ROZPRAWY I ARTYKULY DOE pis. ep 10.1 768VONOMASTE. 6 -MALGORZATA RUTKIEWICZ-ANCZEWSKA noms LXV, 2017 Uniwersytet im. Adama Mickiewieza w Poznaniu PLISSN OO NAZWY WEASNE JAKO PRZEDMIOT BADAN NEURONAUK, Slowa tematyezne: naawy wlasne, nazny’ pospolite, podwjna dyseejaja, anomia, neuron: ‘ka, leksykon mentalny, paradoks Baker’ Baker Neuronauka zajmuje sig badaniem specyfiki rézmych zjawisk z uwzglednieniem wiedzy 0 mézgu, 0 jego budowie i funkcjonowaniu. Jest rodzaiem dyscypli: nny naukowej', ktéra lokowaé nalezy na pograniezu wielu dziedzin, m.in.: me- dycyny, biologii, chemii, fizyki, informatyki, psychologii, lingwistyki, Jej cel stanowi lgczenie wiedzy z rSznych wymienionych obszaréw w celu lepszego poznania mézgu (Wojnar, 2007, s. 44). Szezegdine miejsce w tych badaniach zajmuja nazwy wlasne jako leksemy z wielu wzaled6w réze od nazw pospoli- tych, wyjatkowe w pordwnaniu z nimi, Na te réénice wskazywali juz dawniej fi- lozofowie. jezykomawey, onomasei (m.in.: Frege, 1892/2014; Mill, 1843/1962: Searle, 1971). Podstawa dyferencjacji: nazwa pospolita — nazwa wlasna bylo wowezas przede wszystkim posiadanie zaczenia lub jego brak. Badacze pod- kreoslali, 20 struktura nazwy wlasne} nie porwala na orzekanic 0 wlasnosciach denotatu, a ponadto ona sama c7gsto podlega odmiennym regulom gramatye7- nym i najezeScie| nie dotyezy je} mozliwosé translacji, Badacze wskazywali rownie#.na entropig informacyjna oniméw, ich waska denotacje przy szerokig} konotacji, wynikaiace} z wyjatkowo obszeme} wiedzy 0 referencie (Rutkiewiez- Hanezewska, 2016, s. 35-36). Pod waledem leksykalnym nazwy wlasie réznig od pospolitych wlasnosci gramatyczme w zakresie kategorii rodzaju (Peressotti i in., 2003, s, 88), Trzeba tez wspomnieé o ich odrebnych cechach fieksyjnych i skladniowych (Cieslikowa, 1994, s, 193-199), Nazwy wlasne staly’ sie przedmiotem badai neuronauk z. powodu proble- ‘m6. jakie sprawia ich preywolywanie, slowem — trudnosei z przypominaniem sobie, czyli niesymetryezna w pordwnaniu z nazvami pospolitymi sprawnosé " Wig) informacji na temat zaaczenia dobre utrwalonej jw w veusie hybrydy neuron ‘najdzie Caytelnik na stomach: hnps:pl. wikipedia.org wiki Neutonauka; www.sjp pwn pl stoio8 MALGORZATA RUTKIEWICZ-HANCZEWSKA aktualizowania, Trudnosei te zauwazono w os6b z-detficytami jezykowymi, ktore ujawniaja sig na skutek uszkodzenia mézgu, w afazji (Semenza, 1997, s. 116, Rutkiewicz-Hanezewska, 2016), Ten sam wzorzee zaobserwowano wsréd funk- ji oszezgdzonych i zaburzonych. W literaturze przedmiotu licznicjsze doniesic- nia dotyeza opiséw utracone} umiejetnosei aktualizowania rzeczownikéw wlas- nych (ckspresja werbalna) niz zachowanej sprawnosci ich wyszukiwania, Jesti chodzi 0 zdolnos ich rozimienia, to lice doniesienia dotyeza wybisrezexo oszezedzania nazw wlasnych w preeciwieistwie do rzadko opisywane} selek- tywne) utraty te} zdolnosci (Peressotti i in, 2003, s, 89: Ruthiewiez-Hanezewska, 2016, 8. 147-160) Zaréwno kognitywisei, neuropsychologowie, jak i lingwisei, nadal nic sa ww stanie jednoznaczie okreslié przyczyn trudniejszego przypominania sobie nazw wlasnych. Nie zmienia to jednak faktu, 2 wysilki prowadzace do wy- jasnicnia tego fonomenn ujawniaja coraz wigce| informagji na temat specyfiki propriow WYIATKOWY STATUS NAZW WLASNYCH Dris juz wiemy, #e problemy z przypominaniem rzeczownikéw wlasnych w: stepua nie tyIko u chorych z deficytami neurologicznymi (na skutek udaru, ura- ‘au czy choroby neurozwyrodnieniowe)), lecz takZe u os6b zdrowych. Badania x udzialem ostatnie} grupy pokazuja, 2 rzeczowniki wlasne w. pordwnaniu 7. innymi typami informagji sa trudniejsze do uczenia sie (Cohen, 1990; Fogler, James 2007, s. 201; Valentine, Brennen, Bredart, 1996), Q AN | “ @ O=-O=0 -@=- = Soe bs som oo ites Schemat wyscukiwania to2samych strkturalnie nazw wlasnych i pospolitych (paradoks Piekarza i piekarza), por. Coben, 1990, MeWeeny iin. 1987NAZWY WLASNE JAKO PRZEDMIOTBADAN NEURONAUK 99 Ta trudnosé dotyery rownic? nazw wlasnych o identyemej postaci formalin exylinazw odapelatywnych odzawodowych typu Kowalezy Bedharz, 0G, Cohen nazwala ,paradoksem Piekarza i pickarzai (1990, s. 288, 293; MeWeeny i in 1987, s. 144-145), Latwie} bowiem nauezyé sig nazwy zawodu dane} osoby niz nazwiska je praysluguigcego (Pickarz), nawetjeslijego postaé formalnajest to7- sama x okresleniem zawodu (piekarz). Jak ilutraje ry'sunek, aktywacja nazwiska Piekarz wiaze sig ze webudzeniem polgczeit z jedng konkretng osoba; aktywaeji zawodu piekarz towarzyszy z kolei pobudzenie licanych wezlow, 2 Ktérymi jest ona jednoczesnie polaczona, np. 7 rzeczownikami chleb “wyrdb pickarza’ czy piekarnia ‘micjsce pracy pickarza’ (Cohen, 1990, s. 293-295) Opisany paradoks ujawnia zarazem odrgbnosé procesu uezenia sig nazw wlas- ych i pospolitych, Podobnie podwajna dysoejaeja potwierdza rozdzielnose pro- ceséw wyszukiwania tych diwu Klas lekseméw ze slownika umyslowego (Robson ‘in.,2004,s, 917; Semenza, 2006, s 890, 2009, s. 347). Obie Seiezki jednozmace- nie wskazuja, Ze wymicnione procesy zachodza trudniej zawsze w odnicsieniu do nnazw wlastych, Taki odzaj probleméw uwidaczniaja badania 2 udzialem zarow- no os6b mlodych, jak i starszych (lames, 2004; James iin., 2012). ‘Na podstawie eksperyment6w wiemy toz, Ze sam proces sukania nazw wlas- aych u osdb zdrowych odbywa sig dluzejniz to samo zadanie dotyezace przypo- ‘minania naz pospolitych (Bonin i in., 2008, s, 142; Festini i in, 2013, s. 6 Tzaute, Bonin, 2006). Charakterystvezne jest to, Ze przypominanie rzeez0wni ow wlasnych okazuje sig trudniejsze w pordwnaniu z wydobywaniem wiedzy zastepe7e) na temat biografi ich referentow (Izaute, Bonin, 2006, s. 400) Ponadto proces wysukiwania nazwisk wigze sig 2 wighs7a liczbq pomylek © charakterze fonologicenym (Hanley, 2011, s. 616). Zjawisku przypominania naw wlasnych w pordwnaniu 2 nazwami pospolitymi czpSciej towaraszy syn- drom ..mam to na kosicu jezyka” (syndrom TOT), ezyli wrazenie, 2e za chwile dana nazwa zostanie wyszakana, poniewaz szukajgey odezuwa czesciowy dostop do slownika mentalnego w postaci np. wiedzy 0 pierwszgjliterze danego na: ska ezy jego dlugosi (Fogler, James 2007, s, 201; Hanley, 2014, s, 50; Hanley Chapman, 2008, s. 156). Te bledy pojawiaja sip rowniez podezas sukania nazw pospolitych, locz tych mnie} populamych, mnie| zanych (Hanley, Chapman, 2008, s. 156). Nie zmicnia to faktu, Z0 w grupic rzeczownikow wlasnych i pos- politych o takim samym stopniu upowszechnienia zdecydowanie wigee} bledéw {ypu mam to na koji jezvka” dotyezy rzeczovsnikéw wlasnych (Hanley, 2011 s. 614). Zdaniem badaczy bledy te wynikaja z arbitralnego charakteru polgczei neuronalnych odpowiadajacych za dostep do nazw wlasnych ‘Nomina propria w przeciwieistwie do nazwv pospolitych sq wyjatkowo wrar- liwe na efekt wieku, co omacra, 2 w proces fizjologicenego starzenia sig trze~ ba wpisaé deficyty w zakresie ich przypominania. Wedlug C. Semenzy (2009