Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng

nghÖ ViÖt - §øc

Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 123
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt

Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt

Ph©n lo¹i, tÝnh chÊt vµ cÊu t¹o tinh thÓ cña kim lo¹i
Ph©n lo¹i
Kim lo¹i lµ c¸c vËt liÖu c¬ b¶n quan träng nhÊt cña tr¸i ®Êt. Chóng ®-
îc ph©n biÖt gi÷a kim lo¹i nÆng vµ kim lo¹i nhÑ. Trong nhãm kim lo¹i
nÆng cã thÓ s¾p xÕp theo nhiÖt ®é nãng ch¶y.

Kim lo¹i
Kim lo¹i Kim lo¹i nÆng
nhÑ
Tû träng < 4,5g /cm3 > 4,5g /cm3
NhiÖt ®é nãng Tíi 500 1000 tíi Trªn 2000
ch¶y (0C) 2000
Nh«m Ch× §ång M«lip®en
Titan ThiÕc Mangan Tantal
Magiª KÏm Niken Wolfram
S¾t
Cr«m

C¸c tÝnh chÊt

DÊu hiÖu râ nhÊt cña kim lo¹i lµ ®é bãng. C¸c tÝnh chÊt kh¸c cã thÓ
miªu t¶ nh sau:
1. ë tr¹ng th¸i r¾n (liªn kÕt) còng nh ë tr¹ng th¸i láng kim lo¹i cã kh¶
n¨ng dÉn ®iÖn vµ nhiÖt cao.
2. Kim lo¹i thêng cã xu híng ®«ng ®Æc ®Ó c¸c h¹t cÊu t¹o liªn kÕt
liÒn s¸t bªn nhau ®Õn møc cã thÓ. NÕu ta tëng tîng c¸c h¹t cÊu
t¹o nh nh÷ng viªn bi th× kim lo¹i cã khuynh híng trë thµnh gãi bi
chÆt nhÊt. TÝnh liªn kÕt nµy ®îc t¹o nªn nhê c¸c lùc hót gi÷a c¸c
viªn bi. Ngêi ta gäi nã lµ liªn kÕt kim lo¹i.
3. Kim lo¹i cã kh¶ n¨ng biÕn d¹ng vµ ®é bÒn tèt.

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 124
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt

nguyªn
tö kim

Lùc liªn kÕt (m« M« h×nh liªn kÕt kim lo¹i

CÊu t¹o tinh thÓ
Bé phËn cÊu t¹o chÝnh cña nhiÒu kim lo¹i, kÓ c¶ s¾t, cã bÒ ngoµi
h×nh khèi vu«ng. C¸c nguyªn tö kim lo¹i ®øng ë c¸c ®iÓm gãc.

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 125
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt
Sù h×nh thµnh tinh thÓ vµ biÓu ®å tr¹ng th¸i
Trong qu¸ tr×nh ®«ng ®Æc cña mét chÊt nãng ch¶y sÏ h×nh thµnh tr-
íc hÕt c¸c mÇm tinh thÓ. T¹i c¸c mÇm nµy c¸c tinh thÓ míi tiÕp tôc ®-
îc tinh thÓ ho¸ trong qu¸ tr×nh lµm nguéi tiÕp theo. C¸c h¹t t¨ng lªn.
Trong khu vùc bÞ giíi h¹n cña chÊt nãng ch¶y c¸c h¹t va ch¹m vµo nhau
khi t¨ng tiÕp lªn. Qua ®ã h×nh thµnh giíi h¹n h¹t. Tæng thÓ cña c¸c
h¹t cïng víi giíi h¹n h¹t cña chóng ®îc gäi lµ cÊu tróc.

CÊu t¹o cña mét cÊu tróc

Trong qu¸ tr×nh ®«ng ®Æc c¸c nguyªn tö sinh nhiÖt kÕt tinh. Bëi vËy trong thêi
gian nµy nhiÖt ®é kh«ng gi¶m; mét ®iÓm dõng hoÆc v¹ch dõng ®îc xuÊt hiÖn.
§iÒu nµy ®îc chØ ra bëi sù ph©n tÝch nhiÖt trong ®êng cong lµm nguéi. §èi víi
s¾t, c¸c sù chuyÓn ho¸ tiÕp theo cña m¹ng cßn tiÕp diÔn c¶ díi ®iÓm ®«ng
®Æc. Khèi lËp ph¬ng thÓ t©m (krz) cña s¾t delta (ð) sÏ chuyÓn díi 1392 0C tríc
tiªn sang . Khèi lËp ph¬ng thÓ diÖn t©m khèi lËp ph¬ng thÓ diÖn t©m- khèi (kfz)
cña s¾t gamma (). Díi 9110C chØ cßn cã s¾t alpha (œ) thÓ trung t©m kh«ng
gian - khèi (krz). §êng cong lµm m¸t cã mét ®iÓm dõng kh¸c ë 768 0C, t¹i ®©y
c¸c tÝnh chÊt nam ch©m tù thay ®æi. S¾t cã tõ tÝnh chØ khi nhiÖt ®é díi 768
0
C. Khi nung nãng, c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ xuÊt hiÖn theo thø tù ngîc l¹i. §¹i lîng
m¹ng g, nghÜa lµ chiÒu dµi c¹nh cña khèi lËp ph¬ng, ®èi víi s¾t gamma () (kfz)
lµ 3,64.10-7 mm vµ ®èi víi s¾t alpha () (krz) lµ 2,86.10-7, lµ kho¶ng 0,0000003
mm. ViÖc chuyÓn ho¸ mét d¹ng m¹ng sang d¹ng kh¸c x¶y ra do nguyªn tö dÞch
chuyÓn (khuyÕch t¸n)

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 126
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt

§êng cong
thêi lµm m¸t cña
s¾t rßng

thêi

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 127
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt
RÊt Ýt dïng s¾t tinh khiÕt trong kü thuËt hµn. B»ng c¸ch bæ sung cacbon (C)
Mangan (Mn) vµ c¸c nguyªn tè kh¸c th× sÏ cã vËt liÖu thÐp. Mét phÇn lín cña c¸c
nguyªn tè bæ sung ë mét lîng nhÊt ®Þnh (chÊt hîp kim) hoµ tan trong s¾t vµ t¹o
víi s¾t c¸c tinh thÓ hçn hîp. Tuú theo kÝch cì mµ c¸c nguyªn tè nµy cã chç trong
kh«ng gian m¹ng nh lµ nguyªn tö xen kÏ hoÆc ë c¸c vÞ trÝ tù do trong m¹ng nh lµ
c¸c nguyªn tö thay ®æi. C¸c bon t¹o víi s¾t c¸c m¹ng tån hçn hîp, Mangan t¹o c¸c
m¹ng thay ®æi hçn hîp . NÕu xuÊt hiÖn nhiÒu lo¹i m¹ng kh¸c nhau t¸ch rêi do giíi
h¹n h¹t vµ ®øng c¹nh nhau th× gäi ®ã lµ c¸c giai ®o¹n (pha).
C¸c nguyªn tè ®îc bæ sung mét lîng nhÊt ®Þnh cã thÓ dÉn tíi c¸c phÇn cÊu tróc
kh«ng hoµ tan trong s¾t. Chóng cã thÓ t¹o nªn mét liªn kÕt ho¸ häc vµ mét m¹ng
tinh thÓ riªng. Phæ biÕn lµ liªn kÕt ho¸ häc chøa 6,7% cacbon, Fe 3C. Mét liªn kÕt
xuÊt hiÖn trong mét hîp kim nh vËy ®îc ký hiÖu lµ kim lo¹i gi÷a. Ngay c¶ mangan
vµ lu huúnh hay silic vµ «xy t¹o c¸c pha kh«ng hoµ tan trong s¾t: mangansunfrid,
silicdioxit. Còng cã c¸c pha gi÷a c¸c kim lo¹i thÓ hiÖn c¸c t¹p chÊt phi kim. NÕu
chóng xuÊt hiÖn thêng xuyªn th× ®îc gäi lµ c¸c vïng t¹p chÊt. Trong trêng hîp
®¬n gi¶n nhÊt ph©n biÖt hai lo¹i cÊu tróc:
1. C¸c chÊt ë thÓ r¾n hoµ tan hoµn toµn. Chóng t¹o nªn c¸c tinh thÓ hçn hîp vµ
cho mét cÊu tróc ®ång thÓ cïng lo¹i;
Kh¶ n¨ng hoµ tan gi¶m khi nhiÖt ®é gi¶m. §iÒu nµy dÉn tíi viÖc t¸ch c¸c thµnh
phÇn hoµ tan. Mét d¹ng t¸ch ®Æc biÖt thÓ hiÖn "tuæi" cña thÐp. Giíi h¹n hoµ tan
cã thÓ t¸ch c¸c nguyªn tö nit¬ vµ / hoÆc c¸c nguyªn tö c¸cbon trong cÊu tróc mét
c¸ch kh«ng thuËn lîi lµm cho thÐp vì ra, nghÜa lµ "l·o ho¸".

c¸c tinh thÓ hçn hîp,

2. Kh«ng thÓ hoµ tan c¸c chÊt ë thÓ r¾n vµo nhau. Chóng t¹o nªn c¸c pha
t¸ch biÖt vµ cho mét cÊu tróc dÞ thÓ kh«ng cïng lo¹i.
perlit ferrit Silicat sunphat mangan

100 m 100 m
CÊu tróc nh×n díi kÝnh hiÓn vi

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 128
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt
Trêng hîp thø nhÊt cÊu tróc nh×n díi kÝnh hiÓn vi lµ cïng lo¹i vµ ®Òu, c¸c
h¹t xuÊt hiÖn kh«ng cã sù kh¸c biÖt vÒ dÊu hiÖu. Trêng hîp thø hai ta thÊy
c¸c h¹t kh¸c nhau.
Tõ c¸c lý do ®¬n gi¶n nµy mµ cÇn miªu t¶ hÖ thèng dÞ thÓ cña 2 chÊt trªn
vÝ dô ®«ng ®Æc cña hçn hîp muèi - níc ®Ó quan s¸t c¶ hai hÖ thèng.
CÊu tróc ®«ng ®Æc dÞ thÓ

v¹ch
NhiÖt ®é

v¹ch

thêi 100% H2O

67% H2O
82% H2O 0% H2O
100%
0% muèi 18% muèi 33% muèi

B»ng c¸ch bæ sung muèi, ®iÓm ®«ng ®Æc cña níc gi¶m xuèng
(®iÓm ®ãng b¨ng). NÕu hçn hîp níc - muèi nhÊt ®Þnh ®«ng ®Æc khi
tiÕp tôc lµm l¹nh th× c¸c tinh thÓ ®¸ lÇn luît tù t¸ch vµo chÊt láng
(nãng ch¶y cuèi) vµ trë nªn mÆn. Qua ®ã tr×nh tù ®«ng ®Æc diÔn
ra míi khi nhiÖt ®é h¹.
S¬ ®å nµy cho thÊy c¸c v¹ch ®«ng ®Æc nghiªng kh«ng cã c¸c v¹ch
dõng(®êng cong 2. Ngêi ta quan s¸t m« h×nh ë phÝa muèi còng nhËn
®îc sù gi¶i thÝch t¬ng tù
NÕu liªn kÕt c¸c ®iÓm cña hçn hîp muèi- níc kh¸c nhau qua c¸c v¹ch
th× chóng sÏ tù c¾t t¹i ®ã, t¹i n¬i ®ã kh«ng thÓ t¸ch thµnh phÇn hîp
chÊt nµy (níc) nh thµnh phÇn hîp chÊt kh¸c (muèi) mµ c¶ hai kÕt tinh
víi nhau ®ång thêi. T¹i ®©y xuÊt hiÖn thÓ cïng tÝnh (tiÕng hy l¹p-
CÊu tróc ®Ñp).
Trung t©m HwC
Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 129
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt
C¸c ®êng cong lµm l¹nh riªng lÎ xuÊt hiÖn ë mçi thµnh phÇn hîp kim -
thÓ cïng tÝnh lµ ngo¹i lÖ - tiÕp theo c¸c ®êng cong lµm l¹nh nghiªng
ph¸t triÓn trong cÊu tróc tíi mét v¹ch dõng.
§êng ranh giíi gi÷a nãng ch¶y vµ tinh thÓ + nãng ch¶y cßn l¹i gäi lµ
v¹ch láng, ®êng ranh giíi lµm ch¾c cÊu tróc gäi lµ v¹ch ch¾c.

CÊu tróc ®«ng ®Æc ®ång thÓ

nãng

láng
NhiÖt

v¹ch láng
®é

v¹ch r¾n
láng/r¾
tinh thÓ/
h¹t

h¹t cÊu
tróc

thêi gian 100% ®ång

®ång
60% ®ång 0%

C¸c thµnh phÇn hîp chÊt cã thÓ hoµ tan trong m¹ng díi tÊt c¶ c¸c tû lÖ
hçn hîp cho biÕt tû lÖ ®· thÓ hiÖn trong h×nh vÏ. ChØ cã c¸c ®êng
cong (1) vµ (3) cã ®iÓm dõng næi bËt, c¸c ®êng cong nµy t¸i t¹o qu¸
tr×nh ®«ng ®Æc cña c¸c thµnh phÇn rßng thÝch hîp.
Khi cho hîp kim, c¸c thµnh phÇn nãng ch¶y cao h¬n sÏ ®«ng ®Æc tr-
íc. ChØ cã c¸c phÇn nhá cña thµnh phÇn hîp chÊt liªn kÕt (®êng cong
(2) ®o¹n nãng ch¶y + tinh thÓ hçn hîp). Qua ®©y c¸c nãng ch¶y cßn
l¹i cña c¸c thµnh phÇn nãng ch¶y cao h¬n bÞ mÊt ®i, sù ®«ng ®Æc
tiÕp theo bÞ dÞch chuyÓn tíi nhiÖt ®é thÊp h¬n. Qu¸ tr×nh tõng giai
Trung t©m HwC
Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Trung t©m §µo t¹o vµ ChuyÓn giao C«ng
nghÖ ViÖt - §øc
Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¸nh gi¸ viªn WT
Trang 130
hµn bËc 1
2.4 Hîp kim vµ tr¹ng th¸i liªn kÕt
®o¹n nµy chØ ra ®êng nghiªng xuèng kh«ng cã v¹ch dõng trong ®-
êng (2). Cïng víi viÖc tiÕp tôc lµm l¹nh c¸c nãng ch¶y cßn l¹i bÞ tiªu
s¹ch nÕu c¸c tinh thÓ hçn hîp ®· ®¹t ®îc nång ®é nãng ch¶y ban
®Çu.
V¹ch ranh giíi phÝa trªn (nãng ch¶y mét phÝa, c¸c tinh thÓ + nãng ch¶y cßn l¹i phÝa kh¸c) ®îc gäi lµ v¹ch láng, v¹ch phÝa
díi (c¸c tinh thÓ + nãng ch¶y cßn l¹i mét phÝa, c¸c tinh thÓ phÝa kh¸c ) gäi lµ v¹ch ch¾c.
CÊu tróc dÞ thÓ CÊu tróc ®ång thÓ
ë cÊu tróc dÞ thÓ xuÊt hiÖn 2 VÒ mÆt quan s¸t cÊu tróc ®ång
phÇn cÊu tróc kh¸c lo¹i. §©y lµ thÓ h×nh thµnh tõ c¸c h¹t cïng
®Æc trng cña tÊt c¶ c¸c thÐp lo¹i vµ cïng h×nh d¹ng. CÊu tróc
kh«ng hîp kim vµ hîp kim thÊp ®ång thÓ lµ quy t¾c cho thÐp
ferrit rßng vµ thÐp austenit rßng.

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
Hîp kim vµ c¸c s¬ ®å giai ®o¹n

¶nh hëng cña thµnh phÇn c¸cbon 0,8% ®Õn c¸c qu¸
tr×nh nãng ch¶y vµ ®«ng ®Æc cña thÐp
Muèi lµm h¹ thÊp ®iÓm ®«ng ®Æc còng nh nãng ch¶y cña níc (xem trang
1.2.3.4).
¸p dông hiÖn tîng nµy ®Ó lµm tan b¨ng tuyÕt trong mïa ®«ng. Víi c¸ch t-
¬ng tù, c¸cbon lµm h¹ thÊp ®iÓm nãng ch¶y còng nh ®iÓm ®«ng ®Æc
cña s¾t tinh khiÕt. Khi nãng ch¶y c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ diÔn ra theo
trËt tù ngîc l¹i víi ®«ng ®Æc.

v¹ch

v¹ch
NhiÖt ®é

ferrit ferrit + perlit perlit perlit + zementit

§å thÞ s¾t - c¸cbon Ph¸t triÓn m¹ng cho 0,6%
c¸cbon
(thÓ hiÖn ®¬n gi¶n ho¸ kh«ng cã vïng  vµ )
NÕu ta cho thªm vµo s¾t tinh khiÕt ë d¹ng láng 0,6% c¸cbon th× nhiÖt ®é ®«ng
®Æc cña khèi nãng ch¶y gi¶m xuèng. C¸c tinh thÓ ®Çu tiªn ®îc h×nh thµnh ë
nhiÖt ®é díi 1528 0C. C¸c tinh thÓ nµy h×nh thµnh chñ yÕu tõ s¾t vµ chøa rÊt Ýt
c¸c bon (1). PhÇn nãng ch¶y cßn l¹i lµm mÊt s¾t, nghÜa lµ nã sÏ nhiÒu c¸cbon
h¬n. Do ®ã bíc ®«ng ®Æc tiÕp theo diÔn ra ë nhiÖt ®é thÊp h¬n n÷a.
Tr×nh tù kÕt tinh tiÕp tôc cho ®Õn khi hÕt phÇn nãng ch¶y cßn l¹i (2). C¸c hîp
kim nµy cã mét kho¶ng thêi gian ®«ng ®Æc.
Trong phÇn nãng ch¶y ®· ®«ng ®Æc cã c¸c tinh thÓ s¾t kÌm theo nguyªn tö
c¸cbon (tinh thÓ hçn hîp). Nguyªn tö c¸cbon nhá tíi møc cã thÓ t×m ®îc mét vÞ
trÝ trong m¹ng tËp trung khèi thÓ diÖn cña austenit. Austenit cã thÓ thu nhËn tèi
®a 2,06% cacbon, tuy nhiªn chØ ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao. NghÜa lµ mét
nguyªn tö c¸cbon chøa ®Õn 49 nguyªn tö s¾t.
V× nhiÖt ®é ®«ng ®Æc gi¶m khi lîng c¸cbon t¨ng (v¹ch láng) nªn kÕt thóc ®«ng
®Æc còng bÞ dÞch chuyÓn tíi nhiÖt ®é thÊp h¬n (v¹ch r¾n). Kh¼ng ®Þnh nµy
cóng cã gi¸ trÞ ®èi víi ph¹m vi thÐp kÕt thóc ë 2,06% cacbon (3). Cµng t¨ng lµm
l¹nh th× kÝch thíc cña m¹ng austenit cµng nhá ®i. Kkh¶ n¨ng hoµ tan Cacbon
gi¶m cïng víi viÖc gi¶m nhiÖt ®é.
Trung t©m HwC
Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
Trong khi m¹ng s¾t Gamma (tËp trung khèi thÓ diÖn) chuyÓn vµo m¹ng s¾t alpha
(tËp trung khèi thÓ t©m) ®èi víi s¾t tinh khiÕt ë 911 0C th× nhiÖt ®é chuyÓn ho¸
(4) ë thÐp cã chøa cacbon bÞ dÞch chuyÓn thÊp h¬n. §iÒu nµy còng ®óng víi lîng
cacbon lªn tíi 0,8%.

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
¶nh hëng cña c¸cbon tíi c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn
ho¸
Lµm l¹nh chËm th× cïng víi lîng cacbon t¨ng tíi 0,8%, nhiÖt ®é biÕn ®æi tõ
austenit sang ferrit gi¶m tõ 911 0C xuèng 723 0C. NÕu c¸c ®iÓm chuyÓn ho¸ cña
c¸c hîp chÊt cacbon riªng lÎ ®îc liªn kÕt víi nhau th× h×nh thµnh mét v¹ch (v¹ch
GOS). Khi h¹ thÊp v¹ch A3 nµy (vÞ trÝ (4)) th× mét vµi vïng austenit chuyÓn ho¸
thµnh ferrit. V× ferrit chØ cã thÓ tiÕp nhËn tíi 0,02% cacbon nªn tríc ®ã ph¶i di
chuyÓn (khuyÕch t¸n) cacbon trong austenit. C¸c bon khuyÕch t¸n rÊt nhÑ tõ c¸c
vïng nhiÒu silÝc sang vïng nhiÒu mangan Bëi vËy tríc tiªn c¸c vïng austenit giµu
silic lµm nãng c¸cbon cho tíi khi cã thÓ chuyÓn ho¸ austnit (tËp trung khèi thÓ
diÖn) sang ferit (tËp trung khèi thÓ t©m). Qua ®ã austenit cßn l¹i trë nªn nhiÒu
cacbon h¬n, nã ®Èy nhiÖt ®é chuyÓn ho¸ xuèng gi¸ trÞ thÊp h¬n. C¸c ferit ®Çu
tiªn xuÊt hiÖn ë c¸c vÞ trÝ nhiÒu nh ranh giíi h¹t, c¸c liªn kÕt vµ c¸c biÕn ®æi
mao m¹ch.
TiÕp tôc lµm l¹nh th× phÇn ferrit ngµy cµng réng h¬n, lîng cacbon cña austenit
cßn l¹i gi¶m. Qóa tr×nh giai ®o¹n nµy kÐo dµi sao cho lîng cacbon cña austenit
cßn l¹i cao tíi møc nã t¹o kh¶ n¨ng t¹o nªn s¾t cacbua (Fe 3C)- mét liªn kÕt liªn kim
lo¹i cña s¾t víi 6,7 % thµnh phÇn cacbon (vÞ trÝ 5).
Trong chuyÓn ho¸ nhanh austenit nhiÒu cacbon ®øng c¹nh nhau kÕt tinh thµnh
cacbua s¾t vµ austenit Ýt cacbon bªn c¹nh thµnh ferrit. Perlit xäc xuÊt hiÖn (vÞ
trÝ 6) vµ thËm chÝ sau khi h¹ thÊp v¹ch A1 (v¹ch PSK).
Tæng kÕt
Khi lµm l¹nh mét phÇn nãng ch¶y cña thÐp th× nã ®«ng ®Æc dÇn dÇn tõ v¹ch
láng ®Õn v¹ch r¾n. Vïng díi v¹ch láng t¹o c¸c tinh thÓ hçn hîp  tËp trung khèi thÓ
t©m, austenit
Sau khi h¹ thÊp v¹ch A3 c¸c tinh thÓ hçn hîp  h×nh thµnh tõ c¸c tinh thÓ hçn hîp 
Vïng nµy chøa c¶ hai lo¹i tinh thÓ hçn hîp. Ngay khi h¹ v¹ch A 1 (7230 C) th× thÓ
perlit h×nh thµnh tõ austenit chøa tíi 0,8 % c¸cbon. Vïng díi v¹ch A1 chøa c¸c cÊu
tróc dÞ thÓ ferit (tinh thÓ hçn hîp )
+ Perlit (thÓ cïng tÝch)
Lu ý
Thµnh phÇn c¸cbon cña nãng ch¶y ban ®Çu cµng cao th× nhiÖt ®é chuyÓn ho¸
tõ austenit sang ferrit cµng dÞch chuyÓn víi gi¸ trÞ thÊp (sang ph¶i trªn ®å thÞ)
vµ cµng nhiÒu austenit ®¹t ®¬c thµnh phÇn c¸cbon 0,8%.
Bëi vËy thµnh phÇn thµnh c¸cbon cña nãng ch¶y cµng cao th× cÊu tróc cuèi (vÞ
trÝ 6) cµng cã nhiÒu diÖn tÝch perlit (t¨ng tõ tr¸i sang ph¶i )
BÇi tËp
Tû lÖ cña ferrit so víi perlit khi thµnh phÇn c¸cbon cña nãng ch¶y 0,4% lµ bao
nhiªu?
§«ng ®Æc thÐp x©y dùng víi 0,2% c¸cbon (vÝ dô)
Khi lµm l¹nh, c¸c tinh thÓ austenit ®Çu tiªn ®«ng ®Æc tõ phÇn nãng ch¶y díi
kho¶ng 1530 oC (v¹ch láng), c¸c tinh thÓ nµy chøa 0,2% c¸cbon. B¾t ®Çu tõ 1490
0
C toµn bé phÇn nãng ch¶y ®«ng ®Æc thµnh v« sè c¸c h¹t bÒ mÆt ph¼ng.
Austenit tËp trung khèi thÓ diÖn h×nh thµnh tõ c¸c tinh thÓ hçn hîp cã chøa 0,2%
c¸cbon nh lµ c¸c nguyªn tö l¹ ®i kÌm.
C¸c tinh thÓ hçn hîp  æn ®Þnh cho tíi kho¶ng 840 oC. Díi nhiÖt ®é nµy v¹ch A 3
bÞ h¹ xuèng. Tõ giíi h¹n nµy c¸c tinh thÓ  trë thµnh α.V× m¹ng α nhá h¬n m¹ng 
nªn tÊt c¶ c¸c nguyªn tö c¸cbon kh«ng thÓ ®i kÌm vµo m¹ng ®îc n÷a. Thay v×

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
0,2% c¸cbon trong c¸c tinh thÓ hçn hîp  th× cã thÓ tèi ®a lµ 0,02% c¸cbon trong
c¸c tinh thÓ α.
Tinh thÓ hçn hîp  tõ c¸c tinh thÓ hçn hîp α ph¶i ®îc khuyÕch t¸n c¸cbon trong
austenit (1/10s). Ngay sau ®ã thùc hiÖn c¬ chÕ → α trong 1 phÇn 10.000 gi©y.
Khi nhiÖt ®é tiÕp tôc gi¶m th× thµnh phÇn c¸cbon cña austenit cßn l¹i còng t¨ng.
NÕu thµnh phÇn c¸cbon lµ 0,8% th× sù t¹o h¹t ferrit bÞ gi¸n ®o¹n vµ ®ång t¸ch
ra ferrit vµ c¸c líp máng zementit-nã ®îc gäi lµ perrlit

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
ChuyÓn ho¸ austenit: perlÝt, giai ®o¹n trung gian, t¹o
martensit
NÕu qu¸ tr×nh lµm l¹nh c¸c nãng ch¶y cña thÐp diÔn ra qóa chËm th× cÊu tróc nµy sÏ ph¸t triÓn
nh ®îc thÓ hiÖn trong ®å thÞ s¾t-c¸cbon. NghÜa lµ c¸c qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n ®Æc biÖt cña
c¸cbon cã ®ñ thêi gian ®Ó tiÕn hµnh hoµn toµn (tr¹ng th¸i c©n b»ng). §iÒu nµy rÊt quan träng v×
kh¶ n¨ng thu nhËn cña c¸cbon trong m¹ng ferrit (tËp trung khèi thÓ t©m) chØ chiÕm 1/100 so víi
m¹ng ferrit (tËp trung khèi thÓ diÖn). NghÜa lµ, c¸cbon ph¶i rêi bá gÇn nh hoµn toµn m¹ng
austenit ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn chuyÓn ho¸ m¹ng austenit tËp trung khèi thÓ diÖn thµnh m¹ng ferrit
tËp trung khèi thÓ t©m. M¹ng trong h×nh vÏ thÓ hiÖn tû lÖ vÞ trÝ ®èi víi c¸cbon.

nguyªn tö
c¸cbon
nguyªn tö
s¾t
Tinh thÓ hçn hîp  Tinh thÓ hçn hîp  (s¾t
tinh khiÕt thuËn tiÖn = s¾t )
NÕu khi lµm l¹nh cã tr¹ng th¸i c©n b»ng th× t¨ng chuyÓn hèa austeni- ferrit, qua
®ã lµm t¨ng austenit cã c¸cbon. NÕu thµnh phÇn C 0,8% ®¹t ®îc th× cã ferrit cã
thÓ h×nh thµnh sau ®ã t¸ch phim zementit vµ ferrit gÇn nh ®ång thêi.
khuyÕc t¸n
c¸cbon
híng ph¸t triÓn tinh
thÓ

T¹o perlit
NÕu lµm l¹nh nhanh h¬n (tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng) th× c¸cbon kh«ng cã kh¶
n¨ng khuyÕch t¸n hoµn toµn tõ m¹ng austenit. Sù chuyÓn ho¸ m¹ng tiÕp theo bÞ
c¶n trë. §iÒu nµy còng t¸c ®éng viÖc h×nh thµnh perlit. Khi t¨ng tèc ®é lµm l¹nh,
®å thÞ c¸cbon-s¾t trë nªn mÐo mã. NghÜa lµ, sù tr×nh bµy b»ng “®å thÞ-
c¸cbon-s¾t” kh«ng cßn ý nghÜa n÷a. Bëi vËy ngêi ta u tiªn ®a thªm vµo trôc-tèc
®é lµm l¹nh ®Ó tÝnh c¶ qu¸ tr×nh lµm l¹nh ®éng lùc khi quan s¸t. NghÜa lµ cÇn
ph¶i so¹n mét s¬ ®å tèc ®é lµm l¹nh – nhiÖt ®é cho mçi thµnh phÇn c¸cbon.
H×nh vÏ díi ®©y cho biÕt c¸c qu¸ tr×nh ®èi víi thÐp cã 0,45% C. Cã thÓ nhËn
thÊy r»ng ë V01 cã kho¶ng c¸ch tr¹ng th¸i c©n b»ng. C¸c phÇn ferrtit vµ perlit ®îc
t¹o t¬ng ®¬ng. Khi t¨ng tèc ®é lµm l¹nh xuÊt hiÖn hiÖn tîng qu¸ l¹nh. ViÖc t¹o
ferrit vµ perlit bÞ ®Èy xuèng nhiÖt ®é thÊp h¬n. PhÇn ferrit t¸ch ngµy cµng nhá
®i cho tíi khi ë VO3 nã chØ xuÊt hiÖn tõng phÇn trªn c¸c ranh giíi. Kh«ng chØ cã
c¸c phÇn khuyÕch t¸n cña c¸cbon tõ m¹ng austenit bÞ c¶n trë mµ ngay trong khi
t¹o perlit c¸c ®êng khuyÕch t¸n cña c¸cbon còng gi¶m ®i. NghÜa lµ cÊc phim nhá
h¬n ®i. Cho ®Õn khi kh«ng thÓ nhËn biÕt c¸c phim riªng lÎ b»ng ®Ìn micr«. KhiV
nhá h¬n Vo (tèc ®é lµm l¹nh tíi h¹n phÝa trªn) xuÊt hiÖn mét cÊu tróc martensit
nãng. Qua ®ã cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng kh«ng cã nguyªn tö c¸cbon nµo cã thÓ
khuyÕch t¸n n÷a, nghÜa lµ c¸cbon ë l¹i nguyªn vÞ trÝ trong m¹ng austenit cò. Tuy
nhiªn m¹ng nµy gËp l¹i vµo m¹ng tËp trung khèi thÓ t©m – m¹ng nµy gi·n m¹nh do
c¸cbon. Qua ®ã ®é bÒn, ®é cøng cña cÊu tróc vµ thËm chÝ trong sù phô thuéc
vµo thµnh phÇn c¸cbon t¨ng lªn. Gi÷a hai cùc trÞ ferrit, perlit vµ cÊu tróc
martensit, ®å thÞ cßn chØ ra sù ph¸t triÓn cÊu tróc n»m “gi÷a”. Nã ®îc gäi lµ
cÊu tróc giai ®o¹n gi÷a. ë Vu ®· ký hiÖu (tåc ®é lµm l¹nh tíi h¹n phÝa díi), c¸cbon
cã thÓ cßn chuyÓn ®éng mét chót khiÕn cho nã cã thÓ t¹o nªn c¸c nguyªn tè ho¸
Trung t©m HwC
Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
häc Fe3C cïng víi c¸c nguyªn tö s¾t. Gi÷a c¸c kim Fe 3C tù t¹o, austenit cßn l¹i Ýt
c¸cbon kÕt tña vµo m¹ng ferrit.

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
 Tèc ®é lµm l¹nh
perlit säc mÞn
(Troostit)
perlit säc mÞn
nhiÖt ®é t¹o (sorbit)
Ph¹m vi

ferrit

t¹o perlit
(P)

NhiÖt
Thµnh phÇn c¸cbon

®é
(%)

NhiÖt
®é
800
723

Trung t©m HwC

Tµi liÖu ®· ®¨ng ký b¶n quyÒn, cÊm t¸i b¶n vµ chuyÓn giao. Vi ph¹m b¶n quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm tríc ph¸p luËt
Hîp kim s¾t - c¸cbon

C¸c ®å thÞ ZTU

Trong bµi gi¶ng tríc ®· miªu t¶ ¶nh hëng chung cña tèc ®é lµm l¹nh
®Õn c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ austenit. CÇn thiÕt ph¶i thÓ hiÖn:
nhiÖt ®é díi sù phô thuéc cña tèc ®é lµm l¹nh.
Trong thùc tÕ ngêi ta sö dông thêi gian nh lµ to¹ ®é vµ nhËn ®îc “®å
thÞ chuyÓn ho¸ thêi gian- nhiÖt ®é” ký hiÖu ng¾n lµ ®å thÞ ZTU.
Trong khi ®å thÞ s¾t-cacbon cã thÓ ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c thµnh
phÇn cacbon cã thÓ, nhng ®ång thêi lµm l¹nh rÊt chËm, trong c©n
b»ng nhiÖt th× ®å thÞ ZTU chØ ¸p dông cho sè Ýt hîp chÊt vËt liÖu
®Æc biÖt nhng ®èi víi tÊt c¶ c¸c tèc ®é lµm l¹nh cã thÓ, nghÜa lµ
kh«ng trong tr¹ng th¸i c©n b»ng nhiÖt. V× thêi gian lµm l¹nh l©u nªn
trôc thêi gian ph©n chia kiÓu logarit.
§èi víi mçi lo¹i thµnh phÇn c¸cbon, ®å thÞ s¾t c¸cbon thÓ hiÖn sù
ngo¹i lÖ cña ®å thÞ ZTU, t¬ng tù tr¹ng th¸i lµm l¹nh rÊt chËm (xem
h×nh vÏ)
NhiÖt
®é

Thêi
gian

Mèi liªn hÖ gi÷a ®å thÞ s¾t-c¸cbon

vµ ®å thÞ chuyÓn ho¸ thêi gian -
nhiÖt ®é (®å thÞ (ZTU)
Ph©n biÖt 2 lo¹i ®å thÞ ZTU
§å thÞ ZTU liªn tôc
¸p dông ®å thÞ ZTU nÕu vËt thö cña nhiÖt ®é austenit ho¸ nhÊt ®Þnh ®îc
lµm l¹nh víi ®iÒu kiÖn lµm l¹nh víi ®iÒu kiÖn lµm l¹nh kh«ng ®æi. Tèc ®é
lµm l¹nh nµy cã thÓ rÊt kh¸c nhau. H×nh 2 cho biÕt ba qu¸ tr×nh lµm l¹nh:
(1) lµm rÊt nhanh
(2) tèc ®é lµm l¹nh trung b×nh
(3) tèc ®é lµm l¹nh rÊt chËm
0

C
80
0
NhiÖt
®é

50
0

Thêi gian
VÝ dô: ®å thÞ ZTU liªn tôc víi c¸c tèc ®é lµm l¹nh kh¸c nhau

§å thÞ ZTU ®¼ng nhiÖt

¸p dông ®å thÞ ZTU nÕu vËt thö nhiÖt ®é austenit nhÊt ®Þnh ®îc ®a
nhanh ë nhiÖt ®é thÊp ®Ó gi÷ l©u ë nhiÖt ®é nµy (= ®¼ng nhiÖt) tíi khi
dõng ph¸t triÓn cÊu tróc.
VÝ dô
C¸c h×nh sau cho biÕt c¸c ®å thÞ ZTU cña C45 E. Trong ®å thÞ ZTU c¸c ®-
êng cong lµm l¹nh ®îc ph¸c ho¹. Däc theo ®êng cong ZTU c¸c con sè ®a ra
phÇn cÊu tróc ®· ®¹t ®îc khi rêi bá vïng cÊu tróc. Bëi vËy, ch¼ng h¹n ®êng
cong thø 3 cña 30% ferrit vµ 70% perlit ®· h×nh thµnh. ë cuèi ®êng cong
®é cøng ®îc thÓ hiÖn. Trong khi ®äc däc c¸c ®êng cong lµm l¹nh trªn ®å
thÞ ZTU liªn tôc th× ë ®å thÞ ZTU ®¼ng nhiÖt cã thÓ ®äc ngang nhiÖt ®é
dõng. C¸c ®å thÞ tr¹ng th¸i nµy ®· ®îc sö dông trong xö lý nhiÖt.
§å thÞ ZTU
§å thÞ liªn tôc chuyÓn ho¸ thêi gian - nhiÖt ®é cña C45

t.phÇn ho¸

NhiÖt dé austenit ho¸ 8800C sÊy

trong 2 phót

A Ph¹m vi austenit
F Ph¹m vi t¹o ferrit
P Ph¹m vi t¹o perlit
ZW Ph¹m vi giai
®o¹n gi÷a t¹o cÊu
tróc
M Ph¹m vi t¹o
martensit
O Gi¸ trÞ ®é cøng

§å thÞ ®¼ng nhiÖt chuyÓn ho¸ - Thêi gian -

NhiÖt ®é cña C45 E
t.phÇn ho¸

NhiÖt dé austenit ho¸ 8800C sÊy

trong 2 phót

A Ph¹m vi austenit
F Ph¹m vi t¹o ferrit
P Ph¹m vi t¹o perlit
ZW Ph¹m vi giai
®o¹n gi÷a t¹o cÊu
tróc
M Ph¹m vi t¹o
martensit
O Gi¸ trÞ ®é cøng

Chó ý:
Cã thÓ ¸p dông ®å thÞ ZTU nÕu nã chøa c¸c d÷ liÖu sau:
- Thµnh phÇn ho¸ häc cña vËt liÖu NhiÖt ®é austenit ho¸
- Thêi gian lµm nãng - NhiÖt ®é dõng austenit ho¸
V× ¶nh hëng nhiÖt cña mèi hµn nªn kü thuËt hµn ph¶i t×m hiÓu c¸c
®å thÞ ZTU (liªn tôc). V× c¸c nhiÖt ®é austenit ho¸ vÒ c¬ b¶n n»m
cao h¬n, thêi gian austenit ho¸ ng¾n, nªn h×nh vÏ ZTU dÞch chuyÓn
®Ó xö lý nhiÖt. Nã dÞch chuyÓn sang ph¶i vµ tíi nhiÖt ®é thÊp h¬n
do nhiÖt ®é cao vµ tèc ®é lµm l¹nh nhanh. NghÜa lµ nã lu«n lu«n
h×nh thµnh martesit ngay c¶ khi tèc ®é lµm l¹nh chËm h¬n,
C¸c nghiªn cøu ®· cho thÊy ph¹m vi nhiÖt ®é mµ trong ®ã c¸c qu¸
tr×nh chuyÓn ho¸ c¬ b¶n diÔn ra n»m gi÷a 850 o C vµ 500 oC còng nh
800 oC vµ 500 oC. Ký hiÖu thêi gian nµy lµ thêi gian “t8/5”
Trong ®å thÞ ZTU hµn, c¸c d÷ liÖu vÒ c¸c phÇn cÊu tróc nh c¸c phÇn
kü thuËt chÕ t¹o víi kÝch thíc lín, ®é cøng (HV= ®é cøng Vicker)

Thµnh phÇn ho¸ häc

§å thÞ hµn - ZTU

Qu¸ tr×nh cña c¸c ®¹i lîng ®Æc trng vÒ c¬ häc

§å thÞ ZTA

Trong khi ®å thÞ ZTU thÓ hiÖn d÷ kiÖn lµm l¹nh cña mét vËt thö th×
®å thÞ ZTA l¹i cho biÕt qu¸ tr×nh nãng l¹i. §å thÞ nµy cho phÐp ®äc
qu¸ tr×nh austenit ho¸, bao gåm c¶ thêi gian austenit ho¸. §å thÞ ZTA
cã trong ph¹m vi giíi h¹n.

Thµnh phÇn hîp kim

Gi¸ trÞ ®é cøng cña thÐp kh«ng hîp kim ®îc x¸c ®Þnh chñ yÕu qua
sè lîng, h×nh d¹ng vµ lo¹i ph©n phèi cacbua vµ nitrid. Do tÝnh æn
®Þnh vÒ ho¸ häc vµ c¬ häc cacbua c¶i tiÕn ®¸ng kÓ ®Æc tÝnh mµi
mßn vµ ®Æc tÝnh vÒ ®é cøng, ®Æc biÖt lµ ë nhiÖt ®é cao.

Nitrid rÊt quan träng. Nã lµm t¨ng ®é bÒn vµ ®é cøng. Trong mèi liªn
quan víi cacbon nitrit, ®é mÞn ®¹t ®îc, nã dÉn tíi viÖc h×nh thµnh
nhãm thÐp h¹t mÞn.

TÊt c¶ c¸c thµnh phÇn hîp kim lµm cho chuyÓn ho¸ l©u h¬n, nghÜa lµ
®é æn ®Þnh cña austenit t¨ng vµ xu híng chuyÓn ho¸ gi¶m.