Mr. Pai lub znany aktor, Ezra
Mir, którzy bombajską „Film — City” doprowadzili do bardzo wysokiego poziomu. A to, że
hinduskie filmy będziemy zawsze odczuwać jako naiwne, tłumaczyć należy jedynie kątem
widzenia. Na odmiennych bowiem stoimy płaszczyznach, mamy zupełnie inną psychikę, na
innych przesłankach logicznych hodowaną.
Przeszkodę w poznawaniu hinduskich filmów stanowił do niedawna snobizm Anglików, którzy
uważali za niedopuszczalny nietakt pójście do hinduskiego kina. W rezultacie takiego
postępowania, jeżeli biały wybrał się na hinduski film, stawał się na sali większą atrakcją niż
sam ekran. Wszystkie twarze widzów odwracały się ku przybyszowi. Wyjątkowo niemiła to
sytuacja!
Któregoś dnia pojechaliśmy z dziennikarzem do pobliskiego uniwersyteckiego miasta
Hajderabad stolicy księstwa tej samej nazwy.
Jadąc czuliśmy się jak na szafocie. Tonga bowiem ten jedyny tutaj rodzaj kołowej komunikacji
(poza prywatnymi autami), jest bogato zdobioną, ale godną skrzynką, umieszczoną na dwóch
olbrzymich kołach. Przepisowo tonga mieści trzech pasażerów, dla większej jednak
oszczędności często wsiada i czwarty. Wówczas pozbawiony miejsca woźnica pakuje się na
dyszel, skąd wygodniej mu nawet popędzać konika uderzeniem nogi w podbrzusze.
Szeroki, wysadzany starymi drzewami, asfaltowy gościniec robi wrażenie alei, zwłaszcza ze
względu na symetrycznie ustawione po bokach, kamienne ławki, wypełnione szczelnie
wędrującymi pątnikami.
Takich „pątników”, a mówiąc ściślej — religijnych włóczęgów, pęta się po Indiach co
niemiara. Urzędowo obliczają ich na z górą pięć milionów, liczba ta jednak daleka jest od
rzeczywistości. Kto by tam zresztą mógł dokonać obliczeń.
Włóczędzy ci, różnoracy kolorem, odróżniają się także i strojem. Są wśród nich kuglarze, są też
i zbzikowani „święci”, a wszyscy obwieszeni niezliczoną ilością sznurków, dzwonków i
błyskotek, idą ciężko, za każdym krokiem głucho pobrzękując, niby tragiczni klowni życia.
Inni, nazwani przeze mnie „popielnikami” — to maszkary prawie nagie, z cieniutką przepaską
na biodrach. Ciało ich pokrywa warstwa popiołu zmieszanego z krowim nawozem. Nigdy nie
strzyżone, zrudziałe od słońca i skołtunione włosy upięte są w wysoki kobiecy kok. Dodajmy
jeszcze wiecznie czerwone i zaropiałe powieki, a otrzymamy wdzięczną całość.
Najwyższą klasę włóczęgów stanowią jogowie prawdziwi lub ich edukowani satelici, z
golonymi łbami apostolskim pastorałem w dłoni, odziani w płaszcze łososiowego lub białego
koloru.
Zakurzeni, brudni, strasznie wychudli, wędrują żebracy gromadnie lub pojedynczo tam i z
powrotem drogami Indii, w dożywotnich pielgrzymkach od świątyni do świątyni, zbierając
amulety, tatuaże i inne „boskie” insygnia. Idą z bezmyślnym otępieniem w twarzy, rozkiwani w
odwiecznym rytmie pielgrzymiego kroku jak woły w kieracie życia.
Żebractwo — to plaga Indii. To jedna z przyczyn słabości narodowej. Gdybyż choć wspólny
cel, wspólne umiłowanie jednego i tego samego Boga, ale gdzież tam! Dziewięćdziesiąt sześć
sekt religijnych dzieli ten naród pomiędzy sobą. Dziewięćdziesiąt sześć fanatycznych,
arbitralnych doktryn jątrzy umysły bezsensem drobnych, liturgicznych szczególików. I oto
dzieci jednego wielkiego narodu w rezultacie nie rozumieją się pomiędzy sobą. Nie rozumieją
się, bo jeden nie śmie dotykać żelaza, inny skóry. Jeden nie jada wieprzowiny, inny —
wołowiny. Jeden nie ma prawa spojrzeć na kobietę, jako uosobienie wszelkiego zła, inny pro-
paguje wolną miłość, jako najlepszą formę modlitwy. W tych właśnie dziewięćdziesięciu
sześciu sektach leżała jedna z tajemnic władania angielskiego. Główną jednak „tajemnicą” było
zacofanie ekonomiczne i rozbicie polityczne Indii. Wiadomo, że Brytyjczycy pokonywali
swych przeciwników z Maharasztry przy pomocy Sikhów, Sikhów zaś przy pomocy
Nepalczyków itp. Niepodległość odzyskana została przede wszystkim dzięki pierwszemu od
blisko dwóch tysięcy lat zjednoczeniu narodów Indii w walce przeciw Anglikom.
Wychylając się z tongi, ciekawym okiem oglądamy różnoraką mieszaninę typów.
Oto tam idzie jakiś szlachetniejszy sadhu. Ma na sobie czysty, biały płaszcz. W ręku niesie
miotełkę wiązana z miękkich, wełnianych nici. Idzie z opuszczoną głową i patrzy sobie pod
bose nogi. Patrzy uważnie, aby nie rozdeptać niechcący jakiego owada. To członek sekty
dżojnów, najbliższy spadkobierca Buddy. Nie ma on prawa spocząć, ani prawa korzystać z
żadnych środków lokomocji. Idzie tak z opuszczoną głową, niestrudzony pielgrzym —
przyjaciel wszystkiego, co żyje.
Zanim usiądzie, skrzętnie zmiecie ławkę wełnianą miotełką. Nie dla czystości płaszcza, nie!
Tylko dla spokoju sumienia, że nie zadusi niechcący jakiegoś pajączka. Dżojn nie może pić ze
źródła, żeby nie połknąć z wodą istoty żywej. Oddychać musi stale przez muślinową zasłonę.
Przy tym nie jada mięsa ani owoców, tylko przetwory jarzynowe. Chleb, owszem, może zjeść,
ale pod warunkiem, że w pobliżu nie ma głodniejszego. Nie wolno mu też dotykać metalu.
Wyjątek stanowi igła do szycia, którą należy zwrócić właścicielowi koniecznie przed zachodem
słońca, inaczej może spotkać wielkie, bardzo wielkie nieszczęście.
Ale życie jest życiem, a teoria — teorią.
Piękna idea dżejnów nie wszędzie wygląda tak przykładnie. Wielu z jej wyznawców woli nie
wędrować i w życiu praktycznym są znani z bezwzględnego stosunku do podwładnych.
Każda świątynia indyjska posiada specyficzny dla niej, sprzedawany pątnikom amulet. Tak na
przykład świątynia bogini Kali w Hingalai handluje naszyjnikami ze specjalnie świecących
kamyków. Pielgrzymka do Rameszwaru daje sznur muszli na pęcinach nóg. Nad stawem w
miejscowości Dwarka, owym słynnym stawem gdzie się potopiły Gopis — piękne kochanki
boga Kriszny, tatuują magiczny znak u nasady ramienia. Tam też można nabyć jedyną i
niezastąpioną glinkę gopichandana służącą do malowania białych, Pionowych kresek na czole
wiernych.
Biorąc pod uwagę obszar Indii, a więc rozrzucenie Wszystkich świętych miejscowości, można
dopiero zrozumieć, jak wielki trud stanowi wyzbieranie owych „ważnych” talizmanów, Chyba
życia czasem na to nie starczy.
Jakże rozmaici są członkowie sekt. Siedzi oto przed nami groźny saniasi — postrach
miejscowej ludności. Kwestię aprowizacji żołądka załatwia sprytnie. Po prostu terroryzuje
ludność klątwami, jakie rzekomo potrafi rzucać na bydło i dobytek. Niech no ktokolwiek nie
zaspokoi jego żądań...
Coraz lepiej rozumiem tytaniczny ogrom wysiłku Gandhiego i Nehru. Jak wiele, jak bardzo
wiele trudności muszą oni zwalczyć!
Hajderabad należy według zapewnień mego towarzysza do najbardziej postępowych miast
Indii. Statystyka urzędowa wykazuje tu pono największy procent mieszkańców z wyższym
wykształceniem, a szczególnie dużo edukowanych kobiet. Co krok spotykamy gromadki
młodych, w jedwabne sari strojnych dziewcząt, z odkrytymi na znak dziewictwa włosami.
Hinduski na ogół są ładne i mogą służyć za wzór gracji ruchów. Spotykamy nawet panienki na
rowerach, co trochę razi wzrok, przez wzgląd na archaiczność i nieodpowiedniość do tego ich
stroju.
Miasto nie przedstawia nic szczególnie ciekawego. Stare mury twierdzy zapoczątkowują cykl,
jaki odtąd będziemy oglądali w każdym większym mieście północnych (mongolskich) Indii.
Charakterystyczne wycięcie strzelnic dobiegających prawie do połowy wysokości muru nadaje
budowli lekkość i wytworność, przypomina pod wielu względami nasze renesansowe attyki.
Na przedmieściu Hajderabadu, pośród jak opuszczonego i pełnego śmiecia cmentarzyska, się
kilka kaflowych czworoboków połyskujących z daleka dywanowym przepychem barw. Te
kafle budowle arabskiej przeszłości wołają do państwowy konserwatorów: „Wymyjcie!” Jakże
niewielki były koszty i niewielka fatyga — raz na miesiąc polać te kafle sikawkami straży
ogniowej.
Grobowce Hajderabadu są nieco nowsze, nie tak wymyślne w kunszcie ceramicznym jak stare
meczety w Tatta, Basra czy Bagdadzie. Ciekawe są raczej ich wnętrza. Widzimy tu szeregiem
wyrównane sarkofagi książąt z autentycznymi turbanami u wezgłowia, których widok wywiera
niesamowite wrażenie. Wygląda, jakby zmarły władca, odchodząc w zaświaty, przez roz-
targnienie zapomniał kapelusza.
Odpływamy przed zachodem słońca, aby broń Boże, nie narażać się moskitom.
Od Kotri rozpoczął się trzeci etap naszej włóczęgi. Krajobraz zmienił się. Na miejsce
dotychczasowych błotnistych nizin zjawiły się już na stałe śliczne, równe jak stół i wysuszone
piaski.
Indus nie daje się odrysować. Żadna mapa nie odtwarza go dokładnie. Dla uniknięcia
większych niespodzianek, co roku przeprowadzają pomiary, ale i te zawodzą. Podobno dziwna
ta rzeka potrafi przesunąć swoje koryto w ciągu jednego roku o cały kilometr. Wciąż i bez
ustanku wysoki brzeg, podmywany prądem, osuwa się urwiskami i mącąc wodę odkłada się na
przeciwległej nizinie w postaci języków mielizny.
Jednocześnie ze zmianą otaczającego nas krajobrazu stawało się coraz cieplej i cieplej.
Sypiamy teraz wprost na przybrzeżnym piasku, z każdym dniem coraz to inne zrzucając
okrycia.
Dla zabezpieczenia się od dzikich zwierząt, a zwłaszcza krokodyli, wymyśliłem następujący
sposób: od strony rzeki umieszczamy kajak, od lądu zaś półkolem rozkładamy suche pnie
drzewne. Przed snem nawietrzny koniec tego kręgu podpala się. Tym sposobem, teoretycznie
rzecz biorąc, odgrodzeni jesteśmy od świata zewnętrznego kręgiem żywego płomienia. W
praktyce sprawa wygląda zupełnie inaczej. Ogień zaraz gaśnie i rano zastajemy zwykle całe
misternie ułożone rusztowanie w nienaruszonym stanie. W każdym bądź razie metoda ta koi
nam nieco nerwy i napełnia głupie serca głupią otuchą.
Z paliwem nie mieliśmy nigdy kłopotu. Dosłownie w kilkanaście minut naznosiłem Pimpie
stosy wystarczające na parę dni. Drzewo przy tym było tak suche, że ogromne karcze, jakie
pozornie mogłoby ruszyć z miejsca trzech ludzi, dźwigałem sam i jedną ręką.
Chociaż od czasu do czasu odwiedzają nas rybacy, na przeludnienie okolicy narzekać nie
można. Chyba przyczyny tego zjawiska szukać należy w zmienności rzecznego koryta.
Przezorne wioski odsunęły się w głąb lądu. Czasami spotykamy kobiety z dzbanami biblijnego
kształtu na głowach. Ciekawskie są, ale tchórzliwe. Jedynie Pimpę dopuszczają do rozmowy i
to zawsze na przyzwoity dystans. Ilość ich biżuterii przekracza najbujniejszą wyobraźnię. Na
jednym uchu wisi czasem dziesięć kolczyków, czyli cały brzeg muszli usznej, od góry aż doi
dołu, jest podziurawiony. Pęciny nóg zdobią ciężkie, srebrne obręcze z mnóstwem drobnych
okrągłych dzwoneczków. Palce stóp dekorują emaliowane niebieskozielone pierścionki. Bliżej
Keti Bander spotykaliśmy kobiety przeważnie w hajdawerach. Obecnie coraz częściej
widujemy szerokie, cygańskie spódnice.
Temperatura powietrza jeszcze się nie ustaliła. Wczoraj na przykład panował straszny ziąb.
szczęście, trafiliśmy na dużą, wyciągniętą na brzegi starą łódź rybacką. Wtuliliśmy się więc w
jej wnętrze. Takiego komfortu nie pamiętam od dawna. Nawet moskity nie gryzły! Nad burtami
łodzi rozpostarliśmy brezentowy daszek wzmocniony żaglem. I właśnie wtedy, ledwie robota
była ukończona, lunął z błyskami i grzmotem potopowy deszcz. Siedzieliśmy z kolanami pod
brodą, gwiżdżąc na wszelkie przeciwności życia. Pomiędzy nami, na dnie łodzi, syczała
wesołym, liliowym płomieniem prymusowa maszynka, a na niej, parując smakowicie
zapachami cebulowego sosu, pitrasił się makaron. Nieporównana włóczęgowska potrawa!
Od paru dni mamy bajecznie ciekawe zajęcie. Zaczyna mnie ono pasjonować. Oto, stojąc po
pas w wodzie, kopiujemy w notesie wzory rzeźb umieszczonych na burtach flisackich barek.
Każda barka przynosi jakieś nowe niespodzianki. Przeważają ornamenty roślinne. W zdobieniu
przejawia się jakaś dziecinna, lekkomyślna rozrzutność. Domorośli artyści szafują swoim
czasem i trudem. Nierzadko rzeźb tych, w cieniu ławek lub drzwi, zupełnie nie widać. Po co
więc aż tam sięgano rylcem? Czy to instynktowny pęd ku pięknu? Zrobiliśmy z Pimpą
kilkadziesiąt kopii i na ich podstawie przeprowadzamy teraz studia nad rozwojem pewnych
dekoracyjnych elementów. Niektóre wzory bliźniaczo przypominają parzenice na góralskich
portkach.
Ciekawe też porobiliśmy w ostatnich dniach obserwacje z dziedziny tubylczego życia.
Któregoś dnia trafiamy na dziwną, do połowy długości wyciągniętą na piasek łódkę, a na niej
pełno różnorakiego wodnego Ptactwa: pelikany, czaple, ibisy, kormorany i żurawie, Wszystko
to siedzi w niebywałej komitywie. Podpłyńmy bliżej, sądząc, że kiplingowski sejm zaraz
czmychnie. Ale gdzie tam! Ptaki siedzą sobie dalej, zerkając tylko spod oka na zbliżający się
kajak, kiedyśmy się już otarli prawie o burtę, spoza osłon się rozczochrany łeb rybaka.
— Jak myślisz? Co to takiego? — pytam Pimpę. — Czyżby miłośnik zwierząt? A może
wypychacz?
Przychodziły nam do głowy najrozmaitsze przypuszczenia. Dopiero jeden z następnych dni
całą zagadkę wyjaśnił. Oto natknęliśmy się znowu na stado takich ptaków, ale już „przy
robocie”. Tym razem każdy z nich siedział na niziutkiej, uplecionej z łozy bramce tuż nad samą
powierzchnią wody. Opodal przy brzegu rybacka łódź oczekiwała na wynik połowu. Wiedzione
instynktem ptaki wyłapywały z wody przepływające pod nimi ryby, a nie mogąc przełknąć z
powodu patii na szyi, trzymały zdobycz w dziobie dopóty, dopóki jej rybak nie odebrał. Tak
więc biedne ptaki zostały wprzęgnięte przez chytrego człowieka w kierat niewolniczej i
bezkorzystnej dla siebie pracy.
Ciekawił mnie teraz sposób, w jaki rybak jedna sobie do tej pracy ptaki. Niestety, długi czas nie
mogłem się na ten temat z nikim porozumieć. Dopiero w kilka tygodni później udało się
przypadkowo i tę tajemnicę wykryć.
Brzegiem rzeki, prowadząc na sznurku świeżo złapanego pelikana, szedł nam na spotkanie
rybak w ogromnym kapeluszu. Wszelkie komentarze były tu zbędne. Wystarczyło raz spojrzeć
na ów dziwny kapelusz, aby odtworzyć jak na dłoni całą ptasią tragedię. Kapeluszem tym był...
wypchany pelikan. W ten sposób zamaskowany rybak daje nura pod wodę i siedzi tak z głową
pod skrzydłami, aż zwabiony tym widokiem usiądzie obok żywy ptak. Wówczas podstępny
rybak błyskawicznym ruchem chwyta go za nogi.

Niezmiernie komicznie wyglądają przeprawy Hindusów na drugą stronę rzeki. Mostów tu nie
ma. całej, przebytej dotąd przestrzeni spotkaliśmy ich tylko trzy. Czekać na przygodną barkę
nie zawsze się opłaca, więc trzeba sobie jakoś radzić prostszym sposobem. Oto ze skóry
koźlęcia szyje się pływak. Tylne nogi służą jako paski do uwiązania w pasie. Ogon zatyka się
korkiem, tędy bowiem nadmuchuje się powietrze. Ubranie i dokumenty zawija się w turban i
kładzie się je na głowę. Czasami taki oturbaniony golas holuje przed sobą skleconą na
poczekaniu tratwę, a na niej większy dobytek.
Żegluga Indusem idzie coraz oporniej. Siła prądu z każdym dniem narasta. Żagiel nie bierze.
Właściwie ani razu nie było pomyślnego wiatru; mimo że rzeka kręci jak żmija. Przykro mi jest
siedzieć w łodzi, gdy Pimpa morduje się holowaniem. Ale nie ma wyjścia. Coraz więcej
fantastycznie powyginanych konarów, coraz więcej powalonych drzew. Muszę lawirować
sterem i wiosłem, aby holownicza linka mogła przejść górą. Czasem Pimpa traci cierpliwość i
namawia mnie do zmiany brzegu. Tam na „drugiej stronie” jest lepiej, mniej gałęzi, słabszy
prąd, mniej krokodyli. Więc siadamy do kajaka i bierzemy się do wioseł.
Rzeka szeroka, mocno się trzeba namordować, zanim się ją na poprzek weźmie. A kiedy się już
tam dotrze, nowe niespodzianki, nowe przeszkody: mieliźniane języki, które zygzakiem trzeba
omijać.
Coraz częściej Indus rozpada się na odnogi. Nierzadko po kilku i godzinach wiosłowania albo i
holowania odnoga kończy się ślepo, wówczas albo wracamy, albo (jeżeli niedaleko),
przenosimy Pacyfistą do sąsiedniego koryta na plecach.
Okropny dzisiaj dzień. Jakiś pech prześladuje nas od rana. Rzucamy się od brzegu do brzegu,
szukając lepszego szczęścia, wszędzie jest źle. Wreszcie Pimpa trafia na szeroką, błotnistą
zatokę. Jak tu przebyć na drugą jej stronę? Linka się wyciągnęła na całą długość. Nie
wystarcza. Kajak osiadł brzuchem, a Pimpa, stojąc po w mazi, nie może głębiej iść, bo się
zapada.
Gdyby w tej chwili zaatakował mnie krokodyl, byliby zupełnie bezbronny. Słońce zaszło, a my
wciąż jeszcze gmeramy się w tej cuchnącej zatoce, to wiosłem, to masztem na pycha. Nocujemy
wreszcie na mokro pod lasem. Nie ma gdzie usiąść. Zdobywam jakąś kłodę dla Pimpy, żeby
miała przynajmniej na czym usiąść. Sam kładę się do wnętrza kajaka i zasypiam. O północy
zmiana warty. Pimpa śpi, a ja czuwam siedząc na kłodzie. Właściwie jaki tego sens? To tylko
dobra wola krokodyli, że do nas nie podchodzą. Kędy rzucę światłem latarki, tam fosforyzują
przyczajone ich oczy. Od czasu do czasu jakieś duże bydlę wyrzuca się na powierzchnię wody i
sapie. Czyżby tu mogły być delfiny? Nazajutrz w południe staje się cud. Oto silny, gorący wiatr
porywa nam żagiel i pędzimy środkiem rzeki, jak najsilniejsza motorówka. Co to jest? Co się
stało? Krótkotrwała radość. To tylko pożar lasu dmuchnął na nas żarem i zaraz ucichł. Kłęby
czarnego dymu zasnuły pogodny horyzont, lecąc stamtąd płatkami czarnej sadzy. Czuć
spaleniznę.
Stado bawołów zatarasowało drogę. Pławią się zanurzone po brzuchy. Gdy chcemy je z bliska
ominąć, nagle ruszają do ataku. Kilku uderzeniami wioseł uciekamy na środek. Nabieramy
respektu dla tych zwierząt.
Hindusi wożą wodę w skórzanych workach przerzuconych przez grzbiet wołu. Torby się
wypełniają stopniowo i równomiernie, tak, aby zrównoważony ciężar szczelnie oblegał boki
zwierzęcia. Ptaki indyjskie aż zaskakują swoją łaskawością, jak gdyby mądrość Wedy także na
nie spłynęła. Zbliżyliśmy się którego dnia do grupy pelikanów sądząc, że się zerwą zaraz do
lotu Tymczasem wielkie, poważne ptaszyska stały dalej na swojej płyciźnie, odsuwając się
tylko na bok i czynił wolny przejazd. Patrzą na nas ciekawie spod oka, jakby czekając na
zdjęcie. Aż śmieszne są z tą swoją flegmatyczną obojętnością.
Z aprowizacją wcale niełatwo. Mijamy wciąż jakieś miasteczka i wsie, ale sklepiki puste. Pełno
w nich różnych tajemniczych korzonków i pestek, w każdym razie nie dla europejskiego
żołądka. Nawet jaj nigdzie nie można dostać. Czym ci ludzie żyją, pozostaje wciąż zagadką.
Jedynie gudamzi — jakieś suszone owoce zastępują nam cytrynę. Są niesamowicie brudne, ale
wrażliwość na brud stopniowo w nas zanika. Nawet ryb trudno dostać. Podobno tylko nieliczni
Hindusi zajmują się rybołówstwem, dla większości jest to tabu. Wspaniale smakuje pala maczi
— tak tłusta, że się smaży sama w sobie, a nawet nadmiar tłuszczu, jak z gęsi, zlewa się do
innych potraw. Procedura łapania tych ryb wygląda skomplikowanie. Oto każdy z rybaków
zaopatrzony jest w duży, płaski, blaszany albo gliniany garnek oraz okrągłą, jak do łapania
motyli, na bardzo długim drągu, siatkę. Rybak kładzie się brzuchem na garnku niby na pływaku
i trzymając drąg pionowo, wiosłuje nogami zawsze pod prąd rzeki. Złapana do siatki pala
maczi trafia do garnka. Ta procedura wymaga większej specjalizacji.
Przeklinamy gumowe materace: od spodu piecze, od boku zawiewa wiatr, kręgosłup wykręca
się na kształt spirali i dokucza reumatycznym bólem.
Swoją drogą Indie to zupełnie odmienny świat. Słońce świeci tutaj tak wściekle rażąco, że z
chwilą zajścia za chmurę od razu powstają dziwnie ostre, wprost niesamowite kontrasty.
Błękitna, jasna woda nagle dostaje czarnych piegów, a horyzont przepoławia się na dwie
kłócące się ze sobą barwy: jasną — nieba i żałobną — ziemi. Od tego tła odbijają drzewa jakby
wyrzeźbione stereoskopem. Każda przelatująca papużka rzuca na wodę wyolbrzymiony cień i
tym konturem pełznie po niej niby ogromny, przedpotopowy Pterozaurus.
Krokodyli coraz więcej. Wprost trudno jest znaleźć płaszczyznę piasku bez ich ohydnych,
podkowiastych śladów. Sama myśl o takiej masie otaczających nas gadów nie może nastrajać
pogodnie.
Pod wieczór zastraszyliśmy z piasku olbrzymiego żółwia. Uciekając, bestia, zostawił
identyczny, krokodyli trop. Tak więc przynajmniej połowa dotychczasowych naszych strachów
spada na sumienie żółwi.
Ludzie bywają różni, w jednych wioskach serdeczni i gościnni, wzbudzają od razu pełne
zaufanie, w innych — twarze zbójeckie, niepewne, podejrzliwe. Często pytają o broń.
Odpowiadam zależnie od okoliczności. Gdy jest wieczór i typy nieciekawe, wówczas ostenta-
cyjnie wyciągam parabellum wprowadzając kulę do lufy. Przeważnie jednak tłumaczę nasze
życzliwe, pacyfistyczne nastawienie do świata.
Na początku podróży skrupulatnie zakreślałem dnie kalendarza. Te dnie dawno już się
pogubiły, poplątały, zatraciły swoje znaczenie. Bo i po co? Niektóre z nich bezbarwne, banalne
i nudne, niegodne zapamiętania, inne zostały na zawsze, nigdy nie zatarte, niczym nie
pomniejszone, historyczne dni naszego z Pimpą życia. Dzień dniowi nierówny, jakże więc
można je pisać w jednej linii? Tyle już ich za nami: piasek, błoto, krokodyle i znowu piasek... a
dziś, właśnie dziś, na brzegu rozłożyło się obozowiskiem śmieszne stado ogromnych,
kudłatonogich ptaków. Nie boją się nas zupełnie. Przeciwnie, podchodzą nawet bliżej,
przyglądają się nam poważnie. Podobne są do kondorów. Szybują na wzór orłów, natomiast
bardzo ciężko wznoszą się. Niezdarni biorąc rozbieg, z trudem podskakują na krótkich, kudła
tych łapach. Najzabawniej wyglądają w pozycji stojącej, z szeroko rozstawionymi skrzydłami.
Ich rzadkie, nastroszone pióra łudząco przypominają austriackiego orła z herbowej tarczy...
Chcę sfotografować. Podchodzę z aparatem. Dopuszczają nas piętnaście metrów, po czym
ruszają do startu. Biegnę za nimi, ale szelmy nie dają się prześcignąć. Z ciężkim łopotem
skrzydeł odrywają się od ziemi.

U „filozofa”

Dobry los nie lubi włóczęgów. Bardzo rzadko im się uśmiecha. Dziś zdarzył się taki wypadek i
dotąd nie mogę dojść do równowagi. Gdy siódme poty biły nam z czoła, a przetarte od pracy
wiosła miały już pęknąć, spoza nawisłych krzaków rzecznego zakrętu wypłynęła na nasze
spotkanie biała, prześliczna motorówka.
Kto po miesiącu z górą żeglugi po dzikich ostępach, zawsze pod wiatr i zawsze przeciwko
prądowi, zobaczy przed sobą śmigły, na wszystkie przeszkody gwiżdżący motor, ten podskoczy
z radości tak wysoko, jak myśmy to uczynili. To nic, że motorówka obojętnie minęła nas
bokiem i nie raczyła nawet odkiwnąć na entuzjastyczne nasze powitanie To nic, że kurs
motorówki był przeciwny naszemu. Laik tylko może nie wiedzieć, że każda łódź musi wrócić
do macierzystego portu. Kiedy? Mniejsza o to! Faktem jest, że żadnego portu nie spotkaliśmy
po drodze, więc motorówka wróci w górę rzeki i zabierze nas na hol. Bo cóż znaczy dla motoru
jedna maleńka łupinka tańcząca na uwięzi.
Nie ujechaliśmy kilometra, gdy oczom naszym ukazał się żelazny, pontonowy pomost, z
szeregiem przycumowanych kutrów i paru ludźmi na nich. Bez wątpienia jest to jakiś
przeładunkowy port rzeczny. Trafiliśmy więc do sedna „motorowej” zagadki, należy ją teraz
pomyślnie rozwikłać.
Zanim motorówka nadjedzie, (gawędzimy sobie typowo, to znaczy odpowiadamy na
charakterystyczne i nieodzowne pytania: Czy mamy dzieci? Ile mamy dzieci? Co robimy, żeby
nie było dzieci? Hindusi nie znają żadnych kwestii drastycznych ani jakich bądź krępujących
przepisów towarzysko-salonowych.
Nasz rozmówca jest rodowitym Hindusem. Żeby scharakteryzować jego mentalność, trzeba
bliżej wniknąć w lokalne stosunki społeczne.
Od pierwszego dnia angielskiej, okupacji w Indiach utworzyła się sztuczna bariera pomiędzy
okupantem a społeczeństwem miejscowym. Początkowo przyczyną tego zjawiska nie były
żadne polityczne nakazy rządu, lecz tylko i wyłącznie różnice tradycji, poglądów, stylu życia,
jednym słowem — wszystkiego, co się składa na kulturę. Kultura najeźdźcy nosiła charakter
materialistyczny, podczas gdy kultura hinduska tkwiła w obłokach filozoficzno-religijnych
wierzeń.
Z czasem ta instynktowna separacja przekształciła się w separację planowaną, a celem jej było
niespoufalanie się i utrzymanie autorytetu władzy. Anglik, który „spospolitował się” [going
native] bliższym kontaktem z Hinduską, był bojkotowany i małżeństwa mieszane zostały
potępione. Nieliczne rodziny tak zwanych Anglo-Hindusów nie przejęły roli łącznika, lecz
przeciwnie: pogardzane prze: obie strony, stały się raczej tworem sztucznym, bez
ojczyźnianego przydziału. Usiłują przypodobać się Anglikom, ale są przez nich odtrącani,
podczas gdy sami wstydzą się towarzystwa Hindusów.
Skończenie uniwersytetu europejskiego, a zwłaszcza brytyjskiego, uważane jest w Indiach za
szczególnie wysoką kwalifikację. Zaszczytny ten fakt zaznacza S na kartkach wizytowych. Tak
więc istnieją tutaj zwyczajni „adwokaci” i tzw. „angielscy adwokaci”. Taki tytuł uprawnia do
podwójnie wyższych honorariów.
Anglo-Hindusi, z powodu zmieszania się ras, są przeważnie czarniejsi od Europejczyków. To
stanowi największą tragedię ich życia. Kolor skóry kala ich honor i dumę. Starają się jakoś
„wybielić”, wytłumaczyć, zrzucić winę na karb opalenizny. Okłamać innych i siebie. Biedne
Anglo-Hinduski unikają krótkich rękawów, kryją policzki pod grubą warstwą pudru i
rozmawiają wyłącznie po angielsku. Palą papierosy jedynie „Made in England”, a za
największy policzek uważają posądzenie ich o jaki bądź kontakt z miejscową ludnością. Sło-
wem „plus catholique que le pape” — więksi to są Anglicy od rodowitych Brytyjczyków. Tutaj
obcy, tam protekcyjnie i z pańska klepani po ramieniu, są ni tym, ni owym. Naiwnie śmieszni.
Wyrzuceni poza nawias rzeczywistego życia... biedni ludzie! Nasz nowy przyjaciel jest, jako
się rzekło, rodowitym Hindusem. Zaprosił nas do swego domu. Miał tylko dwa pokoje, z
których jeden oddał do naszego rozporządzenia. U niego spędziliśmy trzy dni jałowego
oczekiwania na motorówkę.
Gospodarz liczył lat ze sześćdziesiąt. Trzymał się jeszcze czerstwo, był pełen werwy i humoru.
Jako wyznawca hinduizmu, wierzył głęboko w reinkarnację i wyznaczył nam spotkanie na
tamtym świecie w tak prosty i tak zrozumiały sposób, jakby to było akurat na przeciwległym
brzegu rzeki. Niby tolerancyjny i nie widzący różnic kastowych. Wielbiciel Gandhiego, a
jednak... Jednak pełen słabo ukrytej niechęci do braci-muzułmanów. Wszystko, co oni robią,
jest złe i „brudne”. Niby inteligent i nawet niegłupi, sądząc z rozmowy, trochę filozof, a broni
przeróżnych przesądów hinduskiej obyczajowości. Tak na przykład, w celu uzdrowienia
żołądka nosi na małym palcu ręki spiralną sprężynkę specjalnie stopioną ze złota i platyny.
Twierdzi poza tym, że pantofle z przydeptaną piętą, podobnie jak długie włosy, służą do
uspokojenia wybujałego temperamentu kobiet. Dlatego europejską fryzurą tłumaczyć należy
podług niego rozwiązłość europejskich niewiast.
Gościna w domu nadzorcy nastręczyła mnóstwo interesujących obserwacji. Najciekawszą
jednak strona medalu było zachowanie się samego gospodarza.
Zwyczajem hinduskim, trzymał on bose stopy na stole lub na poręczy fotela, starannie
wygrzebując spomiędzy palców, całodzienny pot z brudem. Nie żuł betelu, ale o „rytualnej”
czkawce podczas jedzenia nigdy nie zapomniał.
Na zawsze pozostanie mi w pamięci ów pierwszy wieczór, kiedy prowadziliśmy dyskusję na
temat bramanizmu i jogów. Nastrój zwiększała naftowa lampa z ceglastym abażurem, odgłos
cykad za oknem i miarowy, senny skrzyp wachlarza pod sufitem. Staruszek mówił o
Himalajach i o nadludziach, co żyją tam tak długo, jak zechcą. W pewnym momencie (a
właśnie była to cisza namysłu) usłyszeliśmy oboje z Pimpą jakiś podejrzany dźwięk, słusznie
zaliczany w Europie do najmniej przyzwoitych i najmniej przyjętych w towarzystwie.
Spojrzeliśmy po sobie, zaskoczeni i zażenowani. Wesołą i głośną rozmową staraliśmy się
zatuszować przykry wypadek. Jakież jednak było nasze zdziwienie, gdy miły przyjaciel i
rozmówca z powagą filozofa uniósł się na rękach, przekrzywił biodra i z całą świadomością jął
dobywać najwyższe, jawnie głośne tony. Tym parskamy na cały głos serdecznym śmiechem.
Urzędnik nawadniającego systemu Indii, z dyplomem wyższej szkoły technicznej, filozof i nie
zrozumiał powodu naszego śmiechu. Przez głowę mu nawet przejść nie mogło, że się zachował
nieprzyzwoicie. Bo i jakże? Jakże można zwracać uwagę na tak błahą rzecz jak ciało i jego
fizjologiczne czynności? Zauważyłem w Indiach powszechną i dość szczegółową znajomość
anatomii ciała ludzkiego. Każdy, niedowarzony nawet półinteligent potrafił zawsze
naszkicować topografię mięśni i narządów trawienia. Fizjologia jednak interpretowana jest
według szkoły Hatha Jogi. Tak więc ośrodek życia tworzy centralny akumulator „prany”, to jest
splot słoneczny układu sympatycznego, prana tworzy aurę ciała itp.
— Panie— pytam któregoś dnia gospodarza. — Gdzie mam szukać tych prawdziwych jogów?
Tyle się o nich mówi i czyta, a dotąd jakoś żadnego z nich nie mogę spotkać.
— Jogów? — tu staruszek poskrobał się z zakłopotaniem w głowę. — Och, to niełatwe
zadanie. Oni nie lubią tłoku i odchodzą na pustelnię w góry, w dżunglę. Tam idźcie, w
Himalaje, jak najdalej od zgiełku, gdzie żadna kolej, żadna droga nie dosięga. Żyją tak długo,
jak sami chcą. Tam... — dodał w zamyśleniu — dwustu- i trzystuletni starcy, najmądrzejsi
ludzie świata...
Jednostajnie i miarowo skrzypiał wachlarz zawieszony u sufitu, a spoza otwartego okna
dolatywał płaczliwy chór szakali. Staruszek rozpłynął się w cieniu, tylko niewyraźne rysy jego
profilu odbijały nieco jaśniejszym refleksem. Zaimponował mi swoją głęboką, niezachwianą
wiarą w nadprzyrodzone zdolności człowieka.
A więc Himalaje. Tam musimy dotrzeć, tam wkrótce będziemy!
Troskliwa gościnność gospodarza stała się powodem naszej trzydniowej głodówki.
Wycieńczeni pracą fizyczną i niedojadaniem z przymusu, nabawiliśmy się wilczych apetytów.
Tymczasem filozof ten nie uznawał przejadania się. Jedzenie podawano dwa razy dziennie, a
porcje małe, tyle co kot napłakał.
Sklepik spożywczy znajdował się niedaleko, ale sama myśl o próbie kupienia czegoś do
jedzenia obraziłaby śmiertelnie naszego przyjaciela. Nie chcąc więc go drażnić, siedzieliśmy
głodni. Rano o godzinie dziesiątej przysyłają nam po filiżance herbaty z mlekiem, a do tego
odrobinę owocowej marmolady. To wszystko. Ani kawałka chleba, ani okruszyny herbatników.
Zresztą herbata miała smak lury, a o smaku marmolady lepiej w ogóle nie mówić. Następny
posiłek podawano o godzinie drugiej, kiedy już doprowadzeni głodem do ponurej wściekłości,
klęliśmy starego na czym świat stoi. „Posiłek” składał się znów z garsteczki ryżu w
paprykowym sosie i kilku słonych migdałków. Wszystko razem wynosiło pół porcji zdolnej
zaspokoić normalny apetyt przeciętnej europejskiej kobiety. Papryka piekła wargi żywym
ogniem i wykręcała język w znak zapytania. Oczy wyłaziły nam z orbit, aby w najwyższej
rozpaczy zajrzeć samemu sobie w usta.
Pierwszego dnia pobytu udawaliśmy jako tako „zadowolonych”. Nawet dziękowaliśmy
gospodarzowi, co wychodziło najtrudniej, bo tłumiona wściekłość dławiła nam krtań.
Wieczorem jednak, gdy po nowych sześciu godzinach głodówki miły staruszek zapytał, czy ma
już podać „jedzenie”, zapomnieliśmy o wszystkich formach etykiety.
— Ależ tak, tak i... bez pieprzu! — krzyknęliśmy zgodnie.
Nie pomogła prośba. Na obiad i na kolację dnia tego oraz następnego zjadaliśmy wciąż tę samą
paprykę Widocznie kucharz nie potrafił zrozumieć naszych dziwacznych wymagań.
Tak oczekiwaliśmy z godziny na godzinę na jedzenie, tracąc humor i siłę. Gdybyż choć chleb
przyzwoity. Napchałby się człek do syta, a tu i tego nawet nie ma, tylko wciąż roti i roti.
Na szczęście nasz poczciwy gospodarz ma dziś wyjechać. Żyjemy więc nadzieją kupienia
czegoś w sklepiku. Tymczasem przyglądamy się typowym urzędniczym przenosinom.
Czy to z powodu rozległych obszarów, czy z braku wykwalifikowanych specjalistów, Indie
obfitują w kategorię urzędników wędrujących. Dla tych wędrownych ptaków buduje rząd po
większych i małych miasteczkach, a nierzadko po dzikich nawet ostępach, małe domki z
pełnym kompletem umeblowania. W takim bungalowie urzędnik mieszka sam lub z żoną parę
tygodni i po załatwieniu spraw rusza dalej.
Celem umożliwienia ciągłych przenosin otrzymuje on do swojej dyspozycji parę wielbłądów,
sługi i namioty. Rodzinnemu człowiekowi poczet przydzielonych wielbłądów często nie
wystarcza, więc za własną gotówkę dokupuje jeszcze dwa albo i trzy. W ten sposób wędruje na
czele karawany kufrów. Im więcej kufrów — tym bogatszy, a im bogatszy, tym lepiej go widzą,
w tym właśnie sęk.
Rejwach na podwórzu ogromny. Cztery wielbłądy, koń i mnóstwo olbrzymich, staroświeckich
kufrów. Pomiędzy tym kramem uwija się tłum barwnych turbanów. Istny cyrk wędrowny, a to
przecież tylko jeden człowiek odjeżdża na tygodniowy pobyt.
Hindusi odznaczają się głębokim sentymentalizmem, a nasz gospodarz góruje pod tym
względem. Żegna się z nami tak serdecznie i z takim rozrzewnieniem, jakby najbliższą rodzinę.
Drżącym ze wzruszenia głosem powtarza wciąż, że spotkamy się na pewno i nie raz w
następnym wcieleniu. On wie na pewno, że przyjaciele trzymają się przez wszystkie wcielenia
zawsze razem. Kiwnięciem głowy stwierdzam gotowość zjawie, nią się na owo makabryczne
rendez-vous.
Wielbłądy tymczasem przyklękły. Załadowano kufry Karawana ruszyła. Długo powiewaliśmy
chusteczkami zezując niecierpliwie w stronę sklepiku. Nareszcie przydrożne drzewa zasłoniły
odjeżdżających. Chwyta Pimpę za rękę i pędem biegniemy po zakupy.
— Państwo dokąd? — Przed nami stoi mile uśmiechnięty młody i przystojny Hindus.
Widywaliśmy g0 z okna, ale zawsze na dystans.
— Biegniemy do sklepu po zakupy na drogę.
— O, na to zawsze czas! Tymczasem poproszę państwa na obiad. Jestem zastępcą waszego
dotychczasowego gospodarza. Już kazałem przygotować jedzenie.
Masz tobie placek! Zwariować można!
I znowu połykamy garstkę ryżu z papryką, dyskretnie zakrapiając łzami. To zadecydowało o
naszym losie. Jutro niezwłocznie ruszamy kajakiem w dalszą podróż.
Ledwieśmy skończyli ów przeklęty ryż, gdy przed ganek bungalowu zajechało auto i wysiadł z
niego trochę mniej czarny dżentelmen. Przyjazd ten wywołał wielkie poruszenie wśród naszych
opiekunów. Nietrudno było domyślić się, jakie on tu ma znaczenie.
Wizytator okazał się bardzo miłym inżynierem z Karaczi. Po krótkiej rozmowie wsadził nas do
samochodu i pojechaliśmy razem na inspekcję okolicznych kanałów. Na przestrzeni setek
kilometrów po obu stronach Indusu biegną dwie równoległe tamy, chroniąc okolice przed
coroczną powodzią. Miejscami szerokość zamkniętego tamami łożyska wynosi około
dziesięciu kilometrów. W połowie deszczowego sezonu cały ten olbrzymi teren zostaje zalany
po brzegi i nieraz przerwałby W pory, gdyby nie szereg regulujących poziom bocznych śluz.
Przez te śluzy rzeka nawadnia bogatą sieć drobnych kanalików rozprowadzających wodę na
pola.
Właśnie idziemy grzbietem takiej sztucznej grobli. Teraz mamy miesiące suszy, więc po obu
stronach u stóp naszych rozciągają się tereny bagniste, porosłe karłowatym gąszczem krzewów.
Inżynier zakreślił w powietrzu szerokie koło:
— Tu wszędzie, jak tylko wzrok sięga, leżą krokodyle. Tysiące tych bestii kłębi się niby
robactwo na padlinie i tak przez cały deszczowy sezon, nim słońce nie wyparuje zgniłej wody.
Gdzie one potem nikną, doprawdy trudno zrozumieć. Miejscowa ludność twierdzi, że wpełzają
pod ziemię i tam śpią aż do nowych deszczów. Mimo wielkiego procentu prawdy, tłumaczenie
takie zdaje się nie wytrzymywać krytyki, boć państwo sami widzą, że tu nie może być mowy o
podziemnych schowkach. Ziemia w krąg twarda, gładka i porosła trawą. Zresztą najzupełniej
sucha. Może odchodzą one w kanaliki poprzeczne. Może wędrują lądem do niedalekich jezior.
W tym miejscu grobla osiągnęła swój najwyższy poziom. Horyzont odbiegł. Kędy rzucić
okiem, wszędzie dookoła zielona wełna skołtunionych zielsk. Brzegów Indusu nie widać, a
przecież stoimy na jego zimowym łożysku.
— Jak szybko zalewa rzeka całą tę przestrzeń?
— Wolę nie odpowiedzieć, bo państwo mi nie uwierzą. Proszę lepiej zostać tu do jesieni. Albo
wie pan co? Niech państwo wrócą na ten czas. Szkoda słów! Kto nie przekona się na własne
oczy, nikt temu nie uwierzy, Proszę sobie wyobrazić wał żółtej, pienistej, zagniewanej wody,
gniotący swoim ciężarem wszystko po drodze. Niosący ze sobą na grzbiecie pnie stuletnich
drzew, połamane pale mostów i chat, podziurawione łodzie, Pogruchotane beczki, słowem
wszystko, co się dało Porwać na przestrzeni tysięcy kilometrów od podnóża Himalajów aż po
nasze tutaj błota. Imponujący widok!
W trzydzieści minut cała dolina pod wodą. Nie widać ani czubka krzewów. Mętna, żółta,
gotująca się woda. A nazajutrz już są krokodyle. Skąd? Bóg raczy wiedzieć! No co? Przyjadą
państwo do nas?
I jakże tu zachować zimną krew na tak miłą propozycję? Jak odmówić? Tymczasem czasu
brak. Trzeba śpieszyć naprzód. Ziemia stanowczo zbyt wielka jak na nasze skromne
możliwości.
— Komary by nas zjadły! (ratuję się sam przed sobą) Malarii bym dostał! Panoszy się ona tu
chyba w zastraszający sposób?
— O tak! Nie ma właściwie ani jednego zdrowego człowieka. Na czas deszczów zjeżdżają
specjalne komisje lekarzy. Od szeregu lat prowadzą badania doświadczalne. Co roku wylewają
na powierzchnię błot rozmaite płyny, ale jak dotąd niewiele to wszystko pomaga. Może kiedyś
będzie lepiej. Dotychczas, jak się chorowało, tak się i choruje. Zresztą malaria to nie taka
straszna rzecz. Każdy z nas łyka chininę i zbytnio się nie przejmuje. Proszę tylko spojrzeć na
mnie: chłop jestem jak dąb, a malarię w sobie noszę od dziesięciu lat. Tylko tryb życia musi
być uregulowany. To ważniejsze od chininy. Ale dość już tych bagien! Chcę państwa jeszcze
zawieźć do pobliskiego miasteczka. Niezmiernie ciekawe.
Stara, pogruchotana maszyna, jak wszystkie oddane do służbowego użytku, trzęsie się po
grudach wyschłej gliny. Ciężkie koła pierwotnych wozów indyjskich pokarbowały ją, jak
mogły najlepiej. Padamy co chwila jedno drugiemu na kolana, obejmując się za szyję.
Pomiędzy krzewami na bagnach migną czasem kolorowe turbany i przezroczyste, bokami
haftowane sari to uboga ludność zbiera pożywne albo lecznicze zioła. Na wszelki wypadek
kłaniają się nam z daleka nisko i poddańczo — pilni uczniowie nędzy.
Miasteczko Tatta było niegdyś stolicą jednej z najbogatszych i najrozleglejszych prowincji.
Tędy krzyżowały się karawanowe szlaki idące ku zachodowi. Tu można było zakupić towar
bezpośrednio od chińskiego czy perskiego dostawcy. Tu panoszył się międzynarodowy gwar
przeróżnych języków, a na szerokich tarasach ulicznych kawiarni ubijały się międzynarodowe
interesy przeplatane smakowitym cmokaniem z bambusowych cybuchów.
Dziś miasteczko Tatta nie istnieje. Umarło tak, jak wiele jemu podobnych „wielbłądzich”
grodów.
Wielbłądzi krok nie wytrzymał konkurencji. Koleje, samochody i okręty podyktowały światu
nowe prawa. Jak na drożdżach powyrastały nowe miasta i zakryły horyzont drapaczami chmur.
Bombaj, Karaczi, Hajderabad, Sukkur — oto nazwy przeklętych noworiszów zaprzedanych
europejskim bankom.
Starożytna Tatta leży przed nami w kompletnej ruinie. Na poły rozwalone domostwa, niby
wojenne szkielety, ustawiły się szeregami wśród zamarłych ulic. Wygląda, jakby zabójczy
powiew iperytu przegnał tędy i wy truł wszelkie życie. Gdzieś, na dalekim uboczu, bieleje
jeszcze parę gmachów osłoniętych autorytetem angielskiej flagi. Tych żaden mór nie naruszy!
Widywałem miasta po trzęsieniu ziemi, po wybuchu wulkanów — żadne jednak nie wywarło
tak przygnębiającego wrażenia jak Tatta. Może dlatego, że wśród ruin stoją zupełnie jeszcze
całe domy, tylko puste, Wzgardzone, zaciągnięte pajęczyną i pokryte kurzem. Nawet ram
okiennych nie wyjęto. Gdyby nie cisza tłukąca się z kąta w kąt, od muru do muru, gdyby nie
szyldy opadłe i wiszące na jednym gwoździu, jak bezładnie opuszczone ramiona, chciałoby się
zajrzeć do wnętrza, szukać uśpionych ludzi, jak w bajce.
Meczet ogromny, bagdadzkiemu podobny, lśni w słońcu kobiercem lotosowych wzorów. Sępy-
śmieciarze obrały w nim teraz siedlisko. Skaczą pokracznie z kafla na kafel, ostrząc krogulcze
dzioby na misternie wyrysowanych, kwiecistych wzorach. Zgarbiony starzec wyrasta nagle z
najciemniejszej niszy, wyciąga ku nam drżącą dłoń: „Bakszysz, sahib”. To nieproszony stróż
allahowego dobytku. Ostatni Mohikanin.
Nawet kota tu nie ma. Ostatni, chudy pies opuścił już dawno ostatnie śmietnisko. Tylko ten
wierny żebrak wiernie dogorywa.

Sehwan

Od wczorajszego rana nie mieliśmy nic w ustach. Niepokoi nas kompletny brak osiedli nad
brzegami rzeki. Co chwila rozkładamy na kolanach mapę w błogiej nadziei, że się coś
odnajdzie. Niestety, najbliższe, i to nawet dosyć duże, miasto Sehwan leży o dziesięć mil w
bok. Rzecz oczywista, w wypadku głodówki, pójdę tam piechotą, ale myśl zostawienia Pimpy
na pastwę losu w tych bardzo niepewnych warunkach nie sprawia przyjemności.
I oto gdy zaciskamy pasa, płyniemy markotni a smutni, nagle spoza zakrętu rzeki wyłaniają się
mury i kopuły rozległego miasta. Przecieramy oczy. Skąd?! Chyba miraż?... Jesteśmy
przemęczeni. Powietrze drży od gorąca. Jakież miasto mogło tu przywędrować?... Chyba
miraż!
— Ej, babul — Człowieku! — wołam do flisaka. — Co to za domy widać przed nami?
Spalony na brąz, chudy jak szczapa, nagi starzec podniósł bambus w górę i długo myśli. Gest
mój był wyraźny, więc nie mógł nie zrozumieć. Jednak w takim upale najprostsza odpowiedź
sprawia wiele kłopotu.
Myśli płyną tempem zwolnionym. Poskrobał potylicę, poprawił turban i... tyleśmy go widzieli.
Prąd rzeki okazał się bystrzejszy od jego umysłu.
A jednak fakt nie przestawał być faktem: przed nami leży duże i ruchliwe miasto. Widzimy już
tłumy judzi zajętych pojeniem wielbłądów. Widzimy prom pełen wielobarwnych, falujących
turbanów i chust. A na tym typowo orientalnym tle, jak w teatralnej dekoracji, stoi duży,
śnieżnobiały europejski namiot. Postanawiamy lądować u jego stóp. Ale przedtem, oczywista,
trzeba się przemienić z Tarzanów w ludzi kultury i cywilizacji.
Przede wszystkim golę trzytygodniową brodę. Następnie strzygę włosy Pimpie. Proszę się nie
śmiać! Pierwotne warunki życia dały mi w ręce nowy fach. Jestem znakomitym,
pierwszorzędnym damskim fryzjerem. Z żonglerską wprawą klekoczę nożycami i karbuję
fantazyjne loki. W Basrze pewna pani z angielskiego towarzystwa, bynajmniej nie z
grzeczności ani też w celu ironizowania, zachwycała się fryzurą Pimpy, dopytując o jej
fryzjera. A to byłem ja! Słowo honoru daję, to byłem ja we własnej osobie!
Wygolony, umyty, w bucikach i kapeluszu, z krawatem pod brodą, niby „z podmiejskiej
wracając przechadzki”, ląduję u stóp namiotu.
Namiot w Indiach to znak urzędowości. Skoro go z dala ujrzysz, możesz być pewien spotkania
człowieka Dającego język angielski. Tak stało się i tym razem, nasz gospodarz okazał się
inżynierem, zawiadowcą odcinka regulacji rzecznej — jest przy tym rodowitym Indusem, a nie
Anglikiem, dlatego pobyt nasz tutaj w atmosferze gościnności i serdeczności. Cały namiot
zostaje oddany do wyłącznej dyspozycji Pimpy. Za chwilę siedzimy na „indyjskim łóżku”,
popijając herbatkę. Indyjskie łóżko mieści w sobie wszystkie możliwe na ten temat pojęcia.
Jest encyklopedią miejscowego życia.
Indyjskie łóżko — szumna nazwa, a właściwie to zwykła, drewniana rama na czterech krępych,
najprymitywniejszych nóżkach. Pusty środek ramy wyplata misternie gęsta sieć
najzwyklejszego szpagatu. W nocy oczywiście na takim łóżku się sypia. Potem zrolowana
pościel idzie w kąt (bez przenośni), a prycza służy za kanapę. Ponieważ życie Indii (jak i
całego Wschodu) upływa na ulicy, więc i owa kanapa już od rana urzęduje na chodniku. Jeśli
mieszkanie znajduje się na piętrze, kanapa, zjeżdża stamtąd w dół sposobem uproszczonym: do
jednej z nóg uwiązuje się sznur i „mebel” wyrzuca się przez okno. Przechodnie oczekują cier-
pliwie, aż łóżko minie ich głowy i dosięgnie poziomu ulicy.
Na tej kanapie „urzęduje się” przez cały dzień. Pisarz spisuje na niej akta, lekarz wysłuchuje
pacjenta, golibroda goli, szewc reperuje obuwie, a wszystko się dzieje na oczach przechodniów,
i włazi się przy tym na pryczę razem z nogami. Na komicznie wygląda czynność golibrody,
gdy obaj — on i klient — siedzą na wprost siebie z podgiętymi nogami.
Poza tym, gdy rozkapryszona nudą bezczynności wschodnia dama zapragnie godziwej,
rozrywki, uniwersalne indyjskie łóżko przewraca się do góry nogami i przywiązane czterema
linami do sufitu służy za huśtawkę. Z takiej huśtawki korzystają nie tylko żywi. Ludność
bowiem wiejska (oglądałem to w księstwie Bahawalpur), zawiesiwszy łóżko na gałęzi drzewa,
kładzie nań nieboszczyka i pilnuje tłumnie przez cały dzień i całą noc, aby złe duchy nie miały
do niego przystępu.
Z indyjskiego łóżka powstaje wszystko, czego tylko dusza zapragnie, a więc: siodło na
wielbłąda, siodło na słonia, wózek, lektyka i nawet... tratwa. Na takiej tratwie będziemy się
przeprawiać w Himalajach, ale o tym potem.
Nie dalej jak wczoraj widzieliśmy dwie muzułmańskie małżonki wędrujące szosą. Z każdej
strony wielbłąda, na kształt balkoników, wisiały indyjskie łóżka, na nich to właśnie, zasłonięte
po czubek głowy woalem, siedziały w kucki te muzułmańskie damy.
Ale wróćmy do namiotu
Długo nie mogliśmy uwierzyć, że miasto Sehwan, leżące na mapie w odległości dziesięciu
kilometrów od rzeki, znalazło się raptem nad samym jej brzegiem.
— Kto zna Indus, przyzwyczajony jest do jego niespodzianek. — Kto wie, może za lat kilka
miasto zostanie zalane? — rzekł nasz urzędnik.
— Trzeba je jakoś zabezpieczyć — zauważyłem lakonicznie.
— Od tego właśnie jestem tutaj. Prowadzimy pomiary. Czuwamy. W razie grożącego
niebezpieczeństwa budujemy tamy. Mnóstwo pieniędzy topi się w tych piaskach corocznie.
O Sehwanie mówiono już nam od dawna, jako o bardzo ciekawym i starożytnym grodzie, celu
pielgrzymek okolicznych mahometan. Mieliśmy nawet zboczyć te dziesięć kilometrów dla jego
zwiedzenia, tymczasem los dopomógł i miasto samo do nas przyszło.
Ponad kopułami licznych meczetów widać już z daleka, jak wznosi się wysoka, czarna tyka z
czerwoną flagą na wierzchu. To nieomylny znak ważności tego miejsca. Takich znaków w
północnych Indiach jest pełno. Każde miasteczko, każda niemal wieś posiada w swej historii
jakiegoś „świętego” i na jego grobie wywiesza chorągiewkę. W odróżnianiu wielkości tych
znaków trzeba tylko wyrobić oko. Tyka Sehwanu ważnością swoją przerastała wszystkie
dotychczas przez nas oglądane.
Tymczasem słońce zaszło i gwar miasta przycichł. Pozapalały się liczne ogniska flisaczych
barek. Rzeka zapłonęła wężownicami ich odbić. Siedzimy na tobołkach przed płachtą namiotu.
Białe postaci sług warzą obok wieczorną strawę. Znalazł się też nieodzowny gliniany bębenek i
tęskne zawodzenie splotło się w urywany, dziki rytm. Zmęczone oczy zaszły mgłą. Zasnąłem.
Zbudził mnie daleki, ale groźny warkot grzmotu.
Wyjrzałem z namiotu. Słabo jeszcze zabarwiona łuna wczesnego poranka szarzała przejmującą
wilgocią. Czyste niebo nie wróżyło burzy. Tymczasem basowy grzmot toczył się od strony
miasta nieprzerwanym, ponurym warkotem. Tyle dziwadeł natury widziałem już w ciągu
swoich wędrówek po świecie, że i tym razem nie zdziwiłem się wcale. Czym prędzej
wpakowałem głowę z powrotem pod prześcieradło, aby nadrobić zmarnowany kwadrans.
Dopiero gdzieś około południa idziemy z inżynierem na zwiedzenie miasta.
Labiryntem ciasnych zaułków przemykamy się ku czemuś niewidocznemu. Ze wszystkich
mijanych bocznic, spod łuków bram i podcieni ganków dopływają do nas wciąż nowi ludzie.
Bogactwo typów, kolorów i... zapachów. Zgiełk obcych, gardłowych dźwięków pomieszał się z
brzękiem amuletów i ozdób. Klekot drewnianych sandałów i oślich kopyt. Dzwonki
roznosicieli wody. Wszystko to wspólną wzbierającą wciąż rzeką płynie razem z nami.
Czasem poprzez gliniane szczerby murów mignie znajomy meczet świętego, z chorągiewką na
tyce. Coraz większy, coraz bliższy. Zamiast iść ku niemu drogą prostą, kręcimy to tu, to tam,
zależnie od nakazów połapanych dziwacznie murów. Parę schodków w górę, to znowu
pochylnią w dół. Nareszcie brama!
Wysłane kwadratami czarnego i białego marmuru podwórko meczetu, niby symboliczna
szachownica życia, prowadzi ku grobowcowi. Ten jak fatamorgana nęci barwami
stylizowanych kwiatów, delikatnością kolumienek i lekkością arkad spiętrzonych w majestat
harmonijnie wiążącej kopuły.
Wewnątrz osiadł półmrok wraz z kurzem na szkarłatnej kapie sarkofagu i przyćmił barwy, żeby
nie krzyczały, kilka olejnych płomyków migoce po lustrzanych sercach rozwieszonych wot.
Raz po raz ktoś wsuwa się w niskich pokłonach albo wpełza w proch, poniżony, i całuje
żelazną kratę grobowca. Wyszlifowany, wylizany do połysku metal świadczy o popularności
świętego.
W dużym marmurowym ganku z boku podwórka stają porozrzucane litaury: jest ich tam co
najmniej ze dwadzieścia.
Państwo może słyszeli wczoraj o zachodzie albo dzisiaj o wschodzie słońca grzmot? To
właśnie te bębny. Codziennie zwołuje się w ten sposób wiernych. Ten grzmot słychać na
dziesięć mil dokoła. Oprócz bębnów ryczą jeszcze dwa tygrysy. Od dnia śmierci świętego
Kalendra trzymają one straż przy grobie. Gdy któryś zdycha, natychmiast zjawia się nowy. Nikt
nie wie, Same one tu przychodzą. I najdziwniejsze — dodaje poważnie naiwny inżynier — że
podczas bębnienia tygrysy ryczą do taktu bębnom. Takie są mądre!
Stara jędza, obwieszona szczerozłotymi bransoletami, ogromnym złotym kołem w nosie,
wyciąga rękę po bakszysz. Radzę, aby spieniężyła część swego złota
Dzieliła się z nami. Inżynier przetłumaczył jej moją pozycję. Zaczęła kląć potwornie i tupać
nogami.
Nasz przyjaciel zdradził wyraźny z tej racji niepokój. Poważnie, szeptem wyraził obawę, że
podróż nasza może się nie udać, bo ta baba umie rzucać zły urok.
Dość Sehwanu i świętych grobowców! Patyna wieków osiadła nam na dusze i dławi. Szybkim
krokiem mijamy jakiegoś kretyna. Poprzez całą szerokość podwórza wycofuje się on na
kolanach tyłem, ze wzrokiem tępo utkwionym w turban sarkofagu. Podobne brewerie można
oglądać jedynie w Indiach. Odwracam głowę przyśpieszając kroku. Do życia! Do wolnej
przyrody! Do łodzi! Tam bystry czeka nurt.
Znowu płyniemy.
Za Sehwanem brzegi Indusu ożywiają się. Gromady kolorowo strojnych niewiast leją wodę w
pękate dzbany i wiotkim kołysaniem bioder odpływają w dal. Okolica bogatsza, bo kobiety
coraz więcej noszą biżuterii, a barki coraz ciekawsze w rysunku swoich rzeźb. Wpadamy w
istny szał kopiowania. Nasz Pacyfista jest chyba pierwszą europejską łodzią na terenach Indii,
więc i rysunków flisackich nikt nie zbierał. Jest to więc praca pionierska i ciekawa.
Beznadziejne wycie szakali nastraja nas co noc dziwnie sentymentalnie. Ja, który nie znam
nostalgii, teraz często poddaję się tęsknocie za krajem. Co wieczór, gdy płomień ogniska
załopocze nocnymi cieniami, gdy bezmyślnym znużeniu, milcząc, oczekujemy zagotowania im
bryka, razem ze szmerem rzeki i szakalim płaczem snują się w myśli wspomnienia z lat
dziecinnych — dalekie, niepowrotne... i osoby utracone, i uczucia pogrzebane. Wstyd się po
prostu do tego przyznać, ale płaczemy z Pimpą czasem, objęci wpół, jak małe i opuszczone
przez wszystkich dzieci.
Któregoś wieczoru, akurat w momencie szukam8 miejsca na nocleg, zjawia się nagle na brzegu
dziwna postać. Chłopak może lat dziesięciu, ma czerwony turban na głowie, tegoż samego
koloru pantofle z zakręconymi nosami i szerokie, śnieżnobiałe szarawary. Wparł się w boki i z
godnością starszego pana przygląda się pracy naszych wioseł.
— Dokąd płyniecie? — zapytuje niezłą angielszczyzną.
Na tle gęstwy tropikalnych krzewów, odbity w lustrze wody, wytworny jak małe książątko,
wygląda niby żywa ilustracja do jakiejś wschodniej bajki.
Zatrzymałem kajak i powitalnym gestem przyłożyłem dłoń do czoła. Malec odpowiedział tym
samym. W godności jego ruchów i sztucznej powadze tkwiła spora doza teatralnego komizmu.
Opowiedzieliśmy mu nasza historię. Słuchał z szacunkiem, ale bez uśmiechu. Wysłuchawszy,
zaprosił nas do siebie. „To niedaleko, trochę cofnąć się łodzią i już.” Jesteśmy wdzięczni, ale
odmawiamy. Każda piędź zdobyta wiosłem ma dla nas wagę złota. Nie ma takiej siły, która by
zmusiła do zrobienia drogi po raz drugi. Chłopiec prosi serdecznie. Twierdzi, że dostaniemy
wszystkiego w bród: chleba, i makhanu, i mleka, słowem — czego tylko dusza zapragnie. Nie
mogąc się doczekać naszej zgody, odchodzi sam, obiecując przysłać zaraz dzbanek mleka.
Dajemy mu na to swój imbryk, malec jednak nie bierze, tylko obracając głowę ku krzakom,
klaszcze w dłonie. Rozległ się szelest i jak spod ziemi stanął przed nami czarny sługa, chwycił
imbryk. Po czym obaj zginęli w krzakach.
— Do licha! Zupełnie jak w bajce!
— Bajka bajką, ale ja obawiam się o imbryk. Wszakże to nasz największy w tej chwili skarb —
przemawia głosem rozsądku Pimpa. — W czymże teraz będziemy gotowali herbatę?
— Niepokoisz się, jakby sprawa kradzieży była już przesądzona. Jestem przekonany, że młody
maharadża dotrzyma danej obietnicy. Zresztą zobaczymy. Czekajmy cierpliwie.
Zatrzymaliśmy się na nocleg zaraz opodal, a z racji spodziewanych gości i lepszej strawy
rozpaliłem ogromny stos. Gawędzimy wesoło, podciągając pasa. Nareszcie będzie jakaś
rozmaitość w, naszej skromnej kuchni! Mleko! Świeże mleko! Co za niebywała radość.
Olbrzymi stos chrustu wypalił się doszczętnie i nawet węgle zdążyły przygasnąć, a posłańców
jak nie ma, tak nie ma.
Ciemna noc wtuliła nas w lesiste otoczenie. Ośmielone ciszą szakale podeszły bliżej niż zwykle
i błyskają łakomie ognikami źrenic. Nie robi to na nas wrażenia. Nawet ich żałosne wycie
przechodzi mimo uszu. Przykre są tylko tajemnicze szelesty listowia i trzask deptanych
gałązek. Bo kto wie?... Wydaje się, jakby ktoś znacznie większy poruszał się i podpełzał. Na
wszelki wypadek nie patrzymy w tamtą stronę — to najlepsze lekarstwo na strachy. Tak w
milczeniu mijają dwie długie godziny. Zaczyna być jakoś markotno.
— Wiesz, chyba miałaś rację! Trzeba pożegnać się z imbrykiem. A to szelmy!
Im dalej, tym niesamowicie robi się dookoła. Oczy mrużą się, a na wpół drzemiący łeb
fantazjuje. Co chwila zrywam się pełen lęku, wypatrując niebezpieczeństwa od strony
szumiących krzaków. Tak mija nowa godzina, tym razem w zupełnej ciemności. Obawiam się
zapuszczać w gąszcze po chrust. Kto wie, jakie się tam licho czai?
— Wiesz, długo tak chyba nie wytrzymam. Pal sześć imbryk i tak go nie wysiedzimy. Skoro
zginął, to nie wróci. Chodźmy spać na głodno.
Kładziemy się do wnętrza kajaka. Skowyty i szelesty nie napawają nas zbytnią odwagą.
Zapinamy jak najszczelniej płachtę namiotu. Nie jest ona zbyt dobrą osłoną, ale nerwowo
czujemy się bezpieczniej. Przytulam policzek do żoninych skarpetek i już zaczynam drzemać,
gdy wtem... czy mnie uszy mylą? Najwyraźniej słyszę brzęk znajomego imbryka. Mój Boże!...
Pimpa!...
Mleko!...
Wyskakujemy jak z procy.
Kołysząc latarniami nadchodzi brzegiem rzeki dziwny korowód. Na czele, wystrojony w
przepiękny, nieproporcjonalnie wielki turban, poważnym i teatralnym krokiem stąpa nasz
gościnny malec, za nim olbrzymi, prawie nagi drab z półmiskiem placków, dalej sługa z
latarnią, za nim niosą imbryk, za imbrykiem znowu latarnia, a za latarnią jeszcze dwóch
Hindusów z jakimś kolorowym tobołem. Razem naliczyłem ludzi siedmiu. Wszyscy oni
zbliżyli się cichym, żurawim krokiem.
Patrzę na zegarek. Pierwsza w nocy. Imponująca wizyta.
Jak na komendę zatrzymują się przed naszym, już zagasłym ogniskiem. Podnieśli latarnię w
górę. Malec skłonił się, podniósł rozkazodawczo palec w górę. Drobnym, pośpiesznym
truchtem nadbiegają dwaj tragarze z kolorowym tobołem, Rozwijają na trawie dywan. Po-
prawiając fałdy szerokich spodni, jakby umyślnie zwlekając, malec skrzyżował na dywanie
pięty i sułtańskim gestem podparł ręką brodę. Reszta świty także usiadła kołem, ale już poza
obrębem dywanu. Jeden
z Hindusów podbiegł po drzewo i w parę minut błysnął Wesoły ogień. Patrzyliśmy jak
urzeczeni na miły, pąsowy odblask naszego imbryka. Tam jest mleko!
Tymczasem zaczęła się „pogawędka”. Malec wziął od nas papierosa z wielką pompą, wsadził
go w zęby i zamilkł. Zamilkliśmy także i my. O czymże zresztą mówić? Tak przemilczeliśmy
trzydzieści pięć minut! Od czasu do czasu nasz „maharadża” wyjmował papierosa z zębów
(palił szelma jednego po drugim!) i pytał o godzinę. Miał widocznie jakiś określony termin
grzecznościowego odsiedzenia, stosowny do naszej społecznej rangi, wcześniej nie wypadało
mu odejść.
Oby ta norma była jak najkrótsza! — modliłem się w duchu.
Już usta bolały od głupkowatego uśmiechu, jaki z wrodzonej gościnności musieliśmy
wyczyniać, żeby tylko zastąpić czymś to kompromitujące i męczące milczenie. Tak
wytrwaliśmy równą godzinę (z zegarkiem w ręku). Komiczny malec wstał i wielkopańsko
skinął na sługi. Podano mu pantofle leżące przed dywanem. Włożył je. Pokłonił się jak
przedtem, a słudzy wykonali zwrot i gęsiego, jeden za drugim, kiwając latarniami, odeszli.
Nie tracąc chwili, rzuciliśmy się na mleko. Szkoda słów. Nie potrafię odtworzyć jego
pieszczotliwego smaku. Małmazja! Wyśmienitość! Szczyt wyszukanej gastronomii! Żywa
rozkosz! Świeże mleko!
W tym momencie potężniejszy niż zwykle akord żałosnego wycia rozległ się tuż, tuż blisko.
Biedne szakale też nie mają co jeść.
Ten okrzyk nie jest ani obłudą, ani biciem na efekt. Naprawdę szkoda się nam zrobiło zwierząt.
Ich bierny, nieustanny płacz rozczula. Tak by się chciało podzielić, ale niestety, nie mamy
czym. Tutejsze szakale podobne są do małych psów i, jak cały świat indyjskiej fauny, nie
uciekają daleko. Szakal jest naszym najwierniejszym towarzyszem. Krokodyle czasami
zawodzą i przez cały dzień nie spotka się ani jednego, ale szakal zjawia się zawsze.
Na szczęście jeszcze się nie zaczął sezon jadowitych wężów. Podobno za miesiąc będzie ich
mnóstwo i szczególnie nad brzegiem rzeki przed zachodem słońca. Przychodzą tu na wodopój!
Brrr! Tego tałatajstwa to nie lubię!
A dzisiaj właśnie miałem przykry wypadek. Budując kuchnię, podniosłem kamień i oparłem go
sobie o brzuch. Wtedy upadł do moich nóg olbrzymi skorpion. Pierwszy tego rodzaju okaz w
naszej wędrówce indyjskiej.
Bieda uczy wynalazków. Nabrałem więc wielkiej wprawy w organizowaniu noclegów w
małych miasteczkach, tam gdzie nie ma hoteli. Procedura ta wygląda tak:
Wychodzę na brzeg i wypatruję sobie najokazalszy budynek, staje pod jego oknami, gromkim
głosem wykrzykując wszystkie znane mi angielskie słowa. Nie chodzi tu o ich sens, tylko o
jakie takie, podobne do tego języka brzmienie. Skutek piorunujący. Domownicy wybiegają w
lansadach, a zobaczywszy najprawdziwszą, niczym niefałszowaną, białą skórę naszych twarzy,
i do tego jeszcze mój wzrost, wpadają w szał hołdownictwa. Nie pomaga wówczas nawet
prawdomówność. W historię wyprawy kajakowej mało wierzą. Uchodzimy w ich oczach za
podróżujących incognito urzędowych, wizytatorów. Dopiero dalsza rozmowa sprawę
wyświetla.
W miasteczku Akil zdobyłem nocleg według utartego szablonu. Prócz pokoju przydzielono
nam jeszcze oturbanionego sługę.
Niebywałą uciechę sprawiliśmy akilczanom zakupując żywność. Jedyne dwa sklepy okazały
się za ubogie. Właściciele ich biegali jeden do drugiego w najwyższym podnieceniu. Co robić?
Sahibom zabrakło cukru! Białym zabrakło owoców! Jeszcze żądają dwudziestu jaj! Kto słyszał
coś podobnego! Dwadzieścia jaj! Cała wieś takiej ilości nie ma. To niesłychane! Wyglądało,
jak byśmy potrzebowali dla wyżywienia siebie co najmniej miesięcznej racji żywnościowej
wszystkich mieszkańców.
W sumie wydaliśmy pięć rupii, ale rozrzutność nasza zyskała renomę krezusowej i przeszła
prawdopodobnie do legend miasta Akil.
Nazajutrz w Akilu powstał wielki rejwach. Przed drzwiami naszego pokoju od samego już rana
trwa ruchawka. Bose stopy tupią po klepisku. Wielbłądy smętnie porykują i coraz to inny kolor
turbanu miga za szybą. A wszyscy zgodnie chylą się w stronę przeciwległych drzwi. Czyżby
ktoś jeszcze ważniejszy od nas przyjechał? To nie może być!
Rozwiązanie zagadki przychodzi niedługo. Oto do pokoju naszego wciska się chuda postać
umundurowanego Hindusa (khaki strój z pąsowym turbanem) i recytuje słodkim głosem:
— Mój sahib pyta sahiba, czy sahib życzy herbaty od mego sahiba?
— Owszem, dziękuję... A któż to taki ten twój sahib?
— Mój sahib to wielki sahib. Jego się wszyscy bać. On zbierać podatki!
Za chwilę ten sam sługa wnosi tacę z filiżankami angielskiej herbaty (bardzo mocna, z
mlekiem) i paru ciasteczkami. Teraz obowiązuje nas rewanż — wizyta wdzięczności. Każda
nowa znajomość daje mnóstwo świeżych wrażeń i okazję do obserwacji, idę więc z ochotą.
Zresztą może się coś dowiemy o dalszej okolicy.
Nie omyliłem się. Miły urzędnik poradził, abyśmy koniecznie pojechali pociągiem do
pobliskich, prehistorycznych ruin Mohendżo Daro. Są to obok Uru i Babilonu najstarsze
wykopaliska.
Po krótkim namyśle decydujemy się z tej rady skorzystać. Skłoniła nas do tego nie tyle
ciekawość rumowisk, ile chęć przewietrzenia się i nerwowego odpoczynku. Po prostu
pragnienie zmiany otoczenia i warunków.
Pojechaliśmy.
Kolorowe wstążki i pompony wesoło podrygują na wąskiej grzywie, a liczne, różnotonowe
dzwonki wtórują skrzekom zielonych papużek. Tonga kiwa się jak żyd nad Talmudem i raz po
raz zadziera nam nogi.
Pierwsze pięć kilometrów mija wesoło. Każdy następny przychodzi trudniej. Podkładamy
dłonie pod posiniaczone plecy, masujemy wzajemnie kręgosłup, nic nie pomaga. Stanowczo,
tonga nie jest komfortowym jodkiem lokomocji. Wolę kajak. Na szczęście do stacji niedaleko.
Pociąg indyjski posiada cztery klasy — pierwsza, druga, trzecia i tak zwany „inter-class”.
Żaden szanujący się Anglik nie spada niżej klasy pierwszej, a inny białoskóry — niżej klasy
drugiej. Tylko wyjątkowe przybłędy, pozbawione ambicji i godności, jak na przykład my,
potrafią wsiąść do inter-classu.
Niewiele kobiet indyjskich umie czytać, więc przedziały dla pań oznaczone są od wewnątrz
wymalowaną główką kobiecą z kolczykami w uszach i obręczą w nosie. Omylić się trudno.
Otoczeni jesteśmy gromadą grubych, w typową bieliznę odzianych Hindusów. Każdy z nich ma
inklinację w kierunku podkładania bosej pięty pod pośladek. Formuje się tym sposobem
gmatwanina kolan i stóp na wysokości nosa, a wszystkie cuchną potem. Towarzysze są
rozmowni. Wypytują nas o szczegóły wyprawy. Nikt ty nie przypuszczał, że sędziwy grubas z
vis a vis, w rozwianej na włochatej piersi koszuli i palcem w nosie, afiszujący się co chwila
głośną czkawką, zna prawie całą Europę, bywał w pierwszorzędnych hotelach Paryża i
Londynu. Dziwni ludzie. Bardzo szybko dostosowują się do zwyczajów otoczenia. Na bruku
europejskich stolic potrafią zadziwiać panie swoim wytwornym gestem, z chwilą zaś powrotu
w rodzime pielesze znowu wracają do pierwotnych manier.
Od stacji Larkana znowu telepiemy się tonga, ale tym razem siadamy przodem do kierunku
jazdy. Woźnica, stojąc za nami, przekłada lejce przez moją szyję. Wolę to niż ciągłe
wywracanie się na wznak.
Calutką drogę, aż do samego Mohendża Daro, wyścieła gruba warstwa trzciny i palmowych
liści. Celowość tego siennika pod kołami zrozumiałem dopiero wtedy, kiedy zjechaliśmy na
bocznicę. Tumany wysuszonego na pieprz, miałkiego pyłu pokryły nas momentalnie
popielatym, wszędowścibskim pudrem. Cała roślinność dookoła drogi siwa, skarłowaciała i
jakby martwa. Upal aż drga rozpyleniem słonecznego żaru. Za ścianą wyschłych krzewów
widnieją uprawne pola, utrzymywane jeszcze na poziomie jaskiniowej kultury. Zaostrzone
kłody imitują nowoczesne pługi.
Po godzinie jazdy, dusząc się i kichając, wjeżdżamy w rumowisko cegieł, glinianej grudy i
chaos przeróżnych dołów. To są właśnie owe sławetne na cały świat wykopaliska.
O, przebaczcie mi, ludzie uczeni! Poważni! Stateczni! Przebaczcie mi moją ignorancką
bezczelność, z jaką śmieję się z tych wszystkich snobów-turystów z bedekerami, tych
wszystkich zamyślonych, zaczytanych i „zachwyconych”, kiwających głową na znak wielkiego
zrozumienia. Opowiadających potem o cudach, nadzwyczajnościach.
To czy inne wykopalisko... Uru, Babilonu czy Mohendżo Daro traktować należy jedynie jako
laboratorium naukowej pracy, dostępne i ciekawe wyłącznie dla specjalizujących się w danym
dziale uczonych Każdy szczery laik, a nie snob, łażąc tam i z powrotem po straszliwych
wertepach kanałów, podkopów i przekopów, musi żałować obuwia, czasu i fatygi. Nie pomogą
tu szablonowe tłumaczenia przewodników ani szerokie gesty w stronę kopców z gliny. Nic tam
nie zobaczymy poza kolekcją bezładnie splątanych rowów.
Lepiej przeczytać na ten sam temat systematycznie opracowaną przez archeologa pracę.
Skacząc przez przeszkody, gramoląc się po szczerbach murów i potykając się o wyschnięte już
od pięciu tysięcy lat baseny, czułem się jak w czas zaduszek na trochę starszym cmentarzu.
Nareszcie docieramy do nowego budynku. W jego progu stoi paru białoskórych, inteligentnie
wyglądających mężczyzn. Pewnie inżynierowie. Na nasz widok pośpiesznie chowają się do
środka. Biedni! Rozumiem ich. Znam ten paniczny strach przed zwiedzającymi (byłem cztery
lata na Darze Pomorza). Dziś właśnie niedziela. Wolny dzień od pracy. Nie chcą, by im ktoś
zawracał głowę. Ale krew za krew — ząb za ząb. Zemsta za wszystkie moje niedziele. Udaję
naiwnego i prowokuję inżyniera do gościnności. Od słowa do słowa i — o dziwo! — nie chce
nas puszczać od siebie. Proponuje nocleg. Kolację. Przedstawia żonę. Słowem, zadomowiliśmy
się. I nikt nie zgadnie, czym zaskarbiliśmy względy owego naukowca. Oto szczerym przy-
znaniem się, że się na wykopaliskach nie znamy, że interesują nas mało. Raczej te drobne
przedmioty kultury materialnej oraz biżuteria.
Dotychczas odgrzebano wyraźnych siedem warstw osiedli ludzkich, odpowiadających
kolejnym epokom. Niższe warstwy sprasowane są już nie do odczytania. Wiek najstarszego
osiedla odpowiada wykopaliskom Mezopotamii, więc datuje się mniej więcej sprzed 2 500 lat
p. n.e. Dziś, rozglądając się po wyschłej i nieurodzajnej okolicy, wyobrazić sobie trudno, jak
potrafiła ona zrodzić pokolenia tak niegdyś twórcze i o tak bogatej kulturze. Sposób budowania
domów, kanalizacji, Wodociągi i publiczne łaźnie — wszystko to świadczy o kolektywizmie i
demokracji, co rażąco odbija od późniejszych historycznie czasów w tym samym kraju.
Jakże odbyła się ta przemiana w ludziach? Jakże wypalona słońcem glina i upał skwierczący od
rana do wieczora w rozleniwionych mózgach tubylców mógłby wychować tak przedsiębiorcze
i cywilizowane pokolenia? Odpowiada na to następująca hipoteza. W okresie lodowcowym i
polodowcowym wiatry z Atlantyku, które przynoszą opady deszczowe na Europę, użyźniały
pas dzisiejszych pustyń, a zwłaszcza ziemie leżące pomiędzy Saharą a Indiami. Tak więc
klimat w prowincji Sind musiał być kiedyś znacznie więcej umiarkowany.
Charakter najstarszych warstw wykopaliskowych przemawia za utylitaryzmem. W odróżnieniu
od Egiptu czy Babilonu nie znaleziono tu ani jednej budowli luksusowej, ani pałacu, ani
świątyni. Natomiast każdy dom posiada kanalizację i wodociąg — połączone z ogólną siecią.
Odkopano także wielką łaźnię publiczną. Twórczość artystyczna nosi również charakter
użytkowy, a więc skromny. Płaskorzeźby pospolite, ornamenty na naczyniach pozbawione
oryginalności. Mnie zainteresował szczególnie naszyjnik jakiejś królowej. Nie dla piękności,
tylko z racji bliźniaczego podobieństwa do naszyjnika widzianego w Bagdadzie, wykopanego
w Ur. Dwie odrębne i oddalone od siebie o tysiące kilometrów kultury dały identyczną rzeźbę.
Wygląda, jakby oba naszyjniki pochodziły z rąk jednego i tego samego artysty. Tylko materiał
zastosował się do lokalnych warunków. W ozdobach bowiem cywilizacji sumeryjskiej
dominuje lapis lazuli, tutaj Mohendżo Daro uprzywilejowało, któryś z półszlachetnych
miejscowych kryształów barwy brunatnoczerwonej.
Obok terenu wykopaliskowego założono maleńkie muzeum odnalezionych tam drobnych
przedmiotów. Najwięcej tu rzeźbionych kamyków do stempli z bawołem czy żubrem jako
motywem zdobniczym.
Studia przeprowadzone nad wykopaliskami pozwalają przypuszczać, że ludność starożytnych
Indii na pięć tysięcy lat przed naszą erą uprawiała pszenicę i jęczmień, zajmowała się hodowlą
zwierząt domowych, wyrabiała bawełniane tkaniny i narzędzia metalowe. W kwestiach
religijnych nie odbiegły od nich nowoczesne Indie zbyt daleko. Świadczą o tym ślady kultu
bogini-matki oraz, co jest najciekawsze, wykuta w kamieniu rzeźba boga w postaci dumającego
pustelnika na skrzyżowanych piętach (Siwa, Budda). Rozpowszechniony był tu także kult
Linga, i Joni, bóstw symbolizujących pierwiastek rozrodczy natury. Jednym słowem religia
sprzed pięciu tysięcy lat była już typowo hinduska, wolna od naleciałości i nie różniąca się
wielce od dzisiejszego hinduizmu.
Niestety, odnalezione napisy nie zostały dotąd odczytane. Jest to pismo piktograficzne i jak ów
naszyjnik królowej łudząco przypomina cywilizację sumeryjską.
Wracamy z Mohendżo Daro w humorach znakomitych, zachwyceni gościną u inżyniera-
archeologa.
Otaczający nas, rozkwitły wiosną, świat uśmiecha się kolorową łobuzerią. Liczymy zielone
papużki i straszymy szare mangusty, których tu pełno biega po drodze. Pobrzękując wesoło
dzwonkami, tonga zajechała przed ganek stacji.
Pan naczelnik wytoczył swoją tuszę na nasze spotkanie. Dla podkreślenia wyjątkowości, jaka
towarzyszy białej skórze, wprowadził nas do wnętrza kolejowego biura. Za chwilę mieliśmy
już przed sobą filiżankę herbaty.
— Może państwo życzą wykąpać się? — zapytuje nagle ku niemałemu naszemu zdumieniu.
— Jak to? Przecież zaraz nadejdzie pociąg!
— O nie! U nas pociągi spóźniają się! Zaraz każę Przygotować kąpiel.
Zajęliśmy miejsce przy szerokich drzwiach prowadzących na peron. Tłumy Hindusów,
przysiadły gromadkami w kucki i gestykulując żywo o czymś rozprawiają. Na boczku każdej
gromady, odwrócona plecami siedzi zakryta od stóp do czubka głowy wierna małżonka. Nikt
nie spogląda na zegarek. Nikomu się nie śpieszy. Pociąg może się spóźniać. Godziny nie grają
tu żadnej roli.
Rozległo się ciężkie turkotanie żelaznych kół po betonie i przed nasze drzwi podjechał
bagażowy wózek, a na nim duże wiadro: pełne wody.
— A oto i woda! Proszę. Niech państwo się kąpią.
— Gdzie? Tutaj na peronie? — pytamy zdumieni, Pan naczelnik nie może zrozumieć. Czyż na
peronie mało miejsca? Ludzie? A czyż oni będą patrzeć? A jeżeli tak, to co w tym złego. Każdy
się przecież myje.
Istotnie, na ulicach indyjskich miast widywaliśmy nieraz pod publicznym wodociągiem
brodatych golasów, którzy bez najmniejszego skrępowania leli sobie na łeb wodę. My jednak
odmówiliśmy tej przyjemności. Widocznie nie zaaklimatyzowaliśmy się jeszcze tutaj do-
statecznie.
Pociąg wkrótce nadszedł. Odjechaliśmy nie umyci. Pokrywała nas gruba warstwa
wykopaliskowego kurzu, ale biała skóra musiała być jeszcze dobrze widoczna, skoro z pociągu
wyskoczyło ku nam aż trzech na raz konduktorów i, wyciągając ramiona w kierunku lepszego
wagonu, wołali:
— Pierwsza klasa tutaj! Pierwsza tutaj!
— Dobrze — mruknąłem niedbale, zatrzymując się w miejscu. Chciałem poczekać, aż odejdą.
Po takim ostentacyjnym powitaniu wstyd mi było wsiadać do inter-classu. Angielski snobizm
uderzył już i mnie do głowy. Trudno się opanować w takich warunkach.
Co za miny! Jakże lekceważące miny mieli panowie konduktorzy na widok tak nisko
upadających białych ludzi!
Na wprost nas siedzi na skrzyżowanych nogach małżeństwo muzułmańskie. Zajmują szeroką,
czteroosobową ławkę. Pantofle ich leżą na podłodze, a koło pantofli stoi gliniany, duży dzban z
wodą. Kilka osób, nie mając miejsca, tłoczy się w przejściu, ale nikt nie zgłasza o to pretensji,
że oni we dwoje zajmują całą ławkę. Ona, przykryta płóciennym płaszczem z szeregiem
niewielkich otworków na oczach, wygląda jak pomiętoszony tłumok, rzucony ręką męża.
Jakiś stary wyjął z węzełka typowe indyjskie słodycze: oblepione tłuszczem i cukrem kule
zakalcowatego ciasta. Rozłożył je koło siebie na ławce, niby na półmisku, i uprzejmym gestem
zaprasza nas do jedzenia. Mili są wszyscy. Rozmowa toczy się ożywiona. Wypytują o trasę
naszej wędrówki, nie bardzo zdając sobie sprawę z elementarnej geografii.
Na każdej stacyjce poprzez otwarte okno wciska się głowa urzędnika kolejowego, proponuje
coś do jedzenia lub chłodzące napoje. Ma się wrażenie, że rozstawieni są oni wzdłuż linii
kolejowej tylko i wyłącznie po to, by opiekować się podróżującym Europejczykiem.
Kiedy dobrnęliśmy wreszcie do domu, była już noc. Przygodny nasz sługa oczekiwał w progu.
Chciał nawet budzić burmistrza, ale wstrzymałem zapędy.

Sukkur

Biwakujemy na wysokim, urwistym brzegu. Przed nami daleka perspektywa wody, kończąca
się rojowiskiem migających, świetlistych punktów. To łuna miasta Sukkur. Jutro musimy tam
być. Zasłużony odpoczynek Uśmiecha się pomarańczami. Dawno już nie mieliśmy świeżych
owoców.
Nie wiem, dlaczego właśnie teraz, właśnie w tej chwili, gdy dogasający płomień ogniska,
dobrotliwie szemrząc, pełznie pąsowym odbiciem po gładzi rzecznej a oczy kleją się do snu,
przyszła mi ochota do refleksji.
U stóp naszych na ławicy piasku leży łódź przewoźnika. Jakiś cierpliwy pasażer oczekuje na
przeprawą. Przewoźnik dokądś „na chwilkę” poszedł. Tymczasem mija godzina za godziną.
Obserwujemy, co z tego wyniknie. Od czasu do czasu wydobywa się z łodzi głuchy, żałośliwy
jęk lub mamrotanie. To wszystko. Nasz polski chłop dawno by już wyskoczył, odnalazł drania,
sprał pysk i swego dopiął, a ten „człowiek Wschodu”, będzie siedział aż do świtu, postękując
niemrawo. Tacy oni tutaj wszyscy wydają się bierni. Wreszcie po trzech godzinach
oczekiwania przewoźnik zjawił się i jakby nigdy nic wziął się do wiosła. Nikt mu nie
wymyślał, parę skarg jękliwych zakończyło całą sprawę.
Nie przypuszczaliśmy, że miasto Sukkur leży tuż za zakrętem rzeki. W poprzek całego Indusu
biegnie olbrzymia, kamienna, zdobna w arkady tama. Dźwignięta kosztem milionów rupii
zatrzymała ona rozpędzoną rzekę, prowadząc teraz ją przemocą w poprzeczne kanaliki na
pożytek uprawnym polom. Pod uciskiem buta cywilizacji, spod żelaznych zapór wymyka się
huczącym, płaskim wodospadem, pieniąc się tłumioną wściekłością.
Sukkur jest dużym, zmodernizowanym miastem, powiało od niego Europą. Ruch i zgiełk. Parę
statków roboczych. Krany pracujących drąg. Wężownice ładujących kutrów i nieodzowne
czarne plamy smarów na wodzie. One to już stały się dla nas symbolem cywilizacji.
Płyniemy wzdłuż miejskiego wybrzeża, wypatrując punktu odpowiedniego do lądowania.
Właśnie mijamy duży statek roboczy odstawiony widocznie także na emeryturę. Brak na nim
załogi, a rdzawe plamy na burtach świadczą o zaniedbaniu.
— Patrz! — wołam do Pimpy. — Na górnym pokładzie widać puste kabiny oficerskie. Tutaj
będziemy mieszkali!
Jedyny stróż „okrętu” spojrzał poczciwie, nie rozumiejąc mego życzenia. Biegam po mieście
szukając osób kompetentnych. Wynoszę wrażenie, że nikt o tym statku nie wie. Od wieków
zapomniany i od wieków nie kontrolowany.
Wreszcie docieram do źródła.
Przydzielony do mego boku sługa jął zgrzytać zardzewiałym kluczem w zapajęczonym zamku
kabinowych drzwi. Wkrótce nadszedł jakiś wytwornie ubrany Anglo-Hindus. Ma doglądać
sprzątania. Pod koniec roboty zaprasza nas do swego domu na herbatę. Chętnie przystajemy,
ciekawi poznania tej nowej klasy miejscowego społeczeństwa.
W naszych czasach Anglicy unikają mieszanych małżeństw. Pracujący w koloniach młodzi
ludzie żenią się w czasie urlopu spędzanego w kraju.
Dawniej natomiast, kiedy słoń i wielbłąd stanowiły jedyny środek lokomocji, a towarowe
żaglowce płynęły do kraju miesiącami, emisariusz handlowy nie mógł sobie pozwolić na
urlopy i osiedlał się w Indiach na długie okresy albo i na całe życie. Wtedy związki małżeńskie
z miejscowymi chrześcijankami nie były rzadkością. Mieszanina krwi urobiła nowy typ
człowieka. Anglo-Hindus jest mniej sztywny, mniej oziębły od rodowitego Anglika. Więcej
interesuje się bliźnim.
Wchodząc na werandę domu, gdzie miała być herbatka, spostrzegłem kilka mocno śniadych
brunetek siedzących w kucki na podłodze. Mijam je obojętnie.
— Państwo pozwolą, że przedstawię. To jest moja żona, a to córki.
— Widzę, panie przyzwyczaiły się już do siedzenia na skrzyżowanych nogach — zaczynam
rozmowę — bo my jakoś nie możemy się tego nauczyć.
— Co?! Moja żona siedziałaby na piętach i na podłodze?! To nie może być! — zawołał
gospodarz w największym oburzeniu.
— To tylko państwu się tak na pierwszy rzut oka wydawało! My nigdy nie siedzimy w taki
dziki sposób! Nie jesteśmy wszakże Hindusami!
Wyczułem horrendalność własnego nietaktu. Tłumaczę się, jak mogę.
— Ależ oczywiście! Nie zauważyłem stołeczków. Panie siedziały na stołeczkach. Gdzieżby na
podłodze.
Ta drażliwa kwestia wracała jeszcze jako temat konwersacji. Obrażeni gospodarze nie mogli
zapomnieć tego
nietaktu.
W ogóle byliśmy tego wieczora bardzo źle wychowani. Zapytałem na przykład jedną z córek,
jak ona spędza wolny czas. Czym się zajmuje? Odpowiedziała z wielkim oburzeniem, że nie
potrzebuje się niczym zajmować, po to bowiem istnieją służące.
— Pani musi się nudzić? A czy nie ma szkółek, ochronek lub jakichś społecznych organizacji,
gdzie by pani znalazła miłe zajęcie?
W moją rozmówczynię jakby piorun trząsł.
— Ależ my nie mamy nic wspólnego z tą dziczą! Oni są brudni i niekulturalni. Jakże można...
coś podobnego!
W innym miejscu ośmieliłem się rzucić uwagę, że smakują mi papierosy fabryk hinduskich.
Odpowiedzią na to był lekceważący ruch ramion.
— My palimy tylko i wyłącznie angielskie papierosy!
Niech bogi mają w opiece tych snobów! Nie mogliśmy się dłużej bawić w tak miłym i
inteligentnym gronie. Z lekkim sercem opuściliśmy gościnę.
Po jako tako spędzonej nocy (znów pluskwy!) idziemy rano do miasta szukać pożywienia.
Wracamy z niczym.
Sukkur nie różni się niczym od innych miast Wschodu: zgiełk łachmaniarzy, kręte zaułki pełne
rumowisk, dywan odpadków owocowych, placki krowiego nawozu nalepione na ścianach oraz
krzyczący brak roślinności.
Błądząc pięć godzin na głodno i w upale, stwierdzamy, że miasto Sukkur w niczym nie odbiega
od normy. Kiedy traciliśmy już ostatecznie równowagę ducha, przyszedł z niespodziewaną
pomocą jakiś miejscowy chrześcijanin. Jak już mówiłem kiedyś przy okazji hotelarza w
Karaczi, religia w Indiach odgrywa rolę jakby organizacji klubowej, członkowie której
poczuwają się do wzajemnej solidarności. Pogarda dla innowierców i kult dla
współwyznawców żywo tu kwitną. Dzięki więc swojej katolickości nasyciliśmy jakoś żołądki.
Naprzeciwko statku mieści się indyjskie krematorium. Co kilka godzin wnoszą tam nowego
trupa. Widok ogromnie ciekawy. I niebywale... wesoły. Ze śmierci bowiem w Indiach nie robią
tragedii. Wiara w pozagrobowe życie i spotykanie się na tamtym, lepszym świecie jest
silniejsza od chwilowego, ziemskiego smutku. Poza tym płacz nikomu nie pomaga, a
nieboszczykowi truje Nirwanę, więc lepiej na wszelki wypadek zachować spokój.

* Placki krowiego nawozu suszy się w ten sposób; jest to jedyny materiał rozpałowy do
węglowych piecyków.

Kilka metrów przed nami, nadbrzeżną ulicą, defilują Pogrzebowe pochody. Trup „jedzie” na
noszach, zawinięty w białe prześcieradło i pokryty kolorowymi szmatkami. Tragarze
(przyjaciele zmarłego) biegną truchtem, przy czym bez przerwy jeden drugiemu odbiera ten
„słodki ciężar”. Ciągła zmiana tragarzy powoduje kołysanie się nieboszczyka, nagłe wstrząsy i
przechyły. Przed upadkiem na bruk chronią go liny. Trup jest przywiązany do noszy pętlami,
jak tłumok do resorów bryki.
Cały kondukt robi wrażenie ucieczki przed pogonią życia. Zwłaszcza, że biegnący tłum
mężczyzn rytmicznie i wojowniczo wykrzykuje za każdym krokiem jakieś nie znane mi słowo,
brzmiące podobnie do naszego: „Hajda”!
Bramę krematorium dzieli od rzeki kilkumetrowej średnicy klepisko, na nie właśnie kładzie się
nieboszczyka celem dopełnienia ostatecznych ceremonii. Os klepisko stanowi część składową
jezdni, to jednak nikomu w niczym nie przeszkadza. Od czasu do czasu rodzina się odsuwa
czyniąc drogę trąbiącemu samochodowi. Wszakże szofer ma oczy i nie potrąci nieboszczyka.
Następują dalej kolejne etapy ceremoniału: jeden z najbliższych członków rodziny, mrucząc
coś pod nosem, zakreśla ostrzem łopaty trzykrotny krąg dookoła trupa. Potem, czerpiąc do
glinianego dzbana wodę z rzeki, leje ją trzykrotnie dokoła. Resztę zawartości wychlustuje na
nieboszczyka, pusty zaś dzban energicznym i zdecydowanym ruchem ciska o ziemię tuż przy
głowie, tłukąc go w kawałki.
Czasem kąpiel taka wydaje się nie wystarczająca. Wtedy pogrążają w rzece trupa razem z
noszami. Przed ostatecznym wniesieniem nieboszczyka do bramy wysypują na niego trochę
płatków kwietnych i kropi? specjalnie przyniesioną ze świątyni wodą święcona. Wreszcie,
porwawszy go z ziemi na ramiona, wlatują na krematoryjne podwórko. Tu kładzie się zwłoki na
łatwopalny, smolisty stos drzewa, gdzie, podpalone z czterech stron, szybko się przypiekają.
Z początku bucha tuman pary, bo nasiąkły wodą nieboszczyk musi wyparować. Następnie dym
staje się ciemnobrązowy, cuchnący przypalonym mięsem i jakimś specyficznie mdłym,
obrzydliwym, trudnym do zniesienia odorem.
Wkrótce zwęglone okrycia spadają i ukazuje się oczom trup w całej grozie swej bezbronnej
nagości.
Za chwilę próbuje jakby uciec. Kurczy się, drga, odwraca głowę, tragicznie pręży palce i
męczeńsko wygina kręgosłup, ale wszystko bezskutecznie. Żółte języki płomienia oplatają go
skrzętnie i łakomie. Resztki krwi, potu i limfy syczą złośliwie.
Spoza wypalonych dziąseł szczerzą się białe zęby jak gdyby w niemym, makabrycznym
krzyku, jakby wybuchnąć zaraz chciały strasznym, sarkastycznym śmiechem.
Podczas palenia zwłok dyżurują najbliżsi krewni. Gdy z dużego stosu zostanie tylko popiół,
zgarną go do garnka i utopią w rzece. Na znak tego aktu płynie z prądem niewielka deseczka, a
na niej garstka kwietnych płatków. Zamiast deski spotykaliśmy czasem płatki kwiatów
rozsypane na arkuszu płynącej gazety: Indie się modernizują!
Dziennikarz z Kotri zaopatrzył nas w list polecający do jakiegoś redaktora sukkurskiej gazety.
Ma to być bardzo mądry człowiek. Szukając jego adresu, zapuszczamy się w samo centrum
miasta.
Parterowe domki plączą się razem z zaułkami, tuszują się w jedno wspólne tło brudu.
Wrzeszczą straganami i oślim rykiem. Trzeba zapytać jednak o drogę, inaczej nie da rady.
Na to tylko czekają tłumy kolorowych gapiów. Momentalnie powstaje zbiegowisko. Każdy
chce koniecznie wiedzieć, o kogo pytają angielscy sahibi. A przy sposobności chcą usłyszeć,
skąd oni przyszli. Wydłużają się szyje poprzez ramiona innych, stają na palce, podskakują, byle
zajrzeć w twarz, byle dowiedzieć się czegoś.
— O, redaktor Giruma to wielki człowiek! — wykrzykuje z szacunkiem przygodny policjant.
— Wielki, wielki człowiek! — podchwytuje chórem cały tłum słuchaczy.
„Psiakrew! — myślę sobie — Nie umiem i nie lubię rozmawiać z dygnitarzami”.
Idziemy już całym hurmem. Na czele policjant, za nami przechodnie.
Redakcja — jak redakcja. Zwykły sobie szablon: duży pokój zawalony stosami gazet. Papiery
na stołach i pod stołami. Przepełnione kosze. Niedopałki na podłodze. Kilku młodych,
robiących inteligentny wyraz twarzy. Paru chłopców-posłańców. Fotografie zalane atramentem
i inne, jeszcze nie zalane. Słowem, nic ciekawego, gdyby nie bieliźniana nagość tych
wszystkich ludzi i ich turbany.
Wysuszony starzec, o łysej jak kolano jajowatego kształtu głowie, powstał zza pliku gazet,
złożył jak do modlitwy dłonie i głuchym głosem wyrzekł:
— Parnaam!
„Tutanchamen!” — przemknęło mi się przez myśl w czasie, gdy podawałem mu list
protekcyjny.
Stary zainteresował się nami z punktu widzenia dziennikarskiego interesu. Natychmiast napisze
wywiad.
— Państwo z Polski?
— Tak.
— To w. Afryce?
— Nie, panie, w Europie!
— A jaką drogą państwo płynęli?
Między wieloma nazwami wymieniłem i Bosfor.
— Co to takiego? Rzeka?
— Nie, panie, cieśnina!
— Więc morze?
Dałem spokój. „Wielkie umysły” mają swoiste łożyska. Dziwne czasami dla nas i bardzo
irytujące.
Przy pomocy zecerów wywiad dobiega końca. Redaktor zaprosił nas do swego domu na
herbatkę.
Drewniane schody wiodą na piętro. Tu zatrzymanie się w niepewności, co dalej czynić. Cały
bowiem próg jak długi i szeroki zaścielają placki krowiego nawozu. Za nimi w głębi widać
meble pierwszego pokoju. Nie wahamy się długo. Nawykli do niespodzianek, przekraczamy
śmiało plackowy próg.
Mieszkanie typowe dla Hindusów: pleciona ze sznurków prycza (historyczne łóżko, o którym
już pisałem), na niej skołtuniona pościel. Parę prymitywnych stołków i stół — to wszystko. Na
ścianach tandetne oleodruki, wyobrażające sceny z Ramajany czy Mahabharaty, a na wstępie
najpiękniejszy z nich, błyszczący glansem jaskrawym kolorów, z wizerunkiem Kriszny
pośrodku i wiankiem herbatników dokoła — to reklama jednej z dowcipnych fabryk
hinduskich.
Przyjęcie było też typowe i charakterystyczne dla stosunków, indyjskich. Herbatę postawiono
przed nami w dwóch małych porcelanowych imbryczkach, w jakich zaparza się u nas esencję.
Obok — cztery herbatniki na kawałku starej gazety. Oto wszystko. Mogło to wyglądać na
prowokacyjne lekceważenie naszych skromnych osób. Me byliśmy już nowicjuszami i nie tak
łatwo obrażaliśmy się.
Zresztą gospodarz był bardzo uprzejmy i bardzo serdeczny. Po prostu styl życia jest tutaj inny.
Poczucie estetyki w naszym rozumieniu tutaj nie istnieje. Czemu więc dziwić się „wielkiemu”
redaktorowi? Lekceważy on tylko to, do czego my przywiązujemy znaczenie. Jego myśl krąży
gdzieś może bardzo daleko od takich lub innych imbryczków, a nawet od nauki o Polskach lub
Bosforach.
Hindusi bynajmniej nie są skąpi, bardzo lubią obdarzać gości podarunkami. Jakość tych
prezentów, nierzadko zakrawa na humoreskę, ale także nie z racji złośliwości gospodarza, tylko
z jego bezbrzeżnej naiwności. Poza tym Hindus lubi podkreślić swoją szczerość. Lubi zwrócić
na nią uwagę otoczenia. Tak np. wręczając któregoś dnia Pimpie bukiet kwiatów, jeden z
tubylczych donżuanów rzekł:
— O, widzi pani, jakie piękne kwiaty, taki bukiet kosztuje całe dwie rupie! Bardzo drogo!
Bardzo drogo! I to dla... pani!
Do wszystkiego trzeba się tylko przyzwyczaić i niczego nie brać za złe. Hindusi są ludźmi
dobrego i szczerego serca, ale jednocześnie kompletnymi analfabetami w kwestiach
europejskich manier.
Wczesnym rankiem następnego dnia zjawił się u nas na statku pan redaktor w towarzystwie
jakiegoś z europejska ubranego jegomościa.
— Przedstawiam państwu „wielkiego człowieka” (widocznie w Indiach są sami wielcy ludzie).
— Na skutek wczorajszej wzmianki w gazecie, zainteresował się losem państwa i przybył
złożyć wizytę. Jest to dyrektor miejscowej fabryki jedwabi...
— Mam bardzo dużo pieniędzy! Bardzo dużo! — wtrącił z przechwałką nowy znajomy.
— Tak, to bardzo zamożny obywatel — potwierdza redaktor.
— My też należymy do bogatych — pośpieszyłem zrewanżować się, na co pan Charidiram aż
podskoczył. Jego duma została zadraśnięta. Jakżeż niedorzeczne i humorystyczne porównanie!
Oberwani kajakowicze i... on — dyrektor przedsiębiorstwa! Zaczął szeroko na palcach
wyliczać swoje niezmierne bogactwa: fabryka, dom, konta w bankach, akcje. Potem przeszedł
do obrazowania szalonych wydatków na ten dom i wystawne życie. Wreszcie, widząc naszą
obojętność, zrezygnowany dał spokój. Zmienił temat. Z kolei jął teraz wychwalać angielską
kulturę.
Zrozumieliśmy. Mamy przed sobą drugi, krańcowo inny od tamtych, ale także popularny typ
modernizującego się Hindusa. Ideałem tych ludzi jest bogactwo i upodobnienie się do
Anglików.
Nowy przyjaciel wsadził nas bez ceregieli w swoją prywatną tongę. Wiezie do miasta, ale nie
daje spytać, po co. Jest egzaltowany i wylewny w serdeczności. Werwą i temperamentem
wyróżnia się od współziomków.
Tonga wtoczyła się w handlową dzielnicę. Mijamy sklepiki ze słodyczami. Tabuny much
znaczą ich pozycję. Kupcy siedzą na wysokich ladach obok ciastek, z podwiniętymi pod siebie
nogami. Od czasu do czasu powolnym, zmechanizowanym ruchem kiwną trzcinowym
wachlarzem i znowu drzemią w bezruchu.
Tonga zatrzymała się na chwilę. Nie możemy przedrzeć się przez zator ludzki. To „doktor”
medycyny ludowej zachwala swoje metody. Na rozpostartej chuście stoją rzędem słoiki z
maściami. Jeden Hindus odrywa kawałki gazety, smaruje na nie łopatką maść, rozdając
lekarstwo klientom. Drugi, ascetycznie chudy, z teatralnie odrzuconą głową, biega dokoła
chustki, trajkocząc bez przerwy propagandowo-panegiryczną przemowę na swoją cześć. Tłum
słuchaczy uformował koło, otwierając usta z nadmiernej ciekawości.
— Adda, bobu! — popędza woźnica, ale bezskutecznie. Urok znachora przewyższa zasady
subordynacji. Usuwają się z drogi leniwie i niechętnie, mimo naszej białej skóry, mimo nawet
angielskiego wyglądu. Znowu toczymy się rzadkim, nierównym brukiem.
Tuman miałkiego kurzu unosi się spod kół. Gdzieniegdzie plamy pokropionej wody świadczą o
fikcji robienia porządku, nad jakim mają pieczę najemni polewacze ulic. Przy studniach
skupiają się kobiety z dzbanami, a nagie bachory wykorzystują przerwy pomiędzy zmianą
naczyń, aby ochlapać się trochę w piskliwym zgiełku. Szanujący się Hindus pije tylko z
własnych rąk podstawionych modlitewnie pod ożywczą strugę. Roznosicieli wody jest dużo.
Za groszaka przechylają dzban każdemu. Nie wolno pić z kubka, bo to niehigienicznie.
Odwieczne prawo na to nie pozwala.
— Wiele pani ma sukienek? — ni z tego ni z owego zapytuje dyrektor Pimpę.
— Trzy i to mi najzupełniej wystarcza. Zresztą trudno kajak zapychać strojami.
— A wiele ma pani koszul?
Tego tylko brakowało! Całą bieliznę skontroluje — mruczę po cichu, a Pimpa z największym
spokojem odpala.
— Tyle, ile mi potrzeba. Dotychczas nie odczuwam braku.
— Ja pani kupię kilka koszulek. Przydadzą się. Ja mam dużo pieniędzy. Proszę się nie
krępować. Ja i tak nie wiem, co z pieniędzmi robić.
Ledwieśmy wyperswadowali. Ledwieśmy powstrzymali poczciwca przed wejściem do sklepu.
Niewiele jednak pomogło. Wciągnął nas zaraz gwałtem do następnego.
— Podoba się panu ten materiał na spodnie?
— Czy mi się podoba? No, tak. Ale ja naprawdę nie potrzebuję spodni!
— Co u licha — myślę sobie. — Czyżbyśmy aż tak nędznie wyglądali?” Podchodzę do lustra.
Przyglądam się. Wcale jak na turystę nieźle. Pimpy sukienka ze szkocką kokardą jest nawet
szykowna.
Tymczasem materiał już odcięty i zapłacony. Protestuję. Nie pomaga. Dziwny człowiek. Nie
znam ich zwyczajów i boję się go urazić. Może to tak przyjęte. Może dobrze widziane? Czy ja
wiem!
Tymczasem nasz towarzysz wpada w istny szał podarunkowych, propozycji. Raz po raz wlatuje
do sklepów i wybiega stamtąd obładowany paczkami, część ich składa do bryczki, inne pakuje
Pimpie w ramiona.
— To czekolada, proszę pani... Pani lubi czekoladę? Nie czeka na odpowiedź, już wbiega do
nowego sklepu. Za chwilę wychodzi z dwoma korkowymi hełmami.
— Jak możecie w takie gorąco chodzić bez nakrycia głowy! Nie mogę na to pozwolić. Proszę
zaraz włożyć! O, tutaj macie czarne okulary. Każdy Europejczyk w Indiach nosi okulary.
Zepsujecie wzrok!
Rozczulił nas, ale robimy miny szczerze oburzonych. Nic nie pomaga. Szał kupowania trwa w
dalszym ciągu. Obserwując go w tej roli, przychodzę do wniosku, że ta fundacja nie z
sercowych płynie pobudek. Oto stary spryciarz chce zareklamować obywatelom miasta zaży-
łość z angielskimi dżentelmenami.
Tak wędrując od sklepu do sklepu, trafiamy wreszcie na rynek owocowy. Od dawna otacza nas
tłum gapiów, z lepszego jednak towarzystwa. Pozbiegali się oni z całego miasta, aby zobaczyć
wyczyny swego przyjaciela. Cmokają teraz w uznaniu, trącając się łokciami.
„Wujcio Milioner” (takeśmy go nazwali) chwyta z lady nie znany mi jeszcze owoc, wycina z
niego soczysty plasterek i bezceremonialnie pakuje go na oczach wszystkich w usta biednej
Pimpie.
— Pani to kiedy jadła? Co?... Dobre?... To mango. Teraz nie sezon. Teraz manga są bardzo
drogie. Dwie rupie kilo! Kupiłem dwa kilo. To dla pani!
— Uhm! — mruczy zachwycony tłum.
Pokryci różnokolorowymi paczkami jedziemy do wujciowego domu. Tu już na nas czekają.
Pani domu, smukła, rasowa, o przepięknych, aksamitnych oczach, wita z szacunkiem na progu.
(Szacunek, zdaje się, nie tyle dla nas, ile dla męża).
Jedwabne powłóczyste, suto złocone szaty kryją dyskretnie dojrzewające już ciężarne łono.
Obraz tak popularny w Indiach, że staje się już jak gdyby symbolem. Tuzin dzieci to tutaj
skromna liczba. Mnóstwo drogiej biżuterii obciąża jej delikatne, drobne rączki. Wujcio bada
spode łba wrażenie, jakie na nas wywiera widok małżonki. Zadowolenie i pycha bije z jego
twarzy.
— Ona mnie kocha, bardzo kocha! — oznajmia reklamowym tonem. Na szczęście piękna pani
nic nie rozumie. Stoi nieruchoma, z szablonowo przyzwoitym uśmiechem, jak lalka na
wystawie. Mijamy ją obojętnie. Rolę swoją spełniła, teraz może odejść. W Indiach, tych
uduchowionych, Indiach niestety, wartość człowieka mierzy się najczęściej jego zamożnością.
Wyrazem tej zamożności jest strój żony i... ilość sług.
Dyrektor Chandiram tymczasem prowadzi nas z pokoju do pokoju, demonstrując europejskość
umeblowania. Jest zadowolony i dumny. Od czasu do czasu poklepuje któryś z przedmiotów,
zachwalając jego angielskie pochodzenie lub wysoką cenę. Na ogół mieszkanie wygląda jak
zbiór europejskiej tandety. Czasami błyśnie przepięknej roboty, rżnięty z kości słoniowej
stoliczek, wepchany lekceważąco w kąt, jako wyrób miejscowy. W pokoju sypialnym pod
ścianą stoi olbrzymie, nie zasłane i pokryte kurzem, małżeńskie łoże na pokaz europejskim
gościom. Pośrodku zaś, rozwalone szeroko, dwie indyjskie prycze z pościelą.
Prawdziwą dumę gospodarcza stanowi komplet pluszowych mebli w salonie.
— Sprowadziłem to z Berlina! — powiada do nas, z lubością gładząc poręcze fotela. — Ten
materiał zielony w czerwone kwiatki, bardzo drogi, specjalnie dla mnie wykonano.
Celem jednak całej naszej, wędrówki jest propozycja zwiedzenia... toalety. Wskazując na
boczne, wąskie drzwi, zażenowany Chandiram bąka:
— Proszę, niech pan zajdzie tu, a pani tam.
Rozchodzimy się na dwie strony. Wchodzę po schodkach na piętro. Przekraczam próg i...
kamienieję. Przede mną długa i szeroka izba, a wzdłuż niej równiutkim rządem stoi dwanaście
nowych, przykurzonych, nigdy nie używanych sedesowych wiaderek. W jakim celu? Czy
szkołę ma zamiar tu założyć?
— Panie! — pytam. — Ki licho tyle ustępów?
— A cóż! Myśli pan, że tylko Anglików stać na to? Stać i mnie. Mam dwanaście tu i dwanaście
dla pań!
Radość bije z oczu gospodarza. Teraz naprawdę zaimponował! Widział moje zdumienie i
tłumaczył je po swojemu. Anglomania milionera pobiła rekordy. Pimpa wróciła także szczerze
ubawiona. Wybuchając głośnym śmiechem, dzielimy się wrażeniami. Chandiram śmieje się
także, ale z innego powodu.
Do stołu podano same angielskie dania, tylko bez obrusa i bez sztućców. Małe przeoczenie,
bagatelka! Nie mogąc przystąpić do jedzenia, zwracamy na to Wujciowi uwagę. W biedaka
jakby piorun trząsł. Poczerwieniał ze wstydu. Jakże on, człowiek zmodernizowany, mógł
zapomnieć o tak ważnej rzeczy! Zrywa się od stołu i skonfundowany wybiega. Za chwilę już
wraca z dużą drewnianą skrzynką w objęciach.
— Mam, pani! Słowo daję, mam! O! — Z manifestacyjnym brzękiem wykłada na stół
osiemnaście tuzinów, noży i widelców, sześć tuzinów łyżek dużych, trzy tuziny łyżeczek. —
Wszystko srebro najczystsze! Proszę zobaczyć próbkę. Kupione w Anglii.
Rozwiązał jeden z pęczków, wydzielając sam potrzebne przybory. Podczas jedzenia skrzynka
stała obok, zwiększając jeszcze ogólny bałagan, Chandiram co chwila nakręcał patefon, chcąc
zaznajomić nas z hinduską muzyką.
Ledwie zakończyliśmy ostatnie danie, gdy nasz milioner zebrał sztućce i głośno licząc,
poukładał z powrotem do pudełka.
Zwróciłem uwagę na ładny materiał jego garnituru, w odpowiedzi na co wykrzyknął z
przechwałką:
— Mam takich trzydzieści sześć! Jestem bardzo bogaty!
Widząc mój aparat prosił, abym go sfotografował razem z żoną. Czemuż by nie. Idziemy na
kwadratowe podwórko. Powstaje tam niebywały rejwach, bieganina sług, przestawianie mebli,
słowem istna przeprowadzka. Przygotowania te trwały dobry kwadrans. Wreszcie dekoracja
gotowa. Na tle białego muru wisi duży dywan, drugi taki zaściela ziemię. Po obu bokach dwie
palmy. Pośrodku trzy fotele z salonu (czerwone w zielone kwiatki). Przed tym wszystkim na
baczność cała rodzina — Chandiram, żona i dzieci według wzrostu. Ubrali się w najlepsze
odświętne szaty. Podczas aktu fotografowania okoliczne drzwi i okna zalega tłum ciekawych
sąsiadów i sług.
Do samego końca pobytu naszego w Sukkurze Wujcio Milioner wykazywał wobec nas
najtroskliwszą opiekę. Im dalej, tym opieka stawała się bardziej sentymentalna i rycerska. Bo
oto na starość bohater nasz poczuł wyraźny i serdeczny afekt ku mojej małżonce. Nie chcieliś-
my się z niego śmiać, ale bywały momenty zbyt do tego kuszące. Codziennie rano zjawił się
nad brzegiem obładowany owocami lub kwiatami i za każdym razem inaczej ubrany (36
garniturów!). Tymczasem statek nasz oddalił się od brzegu i od paru dni musieliśmy doń
przepływać łodzią. Stąd bierze początek pewna romantyczna historia.
Zjawił się Wujcio w białym, jedwabnym, świeżo prasowanym ubraniu i w pięknym,
brązowym, indyjskim fezie. Na wszystkich jego guzikach wisiały paczuszki ze smakołykami.
W ręku niósł ogromny bukiet kwiatów. W całej postaci czytać można było tęsknotę i wielki
pośpiech do „ukochanej”. Przyglądaliśmy się z wysokości górnego pokładu, jak płynął stojąc w
chyboczącej się łódce.
Łódź dobiła do wytyku. Można było wygodnie wejść po drabince, ale donżuan, chcąc się
popisać swoją późną młodzieńczością, wykonał nagły skok w górę. Przestraszona łódka odbiła
pod mostek i Wujcio zawisł w powietrzu na rękach, pod nim zaś szerokim kręgiem pływały
porzucone kwiaty. Ta niewyraźna sytuacja trwała niedługo. Palce zmęczyły się i biedny Wujcio
jak niepyszny wpadł do rzeki. Szczęściem nie było głęboko, stanął więc po pas w brudnej
wodzie, z tak nieszczęsnym wyrazem twarzy i taką determinacją, że zamiast współczucia
buchnęliśmy głośnym, nie hamowanym śmiechem.
Nie wiedział, czy ma się obrażać, czy nadrabiać miną, stał więc z czerwonym, obliczem,
otrząsając błoto z rozkudłanych włosów. Binokle spadły mu z nosa, piękny fez pływał obok.
Paczki z ciastkami rozmokły tworząc brudne plamy. Dopiero na moje wołanie, ruszył Wujcio
do trapu i na czworakach wpakował się na pokład. Nie miałem długich spodni, dałem mu więc
to, co posiadałem. Po piętnastu minutach zjawia się już „przebrany”. Tym razem widok
przechodził wszelkie oczekiwania. Coś wspaniałego! Oto stoi przed nami chuda, owłosiona
pokraka, ubrana w moje krótkie, białe, kalesony, które, z powodu różnicy wzrostu, sięgają
znacznie poniżej kolan. Na szyi zamiast szalika wisi związany na węzeł przerzucony przez
ramię zwykły ręcznik. Rękawy marynarki sięgają prawie podłogi.
Na zwróconą mu uwagę, że zapomniał włożyć spodnie, zdziwił się ogromnie. Nawykły do
indyjskiego negliżu, po prostu omylił się. Zresztą, po co wkładać dwie pary?
Redaktor Wielki Człowiek, przydzielił nam jednego ze swych pracowników, który wykazał
spryt iście reporterski. Już po pierwszej zaraz wizycie w którejś ze świątyń zorientował się w
naszych sprawach i odtąd nie potrzebowaliśmy już deklamować ani historii o podróży, ani o
potędze Polski. Wszystko recytował za nas genialny przewodnik. Jeśli mu nawet zabrakło
czasem ścisłych danych, łgał bez zająknienia i z wrodzonym talentem. Nie przeszkadzaliśmy
mu, tym bardziej, że czynił to zawsze na naszą i ojczyzny naszej korzyść.
Zwiedzanie Sukkuru zaczęliśmy od udania się na wyspę rzeczną Sadha Mandal, na której leży
bramiński klasztor Sadh Bela Tirth.
Olbrzymią przewozową łodzią, razem z barwnym tłumem pielgrzymów, podpłynęliśmy ku
białym, marmurowym schodom. Bujny, ślicznie utrzymany park spotyka nas zapachami
południowych kwiatów i szczebiotaniem papużek. Próżno tu szukać jakowychś sensacji.
Nieuchwytny nastrój zadumania i zasłuchania się wita już na progu i odtąd jak niewidzialny
przewodnik towarzyszy po białych ścieżkach, wśród kwitnących rododendronów i azalii.
Pięknie tu i cicho. Gdzieniegdzie ponad czupryną krzewów widnieją daszki skromnych
domów, jakby na jakimś kuracyjnym letnisku. Nie ma tu przytłaczających wielkością kopuł
świątyń ani ponurych i groźnych murów. Nie ma okienek z kratami i sakramentalnych mnisich
pozdrowień. Zamiast memento mori, raczej memento vitae przemawia z każdego zakątka.
Świeżo tu jest i wesoło, a jednocześnie poważnie.
Postacie świętobliwych sadhu, pustelników poświęconych służbie bożej, posypane popiołem
nagie, albo w długich, luźnych pomarańczowych płaszczach, krążą w perspektywie dalekich
dróżek. Gdzieniegdzie siedzą skamieniałe w kontemplacyjnej pozie Buddy, nie drgnąwszy
nawet, gdy się obok przechodzi.
— Gdzież tu wasza świątynia? — pytam cicerone.
— Tam dalej, jeden z tych domków.
Jakiś „duchowny ogrodnik”, z włosami lecącymi przez ramiona i siwą długą aż do pasa brodą,
idzie brzeżkiem ścieżyny i z namaszczeniem polewa liście krzaków homeopatyczną dawką
olejku czy wody. Nikt tu do nas nie wyciąga ręki po jałmużnę. Nikt nie dziwi się naszej skórze
ani ubraniu. Każdy zajęty swoimi myślami, a może... bezmyślnością. Niektóre twarze tępe, o
bezmyślnym wyrazie, inne dziwnie uduchowione i mądre. Jedne ciała niechlujne, jak gdyby
lubujące się w brudzie, inne znowu świecące bielą muślinowych szat.
Mijamy grupki modlących się nad księgami, koło nich błądzą mniej gorliwi, bez planu i bez
sensu. Straszliwie wychudłe twarze dobrowolnych cierpiętników, obok dobrodusznie
uśmiechniętych, okrągłych podbródków. Nagie, makabryczne czaszki, obok obrosłych długimi
włosami „jaskiniowców”. Tolerancyjne związanie różnych sekt w różnorakich drogach ku
jednemu bóstwu.
Nagle... co to?... Czy mi się zdawało? Stanęliśmy. Słuchamy. Gdzieś z głębi, z bardzo daleka,
leci głuchy rytm bębenka i urywane zawodzenie dziecięcego pisku. Zawracamy w tę stronę.
Przed nami okrągła, rozległa altana, ze środka której wystrzela przepyszna korona stuletniego
drzewa. Nie ma tu drzwi. Otwarte ściany stoją gościnne i szczere. Pagodowy, szeroki dach
miłym cieniem nawisa dookoła. Zdejmujemy obuwie i wchodzimy do środka.
Umilkł dziecinny śpiew i kilkadziesiąt par oczu podniosło się ku nam od ziemi. Patrzą
ciekawie, ale zachęcająco i swojsko. W głębi przed gromadą wiernych, na baldachimowym ni
to łóżku, ni to tronie, z podwiniętymi stopami, siedzi tłusty kapłan w pomarańczowym
płaszczu. Obok na podłodze — dwaj chłopcy z muzycznymi instrumentami.
Kapłan skinął na nas jak na codziennych, dobrze znanych gości. Wskazał dłonią wolne miejsce
po swojej prawicy. Następnie, wracając do przerwanego programu, dał znak i malcy uderzyli w
struny. Starszy z nich gitarzysta, przymrużył oczy, odrzucił wstecz głowę i nosowym,
nienaturalnym dyszkantem jął szybko recytować słowa modlitwy.
Ten przejmujący śpiew przy monotonnym akompaniamencie wytworzył podniosły, jakiś
niesamowity nastrój. W pewnej chwili poczułem na sobie czyjś wzrok, obracam więc głowę w
tym kierunku. Oto z głębi chudych, zapadłych oczodołów, spod nawisłych, krzaczastych brwi
ciemnią się duże, posępne, despotyczne oczy ascety. Muszę w nie patrzeć. Czuję, jak serce wali
w przyśpieszonym tempie. Na policzki występują wypieki. Ten wzrok jak gdyby prześwietla
moje najskrytsze myśli. Wyważył ich wartość i z ironicznym krytycyzmem rzucił na ekran
powszedniości. Czuję, jak nitka po nitce zostaję zanalizowany i rozebrany. Siedzę oto samotny
na łasce obcych sędziów. Chcę wyrwać się, ale nie mogę. Straszna, pomalowana w zygzaki
twarz panuje nade mną. Wstydzę się tej swojej niemocy. Wstydzę się otaczających mnie ludzi,
oni wszystko o mnie wiedzą. A ten głupi, jednostajny, piskliwy śpiew rozbraja mnie do reszty.
Dookoła panuje duszny upał, a ja drżę i dzwonię zębami. Zmagam się, opuszczam oczy, nie
chcę patrzeć. Nie mogę, znowu podnoszę wzrok. Ponura twarz jogi skamieniała w bezruchu.
Białe strzały malowane na czole zlały się w promienie i biegną ku mnie coraz szerszym
snopem. W tej właśnie chwili malec przerwał śpiew i gruby kapłan pyta o coś naszego
cicerone. Ten jak zwykle rozwiązał swój krasomówczy język. Opowiada o naszych „wielkich”
bohaterstwach, o przecudownym kraju za dziesięciu rzekami i dziesięciu, morzami, co się
nazywa Poland, gdzie wszyscy mężczyźni są tacy wysocy jak ja, a kobiety tak odważne jak
Pimpa, i o tym, że nie jesteśmy wcale Anglikami. Zauważyłem, że ostatnie zdanie powtarza
nasz cicerone ze szczególną satysfakcją i przy każdej okazji, przed Anglikami bowiem
zamknięte są serca kapłańskie.
Poznawszy więc nas w takim oświetleniu, kapłan serdecznie uścisnął nam dłonie i całą, przed
chwilą usłyszaną historię powtarza zebranym w krąg wiernym. Ci z uznaniem kiwają głowami.
Atmosfera panuje życzliwa i pełna sympatii. Na zadawane mu pytania kapłan odpowiada
każdemu z ojcowskim, cierpliwym pobłażaniem.
Jedna tylko twarz została do końca niezmiennie kamienna. Twarz bramina stojącego za
kapłańskim tronem. Obojętny on jest na wszelkie opowieści. Obcy i jakby nie z tego świata,
patrzy wciąż ponuro jakoś i groźnie.
Gardłowy pisk malca znowu przeszył gwar stłumionych głosów. Tym razem rozpoczął swój
śpiew rzewniej, łagodniej i ciszej. Komicznie podrzucając głową w takt recytowanych zwrotek,
zapamiętale rwie struny swojej dziwacznej gitary. Ktoś wstał, aby zapalić olejną lampę w
dziupli drzewa. Raz po raz wsuwa się nabożnie jakiś nowy pielgrzym i klęka przed kapłanem.
Kobiety także przyklękają schylając głowy, a wówczas kapłan moczy wielki palec w pąsowej
glince i znaczy czoła.
Od czasu do czasu ciszę świątyni mąci trzepotem skrzydeł zabłąkany tutaj ptak. Zakołysze
gałązką, zaszeleści liśćmi i z powrotem odfrunie.
Ten rytm i śpiew niepojęty w treści, obcy w melodii. Ten wzrok magnetyzmem opadły na duszę
i tłum zespolonych w dobrej wierze ludzi oszołomiły nas do reszty. Czuliśmy się tu dobrze i
swojsko. Ku ziemi ciążąc spłynęło gdzieś po naszych znużonych mięśniach leniwe
obezwładnienie. Jakaś rozkoszna drętwota ukołysana sugestią. Trwalibyśmy tak w
nieskończoność, gdyby nie realizm i trzeźwość cicerone. Wstał i porwał nas za sobą.
— A to na waszą daleką drogę, na szczęście — rzekł kapłan, wręczając spore zawiniątko w
śnieżnobiałej serwetce. — Taki u nas zwyczaj — dodał widząc nasze wahanie.
Składam dłonie jak oni wszyscy, pochylam głowę i szepczę:
— Parnaam.
Odchodzimy głęboko wzruszeni. Za nami wlecze się sępi wzrok jogi.
Na marmurowych schodkach biegnących ku wodzie stoi pomarańczowy sadhu sypiąc na wodę
okruszyny chlebowego placka. Rzeka kipi od ryb. Żywiołowa walka o pierwszeństwo.
Widocznie jest to ustalone miejsce karmienia. Skupiła się ich cała gromada. Wyskakują jedna
przez drugą, łapiąc chleb w locie. Hindusi czczą ryby jako stworzenia święte, jako pierwsze
wcielenie boga Wisznu.
Nowa porcja pielgrzymów ląduje u naszych stóp. Schodzimy wolno do łodzi, aby ich właśnie
zmienić. Razem z nami schodzą sadhu brodaci i sadhu goleni, sadhu ubrani i sadhu nadzy. Biali
i pomarańczowi. Usmarowani nawozem i czyści. Z brzękiem różańców i bransolet. Inteligentni
i kretyni. Mieszanina różnorakich typów i różnorakich kolorów. Tu barwa skóry nie imponuje.
Trudno czasami ją rozpoznać spod warstwy brudu, popiołu i innych smarów. Ale wszyscy
schodzą poważnie i w szczerym zamyśleniu. Nie ma tu charakterystycznego dla Europy
rozgardiaszu, gwaru i prostackiego zgiełku. Naprawdę czarowna jest Sadha Mandal! Wracamy
późnym wieczorem. Droga prowadzi nabrzeżem. Ulice pogrążone w mroku. Jedyne oświetle-
nie to naftowe lampeczki ubogich straganów lub kołyszące się latarnie w ręku przechodniów.
Rozgrzani upałem dnia mieszkańcy tłumnie wylegli i mrowią się, żywo gestykulując, radzi
zbawczemu chłodowi. Kobiet tu mało, boć muzułmańskie to jeszcze strony. Wujcio-Milioner
toruje nam drogę, ale i to mało jakoś pomaga. Kto by tam spostrzegł, kto by tam teraz patrzył.
Oto nad samym brzegiem rzeki, na większej mieliźnie, stoi duży namiot, a przed jego wejściem
ustawił się szpaler popielatych golasów. Kołem migocą świeczki, dziw, jak ich podmuch wiatru
nie zgasi. Potworne, czerwonookie, popiołem wysmarowane czupiradła, o nigdy nie mytych,
posklejanych w strączki, długich włosach, spiętych w damski kok, stoją sztywno, z dłońmi do
modlitwy na parnaam i śpiewają jakiś hymn religijny. Nawet gruba warstwa brudu i popiołu nie
potrafi zamaskować ich straszliwej chudzizny, więc uwypuklone żebra, piszczele i biodra przy
jasnopopielatym kolorze skóry sprawiają niesamowicie przykre wrażenie ludzkich
kościotrupów. Mimo woli się czeka, kiedyż nareszcie zaczną tańczyć w tym ponurym,
monotonnym rytmie swój makabryczny „taniec szkieletów”.
Nie znam treści hymnu. Nie rozumiem słów, ale wiem, że nie ma w nim błagania o litość.
Nawet prośba jest czynem, a oni tak dalecy od wszelkiej inicjatywy twórczej, uosobienie
bierności i poddaństwa. Dzieci Karmy, pionki przeznaczenia. Dzikość tylko bije z tego ich
nocnego misterium, groza nieuchronności losu.
Zagłębiamy się w tłum na „psychologiczny wywiad”, czyli studium ulicy. Ona w życiu
człowieka Wschodu pełni dominującą i wielce skomplikowaną rolę. Nie jest jak u nas
deptakiem tylko, po którym biegniemy, dopinając palta, byle prędzej, byle zdążyć na czas do
biura. Ulica na Wschodzie stanowi miejsce stałego pobytu wszystkich obywateli rodzaju
męskiego, ich klub, kawiarnię, bar i dom. Nikt nikogo się nie wstydzi, intymne sprawy nie
istnieją, a sekret biznesowy można wyszeptać na ucho. Fryzjer tu goli klienta na środku jezdni,
przy czym obaj siedzą na jednym i tym samym łóżku. Na innym takimże samym łóżku załatwia
swoje sprawy adwokat. Pod każdą niemal pompą siedzi jakiś golas i wesoło poklepując się,
rechocze zadowolony, że mu dobrze, miło i chłodno, a rząd kobiet z garnkami na wodę
cierpliwie oczekuje swojej kolejki. Gdzieżby protestowały, wszakże to mężczyzna. Na ulicy
nikt się niczego nie krępuje. Trzeba szafę naprawić, a miejsca w domu nie ma, wystawia się ją
na chodnik, na sam jego i środeczek, bagatela — nie robi to nikomu różnicy. Gryzą cię muchy
w domu? Wyjdź spać na ulicę. Ulica to jakby twoja prywatna weranda, a gapią się? — nie
szkodzi! Tutaj od dziecka każdy się na każdego gapi. Zwykła rzecz! Nikomu to nie powinno
przeszkadzać.
Dom to tylko przytulisko na wypadek zimna, no i stałe miejsce przebywania kobiet dla
kucharzenia i płodzenia. Dlatego wnętrze tego domu wygląda zawsze jak poczekalnia
prowincjonalnej stacyjki kolejowej, z tą tylko różnicą, że wiszą tu czasami familijne fotografie
przeróżnych synalków i wnucząt, stojących albo siedzących z rękami na baczność i oczami w
słup. Pasażerami życia na tych stacyjkach są właśnie oni, ci, co idą jeszcze, i ci, co już przeszli.
Domki małe, parterowe, przeważnie gliniane, których monotonną linię przerywają od czasu do
czasu takież parterowe, tylko drewniane świątynie, ze ścian których patrzą na cię bogato
rzeźbione bohomazy, dziwadła ludzkiej wyobraźni, symbole najrozmaitszych cech
człowieczego charakteru. A więc jest tu Hanuman — wielki szef małpiego rodu i Sziwa
wieloręki, i Wisznu, i Kriszna, i słoń z ludzkim wejrzeniem, jednym słowem cały areopag
maszkar i straszydeł boską całość tworzących.
Handel koncentruje się na bazarach, reszta ulic to właściwie bufet karmiący spacerowiczów. A
więc przede wszystkim ociekające tłuszczem ciastka wyzierające spod miliarda much, słodkie
jak sama lukrecja. Czasami, ale to bardzo rzadko, siedzący obok sprzedawca machnie od
niechcenia ramieniem i wówczas zrywa się chmara oburzonych na to much i gderliwym
bzykiem opada najbliższych przechodniów. Oczywiście bohaterami ulicy hinduskiej są
roznosiciele betelu. Ich skrzynki łudząco przypominają takież skrzynki z przyrządami do
czyszczenia butów, tylko są znacznie od tamtych brudniejsze. Liście betelu nasmarowuje się
drewnianą drzazgą, gdy się nie uda i powidła spadną, wówczas pomaga ośliniony palec. Żucie
betelu odbywa się powszechnie z głośnym ciapkaniem i obrotami cynobrowego języka w
szeroko otwartych ustach. Żucia betelu nigdy się nie przerywa, nawet gdy się obserwuje
uliczne widowiska, a jest ich tutaj pełno. Oto kuglarz wyczynia sztuczki, zaklinacz węży
piszczy na swojej fujarce, na boku zaś, nieco dalej, lekarz zachwala cudotwórcze zioła albo
jakiś obdartus wyśpiewuje reklamy. Taka śpiewana reklama cieszy się w Indiach największym
powodzeniem. Niewielu tu ludzi milczy. Milczą tylko astrologowie i sadhu. Oni się nie
pospolitują. Gdy ujrzysz pod ścianą któregoś domu tablicę, a na niej wyrysowaną olbrzymią
dłoń, to będzie widomy znak urzędującego tutaj astrologa. Zazwyczaj siedzi on tuż na ziemi
pod tablicą, daleko nie trzeba szukać. Usiądziesz przed nim, rozpocznie się seans, a przede
wszystkim wdzięczne widowisko dla gapiów i dzieciarni. Warto jednak zaryzykować, dowiesz
się całej prawdy swojego przyszłego żywota. Przewielebni sadhu także milczą, bo któż by
jeszcze zechciał śpiewać, siedząc na szpilkach albo wędząc się w dymie.
Kto chce pożyczyć pieniędzy, tego czeka inne łóżko, nieco szersze, bardziej reprezentacyjne,
na którym siedzi i czeka na klientów sam agent finansowy, pośrednik między wierzycielem a
dłużnikiem. Jest to, krótko mówiąc, tutejsza giełda.
Ale mimo pozornego bałaganu, rozgardiaszu i tłoku uczciwość panuje zdumiewająca, a nikt
nikomu ręki nie ucinał jak w Skandynawii czy Anglii. Kłódek ludzie tu prawie nie znają, drzwi
nie zamykają. Po co? Zawsze ktoś z licznej rodziny jest w domu. Jeżeli coś komuś
przypadkowo zginie, wówczas wynajmuje się chłopca-krzykacza i ten, biegając po ulicach,
śpiewnie nawołuje: — Babul Ludzie... Wasz Hadżi Murza Dielbahdim jest człowiekiem
znanym z hojności, on nigdy nie zapomina o wynagrodzeniu znalazcy, a przepadł jemu klucz.
Zbliżając się do statku, spotkaliśmy na drodze młodziana. Widocznie czekał na nas tu od
dawna. Bez dłuższych wstępów, głosem rozbrajającej naiwności poprosił, abyśmy go jutro
wzięli ze sobą do Polski. Będzie naszym wiernym i bezpłatnym sługą, będzie holować kajak i
gotować jedzenie... on umie dobrze gotować.
Tyle było prośby w oczach i obawy przed odmową, ż nie potrafiłem tak od razu odmówić;
niech lepiej za czeka, zobaczymy.
Okazał się wcale inteligentnym chłopcem, a w każdym razie znacznie więcej miał oleju w
głowie aniżeli nasz Wielki Człowiek — redaktor. Po prostu w Indiach mu się nie podoba i chce
koniecznie trafić do Europy, jeżeli my go nie weźmiemy, to pojedzie sam rowerem wzdłuż linii
brzegowej, bo brzeg morza jest międzynarodowy, a więc nie powinni sprawdzać dokumentów
ani potrzebować wiz. Po co rozczarowywać chłopca? Niech sam spróbuje. I tak daleko nie
zajedzie.
Na statku zastaliśmy paru angielskich urzędników od tamy. Przyszli zapytać, czy nam czegoś
nie trzeba. Biedacy, ocknęli się dopiero po pięciu dniach. Rzeczywiście troska wzruszająca.
— Czy panowie kąpią się w rzece? — spytałem, aby jakoś przerwać dłużące się milczenie, a w
nich jakby piorun trząsł, zrobili długie miny.
— Jak to? — zdumieli się. — Gdzie? W jakiej rzece?
— No tutaj, po drugiej stronie, gdzie prąd jest słaby a woda czysta.
— Ależ szaleństwo! — zawołali chórem. — Wszakże pełno krokodyli!
— Kąpaliśmy się przed tygodniem — powiadam na to. — Pływało się doskonale. Zresztą te
święte krokodyle nie są, zdaje się, ludojadami. Tak przynajmniej czytałem w zoologii.
— Zoologia zoologią, a my chyba wiemy lepiej, siedząc tutaj na miejscu. Każdorazowo, gdy
spuścimy wodę z tamy, w błocie łapią się te bestie i to masami, nie tylko święte, ale i mniej
święte. Szkoda, że nie możemy tego państwu pokazać. Całe ich kłęby przewracają się po dnie,
aż wstrętnie patrzeć.
Słabo mi się zrobiło na samą myśl o tym, chociaż nie bardzo jeszcze chcę w to wszystko
wierzyć.
— Może tak było dawniej, nie dziś? — zacząłem, ale mi przerwano:
— Ależ dziś, dosłownie prawie dziś, bo przed tygodniem, złapaliśmy w tym miejscu aż
trzydzieści i siedem dużych krokodyli z gatunku ludojadów. Czy tego panu wystarczy?
Nie wiem sam, komu wierzyć: czy tym rybakom, czy tym Anglikom? W każdym razie
straciłem na długo ochotę do kąpieli, chyba że słońce znowu naparzy do
nieprzytomności.
Spaliśmy tej nocy wyjątkowo dobrze. Nawet moskity zapomniały o nas. Za chwilę mają
przyjść na pożegnanie redaktor Wielki Człowiek i Wujcio-Milioner.
A więc postanowione i za chwilę odpłyniemy nareszcie z Sukkuru. Trzeba wyjrzeć na świat i
sprawdzić kierunek wiatru. Wychylani więc głowę z okna kabiny.
— Pimpa, na rany boskie, chodź, zobacz, co się stało! — wołam przerażony. — Ani kropelki
wody, stoimy w błocie!
Zrywamy się oboje z pościeli, pędząc ku drzwiom. Przecieramy zaspane oczy nie wierząc
temu, co się w krąg nas dzieje. Oto szeroka na półtora kilometra rzeka w ciągu tej jednej nocy
dosłownie znikła. Na jej miejscu rozciąga się wstrętne, cuchnące, czarne błocko. Hen, daleko,
po przeciwległym brzegu dawnego koryta, sączy się wąziutka struga. Nasz statek, odległy
jeszcze wczoraj o sto metrów od najbliższego lądu, teraz siedzi głęboko pogrążony w bagnie, a
tuż obok leży przechylony biedny nasz Pacyfista.
— Prawdopodobnie otworzyli tamę i spuścili wodę — próbuję tłumaczyć bez sensu i potrzeby,
każdy bowiem wie, co się stało, ale dlaczego te dranie wczoraj nic o tym nie powiedzieli?
Czyżby taka złośliwość?
Nasi przyjaciele tymczasem przyszli, stanęli na brzegu i pokładają się od śmiechu. Wujcio aż
podskakuje z radości.
— Zostaniecie i zamieszkacie w moim domu, mam dla was pokój. Za kilka dni pojedziemy
razem do Simli. Tam tylko najbogatsi jeżdżą. Potem pokażę wam Kaszmir. Jakże można nie
widzieć Kaszmiru? Przewędrujecie całe Indie i wszystko na mój rachunek. Ja jestem bardzo
bogaty — zakończył swoją przemowę typowo.
Uparłem się jednak. Skoro było postanowione dziś płynąć, musimy płynąć. Za tamą musi być
głębiej, damy jakoś radę. Żegnamy się więc i pakujemy manatki.
Dwaj zupełnie nadzy Hindusi niosą nam kajak zapadając się po pas. My przechodzimy na
drugą stronę mostem i tam dopiero wsiadamy. Wąska struga rzeki okazała się wcale szeroka.
Wzięliśmy się do wioseł i jakoś poszło. Nagle jak na zawołanie zjawił się pomyślny wiatr. Jak
najprędzej podniosłem żagiel.
Wiwat niezmienność postanowień! Niech żyje konsekwentny upór! Po godzinie mijamy
ostatnie domy Sukkuru. Miasto za nami. Czekają nowe perypetie, ale podróż trwa i nie
gnijemy.

Bahawapur

Nasze położenie geograficzne możemy określić według ozdób kobiecych nosów. Blisko
Karaczi w nozdrzach tkwiły płaskie guziczki lub sztywno oprawne rubiny. Potem zjawiły się
małe obrączki z kamykiem, teraz wiszą ogromne, srebrne lub złote koła, które na czas jedzenia
biedna elegantka musi odciągać sznurkiem albo przywiązywać do ucha.
Posuwamy się naprzód bardzo powoli. Im wyżej — Indusem, tym prąd silniejszy, a brzegi
bardziej bagniste. Kiedyż wreszcie odpoczniemy od tych wstrętnych, lepiących się, błotnych
butów na bosych stopach?... Przy tym straszą nas coraz częściej kobrami. Właśnie o tej porze,
to znaczy w końcu marca, rozpoczynają one podobno swoje aktywne życie. Dlatego od
pewnego czasu chodzimy, wysoko zadzierając nogi, niczym bociany. Znowu rozpoczęliśmy
cykl noclegów na pustych barkach.
Dziś mieliśmy przygodę. Zbudziły nas gniewne wrzaski. Nadstawiam ucha: Kłótnia męskich
głosów na pograniczu bitwy. „Źle — myślę sobie — gdzie drwa rąbią, tam drzazgi lecą. Może
się i nam przy tej okazji oberwać.”
W tym momencie wpada nasz ,,kapitan” i składając ręce błaga:
— Sahib!... sdhib!
Wychodzę na pokład. Banda mężczyzn atakuje barkę. Widocznie likwidują się jakieś rodzinne
czy plemienne porachunki. Jestem związany solidarnością z naszymi gospodarzami. Ale co
robić?... Sytuacja napięta. Właśnie jakiś rosły drab staje bojowo przed naszym kapitanem i
wymachując kijem coś do niego krzyczy. Jeszcze trochę — zaczną się lać, szkoda szlachetnej
krwi. Biegnę więc do naszej „kabiny” w gorączkowym poszukiwaniu rewolweru. Rzeczywiście
nasza gotowość bojowa zakrawa na humoreskę. Pimpa, jako dzielna kobieta, stoi obok mnie w
pidżamie i drży. Ja zaś trzęsącymi się z pośpiechu rękami rozwijam tobołki. Nareszcie ku
własnemu zdziwieniu zgubę odnajduję i manifestacyjnie, jak najgłośniej ładując pistolet,
wchodzę na pokład. Wrażenie piorunujące. Bitwa od razu zażegnana. Dosłownie po pięciu
minutach skłóceni przed chwilą kapitanowie dwu sąsiednich barek nawołują się przyjaźnie.
Swoją drogą palna broń czasami pacyfistycznie oddziaływa na psychikę ludzką.
Krokodyle ludojady znikły. Widocznie, mając za mało tępy łeb, aby szybko pruć wodę, nie
lubią silnego prądu. Na ich miejsce zjawiają się masowo małe krokodyliki, o sympatycznym,
ostrym pysku, czyli krokodyle „święte”... Leżą zazwyczaj po sześć — siedem sztuk razem,
podobne z daleka do obranych z kory zielonych patyków.
Następny z kolei nocleg wypadł nam romantycznie. Wyjątkowo ładny brzeg, naturalna polana
otoczona palmami, a z niej widok na zakręt bardzo szeroko rozlanej rzekł. Korzystając z
nadmiaru darmowego paliwa, podtrzymujemy do późna wielki stos. Księżyc w pełni jakby się
nachylał nad nami. Wydaje się tak blisko.
Znowu coraz więcej rzeźbionych flisackich barek. Wpadamy z Pimpą w entuzjazm
kopiowania. Liczymy na honor gawiali, że nas nie chwycą. Rysując wzory burt, musimy przez
czas dłuższy zanurzać się po pas w wodzie.
Nareszcie ukazuje się w perspektywie upragnione od tak dawna Bahawalpur. Po
osiemdziesięciu dniach żeglugi, a ściślej mówiąc: błotnego brodzenia wzdłuż rzeki Indus,
żegnamy ją na zawsze. Odchodzimy w rzekę Sutledż, ona według najdokładniejszych map ma
doprowadzić nas do kanałów, którymi już bezpośrednio trafimy do Dżamny, a Dżamną do
Gangesu. Jednym słowem w poprzek całych północnych Indii.
Może z chwilą pożegnania Indusu odczepi się od nas dotychczasowy pech. Już na wstępie
zrywa się wspaniały wiatr. Mimo silnego prądu gnamy jak szaleni. Niedługo jednak tej radości.
Oto wyłaniają się na całą szerokość rzeki arkady mostu. Jest to druga z rzędu tama. Takaż sama
zmora jak w Sukkur. Wszystkie przęsła zamknięte, jednym z nich tylko przedziera się
wodospadowy nurt. Nie ma mowy o przepłynięciu. Trzeba szukać tragarzy.
Tym razem jednak kłopotu nie ma. Bez gadania dziesięciu umundurowanych drabów chwyta
Pacyfistą i lekkim truchtem gna na drugą stronę. Inny, takiż czerwono turbaniasty, pędzi z
rozkazu władz do sklepu po lemoniadę dla nas. Nadzorca tamy udziela informacji co do rzeki
Sutledż. Twierdzi, że możemy być spokojni, wody pełno.
Na początku rzeka wydała się rajem: szeroka i głęboka, o wodzie czystej i przejrzystej jak na
morzu Marmara. Ani śladu błota. Posuwamy się na przemian to na żaglu, to na wiosłach,
zawsze bez trudu, bo im dalej, tym prąd słabszy.
Przez trzy miesiące nie widzieliśmy nic innego jak tylko piaski, błota i suche, okropnie kłujące
badyle traw. Przez trzy długie, żmudne miesiące nie było się gdzie położyć, nie było się czym
osłonić przed wichrem, słońcem i rzekami zasypującego oczy piasku. Jednostajna monotonia
wżerała się już w duszę, doskwierała neurastenią i wyła nudą. Gdybyż choć woda czysta,
chociaż parę trzcin świeżych zielonością, pachnących i rosłych! A tu mleczno-żółty męt pokrył
życie rzeki niezgłębioną tajemnicą. Tylko czasami wyłoniło się stamtąd cielsko wielkiej ryby,
jakby zdziwione obecnością kajaka.
I oto wpływamy teraz w zupełnie inny, nowy świat. W dodatku idziemy pod żaglem. Jakże się
nie cieszyć? Jakże od nadmiaru radości nie zdziecinnieć? Toteż wydzieram się na cały głos.
Śpiewam wszystkie znane weselsze melodie, aż się Pimpa nastraszyła i uspokaja. Zielone,
wilgotne, miękkie trawą brzegi wtuliły nas i niosą. Daktylowe i kokosowe palmy splotły się w
malownicze grupki i spoglądają w wodę. A jest na co patrzeć. To już kryształ tętniący
miliardem stworzeń, migocący srebrzystą łuską ryb. Trzciny, pierzaste, fantazyjne trzciny,
łamią się w odbiciu i smukłe cienie kładą paskami słońca na pokład kajaka.
Raz po raz czerpię wodę dłońmi i piję ją spragniony, tak czystej nie piłem już dawno.
Wiosłowanie wydaje się teraz odpoczynkiem. Prąd słaby. Wiatr stale pomyślny. Nie ma tu
nigdzie błota, nie ma osypujących się urwisk. Wilgotny zapach litewsko-białoruskich ruczajów
ulata ponad wodą. Wchłaniam go nozdrzami, pełną piersią, całą twarzą.
Początkowo szeroka rzeka szybko się zwęża. Zjawiają się mielizny, ale i te nas zbytnio nie
niepokoją. Mamy wszakże zapewnienie urzędnika z tej tamy, że wody starczy. Płyniemy więc
do późnego wieczora, po czym lądujemy na równym, łatwo dostępnym brzegu. Niestety,
okazuje się on brodem, przejściem niezliczonych karawan i pojedynczych obdartusów. Co
chwila ktoś zagląda pod płachtę namiotu. Niezrozumiałe pytania — bez odpowiedzi. Dopiero
po północy pielgrzymka ustaje. Kąpiemy się między zjedzonym makaronem a gotującym się
ryżem. Piękno Sutledży wyklucza wszelkie krokodyle obawy. Od początku rzeka ta budzi w
nas pełne zaufanie, chociaż nazajutrz po południu zrobił się z niej wąziutki ruczaj. Chwilami
musieliśmy już wyłazić z łodzi, aby przepychać się przez piasek. Perspektywa coraz
smutniejsza. Ale wciąż jeszcze humoru nie tracę. Jest mi bajecznie dobrze. Odchyliwszy łeb ku
tyłowi, śpiewam na cały głos. Wesoło mi jest. Taki rodzaj rzeki kocham — czyściutki piasek,
porosłe krzewami brzegi, trochę trzcin i nie ma już nareszcie tych obrywających się urwisk. A
po raz pierwszy od czasów Prutu poczułem zapach wilgotny, odurzający, słodkawy, zapach
rzecznej wody. Wchłaniam go nozdrzami i całą twarzą. Zdzieram z siebie koszulę...
nadstawiam pierś na słońce, tylko nenufarów brak i naszych polskich ajerów. Śliczna jest ta
Sutledż!
Powoli, nie spiesząc się, rozpostarci wygodnie w poduszkach, płyniemy znowu aż do późnego
wieczoru.
— No, jeśli tak dalej pójdzie — powiadam do Pimpy — to dziś w nocy ujrzymy łunę miasta
Bahawalpur.
O, nieostrożny! Jakże mogłem wymówić te niefortunne słowa! Jakże można przewidywać
fakty! Żaden szanujący się żeglarz tego nie czyni.
Po pierwsze, stado krów zastąpiło nam drogę. Nie pomogły wołania ani prośby. Odeszły, kiedy
zechciały, i było już za późno, by dalej płynąć. Nocujemy w miejscu najmniej ładnym i
najmniej odpowiednim. Przed świtem zaczynają się zbierać ludzie. Uciekamy więc bez
śniadania. Chociaż nie ma wiatru, ale pogoda cudna, niegorąca, w, sam raz. Ja wiosłuję. Pimpa
pitrasi śniadanie. Z trudem przepychamy się ponad płytkim dnem, wreszcie siadamy na nim
gruntownie.
Idę na zwiady. Jakiś Hindus bierze się za dwie rupie do forsowania kajaka aż do głębszej wody.
Ale czy tej wody starczy?
Po dłuższym namyśle decydujemy się na powrót do tamy. Wiatr jakby się ucieszył z tej naszej
decyzji, odmienił kierunek, wybrzuszył żagiel i pognał nas z powrotem. W jeden dzień
odrobiliśmy całą przestrzeń.
Na tamie tymczasem coś musiało zajść. Widocznie otrzymali pismo w naszej sprawie.
Nadskakują, są słodko uprzejmi. Za jednym skinieniem wszystko jest do naszej dyspozycji.
Otrzymujemy bardzo wygodny, luksusowy, dwuosobowy pokój z oddzielną łazienką. Co
chwila wpada któryś urzędnik z pytaniem: „Na którą godzinę podać herbatę? „Do łóżka czy do
stołu?” „Kiedy śniadanie?” itp. Raniuteńko włażę po kolana w rzekę i zaczynam szorować
kajak. Nadbiega główny nadzorca robotników, staje na baczność i służbiście pyta, ilu ma
dostarczyć ludzi do tej roboty. Powiadam mu, że wystarczy tylko jeden pomocnik, gdyż
pasjami kocham pracę. Są mocno zgorszeni, ale pocieszają się, że może to tylko taki kaprys
białego dżentelmena.
O godzinie jedenastej trzydzieści, pokrzepieni kartofelkami z papryką i blinami a la Pakistan,
wychodzimy
przed ganek. Czeka tu nas nadzwyczajny pojazd: na wąskotorowych szynach ręcznie pchana
drezyna. Siadamy sztywno na odsłoniętej ze wszech stron ławce. Wystawieni pod pręgierz
ciekawie wlepionych oczu, ruszamy. Pcha nas dwóch bosonogich biegaczy. Obaj, wysoko
podrzucając nogi, biegną lekko i wprawnie, każdy po swojej kolejowej szynie. Biegną na
przemian, nie patrząc na tor. Mądre przyzwyczajeniem stopy same trafiają na rozprażone
słońcem żelazo. Gdy się jeden z nich zmęczy, drugi zeskakuje z wózka, na którym boczkiem
siedział. Wszakże mamy dwie szyny.
Nie byłem dotychczas wożony przez ludzi. Nie powiem, żeby ta nowa rola przypadła mi do
gustu. Kajak jedzie za nami z tyłu na takiejże drugiej drezynce. W ten sposób docieramy do
stacji kolejowej Dera Nawab, skąd już parę tylko przystanków do Bahawalpuru. Dera Nawab
jest siedzibą księcia Bahawalpuru, ale stacja nie robi wrażenia reprezentacyjnego, ot,
zwyczajna sobie, prowincjonalna dziura. Kilka peronów, a wszystkie przepełnione czekającymi
pasażerami.
Co za wygoda! Nie potrzeba tu ławek. Każdy siedzi w kucki na własnych piętach. Perony przez
to wyglądają niby lukrowane, białe mazurki, przysypane kolorowym maczkiem turbanów.
Jeden turban to zarazem poezja i filozofia. Co się namorduje człek, zanim go zawiąże.
Przyglądam się właśnie takiej robocie. Oto jeden koniec siedmiometrowego szala ujmuje się w
zęby, a następnie powoli i z namaszczeniem, załamując go na sztywno nastawionej dłoni,
okręca się dookoła głowy, potem koniec szala z zębów przekłada się do góry jako kitę.
Podchodzę do okienka przed kasą. Oczywiście nie ma tu ani jednego Europejczyka. Poruszenie
przeto ogromne. Podlatuje do mnie jakiś kolejarz:
— Sir się pomylił. Proszę łaskawie przejść bezpośrednio do biura. Naczelnik stacji tu obok.
Wchodzę do biura. Co najmniej dziesięć osób pracuje przy stołach. Podnoszą się głowy i
nagle... jak jeden mąż wszyscy powstają. Szurgot papierów i krzeseł. Otyły, pulchny naczelnik
kłania mi się w. pas. Czym może służyć?
— Proszę o bilet do Bahawalpuru!
Widzę, jak pan naczelnik machinalnym ruchem ręki sięga po blankiety biletów pierwszej klasy.
— Proszę o inter-class.
— Ależ tam niewygodnie, to niemożliwe! — wykrzykuje skonfundowany.
— Nie szkodzi. Jesteśmy w podróży i brakuje nam gotówki.
Po chwili, zdegustowany, wręcza bilety. Staje się od razu bardziej poufały i swobodny w
ruchach. Wyraźna metamorfoza.
Perony zalega tłum siedzących w kucki mężczyzn. Siedzą na piętach gromadkami po czterech
— pięciu i półgłosem gawędzą. Gdzieniegdzie, odsunięta dyskretnie na bok, niby jakiś w, białe
płótno zawinięty tłumok, siedzi i czeka muzułmańska żona. Patrzy na świat poprzez poziomy
pasek siatki, zupełnie jak w rycerskim, metalowym hełmie.
Wsiadamy do inter-classu.
Ławki twarde, ale nie brudne. Pasażerowie z respektem odsuwają się czyniąc nam wolne
miejsca. Atmosfera zupełnie przyjemna. Zresztą niewiele mamy czasu na obserwacje. Po pół
godzinie wysiadamy w Bahawalpur i od razu wpadamy na naczelnika stacji. Kto wiej czy,
uprzedzony przez Dera Nawab, już tu nas nie czekał.
— Gdzie tu znaleźć tani hotel? — zapytuję.
— A państwo do kogo przyjechali?
Wyciągam z kieszeni list polecający naszej ambasady w Bombaju.
— O, pułkownik Kureisza! Zaraz wszystko załatwię. Państwo pozwolą razem ze mną.
Pojedziemy tongą. Łódź niech zostanie na stacji.
Pułkownik Kureisza, jak się okazuje, jest premierem tutejszego rządu, więc nazwisko jego na
naszym liście robi ogromne wrażenie.
Tonga zatrzymuje się przed pretensjonalnie wytwornym gmachem w stylu
późnowiktoriańskim. Od razu wypada stamtąd dwóch biało ubranych lokai i wychwytuje nam z
rąk tłumoki. Ogromnie to nas peszy.
— To chyba bardzo drogi hotel... — bąkam nieśmiało do naczelnika stacji.
— To jest hotel jego wysokości ministra Kureiszi tylko dla honorowych gości Jego Królewskiej
Mości — wyrecytował z godnością naczelnik.
Poprawiając z zażenowaniem marynarkę, wchodzę na olbrzymi, puszysty,
szkarłatnopomarańczowy dywan. Przede mną obszerny hali z dużym kominem. W obie strony
prowadzą szklane drzwi. Przekraczamy próg salonu. Pluszowe, wiktoriańskie meble, lustra i
kandelabry. Wszędzie wspaniałe dywany i moc poduszek. Jednym słowem iście wschodni
przepych.
Milczący i sztywny jak struna, oturbaniony sługa w szerokich, muślinowych szatach prowadzi
nas do przeznaczonych apartamentów. Stajemy w progu olśnieni po tylu dniach niewygód, a
często błotnych bezsenności, teraz nagle... łoża pod baldachimami, a w perspektywie oddzielna
łazienka i prywatny salonik. Niepokój podszeptuje mi, czy to aby nie pomyłka. Może
nieporozumienie? Za chwilę już proszą do obiadu. Ogromny stół. Chyba z piętnaście potraw —
wszystkiego po troszku.
Prócz nas jedzą, milcząc, jakiś chudy Anglik i stary hinduski adwokat z Lahore. Przyjechał
załatwić z tutejszym rządem business. Okazuje się, że nasz minister jest nieobecny, wyjechał
do tegoż Lahore. Musimy tutaj gościć kilka dni. To może śmieszne, ale perspektywa siedzenia
bezczynnie w tak nie pasującej do nas atmosferze komfortu wydaje się koszmarem. Ach, jakże
wolałbym błotnisty brzeg Indusu albo nawet tubylczą barkę!
Nazajutrz pijemy podaną nam do łóżka herbatę z ciastkami. W uniżonych lansadach i tyłem
wycofuje się lokaj za drzwi. Tfu! — co za obrzydliwy nastrój. Może wielu zazdrościłoby nam
tej bajki. My nie czujemy się tutaj dobrze ani swojsko.
Gdzieś około południa zajeżdża przed ganek wytworna, czarna limuzyna i wysiada z niej
chudy, siwy, typowy lord, za nim jeszcze typowsza angielska lady.
Siedzimy z Pimpą na ganku, obojętnie się im przyglądając, bo skądże by do nas.
A jednak idą wyraźnie w naszą stronę. Siwy pan skłonił uprzejmie głowę.
— How do you do.
— How do you do — odpowiadamy.
— Słyszeliśmy — zaczyna siwy pan, a pani wtóruje mu kiwnięciem głowy — że
przyjechaliście do nas aż z Europy. Zapragnęliśmy więc was poznać i wyrazić podziw. Może
byście zechcieli z nami afternoon tea?
Powiedzieli. Skłonili głowy, zdawkowy uśmiech „okrasił” im kąciki warg, po czym,
poprzedzani lansadą miejscowych sług, odjechali.
— To minister finansów, rodowity Anglik — szepnęła z przejęciem nasz maitre dhótel.
Punktualnie o godzinie siedemnastej zajechało to samo auto. Wytworny lokaj w prześlicznym
turbanie otworzył drzwi i czeka wyprężony na baczność.
Podciągając fałdy wyświechtanego słońcem i wiatrem ubrania, siląc się na lordowski gest,
wsiadamy.
Ministrostwo są wytwornie uprzejmi. Wypytują dyskretnie, ktośmy zacz i po co? Na stole w
gabinecie leży olbrzymia mapa świata. Muszę pokazywać i tłumaczyć całą trasę w
najdrobniejszych detalach. Od czasu do czasu wykrzykują wyrazy zachwytu. Czasami podsuną
ciasteczka. Wszystko gestami manekinów nastawionych na ruch nr 3 lub nr 7, bez duszy, bez
serca, bez najmniejszego z ich strony wkładu. Przepisowo, rozkładowo i... sprężyście.
Dosłownie po piętnastu minutach samochód zajeżdża przed ganek.
— To auto odwiezie państwa do domu albo dokąd rozkażecie — zakomunikował gospodarz,
wskazując dłonią drzwi.
Oczywiście nie trzeba nam tego powtarzać. Przepisom stało się już zadość. Intelligence Service
zostanie poinformowane. Wilk syty i owca cała. A my w samochodzie zaśmiewamy się wesoło.
Nazajutrz jedziemy do Dera Nawab. Tłok. Pełno wszędzie kolorowych papierków i flag.
Wielka uroczystość, bo sam ich maharadża wraca z pielgrzymki do Mekki. Na szyje
wysiadających pielgrzymów wieszają długie makarony wianków. Są to jak zwykle kwietne
płatki nanizane na nici.
Ulice Dera Nawab biegną właściwie między murami. Tylko rzadko gdzie widnieją domy.
Spoza krawędzi wysokich murów wychylają się korony palm, są to bowiem ogrody licznych
książęcych pałaców. W poszukiwaniu pułkownika Kureiszi trafiamy wreszcie na szereg przy-
zwoitych domków. Robią wrażenie oficerskiej kolonii. Pukamy do najokazalszego z nich. Nic.
Cisza.
Naciskam klamkę, drzwi ustępują. Chrząkam. Nikt nie reaguje. Na palcach, jak bociany,
wstępujemy na ogromny, puszysty dywan. Ciężkie, wschodnie portiery otulają wszystkie drzwi
i okna. Złote kity parzy adamaszkach. Małe, inkrustowane stoliczki kołem. Atmosfera luksusu.
Wycofujemy się za próg. Szuramy nogami.
— Halo!... halo! Bez odpowiedzi.
Na palcach przemykamy się przez pokój i odchylamy następną portierę.
Pokój stołowy. Stół obficie nakryty na sześć osób. Bogata, europejska zastawa. Gdzieś w
jakiejś bajce czytałem o podobnej sytuacji. Należy tylko siąść i zajadać. Ślinka napływa do ust.
Pimpa szturcha mnie zachęcająco i mruga okiem. Byłby świetny kawał.
Cofamy się jednak pełni lęku. Gotowi nas jeszcze wziąć za złodziei.
Znowu błądzimy ulicami. Kogo zapytamy, nikt nie rozumie po angielsku. Wreszcie trafiamy na
grupkę oficerów grających w bridża.
— Pan minister pułkownik Kureisza przed kwadransem właśnie opuścił Dera Nawab, udając
się do Bahawalpur — powiadają kładąc karty.
W nas jakby piorun trząsł. Więc znowu on tam, a my tu. Istna ciuciubabka.
Patrzę na zegarek. Cztery godziny do pociągu. Co ze sobą robić? Do dworca kolejowego trzy
kilometry. Pogoda śliczna. Ruszamy piechotą. Zapomnieliśmy na śmierć o przesądach, a
wszakże mieliśmy już dobrą nauką w Basrze.
I oto przyjemność spaceru zmienia się w moralne tortury. Tłumy pielgrzymów zamierają na
nasz widok. Wybałuszają oczy, wytykają na nas palce wykrzykując:
— Patrzcie! Anglicy i piechotą!
Przed bramami mijanych pałaców warty prezentują broń. Prężą się, pełni szacunku — dla
białej skóry. Wszystko to strasznie denerwuje. Łapię sam siebie na nienaturalności. Nogi
stawiam sztywno niczym cyrkowy koń. Głupkowaty uśmiech nie schodzi mi z twarzy.
Kiedyśmy wreszcie, po tych wszystkich mękach, dotarli do stacji, a następnie pociągiem do
Bahawalpur, naczelnik czekał już z wiadomością, że ekscelencja pułkownik Kureisza raczył
odjechać do... Lahore — ale za dni kilka powróci z pewnością.
Położenie nasze nie do pozazdroszczenia. W tym luksusowym pałacu nie chcą brać zapłaty.
Nikt nas zresztą tam nie zapraszał. Wpakowano raczej prawem kaduka. Każdej: chwili mogą
zapytać, jakim prawem tam siedzimy. Po prostu mamy obiekcje, czy wracać. No bo i z jakiej
racji? Ale położenie bez wyjścia. Innych hoteli dla Europejczyków nie ma. Z nosami więc na
kwintę i biciem serca podjeżdżamy tongą przed „królewski” pałac. Stajemy pod znajomym
gankiem. Co będzie? Może wyrzucą?
Nagle podwoje z hukiem się otwierają i wypada stamtąd dwóch lokajów, chwytają nas pod ręce
i pomagają wysiadać z tongi.
Przedtem nie byliśmy witani aż tak wylewnie. Coś musiało zajść. Na wyjaśnienie nie czekamy
długo. Maitre dhótel wybiega na nasze spotkanie w plastycznych lansadach.
— Pan minister Kureisza telefonował z Lahore, żebyśmy jak najserdeczniej opiekowali się
państwem. Pan minister przeprasza, że musiał wyjechać, ale prosi o cierpliwość i zaczekanie
parę dni.
Oczywiście łaskawie godzimy się na łaskawe czekanie.
Po herbacie („afternoon tea”) wołają nas do telefonu. Pimpa, jako mocniejsza w angielskim,
chwyta za słuchawkę. To naczelnik stacji zawiadamia o nadejściu telegramu z ambasady w
Bombaju. Zaczyna sylabizować jej polski tekst. Oczywiście nic z tego zrozumieć nie można.
Jednocześnie powstaje niesamowity huk i hałas. Ludzie w krąg latają jak powariowani. Co się
stało? Pożar? Trzęsienie ziemi?
Nie, to tylko nadszedł raptem diabelski, jakiś iście tropikalny sztorm i wichura dzwoni
blachami i przechyla korony drzew niemal do samej ziemi.
Pimpa rzuca słuchawkę i wpadamy razem na werandę. Widok niesamowity. Pada gęsty, lodowy
groch. Huraganowa wichura skręca białą gęstwę kulek w białe słupy i gwiżdże na rynnach.
Zapada nagły, przerażający nienaturalnością mrok.
Werandę zapełnia tłum ludzi. Pobladli ze strachu. Oczy pałają niepokojem. Dłonie trzymają
złożone na piersiach. Wargi szepcą modlitwę do Allaha.
— Panie — pytam maitre dhótel — czyżby ci ludzie nie wiedzieli nigdy burzy? Czemu się tak
boją?
— Deszcz u nas jest wielką rzadkością, a w czasie suszy, jaka panuje teraz, to już nie pada
prawie nigdy. Ostatnią burzę gradową widziałem przed sześciu laty.
W tym momencie uderzył piorun, trafiając w sąsiednie drzewo. Niesamowity błysk i jasność
przeniknęła dom na wylot. Obecni jak jeden mąż przypadli twarzami do podłogi, jęli wybijać
trwożne pokłony. Trzeba przyznać, że nawet ja, Europejczyk, w tym momencie poczułem się
jakoś niepewnie. Kto ich wie, jak się takie diabelskie huragany w Indiach odbywają?
Wszystko jednak tak szybko minęło, jak szybko przyszło. Ludziska się rozchodzą.
Nareszcie przyjechał pułkownik-minister. Wpadł jak bomba do hotelowego salonu, otworzył
ramiona i gromkim, serdecznym głosem oznajmił, że przyjaciele konsula polskiego są jego
przyjaciółmi i że wszystkie pałace nawaba stoją dla nas otworem. Zaraz wziął się energicznie
do organizowania transportu Pacyfisty, na rzekę Dżamnę. Ma ona bezpośrednio połączyć nas z
Gangesem.
Pacyfista zaraz jedzie bagażem do stacji Dżagadri, a my wykorzystamy ten czas na zwiedzanie
pałaców Bahawalpuru. Jutro pułkownik zorganizuje przyjęcie nas przez samego najmiłościwiej
panującego nawaba.

U maharadży

To, że niepodległe Indie potrafiły się zjednoczyć i z każdym rokiem krzepną w siłę, należy
zaliczyć do cudów albo wytłumaczyć geniuszem organizacyjnym Gandhiego i Nehru. Musimy
sobie zdać sprawę, że do roku 1945 było tam około siedmiuset autonomicznych księstw, na
czele których stali maharadżowie, radżowie lub nawabowie. Jedni z tych władców chadzali
boso i w brudnych szatach, jako że dominium ich nie przekraczało granic małego folwarczku,
inni natomiast żyli w luksusach, o jakich próżno marzą nawet amerykańscy milionerzy. Stać
ich na to było, skoro np. Jego Królewska Wysokość Nizan z Hajderabadu posiadał skarbiec,
którego wartości nie był sam w stanie przez czas dłuższy określić i sprowadził w tym celu z
Londynu drużynę jubilerów i ci dopiero, pracując gorliwie dzień w dzień przez pięć długich lat,
określili w przybliżeniu, że wartość przekracza „kilka” miliardów funtów.
Inny znowu maharadża, król Alwaru, przed kilkunastu laty zbudował sobie nowy, wspaniały
pałac. Kosztował on czterysta pięćdziesiąt tysięcy funtów, ale gdy zbliżano się do końca,
kapryśny władca zapragnął zmienić miejsce zamieszkania. Więc cóż robić? Bagatela!
Zburzono pałac i wystawiono inny w nowym, odpowiedniejszym miejscu.
Każdy z tych panów, nie tylko był absolutnym władcą życia i mienia poddanych, lecz de facto
właścicielem ziemskim całego obszaru swojego państwa, dochody więc z podatków sięgały
astronomicznych cyfr. Na przykład: Hari Singh, władca Kaszmiru, pobierał rocznie sto dziesięć
milionów rupii, czego mu w zupełności wystarczało na utrzymanie trzystu samochodów do
własnej dyspozycji, a także prywatnego ogrodu zoologicznego, którego utrzymanie roczne
wyniosło około miliona rupii.
Niewielu z tych władców dbało o dobrobyt swoich obywateli, o podniesienie niskiego poziomu
oświaty, o wykorzenienie kastowych przesądów i innych grzechów indyjskiego społeczeństwa.
Jeżeli którykolwiek z nich uczynił jakiś filantropijny gest, to był to jedynie pokazowy, bijący
na efekt bluff, wspaniałomyślna łaska, całkowicie niewspółmierna z wydatkami na komfort
prywatnego życia i urządzania pałaców.
Niektórzy z tych „królów” pochodzą z obcych, perskich, arabskich lub mongolskich rodów,
więc próżno by w nich szukać lokalnego patriotyzmu. Takim właśnie cudzoziemcem jest i nasz
książę Bahawalpuru: Rukanud-Daula, Nusrat Jang, Mukhlisud-Daula, Hafiz-ul-Mulk, Sadią
Muhammad khan Bahadur Abbasi V, w którego rezydencji Dera Nawab spędziliśmy ów nie-
zapomniany, bajkowy wieczór.
Kiedy pułkownik Kureisza zaprosił nas w imieniu maharadży do pałacu na obiad, znaleźliśmy
się w kłopotliwej sytuacji. W jakimże stroju tam iść? Wyświechtany wiatrami i wypalony
słońcem sportowy drelich i takaż sukienka Pimpy nie pasowały jakoś do luksusów, a ludziom
osiadłym nie może się pomieścić w głowie, że w kajaku fraka się nie wozi. Najlepszym
dowodem takiego sposobu myślenia było kiedyś potem serdeczne oburzenie naszego
ambasadora w Delhi, że nie mogę wziąć udziału w bankiecie z powodu braku smokinga. Jakże
płynąć kajakiem w świat i bez... smokinga! Szoking!
Pułkownik Kureisza uspokoił nas zapewnieniem, że Nizan jest sportowcem (ciekaw jestem,
jaki sport uprawia?) i że nie lubi etykiety... Więc w oznaczonym czasie przed olbrzymią,
ostrołukową bramę pałacu zajechała nasza, a właściwie ministra Kureiszi limuzyna, i z niej
wysiadło dwoje polskich oberwańców. Towarzyszący nam minister miał na sobie jedwabny,
długi, muzułmański surdut, białe, szerokie, indyjskie spodnie, czerwony fez na głowie i srebrne
pantofle z zawiniętymi nosami.
Poprzez wysoką krawędź muru okalającego pałacowe podwórca chyliły się ku nam bujne
korony platanów, bananów i palm, a w perspektywie otwartych wrót nęciły świeżością
wiosennej zieleni strzyżone trawniki, pełne róż i kwiecistych klombów.
Warta sprezentowała broń. Na wprost nas biegła wyścielona taflami lśniącego marmuru, hen aż
do białych schodów pałacu, szeroka droga, środkiem której nieprzerwanym rzędem biły
wodotryski.
Po obu stronach wita nas wyprężony na baczność szpaler czarnych sług, w takichże czarnych,
długich płaszczach, z nożami za pasem. Kiedyśmy podeszli bliżej, uderzyli piętami w marmur i
zamarli w bezruchu.
Zażenowanym krokiem wchodzimy do środka. Półokrągły hali wita marmurami. Dookoła
olbrzymie, kryształowe wazy i mnóstwo, mnóstwo drzwi. Przed drzwiami nowe „mumie”
dobranych urodą sług, w suto haftowanych płaszczach i ogromnych turbanach. Sala
prywatnych audiencji tonie w kolorowych poduszkach. Na różnych stoliczkach i półkach
podobizny europejskich i azjatyckich monarchów czernią się autografami: „koledze z
Bahawalpur”, „kuzynowi” itd. „...król Jerzy”,.....Aleksander”, „...Leopold...” Same najwyższe
koligacje.
Książę, w złoconych pantoflach, białym fezie i czarnym surducie, mężczyzna trzydziestoletni,
o fryzjerczykowatych wąsach i pyzatym obliczu, przywitał nas godnym a łaskawym skinieniem
głowy. A nam oczy się rozbiegały w zachwycie, tyle barw, tyle blasku. Sala tronowa z
kryształu. Krzesła, kanapki i tron — wszystko szlifowany kryształ, a wokoło lustra i lustra.
Sufit skrył się w gąszczu obfitych, ciężkich kandelabrów. Zapalono lampy na nasze przyjęcie.
Skrzą się miliardem tęczowych błysków. Własna elektrownia obsługuje pałace, a jest ich kilka.
Błądzimy jak pijani, jak byśmy zażyli dawkę wschodniego haszyszu. Oglądane w Europie,
egzotyczne filmy nie przesadzają: na parterze dziesiątki sal zielonych, żółtych i lila.
Adamaszki, złote i srebro. Potem wsiadamy razem z księciem do elektrycznej windy, aby
znaleźć nową niespodziankę. Oto pierwsze piętro dla kontrastu dekorowane jest w stylu najbar-
dziej nowoczesnym, ostatni krzyk mody XX wieku. Meble według najnowszych angielskich
katalogów, wykonane przez najdroższych specjalistów-dekoratorów. Nastrojowy półmrok
buduarów. Prostolinijne, mleczne kuby lamp lub ukryte w ścianach neony. Lśniące kwadraty
niklu. A łazienki! Te przeszły oczekiwanie: porcelanowe wanny, jakich nie widziałem na żadnej
z europejskich wystaw.
—Państwo mi wybaczą — przemówił książę. Mam straszliwy katar, więc nie mogę
towarzyszyć do skarbca. Pan pułkownik Kureisza mnie zastąpi.
Alejami róż przeszliśmy przez park. Mrok już zapadał nad wodami sztucznych sadzawek.
Gdzieniegdzie pozapalano kolorowe lampiony. Poprzez siatkę zoologicznego ogrodu smętnie
ziewa olbrzymi bengalski tygrys. Słonie trąbią na sławę swego bezrobocia. Nastrój iście
bajkowy.
Jakież było nasze zdumienie, gdy na progu skarbca ujrzeliśmy samego księcia. Najwidoczniej
pragnął nam wykazać, że istnieją jakieś podziemne królewskie kolejki łączące poszczególne
pałace ze sobą. Wszystko tu jak zaczarowane. Znam sułtański skarbiec w Stambule; może tam
więcej pereł, może te perły większe i cenniejsze, ale całość — to mało gustowne, bałagańskie
nagromadzenie pstrokacizny, dorobkiewiczowski, tandetny smak. Tutaj — przeciwnie, każdy
najdrobniejszy szczegół tchnie wysoką kulturą sztuki. Symfonia przedziwnie dobranych barw.
Tego nie da się opisać.
Na wstępie trzy korony, trzy olbrzymie tiary z nanizanych na platynowe druty szlachetnych
kamieni. Korona zielona to — szmaragdy. Czerwona — rubiny. Biała — perły. Obok od
niechcenia rzucona kiść zapasowych kamieni, jakby nikt tego nigdy nie liczył, nikt nie
wiedział, ile ich tu jest. Jestem przekonany, że wystarczyłoby mi tego na całą resztę
włóczęgowskiego żywota.
Książę nagle zapomniał o wspominanym przed chwilą katarze i razem z nami przechodzi z
powrotem do głównego pałacu, gdzie w jadalnej: sali czeka już nakryty stół i lokaje. Nakrycie
ultraeuropejskie. Porcelana znakowana królewskim inicjałem z wizerunkiem pelikana. Służba
w szkarłatnych surdutach, suto złotem haftowanych. Turbany olbrzymie, kitami do góry
sterczące. Ledwieśmy usiedli, już nam serwetki rzucają na kolana. Myśli zgadują. Półmiski
przesuwają się jak na taśmie, talerze zmieniają się błyskawicą. Jak książę tak i pułkownik
operują sztućcami, jakby do tego byli od dziecka nawykli, a tymczasem nie ręczę czy w swoim
gronie nie jadają palcami.
Filiżanki czarnej kawy kończą przyjęcie. Serdecznie żegnani odjeżdżamy. Książę zaprasza do
ponownej kiedyś wizyty, a tymczasem obdarza nas listem i wysyła depesze do Delhi, ażeby
tam szykowano jego pałac. Opuszczamy Dera Nawab, unosząc pod pachą królewski dar w
postaci jego fotografii w uroczystym stroju. Fotografia oprawna jest w srebrną ramkę suto
złoconą inicjałami.
Jeszcze warta prezentuje broń i oto równia asfaltowej szosy.
— To droga wyłącznie dla książęcych aut, dlatego możemy sobie pozwolić na podobną
szybkość — tłumaczy pułkownik.
Pięćdziesiąt mil jak z bicza trząsł i oto znowu jesteśmy w „swoim” pałacu.

Dżagdari

Na szczęście minister Kureisza miał konferencję i nie mógł nas odprowadzić. Bez żenady więc
ruszamy z Bahawalpuru inter-classem.
Pakujemy się do wagonu przebojem. Nie ma tu gdzie usiąść, ale bynajmniej nie z braku
miejsca, tylko z tej prostej przyczyny, że każdy pasażer wpakował się na ławkę razem z
nogami. W ten sposób ławka zdolna pomieścić ośmioro ludzi służy teraz wygodzie tylko
czworgu z nich. Wściekłość moja nie ma granic. Wołam konduktora. Przyszedł. Obejrzał i
grzecznie salutując oznajmił, że wszystko zgodne jest z przepisami. Na to nie ma rady. W
Indiach wolno siedzieć z nogami na ławce.
Publiczność hinduska dziwnie jest cierpliwa i bierna. Gdyby tak u nas, w Polsce, rozparła się
któraś baba kolanami i łokciami na całą, szerokość ławki, cóż za epitety posypałyby się na jej
głowę. Tymczasem tu mamy ścisk, że nóg nie ma gdzie wsadzić, a na jednej z ławek siedzi
gruba jak Budda w kontemplacji niewiasta i najspokojniej dłubie palcem w nosie. Całe
towarzystwo szczęśliwych posiadaczy miejsc siedzących, jakby kpiąc z reszty nieszczęśliwych,
porozpierało się specjalnie szeroko
Ledwie pociąg ruszył, z przeciwległego kąta wagonu wysunął się młodzieniec, proponując
ugrzecznionym głosem, abyśmy zajęli miejsca obok niego. Kiedyśmy usiedli, nasz nowy
przyjaciel pyta uprzejmie, czybyśmy nie zjedli czasem trochę ryżu w pomidorowym sosie.
— Gdzież pan ten ryż ugotuje? — pytam ciekawie.
— Jest już gotowy, kwestia tylko podgrzania, zaraz się to zrobi.
I oto, zanim się spostrzegłem, pozbierał z kątów śmiecie i gazety, ułożył z nich stos na
podłodze i zapalił ognisko.
— Ależ co pan najlepszego wyrabia! — Wołam chwytając go za rękę. Przecież wypali pan
dziurę w podłodze, będzie pożar.
— Kolej jest angielska i nic mnie, jako hinduskiego studenta, nie obchodzi. Nasz przemysł
sparaliżowany. Przywożą wciąż swoje lokomotywy i swoje wagony. To obcy interes!
Dzięki uprzejmości naszego studenta przetrzymaliśmy jakoś do samej północy, to znaczy do
momentu, kiedy w ciemną noc wyrzuciliśmy się na peron nie znanej nam stacyjki; ona to ma
być startem w nowy odcinek naszej kajakowej wędrówki.
W poczekalni powstaje wielki rejwach. Nie przeczuwając niebezpieczeństwa wizyty białych
sahibów, rozlokowali się tam na sen jacyś tubylcy. Wielce skonfundowany naczelnik wyrzuca
ich bezceremonialnie, mimo naszych protestów. Po co to? Wszakże i tak musimy szukać
lepszego i stalszego locum na kilka dni, Pacyfista bowiem nie nadjechał i nie wiadomo, kiedy
nadjedzie.
— Jak stąd daleko jest rzeka? — pytamy.
— Niedaleko, ale mało się wam ona przyda. Prąd jest zbyt silny, kamieniste dno i w tym czasie
woda prawie wysycha. Równolegle do rzeki biegnie Dżamna Kanał, dostatecznie głęboki do
nawigacji — tłumaczy nam naczelnik stacji. — Ten budynek stoi tuż nad samym kanałem,
radzę więc stąd wystartować.
— Mam pomysł — mówię. — Skoro jest kanał, musi być jakiś budynek mieszkalny dla
kanałowego personelu. Czybyśmy tam nie mogli zamieszkać?
— Ależ tak! — zawołał naczelnik radośnie. — Doskonała myśl! Tuż zaraz leży piękny
bungalow, potrzeba tylko zezwolenia naczelnego dyrektora. On każdego ranka przejeżdża tędy,
więc można zatrzymać samochód. Wspaniały pomysł! — dodał jeszcze z zachwytem. Rad
widocznie z szalonej okazji zrzucenia kłopotu na cudze barki.
Ledwie słońce wzeszło, już idziemy na zwiady. Co za wspaniała okolica! Trafiliśmy do raju. Po
suchych jak pieprz, trawką suchotniczą porosłych nieużytkach Bahawalpuru, po jego
zakurzonych, popielatych, spragnionych rosy drzewach, tutaj nagle trafiamy w przepych
świeżej zieleni. Ranne powietrze orzeźwiająco chłodzi i aż pachnie świeżością i zdrowiem.
Drewnianym mostkiem przechodzimy na drugą stronę kanału. W krąg ani krzty błota, sama
tylko trawa, królestwo puszystej, miękkiej trawy. Szmaragdowa aleja wprowadza nas w
podwórko umajone klombami. Duży sad mangowych drzew. Szeroko rozsiadły „obywatelski
dom” otacza weranda. Zewsząd bije nastrój dobrobytu. Na spotkanie wybiega oturbaniony
Hindus i wita pokłonami.
Jak z podziemi wyrastają słudzy jeden po drugim i jest ich już ośmiu. Każdy w innym turbanie.
Chwytają nam rzeczy, wnoszą do pokoju. A tych pokojów, bez liku. Błądzimy wybierając
„lepszą” sypialnię, aby więcej światła, bo wszędzie ponuro.
— Niech sahib śpi tutaj — radzi starszy boy, wskazując pokój tonący w mroku — tu
najprzyjemniej, bo chłodno.
Rzeczywiście, przypomniałem sobie: jesteśmy przecież w Indiach. Tu prawa dyktuje słońce. Ci
ludzie mają swoje racje i sztucznie stwarzają cień.
Zanim Pacyfista wreszcie nadejdzie, rozgęszczamy się na dobre, spędzimy wszakże tutaj kilka
dni. Tymczasem obchodzimy z dozorcą ogród. Czuję się w roli ordynata obejmującego swoją
ziemską posiadłość. Uczucie to potęguje jeszcze służalczy stosunek towarzyszącego nam boya.
W elastycznych lansadach zabiega co chwilę drogę, pokazując ten lub inny szczegół gospo-
darki.
Jakaś para nędzarzy w fachmanach i boso idzie na spotkanie. Ujrzawszy nas nagle, odbiegają w
bok, odwracają twarze i, kryjąc je dłońmi, czekają, aż miniemy. Czyżby aż taka dzikość
panowała jeszcze w tym kraju?
— Czemu oni chowają twarze? — pytam boya. Spojrzał na mnie zdumiony.
— Są to parszywi „niedotykalni”. Im nie wolno patrzeć w oczy lepiej urodzonym.
— Jak to — oburzyłem się — dziś jeszcze?! — I już chciałem przedstawić swoje
demokratyczne poglądy, gdy raptem uświadomiłem sobie ich niestosowność. Mój słuchacz nie
był odpowiednim typem do dyskusji, dałem więc spokój. Żal mi się tylko zrobiło tych ludzi.
Dyskretnie okrążyłem ich, dając możność zajrzenia w oczy. Chciałem zatrzeć poniżające
wrażenie, ale efekt był odwrotny: w miarę moich kroków, oni się odwracali także, nie śmiejąc
nawet okiem zerknąć. Pariasi...
— Czy oni tutaj mieszkają? — spytałem starszego boya.
— Gdzieżby! — wybuchnął nietajonym oburzeniem. — Im nie wolno. Mają swoje własne
baraki.
— Więc dlaczego tędy spacerują przez ogród?
— Oczyszczają ustępy, wszakże to właśnie jest robota pariasów — wyjaśnił ze zdziwieniem.
— Przecież pariasów w Indiach już chyba nie ma?
— Niedotykalni byli, są i będą — stwierdził uśmiechając się. — Gdzieżby się oni podzieli? A
kto by czyścił ustępy?
Tyle było głębokiego przekonania w jego proteście, że zaniechałem dalszych prób tłumaczenia.
Między teorią a praktyką zawsze istnieją różnice.
Swoją drogą przyjemnie być takim milionerem z przypadku: oto dumnym krokiem chodzimy
po salach przyglądając się dziwnym meblom. Wszystko obliczone tu na jakiś możnowładczo-
wschodni efekt: mocno przyciężkie kotary, grube, złote sznury, pluszem kryte, niezgrabne w
kształtach, późnowiktoriańskie fotele, jednym słowem przepych bez odrobiny smaku i sensu.
A jakże przydały się nam te ciężkie kotary!
W nocy przejął nas ziąb. Pod naszym bardzo akademickim kocem szczękaliśmy zębami i
wówczas to przyszła Pimpie zbawcza myśl:
— Właź — powiada — na szafkę i zdejmij z okna te szkaradne szmaty, niech choć raz służą,
czemuś pożytecznemu.
Rzeczywiście znakomity pomysł. Po chwili ciepło okutani zasnęliśmy jak susły.
Nikt by nie uwierzył, że między temperaturą dnia i nocy może istnieć aż taka różnica. W
godzinach popołudniowych tchu brak, nie ma czym oddychać. Uciekamy do mrocznego
salonu, gdzie wysoko, pod samym sufitem, huśta się ciężka belka z przybitą do niej matą, jest
to najprymitywniejszy wachlarz ciągany cierpliwie za linkę przez czochrę, który siedzi w kucki
na podłodze sąsiedniego pokoju.
Już od dawna zastanawiały mnie wysokie progi, a raczej deski wstawiane przez boyów, w
poprzek drzwi przy samej podłodze. Po co to? Parę razy potknąłem się przez nieuwagę. Dziś w
nocy sprawa się sama wyjaśniła. Obudziło mnie głośne klapnięcie. Zerwałem się i zaświeciłem
latarkę. Długo myszkowałem światłem po ścianach i kątach, ale nic tam podejrzanego znaleźć
nie mogłem. Wówczas rozległ się szmer cichych, podkradających się kroków. Zaświeciłem w
podejrzanym kierunku i oto niedaleko progu prowadzących na werandę drzwi widzę olbrzymią,
wielkości ludzkiej głowy, żabę czy ropuchę.
Co teraz robić z tym fantem? Czuję wrodzony wstręt do żab, a przecie tego potwora nawet
nazwać żabą nie można, prędzej smok to albo bazyliszek jaki. Jeszcze się gotów wdrapać na
pościel. Kto go tam wie, jak wysoko skacze.
Tymczasem nieproszony gość nadął się jak bania i nuże groźnie sapać, chrypieć i burczeć,
jakby się gniewał za nie dość gościnne przyjęcie.
Miałem tego dość. Zadzwoniłem na służbę. Zaspany boy nie zdziwił się wcale. Dla niego było
to zjawisko normalne. Podniósł tylko deskę i jej końcem jął wypychać żabę z powrotem na
werandę. Procedura nieskomplikowana, tym niemniej odebrała mi całkowicie sen z powiek.
Przewracałem się z boku na bok aż do samego rana, kiedy masa rozszczebiotanego,
stubarwnego ptactwa zaległa werandę.
Przebrnęliśmy Indie na poprzek, ale prócz zdziwaczałych cierpiętników obwędzających w
dymie swoje ciała nie spotkaliśmy nikogo godnego uwagi. Ci wielcy wtajemniczeni jogowie
zakamuflowali się gdzieś i kto wie, czy nie łatwiej znaleźć ich w Europie niż w rodzinnych
Indiach. Zapytywani ludzie odsyłają nas zawsze w Himalaje. Aż oto stanęliśmy tutaj, w
Dzagdari — najbliższym gór punkcie. Stąd odbiega kolejowa bocznica do ostatniej stacji,
Hardwar, skąd już samochodem, a następnie piechotą dociera się do Tybetu.
Poczciwy naczelnik stacji wpakował nas do inter-classu, oddał pod opiekę jakiegoś starszego
przyjaciela, który się przejął tą rolą jak matka i raz po raz rozpościera pod Pimpą koc lub
podkłada poduszki. Pimpa zajada banany i czuje się egzotyczną królową.
W Hardwar opiekun pakuje nas bez słowa w tongę i dokądś wiezie. Zresztą, najzupełniej
obojętne dokąd. Przestaliśmy się tą kwestią interesować, byle w końcu mieć jakiś dach nad
głową.
— A oto i Ram Kriszna Mission — powiada nasz opiekun. — Oni wszystko wiedzą.
Przełożony tej misji wskaże państwu dalsze adresy — to mówiąc wsiadł na tongę i odjechał.
Wchodzimy. Mijamy hali. Dalej kwadratowe podwórko okolone szeroką werandą, po niej
krąży tłum biało ubranych młodzieńców. Spacerują przeważnie parami, żywo o czymś
rozprawiając. Całość robi wrażenie rekreacyjnej przerwy w szkolnych wykładach.
Na środku podłogi, w samym przejściu, na najgorszym deptaku siedzi w pozycji Buddy jakiś
jegomość. Głowę ma lekko pochyloną, a oczy przymknięte. Nie rusza się i zda się nie
oddychać. Przechodnie nie zwracają nań najmniejszej uwagi, obchodzą bokiem i dalej gwarzą.
Pukam do kancelarii. Wychodzi łysy kapłan z opery Aida: zapadłe oczy, jajowate, wysokie
czoło mędrca i łukowate, spięte brwi fanatyka o żelaznej woli. Wysłuchał mojej opowieści,
wyjął milcząco notes i zaczął pisać adresy.
— Pojedziecie nad Ganges — powiada. — Tam są nasze aszramy, klasztory. Tam znajdziecie,
czego szukacie.
Odprowadza nas do drzwi wyjściowych. Mijając tegoż buddę, kapłan spostrzegł mój pytający
wzrok:
— Jest to najwyższa próba kontemplacji — tłumaczy. — Początkowo uczniowie nasi siedzą w
ciemni samotnie. Później warunki celowo się pogarszają, aż wreszcie trzeba umieć
odseparować się dobrowolnie od rozgardiaszu, jaki tutaj panuje. Jest to doskonała szkoła
koncentracji woli i umysłu.
Na ulicach Hardwaru nie widać Europejczyków. Żadne businessy tędy nie prowadzą. Może
gdzieś za kotarą jakiegoś okna tkwi czujne oko Intelligence Service'u, ale nie widać go,
schowało się skrzętnie, dyskretnie a chytrze.
Szukamy autobusu, który by zawiózł do ostatniego przystanku na szlaku Indie — Tybet. Tam
właśnie mają leżeć najświętsze tajniki wiedzy indyjskiej, tam jest kolebka Wed. Mieszamy się z
tłumem pątników.
Autobus pełznie wciąż pod górę. W krąg przepych zieleni. Przelewa się przez brzegi. W
powietrzu czuje się wilgoć. Niebo czyste, lazurowe, co przy ciemnych, szmaragdowych
liściach starych drzew tworzy wspaniały kontrast. Jest naprawdę piękne.
Pełno tu wszędzie długich, muślinowych szat i białych, płóciennych furażerek. Wygląda, jakby
ci, gdzie indziej prześladowani, wyznawcy Gandhiego, tutaj w górach szli szukać schronienia.
Idą tłumnie, że aż autem trudno kierować.
Nieprzerwaną rzeką płyną tam i z powrotem. Od czasu do czasu mijamy świętych golców,
każdy stara się wyodrębnić jakimś specyficznym godłem: jeden ma kij apostolski, inny
dziwaczne upięcie włosów, jeszcze inny znaki na twarzy. Tylko chudość, brud i skołtunione
włosy łączą ich wspólnym mianem.
Pasażerowie naszego autobusu nie różnią się wiele od reszty spotkanych po drodze
pielgrzymów, tyle tylko, że kupili sobie bilet. Naprzeciwko mnie ulokował się barczysty
kudłacz o ponurym wejrzeniu fanatycznych pałających oczu. Jego strączkowate, poklejone
włosy ciężko opadają na nagie ramiona. Tak właśnie wyobrażałbym sobie przedstawicieli epoki
kamiennej, gdyby nie te znaki kabalistyczne na czole (chyba sekty braminów) no i jeszcze...
brak maczugi. Obok siedzi chudzielec czysty i kulturalny, z twarzą profesora. Jedyną wadą jego
jest ciągłe plucie poprzez moje ramię czerwonym sokiem betelu. Reszta jadących to przeciętne
sobie mieszane towarzystwo, przy czym wszystkie kobiety są mężatkami, co łatwo się poznaje
tutaj po czerwonej kropce na czole między brwiami.
Autobus wjechał w ulicę obudowaną z dwóch stron domami, pełno tu sklepów i otwartych
kramików, ale nie to ważne. Oto cała jezdnia i chodniki, wszystkie okoliczne dachy i werandy,
jednym słowem cała wolna perspektywa wzrokowa, pełna żywych, skaczących małp. Chodzą
tam z ludźmi, nie bojąc się wcale, za pan brat, na równi... ba, lepiej nawet, bo są
uprzywilejowane. Stanowią święty, nienaruszalny klan wodza Hanumana.
W mig kilka z nich pakuje się na dach autobusu i stamtąd wyciąga do okna ręce po datek.
Pimpa oddaje ostatnie banany. O, naiwna! Nie przewidziała takiego tłumu chętnych. Aż się
serce krwawi patrząc na zawiedzione miny tych, co nie dostały. Żaden zoologiczny ogród nie
sprawi takiej rozkoszy, jak widok tych tu małpiszonów na zupełnej wolności i w najlepszej
komitywie z otaczającym światem ludzi.
— Patrz ani jednego pasażera! — woła Pimpa wskazując wnętrze naszego autobusu. —
Wszyscy wysiedli.
— Czy to już Riszikesz? — zapytuję konduktora, sądząc, żeśmy dojechali do końca.
— Nie, jeszcze daleko — pada odpowiedź. — Oni zaraz wrócą. Oni poszli się kąpać.
Kąpać? Tego tylko brakowało, żebyśmy ominęli taką przyjemność. Szybko chwytając torebki i
aparat, pędzimy śladami ostatniego pasażera.
Wchodzimy w szerokie podwoje dużej bramy i... zamieramy w bezruchu. Nogi odmawiają
posłuszeństwa: przed nami piękny, tropikalny ogród pełen najfantastyczniejszych kwiatów.
Pośrodku, zaledwie parę kroków przed wylotem bramy, lśni obramiony marmurem, niewielki
basen, a w nim zanurzeni po biodra w wodzie — nasi pasażerowie. Są w komplecie: mężczyźni
zupełnie nago, kobiety w swoich przezroczystych sari. Te muśliny, oblepiając mokre ciała,
znikły, przestały istnieć. Ale nie w tym sęk, nie to ważne. Uderzył nas niesamowity nastrój.
Jakieś natchnienie biło od tych czyniących ablucje ludzi. Zda się — jeden drugiego nie widział,
każdy był zajęty świętością wchłanianej przez skórę wody. Panowała kościelna cisza i tylko
chór ptasiego świergotania rozlegał się gdzieś górą.
Staliśmy jak urzeczeni, nie śmiąc uczynić kroku ani podnieść aparatu dla uwiecznienia tych
nagich ciał. Nawet gorylowaty fakir z vis a vis wydał mi się uduchowiony.
Wróciliśmy do autobusu na dawne miejsce. W ślad za nami zaczęły się zbierać pasażerki z
kąpieli. Muślinowe i jedwabne ich sari oblegała parująca na upale woda.
Nawiązaliśmy rozmowę z sąsiadem-chudzielcem. Rzeczywiście okazał się wcale inteligentny i
podjął się roli naszego przewodnika.
— Oto państwo widzą stare drzewo przy drodze, w nim duża dziupla — wskazuje palcem —
tam żyje święty sadhu Bhagirathi Maharaj, który od siedemnastu lat już nie wychodzi na
światło dzienne...
— I pan uważa to za świętość? — zapytuję nieco sarkastycznie.
— Chyba. Nie każdego stać na tyle samozaparcia się.
— I kto ma z tego korzyść? Czyż to nie pasożytniczy egocentryzm?
Zamyślił się zaskoczony z nagła tak dziwnym pytaniem. Jego myśl nigdy nie szła po tej linii
rozumowania. Dalej jechaliśmy już milcząc.
Ku wieczorowi błysła przed nami wstęga wody na tle umajonych bujnym zadrzewieniem gór.
Między lazurem rzeki i zielenią przeciwległego brzegu bielą się marmurem świątynie. Pełno
rozmaitej wielkości kopuł i wieżyczek.
— Riszikesz — oznajmił konduktor. — Dalej nie jedziemy.
Wysiedliśmy nie mówiąc do siebie ani słowa. Było w tym widoku coś zupełnie innego, nie
spotykanego dotąd. Czy te dziwnego kształtu świątynie, czy marmurem spadające ku wodzie
tarasy, czy wreszcie tłumy pątników obu płci kąpiące się nago... trudno zanalizować i
uświadomić powód tego niemal kontemplacyjnego stanu. A może to tylko autosugestia? Oto
bowiem przed nami leżą prawdziwe, stare, tajemnicze Indie. Dalej nie ma już żadnych dróg,
żadnych środków lokomocji. Można wędrować tylko... piechotą. Tutaj, w tych świątyniach i
klasztorach, rodziły się starodawne Wedy, księgi, mądrości. A nieco dalej, po przeciwnej stronie
rzeki, zaledwie dwieście kilometrów w głąb gór, leży Tybet.
Stoimy urzeczeni nastrojem. Niski pułap deszczowych chmur zaciemnił horyzont, podkreślając
jeszcze kontrastową biel marmurowych kopuł. Cisza zaległa, czająca się, przeddeszczowa
cisza.

Riszikesz

Nie spostrzegliśmy, jak czarne chmury skłębiły się nad Himalajami. Zimny podmuch wiatru
otrzeźwił nas z zadumy. Już nie ma wątpliwości idzie sztorm. Pierwsze, duże krople deszczu
dzwonią po blachach straganowych daszków. Trzeba jak najprędzej uciekać na drugą stronę,
tutaj nie ma ani jednego domu, gdzie by można skryć się od deszczu. Pędzimy na prom. Wielka
łódź przewoźnika zapchana już po brzegi, ale gdzieżby śmiała białym sahibom odmówić.
Wsiadamy więc i my. Plątanina, rąk, nóg i turbanów.
Jesteśmy dokładnie na środku Gangesu, gdy nagłe rzeką poszły słupy piasku. Woda zjeżyła się
białą pianą. Tylko deszcz jeszcze wciąż nie śpieszy i dalej puka rzadkimi kropelkami po moim
korkowym hełmie.
Wicher kręci łodzią, że rybak wiosłem rady sobie dać nie może. Zatańczyła, rozkiwała się
nasza łódź; falami na pielgrzymów pryska. Bledną ze strachu, z pewnością mało kto umie
pływać.
Lądujemy jednak szczęśliwie u stóp białych świątyń. Wypatrując schronienia przed deszczem,
gnamy co sił korytarzami murów. Wichura zbija z nóg, siecze twarz i tumanami miału dusi
płuca. Wśród Hindusów niebywały popłoch. Szepcząc modlitwy, z przerażeniem w oczach
tłoczą się po prywatnych gankach. Jakiś usłużny gandzista spostrzega nas i prowadzi do Sorga
Aszram.
W pierwszej chwili lęk ogarnia: czyżby ten golas z czarną, nigdy nie strzyżoną czupryną i
mongolsko przypłaszczonym nosem mógł być człowiekiem wykształconym, czyżby obok
niego stojący starzec w pomarańczowym płaszczu i żółto znaczonym czole mógł być
prawdziwym jogą? Pełni rezerwy siadamy na kamiennej ławce. Oczekujemy biernie dalszego
rozwoju wypadków. Skoro trafiliśmy aż tutaj, powinno obowiązywać i nas prawo Karmy.
Rozkudłany, czarnowłosy Robinson Kruzoe serdecznie przemawia doskonałą angielszczyzną.
Wcale rozumne ma oczy, nawet przestaje nas razić jego ascetyczna abnegacja. Za jedyny strój
ma wełniany koc zarzucony przez jedno ramię niby toga.
Za chwilę nadchodzi drugi typ w pomarańczowym płaszczu, brzydki, podobny do Sokratesa.
Ma też rozumne oczy, tylko inne, bardziej aksamitne, takie, za którymi kryje się przeżyta
tragedia. Te oczy cierpią.
Przydzielono nam pokoik. Długo w noc gawędzimy z naszymi sadhu.
Pomarańczowy Sokrates — to adwokat z Lahory. Zwyczajem ogólnie przyjętym w Indiach
zabezpieczył rodzinie byt i odszedł na zawsze w bezludzie na medytację, nie mógł jednak
wytrzymać w samotności i wrócił tutaj, do administracji. Jest bibliotekarzem. Tłumaczy nam
organizację tutejszego życia. Każde osiedle pustelnicze utrzymywane jest przez datki
pielgrzymów oraz większe dotacje nadsyłane przez bogatszych z całego kraju. Każdy z
domków ma swego fundatora, którego nazwisko uwiecznia się na specjalnej metalowej ta-
bliczce na murze. Osiedle dzieli się na dwie części: jedna dostępna dla wszystkich, druga tylko
dla mieszkańców. Mieszkańcem może się stać każdy, kto o to poprosi. Życie tutaj nie ma
żadnych krępujących przepisów. Posiłek wydaje kuchnia trzy razy dziennie. Gdy się rozlegnie
dzwonek, lokatorzy albo ich uczniowie idą do kuchni z własną miseczką.
W Sorga Aszram ma być bardzo wielu ludzi wykształconych, jutro ich poznamy.
Rano dostajemy po kubku herbaty z mlekiem, do tego nic, a nic — nawet złamanego
herbatnika!
Jakiś młody jegomość o okrągłej twarzy pulchnego koniunkturzysty, bierze się do
oprowadzania nas po zakonnych posiadłościach.
Z obrębu udeptanego podwórka i szosy trafiamy w teren samotnych jogowych medytacji.
Stoki gór i mały szmat przybrzeżnej równiny pokrywa piękny, cienisty, mangowy las, zieleń
jego jest ciemna, podobna naszym dębom. Na tym tle odbijają gdzieniegdzie żywym
seledynem drzewa bananowe. Tu i ówdzie porozsiewały się przyjemnie domki pustelników,
zawsze ocienione i chłodne.
Nawiązujemy z przewodnikiem luźną rozmowę. Skaczemy z tematu na temat, byle jak
najwięcej szczegółów wyciągnąć. W pewnej chwili przełazi on przez niski żywopłot i nas do
tego zachęca.
— Darujcie niewygodę powiada — ale tu nigdzie nie ma przejścia. Celowo tak zrobili, by się
nikt nie ważył niepokoić czcigodnych sadhu w ich rozmyślaniach.
— Wszakże taki niski żywopłot nie może zabezpieczyć.
— Tutaj oprócz nas i pielgrzymów nikogo nie ma. Całe Indie szanują swoich sadhu i każdy
wie, że nie wolno ich niepokoić. To są dwa światy, odrębne światy... — dodał zamyślając się.
— Właśnie ten zielony żywopłot je rozdziela. Tutaj nikt nie ma prawa wstępu, chyba tak
honorowi goście, jakim jest pan i jego małżonka...
Idąc tak i gawędząc mijamy od czasu do czasu małe, murowane domki, wtulone w. gęstą zieleń
krzewów i mangowych drzew. Ludzi nie widać. Chyba gdzieś wyszli. Wreszcie przed jednym z
tych domków, przewodnik zatrzymał się i zaczął klaskać w dłonie. Żadnej reakcji. Kilka
ptaków zerwało się z pobliskich gałęzi i szarobure, pręgowate wiewiórki, o szczurzych
ogonkach, poderwały się szybko, aby skryć się w najbliższej dziupli.
Stoimy przez dłuższą chwilę. Chatka nie daje znaku życia.
— Widocznie błogosławiony mahatma oddalił się na medytację w Himalaje — wytłumaczył
przewodnik i ruszył dalej.
— Więc administracja aszramu nie wie, kto jest, a kogo nie ma? Jakże możecie prowadzić dla
nich kuchnię?
— Och, dwóch mniej, dwóch więcej — bagatela! Kuchnie się prowadzi dla setek pielgrzymów.
Każdemu powinno starczyć.
— Pan powiedział, że mahatma odszedł w Himalaje. Co to ma znaczyć, czy tam jest jakiś wasz
klasztor?
— Nie, oni odchodzą po prostu w, góry. Czy ja zresztą wiem... — zamyślił się. — Tego nikt
dokładnie nie wie. Idą w pustynię, siedzą tam miesiąc, czasami dwa, żywią się korzonkami, a
potem wracają, żeby nauczać..
— Gdzie? W szkole?
— Nie. Każdy ma swoich kilku uczniów... prywatnie...
Znowu stanęliśmy przed chatą. Ponowne klaskanie. Tym razem na progu staje pomarańczowa
postać i mrużąc przed blaskiem oczy, uśmiecha się do nas przyjaźnie.
— Witam! Witam! Niechże wam jasno będzie! Niechże wam dobrze będzie! Niech wszystko
zło spod waszych stóp ucieknie!
— Czemu — spytałem w odpowiedzi — czemu nosicie pomarańczowe płaszcze?
— Nie wszyscy i niekoniecznie — padła odpowiedź. — Pierwsze dwa okresy życia korzystniej
nosić wełniany płaszcz. W ostatniej fazie pasuje ubranie białe, ale my, sadhu, będący na drodze
do wyzwolenia, my, nosimy kolor łososiowy, podobny do promieni zachodzącego słońca. Bo
wszystko w naturze, co jest życiodajne, ma barwę żółtopomarańczową. Ten kolor sprzyja
naszym praktykom na drodze ewolucji.
— Czy ja, europejski laik, gdybym się zainteresował głębiej filozofią jogi, mógłbym tu przyjść
na studia? — spytałem.
— Ależ oczywiście. Witamy każdego, ale nie namawiamy, bo ten na pewno przyjdzie, komu
sądzone. Gdyby pan chciał, proszę zostać, ale minimum na pięć lat... minimum —
zaakcentował.
— Teraz idziemy do suomi, wyznawcy Bakczi Jogi, czyli Jogi Miłości — mówi nasz
przewodnik.
— Dlaczego jednych się tytułuje sadhu, innych suomi a jeszcze innych mahatma? —
zainteresowałem się.
— To zależy od poziomu inteligencji. Sadhu jest każdy żebrak o niższym nawet stopniu
kultury, a suomi to taki, co może być guru. Mahatma zaś to już przewodnik duchowy wyższego
stopnia.
Znowu stoimy przed domkiem, ale tu drzwi są na oścież otwarte, w nich siedzi chudy, starszy
już jegomość i pisze coś na maszynie. Na nasz widok zrywa się biegnąc na spotkanie.
— Chwała Bogu! Chwała Bogu! Przyszliście, więc będę miał przez kogo nadać ostatni swój
biuletyn — woła rozpromieniony, a oczy świecą mu dziecięcym zadowoleniem. Chwyta
pośpiesznie z biurka parę arkuszy jakiegoś maszynopisu i podsuwa mi je pod nos wykrzykując:
— O, proszę patrzeć, tu jest wykaz nazwisk moich uczniów-korespondentów, mam ich setki
rozproszonych po całym świecie. Co parę tygodni wysyłam im nowy biuletyn. Znakomite
rezultaty! Powiadam państwu... znakomite!
Mówi to bardzo szybko, gorączkowo, jakby się spieszył. Oczy pałają niepokojem, czy aby
zdąży. Jest bardzo chudy, włosy w, nieładzie, na długim, ostrym nosie — okulary. Kąciki
wąskich warg stale podniesione w, dobrotliwym, ale zdawkowym uśmiechu. Nie może ustać na
miejscu i wciąż coś nam pokazuje. W głębi domku, tuż za progiem, stoi stół, a na nim maszyna
do pisania, powielacz i stosy papierów. Chwyta drżącymi rękami coraz to inny papier i
podsuwa nam go pod nos:
— O, proszę czytać, to was zainteresuje. Ich także bardzo interesuje. Mam uczniów
rozproszonych po świecie, ludzie różnych narodów, różnego wykształcenia...
Mówiąc to, wciąż się troskliwie ogląda na maszynę, jakby się obawiał, że mu ucieknie. Jest już
wyraźnie zniecierpliwiony gośćmi. Woli powrócić do przerwanej pracy.
— Nie chcemy przeszkadzać, idziemy, do widzenia! — rzekłem wyciągając dłoń, a Pimpa
pięknie się nawet uśmiechnęła, co jej rzadko na obstalunek wychodzi.
— To dobrze... to dobrze, ja bardzo państwa przepraszam, że nie zatrzymuję, ale muszę pisać,
cały świat na to czeka... cały świat czeka — mamrotał gorączkowo, patrząc na maszynę.
— Wspaniały typ świętego paranoika — szepnąłem do Pimpy, oddalając się.
Musieliśmy już wracać do domu z powodu obiadowej pory. Czyniąc wyjątek przyniesiono nam
jedzenie do pokoju. Była to jarzynowa polewka i parę placków czapati dla każdego z nas.
Polewka naprawdę bardzo smaczna.
Poprzez szyby okna widzę ściągające ze wszech stron do kuchni postacie pustelników, każdy
niesie w ręku mosiężną miskę. Jedno mnie uderza w tym całym karmieniu: osiągana sytość
przy małej ilości pokarmu. Dziś rano wyszliśmy prawie na czczo, zaledwie po filiżance
herbaty, a głodny nie jestem. Teraz ta jedna miseczka polewki wystarczyła, jestem zupełnie
syty. Czyżby specjalna atmosfera uduchowienia skondensowana tutaj od wieków w tej kolebce
Wed potrafiła zastąpić jedzenie?
Przewodnik obiecał za godzinę przyjść, ale nie doczekaliśmy się, idziemy więc sami wzdłuż
Gangesu. Droga prowadzi wśród zabudowań. Są to mury świątyń albo szkół sanskrytu.
Gdzieniegdzie lepianka ascetycznego „świętego”. Dzwonią skarbonkami, wyciągają dłonie, na
wyłamanych sztucznie kończynach pełzną ci do nóg.
Wiszący most przez Ganges kołysze się na linach, a dalej, dalej dziki las, bambusowy las i
góry.
Małpy stadami skaczą przed nami i za nami, ciekawe, ktośmy zacz, tacy dziwni. Pełno
wiewiórek, oswojonych jak wszystkie zwierzęta w. Indiach. Stojąc słupkiem na ogonkach, nie
śpieszą się z ucieczką. Papużki skrzeczą parami, przekrzywiając ciekawe główki, a od
wszystkich piękniejszy zimorodek o turkusowej głowie, szafirowych skrzydłach i pąsowym
podbrzuszu przekomicznie trzęsie swoim pincetkowatym dziobem. Od czasu do czasu
przemknie zwinny mangust, jedyny zwycięzca nieustraszonej kobry, albo zbita gromadka
„siedmiu sióstr” — dziwnego ptasiego kolektywu, co urzeczony tajemną liczbą siedem
nierozłącznie się jej trzyma.
W dalszej perspektywie, na przeciwległym brzegu Gangesu, czerni się grota, w jej wylocie
kręcą się pomarańczowe sylwetki sadhu. Lepiej tam nie iść i nie pytać o jogów. Prawdziwi
jogowie unikają takich reklamiarskich miejsc. Ale gdzież są ci wielcy jogowie? Oto jestem w
miejscu poczęcia ich idei i nie widzę nikogo, nie mogę spotkać żadnego guru, który by mógł
mnie nauczać. Wyglądają wszyscy raczej na nieuków. Może daleki jestem od owej tajemniczej,
a wielkiej Prawdy i dlatego jej nie dostrzegam.
Na środku rzeki sterczy wysoka skała, na jej czubku niby linoskoczek balansuje zawieszone w
jednym punkcie, olbrzymie drzewo. Tak, jak przywędrowało wydarte z himalajskich zboczy w
czas deszczów, tak leży teraz, oczekując nowej siły, która by je stamtąd zdjęła. Dziwny kraj
gigantycznych zmagań. Woda w rzece lodowata. a słońce parzące.
Przechodzimy wiszący most, kierując się do innego osiedla pod nazwą: Joga Ram Tirth
Aszram.
Bajeczny staruszek, z długą, siwą brodą żebrze przy moście. Fotografuję go, a on gra bez
ustanku, sądząc widocznie, że wygrana melodia trafi także na kliszę. Jest naturalny, bez
żadnych ascetycznych egzaltacji.
Wchodzimy do starej biblioteki owego Ramy Tirtha. Na progu wita nas postać przedziwna:
jakiś kapłan świątyni Izydy czy Horusa, o golonym łbie i wysokim, mądrym czole. Oczy patrzą
z dalekiej głębi. Patrzą przenikliwie i poważnie. Łukowate brwi spięte silną zmarszczką
nieugiętej woli, a może despotyzmu. Cienka linia warg wyklucza zmysłowość. Kapłan jest
automatem rozsądku, nie trwoni żadnych gestów. Milczy i wciąż patrzy. Jest żywym tej
biblioteki katalogiem, żywym słowem jej mądrości. Wspaniały, pierwszy naprawdę, godny
uwagi typ.
Zapytuję przede wszystkim, gdzie mieszka Joga Rama Czaraka, nieuchwytny nauczyciel mojej
młodości. Któż by nie znał u nas Jogi Rama Czaraki.
Ale mój „egipski” kapłan takiego imienia nie słyszał.
— To chyba nie nasz człowiek — mruczy z namysłem.
— Być nie może — protestuję żywo, jakżeby moje wszystkie młodzieńcze wierzenia mogły
być jednym takim zdaniem obrócone wniwecz. Czyżby mój duchowy przywódca, mój wielki
joga, autor tylu książek, instruktor tylu ćwiczeń oddychania i patrzenia w pępek, okazał się
osobą fałszywą, nie istniejącą, jakąś ojrą-mojrą na himalajskim gruncie?
— To być nie może! — krzyknąłem prawie.
— Zaraz — powiada kapłan idąc do jakiejś księgi — zaraz sprawdzę, może to „on”.
Chwilę przewraca jakieś kartki, coś czyta, wreszcie podnosi wzrok na mnie.
— Tak, ma pan rację, to — nasz człowiek. Joga Rama Czaraka jest Hindusem z urodzenia, ale
obywatelem amerykańskim, który nigdy Indii nie widział.
— Jak to może być?
— Zwyczajnie — uśmiechnął się — wszakże jogizm nie ma nic wspólnego z nacjonalizmem.
Jogizm jest międzynarodowy. Ot, na przykład, on też jest naszym człowiekiem — tu wskazał
ręką na stolik, a na nim rozłożoną książkę. Rzuciłem okiem: Renan: Żywot Jezusa.
— Kogo pan ma na myśli? — spytałem. — Renana?
— Nie, Chrystusa.
— Chrystus też? — zdziwiłem się.
— A jakże. Nauczał u nas nad Gangesem, zanim poszedł do Izraela. Jego nauki są spisane na
pergaminach i przechowują się w bibliotece Dalaj Lamy w Lasie.
— Czemuż o tym głucho?
— Nie zawsze prawda kroczy drogą rozgłosu. Rzecz sama w sobie jest ważna, a nie
wiadomość o niej.
— Jesteśmy już tutaj dwa dni — powiadam — ale jak dotąd nie natrafiliśmy na jogę-inteligenta
w pełnym tego słowa znaczeniu. Gdzie możemy takowego spotkać?
— Zaprowadzę was. Chodźcie — rzekł flegmatycznie, zamykając drzwi. — Tylko że ten suomi
jest nauczycielem najniższej z gałęzi naszej wiedzy. Bo to — uważa pan — co wy nazywacie
inteligencją, to u nas bywa ignorancją, dlatego czasem ci, którzy na drodze poznania Prawdy
bardzo wysoko zaszli, w waszych oczach nie wyglądają dobrze. Różne bywają płaszczyzny
patrzenia.
A z kimże państwo rozmawiali już tutaj, jeśli można wiedzieć?
Opowiadam mu o korespondencji owego wyznawcy Bakczi Jogi i o tych paru innych.
— A poza tym — dodałem — widzimy przecież co krok rozmaitych sadhu. Czyż taki otępiały
prostak wędzący się w dymie lub stojący na jednej nodze może mi zaimponować, czyż z takim
człowiekiem można znaleźć wspólne zainteresowania, wspólny cel?
Rozmawiając wyszliśmy na malowniczą, puszystą łąkę, pełną słońca. W przeciwstawieniu do
cienia mangowego lasu jest tu wesoło i przestrzennie. Na skraju polany stoi sporej wielkości
domek. Wyszedł z niego jegomość tęgi, rumiany, o wyglądzie starszego sportowca. Obrzucił
nas wzrokiem krytycznym — tak, jak się ogląda kandydatów do egzaminu. Za nim ukazały się
głowy uczniów.
— Czy mogę pana zapytać, jak w praktyce wygląda nauczanie Hatha Jogi? Znam jej zasady w
teorii, nie próbowałem jednak nigdy stosować tego w życiu, nie widziałem też innych przy
podobnej pracy. Wiem, że wszystkie gałęzie jogi prowadzą do wspólnego celu, którym jest
dojście do wielkiej Prawdy, jak to również nazywa Gandhi, ale właśnie Hatha, jako droga
wyłącznie sportowa, fizyczna, najtrudniej chyba prowadzi do tego celu. Ciekaw jestem
ogromnie, jakie pan otrzymuje osiągnięcia i jak się kwalifikuje stopień dojrzałości ucznia na tej
drodze?
Mistrz jogi zastanawiał się przez dłuższy moment, jak by się wahał, po czym skinął dłonią na
jednego ze starszych uczni. Dał mu półgłosem zlecenie, Za chwilę przyniesiono dużą,
emaliowaną misę i postawiono ją na trawie. Mistrz wskazał na nią palcem i tenże uczeń, zrzu-
ciwszy z ramion tunikę, stanął w całej okazałości swego świetnie rozwiniętego, młodego ciała.
Bez chwili zwłoki wstąpił do misy i skrzyżowawszy nogi sposobem Buddy, usiadł w jej
środku. Ruchem plastycznie giętkim złączył ze sobą dłonie, wyprostował się i wciągnął
głęboko brzuch. Wyglądał jak posąg.
— Oto ma pan okaz zdrowia i racjonalnie wypielęgnowanej siły nie tylko fizycznej, ale i...
nazwijmy: władczej, kiedy człowiek przez wielkie „C” panuje nad wypożyczonym mu
okresowo ciałem, kieruje nim według własnej woli. Dla wyznawcy Hatha Jogi nie istnieją
mięśnie niezależne, gładkie czy prążkowane, wszystkie podlegają naszym rozkazom. Oto ma
pan najlepszy tego dowód: — Proszę — zwrócił się do ucznia. — Pokaż!
Uczeń powoli jął wypuczać brzuch, a poziom wody w misce jął się równomiernie obniżać, aż
całkowicie znikł spod jego łydek. Woda została wciągnięta w kiszkę odbytową.
— To widzę — rzekłem z uznaniem. — Ale co wspólnego ma to osiągnięcie z tak zwaną
Wielką Prawdą? I co komu przyjdzie z podobnej lewatywy? Czy strona moralno-psychiczna
ucznia przez to się podnosi? Co społeczeństwo Indii na tym zyska?
Suomi głęboko spojrzał mi w oczy. Nie spodziewał się podobnych pytań. Jego uczniowie dotąd
tylko słuchali, nie było tego rodzaju wątpliwości.
Kiedyśmy opuścili czcigodnego suomi, dopędził nas czarny Robinson Cruzoe bardzo,,sorry”,
że nie zastał nas w pokoju. On chce nam pokazać miejscowy ogród kwiatowy. Więc idziemy
tam.
— Czy dużo tutaj kobr? — zapytuje Pimpa Robinsona.
— O, tak — odpowiada — w porze deszczowej pełza ich mnóstwo, są bardzo duże.
— I pan nie boi się chodzić boso?
— Ja? — zdziwił się szczerze. — Wszakże jestem sadhu, więc Bóg się mną opiekuje.
Tyle było głębokiego przekonania w tych słowach i tyle zdumienia na samą myśl, że ktoś
potrafi tak absurdalnie zapytać.
Nasz Robinson jest maturzystą, a nawet był już nauczycielem w szkole, gdy poczuł
„powołanie” i włożył włosiennicę. Okazało się z jego słów, że mistrz Hatha Jogi był kiedyś
adwokatem, a propagator Bakczi Jogi ma skończony uniwersytet. Z rozmowy dalszej wynikało,
że ogrodnikiem Sorga Aszram jest także były mecenas. Chciał odejść na pustelnię i zerwać z
rodziną, ale nie starczyło mu sił na całkowite zerwanie kontaktu z ludźmi. Zatrzymał się więc
na pograniczu dwóch światów. Tutaj zaglądają jeszcze pielgrzymi, a on... podlewa kwiaty, z
wyrazem czułostkowej dobroci pochyla się nad każdym z nich. Podlewa i szepcze — może
błogosławieństwo, może wersety z Wed. Smutne jego oczy są chore, więc szczęście pozorne,
nie przekonywające. Wygląda jak sztucznie plantowana roślina. Mam wrażenie, że takich tutaj
wielu, nie on jeden. Może łatwiej odejść od rodziny, niż wrócić z raz obranej błogosławionej
przez fanatyzm drogi. Opinia publiczna potrafi stworzyć sytuację bez wyjścia, jakiś
zaczadzony autohipnotyzm.
Z ogrodu trafiamy nad Ganges. Z daleka dolatuje chóralny śpiew. Wchodzimy do świątyni.
Tłum śpiewających rozsuwa się, mimo woli zostajemy włączeni w ich krąg. Po skończonej
modlitwie jeden z suomi obdziela obecnych orzeszkami czy korzonkami. Nam także podał
kilka. Są twarde, bez smaku, ale inni jakoś to żują.
Tymczasem noc zapadła i tylko jaśniejszy pas Gangesu rysuje się na ciemnym tle. Skądś spoza
murów sunie gęsiego długi sznur alumnów miejscowej szkoły sanskrytu. Idą krokiem
powolnym, a każdy niesie przed sobą olejną lampeczkę. W białych, długich szatach wyglądają
jak duchy. W migotaniu płomyków cienie ich fantastycznie się dłużą na granatowej wodzie.
Rytmicznym gwarem odmawiają modlitwę. Któryś zapala większą, trójpłomienną lampę.
Zatacza ponad rzeką wolne koła.
Mruczący dotąd szereg zaintonował chóralny śpiew. Niesamowicie brzmi, groźnie i ponuro jak
chór kapłanów z opery Aida. Zaklinanie duchów poprzez kręgi ognia migocące smętnie niby
świeczki na grobach w naszą noc zaduszną.
Chcemy już iść. Jest chłodno, a misterium trwa w nieskończoność. Ale nie. Oto złamał się
szereg, pogaszono ognie i wodzirej znowu obnosi orzeszki.
Ładne jest w kościele bramińskim to solidarne włączanie do obrządku każdego, kto się znalazł
w ich kręgu bez różnicy rasy czy religii.
W drodze do naszego aszramu odwiedzamy jeszcze chatkę Robinsona. Mała izba bez mebli.
Śpi on na bambusowej macie położonej wprost na surowym klepisku, okrywa się tym samym
kocem, który nosi na ramieniu.
Późnym wieczorem przyszedł do nas nowy gość, bezceremonialnie usiadł na łóżku. Jest nim
inny adwokat, teraz — pielgrzym. Ma dziwne oczy, przenikające do głębi. Mówi o jodze ze
znajomością rzeczy, a nam okazuje szacunek za to, że my, Europejczycy, potrafiliśmy się
zainteresować tą filozofią. Radzi nam iść w głąb Himalajów, gdzie są prawdziwi radża guru i
wyznawcy Hatha Jogi.
Nazajutrz wręczają nam kilka ulotek propagandowych, takich jakie się rozdaje pielgrzymom.
Według tych ulotek każdy marmurowy pomost nad Gangesem i każdy niemal schodek leczy
inną chorobę albo wciela nadzwyczajne zalety charakteru. Tak więc, żeby się czuć silnym i
zdrowym, najlepiej odbyć kąpiel we wszystkich kolejnych kąpieliskach.
Oto w skrócie tłumaczenie jednej z takich ulotek:
„...Shesh Dohara Kund i Lakshman Kund są to miejsca najbardziej warte kąpieli, gdyż tutaj
właśnie Lakshman Ji był uleczony z choroby Rajakszma.
Ram i Lakshman przyszli do tej kundy, żeby odbyć pokutę za zabicie Rawana i Magnata. Oni
byli zobowiązani przestać na jednym palcu 212 lat. Kąpiel w Lakshman Kund daje wielką
rozkosz, kąpiel w Muni Kund daje Moksh, kąpiel w Indra Kund przynosi uwolnienie od
Aramagaman, kąpiel w Vagu Kund oznacza dobrodziejstwo warte 100 krów...”
Jednym słowem: kąpcie się, bracia, w tych wszystkich kundach, a będziecie wiecznotrwali.
Odjeżdżam z Riszikesz nie kąpany, a więc... nie uleczony.
Jednak te „święte” miejsca nieustannej kontemplacji wieków wytworzyły specyficzną
atmosferę sprzyjającą uduchowieniu. Nigdzie chyba na świecie nie czułem się bardziej
podniesiony, bardziej wniebowzięty i rozegzaltowany, jak właśnie wówczas w Riszikesz. Inny
świat, kontrastowo inny, piękny, chociażby swoim oderwaniem od przyziemności.

Zakończenie

Wracamy do bungalowu w Dżagdari jak do rodzinnego domu. Uśmiechnięty sługa wita nas w
progu. Zaraz przybiegną inni, obłapując pod kolana jak paniczów, co wracają z zagranicy.
Nastrój serdecznej życzliwości.
Za chwilę przyjeżdża na rowerze sam naczelnik stacji z nowiną, że Pacyfista już nadszedł i
właśnie kazał go przynieść tutaj na kanał.
Co za uroczysty widok: kajak, który my z Pimpą we dwoje dźwigaliśmy już tyle razy i w
najgorszych okolicznościach, teraz oto płynie na barkach ośmiu drabów, a każdy z nich stęka i
ugina się straszliwie, ażeby dać widomy dowód ciężkiej pracy, wymagającej,,ciężkiego”
wynagrodzenia.
Ledwie Pacyfista dotknął powierzchni kanału, jak wszystkimi szparami trysnęła do środka
woda. Bądź co bądź blisko dwa tygodnie upalnego suszenia się w towarowym wagonie. Żadna
łódź takiej próby nie wytrzyma. Bez kitu, szpachlówki i farby nie obejdzie się.
Nazajutrz od samego rana robota wre. Przyszedł specjalista od „żeglarskiego” kitu, zwanego
tutaj madziun. Przystąpił do roboty w iście żółwim tempie. Dopiero na czwartą po południu
ukończył kitowanie i wziął się do smarowania, ale tego widoku moje nerwy już nie
wytrzymały. Zakasałem rękawy i wziąłem się sam do pracy. Wówczas przyjechał naczelnik
stacji z hiobową wieścią. Dalsze odcinki kanału stoją bez wody. Trzeba zaraz sytuację zbadać,
bo może do nawigacji lepiej się nada rzeka.
Wypożyczamy więc trzy rowery i jedziemy na wywiad.
Widoki wspaniałe. Celem uregulowania rzeki i opanowania jej wylewów, budują tu olbrzymie
tamy. Cały szereg betonowych śluz z tarasami opada z gór, raz po raz kąpiąc się w sztucznych
sadzawkach, ponad tym wszystkim, przerzucona powietrzem niby na Kasprowy Wierch lina,
po niej toczy się mała, improwizowana wagonetka do przewożenia robotników i inżynierów.
Pracy w tej chwili nie ma, siadamy więc na desce i z dyndającymi nogami fruwamy wysoko
ponad złomy skalne. Pod nami kłębowisko splątanych drzew. Zataczając szerokie koła
ramieniem, naczelnik tłumaczy szczegóły konstrukcji. Z tej wysokości najlepiej można się
zorientować w ilości wody na rzece.
— Tędy państwo nie przepłyną. Lepiej kanałem. Spróbujmy zresztą zaraz na tratwie.
„Tratwa” okazała się dziwolągiem, jakiego nie oglądały dotąd moje oczy. Przyniesiono cztery
ogromne, wydmuchane powietrzem cielska jakichś potworów. Te skóry ułożono na wodę, a na
nich postawiono zwykłe, drewniane, hinduskie łóżko. Nie trzeba było nawet przywiązywać. Na
tym łóżku właśnie usiedliśmy we troje, a po bokach, po pas w wodzie, ułożyli się brzuchami
nasi boye. W ten sposób tratwa bystro ruszyła z prądem, skacząc elastycznie poprzez porohy, a
przyczepieni pływacy w zastępstwie wioseł, regulowali jej kierunek nogami.
Przebyliśmy sporą przestrzeń ocierając się o mielizny i kamienie.
— Wątpię — zaczął nas towarzysz — aby wasza drewniana łódź potrafiła przejść tędy, skoro
nawet wydmuchane tapiry tak straszliwie skaczą. Za to na kanale będziecie mieli spokój.
Przez dłuższą chwilę płyniemy w milczeniu, pełni lęku, czekając, aż skóry rozlecą się, i my jak
niepyszni znajdziemy się w wodzie.
Jakiś ptak o błękitno-fosforyzującym upierzeniu z czerwonym czubem przeleciał nad nami, a
ze wszystkich gałęzi groźnymi minami straszą małpy. Indie to małpi raj. Roztańczony szum
idzie po koronach, linoskoczkowe skoki. Wesoły, rozbawiony, chichoczący las.
W drodze powrotnej zajeżdżamy do osady Dadupur. Ponoć ma to być jedna z najstarszych i
najdalej wysuniętych czołówek cywilizacyjnych. Zwiedzamy stary park, który powstał z lasu.
Karczowały go słonie. Stary Hindus opowiada dzieje swej młodości. W te gąszcze można było
trafić tylko na słoniu.
— Oto — powiada — grób ostatniego, najwierniejszego sługi tej osady.
To mówiąc wskazał dłonią na mały, podmurowany półwysep wdzierający się do światła kanału.
Na szczycie marmurowa płyta z napisem:
Maulo - Piari (Moti) 1854—1907. Mogiła słonia.
Startujemy wczesnym rankiem. Niewiele pomogły mądrości majstrów-specjalistów. Kajak
wszystkimi żebrami nabiera wodę. Nie mą na to rady. Ruszamy.
Pimpa obraziła się na naczelnika, odmówił jej podania ręki na pożegnanie, zanim wpierw ze
mną się nie pożegnał. Kobieta-żona winna o tym pamiętać. Nie wolno w niczym uprzedzać
swego pana i władcy. Dobra życiowa nauczka dla Pimpy.
Nawigacja kajakiem po kanale byłaby przyjemna, gdyby nie ciągłe przeprawy przez śluzy.
Rozładowywanie i zapakowywanie łodzi nie stanowi wielkiej przyjemności.
Kanał, szeroki na trzy metry i obramiony świeżą darniną, nudził monotonią brzegów.. Tylko
zwierzęta... Te jakby się uwzięły na nas: ogromne stada małp podchodzą tuż, tuż blisko,
przypatrując się nam jak ludzie. Czasami z malcami na grzbiecie przepływają na drugą stronę.
Coraz więcej pawi. Straszliwie, rozdzierająco wrzeszczą. Zamiatając ogonami powierzchnię
wody, przelatują tam i z powrotem.
Woda w kanale czysta, ale z powodu mulastego dna i prostopadłe ściętych brzegów nie ma
normalnej rzecznej przejrzystości. Co tu gadać! Jest to większy rów, a nie żadna rzeka. Gdy
upał dopiecze, zeskakujemy do wody, trzymając się burt kajaka, żeby nie umorusać stóp i nie
zamącić kąpieli.
Gdybym opinię o Indiach opierał na przeżyciach z okresu Dżamna Canal, nazwałbym je
rajskim parkiem.
Do dziś dnia nie wiem, czyje to były tereny i z czego ci ludzie tam żyli. Wszędzie, kędy
wzrokiem obrócić, widziało się tylko łąki, kwiaty i dekoracyjnie rozrzucone drzewa. Jakby
rezerwat botanicznego ogrodu.
Noce spędzaliśmy luksusowo, zawsze na sprężynowych łóżkach i wachlowani przez „czarnych
niewolników”.
Przy każdej śluzie bowiem w malowniczym ustroniu stoi murowany dworek, czeka na
przygodnych urzędników. Czasami raz na rok, czasami częściej zatrzyma się tu ktoś na jedną
noc. Stale opłacany sługa dogląda dobytku. Przeczuwając napiwki cieszy się on na widok
rzadkiego gościa.
Kapitalną mieliśmy dziś przygodę: Oto, ledwieśmy się po zwykłej jak co dzień kąpieli
wpakowali z powrotem do kajaka, Pimpa Wskazując na wysoki w tym miejscu brzeg rzekła:
— Patrz, co za dziwna kłoda!
Rzeczywiście, nad samym urwiskiem, na krawędzi obrywającej się ku wodzie trawy, leży
połyskująca ciemnoszarą korą kłoda. Podczas gdy się tak jej przyglądamy, niesiony prądem
kajak podsuwa się bezszelestnie coraz bliżej i bliżej. Nagle nasza „kłoda” zrywa się i
energicznym ruchem zeskakuje do wody. Wpadła tuż przed dziobem Pacyfisty, opryskując nas
wodą. Przez dłuższą chwilę nie możemy złapać tchu.
— Krokodyl — stwierdziła Pimpa.
— Nie. Kłoda — odrzekłem złośliwie.
— Ależ oni zapewniali, że krokodyli w kanale nie ma.
— Nawet śmiali się na samą myśl o tym,
— Pamiętasz? Argumentowali tym, że co parę tygodni otwierają śluzy i czyszczą kanały.
— Rzeczywiście. Jakim więc sposobem ten się tu przedostał? — zastanawiam się.
Ale fakt nie przestaje być faktem; brakowało kilku centymetrów, a przestraszona bestia
wskoczyłaby do kajaka.
Pod wieczór tegoż dnia spotyka nas na brzegu jakiś oturbaniony cyklista. Powiada, że jest
forpocztą z rest house'u w Dżua Bungalow, dyrektor specjalnie go wysłał, aby spytać o
instrukcje, co mają przygotować.
— A kto was zawiadomił o naszym przyjeździe? — zapytuję zdziwiony.
— Przyszedł telegram z Delhi.
Kto telegrafował, pozostanie na zawsze tajemnicą. Może rząd brytyjski może nasz „przyjaciel”
— książę Bahawalpuru, może ambasador Banasiński. Powtarzam: tej tajemnicy nikt nigdy nie
rozwikła. Faktem jest, że w Dżua Bungalow odświętnie ubrany tłum Hindusów oczekiwał już
nas szczególnie uroczyście i gdyby nie to, zrezygnowałbym z tego noclegu, dom bowiem leżał
dwa kilometry w bok od kanału.
Jakiś Hindus wpakował się na pokład Pacyfisty, i siedząc komicznie w kucki na piętach,
powiosłował bocznicą kanałową wprost do owego rest house. Inny boy pognał rowerem po
owoce. Wrócił za godzinę zziajany jak nieboskie stworzenie, a pot płynie mu ciurkiem po
twarzy. Z tyłu na bagażniku leżała w woreczku smutna marmolada z utłuczonych na miazgę
bananów.
Dom nasz tonie w, starym, cienistym, mangowym sadzie. Bardzo wątpię, czy którykolwiek z
ludzi kosztował te owoce. Cały sad bowiem okupowany jest przez małpy. Zadomowiły się tu
widocznie od dawna i traktują go jak swoją wyłączną własność. Kiedyśmy przyjechali, było
parę minut po zachodzie słońca. Wszystkie małpy układały się już spać. Nie było ani jednej.
Nie wiedziałem nawet o ich tutaj obecności. Siedziały sobie w mangowych koronach.
Zobaczyłem je dopiero wtedy, gdy nasz dozorca specjalnie zmienionym głosem zawołał:
— Kań, kań, kań!
Wówczas, jak za dotknięciem różdżki, ze wszystkich drzew zaczęły się sypać małpy i
małpiszony, duże i najmniejsze, a wszystkie razem pędziły do jego stóp.
Nazajutrz dobiliśmy wreszcie do Delhi, a właściwie do jego przedmieść. Złożywszy kajak i
rzeczy w jakiejś chałupie, udajemy się tongą szukać pałacu księcia Bahawalpuru. Pałac okazał
się ładną willą z iście królewskim wyposażeniem.
Rozgościliśmy się w nim jak w domu. Ze strachem myślę o ewentualności równoczesnego
przyjazdu nawaba. Gdzież byśmy się podzieli wówczas w tym typowo kolonialnym mieście?
Tu każdy Europejczyk musi być krezusem albo snobem imitującym krezusa.
Tymczasem trzeba się energicznie zabierać do organizacji transportu Pacyfisty. Musi być
jeszcze dzisiaj przerzucony z kanału na rzekę Ganges.
Ktoś mądrze doradził udać się w tej sprawie do Urzędu Wodnego, oni mają samochody —
przewiozą.
Wyjątkowo żywy Anglik chętnie się godzi nam dopomóc. Za godzinę ma przysłać wóz.
Tymczasem gnamy na pocztę po odbiór korespondencji. Wszakże blisko pół roku jesteśmy
odcięci od świata. Z pierwszym listem wrócą troski, tęsknoty, niepokoje.
Listów, niewiele, pewno poginęły, ale wśród normalnych, dużych kopert wręczają nam jedną
małą, z napisem: Telegram.
Serce zabiło mocniej. Cóż to znaczy? Coś się stało...
Drżącą ręką rozrywam kopertę.
„Matka śmiertelnie chora, wracaj — siostra”
Milcząc podsunąłem depeszę Pimpie. Spojrzeliśmy sobie w oczy. Co robić?
Za godzinę przyjdzie wóz, żeby przewieźć naszego Pacyfistę na Ganges. Otworzy się droga na
wschód. Za godzinę staniemy na progu nowego etapu naszej cudownej wędrówki. Nic już nie
stanie na przeszkodzie, bo odtąd popłyniemy z prądem. Najgorsze leży już poza nami,
pokonane... i oto ta depesza... Co robić?...
Ramiona opadły. Szkoda słów. Innej rady nie ma. Wracamy.
— Musisz odwołać wóz — mówi Pimpa. „Odwołać wóz” to jakby odwrócić los, obrócić
wniwecz tyle wysiłków, tyle marzeń.
— Chodź — mówię do Pimpy, biorąc ją za rękę — chodź! Musimy się pożegnać z Pacyfistą.