PREDAVANJE 7

NOVO DOBA XVIII-XIX VIJEK

 Od XVII vijeka, od baroka, arhitektura će se naći u oblasti empirijskog razvoja

-teorije o proporcijama, brojevima, harmonijama, formi (iz renesanse)

-razvijaju se elementi tzv. „numeričke estetike“ (koja egzistira do danas)

-ideja da se može empirijskim putem doći do određenih zakonitosti upravo kroz istraživanje i
tumačenje broja, proporcija i harmonija

 BAROK – psihološki aspekti sagledavanja i doživljavanja

-opšti idejni kontekst koji je u Evropi tada postojao

Bernini – zakoni proporcije

Boromini – harmonija, simetrija, brojevi

(renesansni majstori u kontekstu prema teoriji lijepog bili ispred baroknih)

 XVII vijek

Engleska filozofska škola racionalista – bez engleskih mislilaca ne bi bilo ni estetike koja je
definisana u XVIII vijeku

Baruh Spinoza ( Holandski mislilac, XVIIv.,prvi filozofski sistem spis „Etika“ (nakon toga „poplava
sistema“ sve do Hegela)

XVII i XVIII vijek su u Evropi period izrazito snažne umjetničke djelatnosti. XVIII vijek (pojava „lijepih
umjetnosti“) doba prosvećenosti ranog romantizma.

Engleski racionalisti

Fransis Bejkon (1561-1626), jedan od prvih mislilaca koji je otvorio period filozofske estetike
„Rasprava o ljudskom saznanju“.

-empirizam (naučni metod)

 Tri nauke:

-istorija (pamćenje);

-umjetnost (imaginacija);

-filozofija (razum)
Tomas Houbs (1588-1679)

„čovjek je čovjeku vuk“

-„utisak koji je izazvan predmetom ostaje u čovjeku i poslije njegovog uklanjanja zahvaljujući
imaginaciji“ (imaginacija nijesamo vezana za stvaranje već i za doživljavanje predmeta)

Džon Lok (1632-1704) „tabula raza“

Džozef Adison (1672-1719) : primarne i sekundarne radosti koje pruža umjetničko djelo (i priroda i
umjetničko djelo)

Primarno i sekundarno doživljavanje „estetski užitak“

(relacija – umjetnost i priroda)

Emocionalnost

Značajan činilac u strukturi ljudske spoznaje

Saznajna ili duhovna spoznaja umjetnosti

Dejvid Hjum (1711-1776)

-Ljepota se ne javlja kao objektivno svojstvo umjetničkog djela, već se nalazi u osjećaju ili ukusu
uživaoca djela (razvijena teza o ukusu)

„ukus daje osjećanje lijepog ili ružnog...“

Naglašavanje SUBJEKTIVIZMA u teoriji o lijepom i umjetnosti.

-Estetika može da se bavi i ružnim, bitan je odnos između djela i posmatrača

Lajbnic (1646-1716), binarni sistem (Baumgartenov učitelj)

-opažanje i čulnost su duhovne kategorije

Ljepota je osjećaj a ne pojam, estetski užitak je nesvjesni čin osjećaja, koji poima harmoniju.

Psihološki elementi

(subjektivni odnos prema predmetu)

Adam Smit (1723-1790), Škotska – umjetnost je sposobnost zabavljanja

Hartli (rigorista) – umjetnost može biti opasna (negiranje umjetničkog djela) (povod za razvijanje
grijeha)

Džošua Rejnolds (1723-1792) – prozračnost, luminoznost (ne-materijalno)

XVIII vijek – pojava tzv. „lijepih umjetnosti“

Žan Fransoa Blondel (1618 – 1686) „Traktat o arhitekturi“ (1675.)

-odvajanje umjetnosti od zanata i nauka

Šarl Bate (1713-1770) uveo izraz „lijepe umjetnosti“

5+2

-slikarstvo

-vajarstvo

-muzika

-poezija

-igra

-arhitektura

-govorništvo

Od V v.p.n.e. do XVIv. –umjetnost podrazumijevala proizvodnju po pravilima „TEHNE -ARS“

OD 1700. do 1900.g.

-UMJETNOST JE SAMO ONO STO JE „LIJEPO“

 PRVA (moderna) ESTETIKA

Aleksandar G. Baumgarden (1714-1762) filozof, Njemačka

Pripada pokretima predromantizma

-dolazi do postepene rehabilitacije do tada potisnute čulnosti

Djelo „Filozofske meditacije“ (1735)

 1750. – prvi put upotreba pojma „estetika“ – izdvajanje posebne filozofske discipline

(nadovezivanje na „staru“ podjelu saznanja: čulno i racionalno)

-estetici dao moderno značenje,kao filozofskoj disciplini

-estetika kao „sestra“ logike (racionalno)

-nauka o čulnom saznanju

-Saznanje o osjećajnoj (čulnoj) spoznaji – niže vrijedno saznanje u odnosu na više vrijedno saznanje
(logiku-racionalno)

-„teorija slobodnih umjetnosti, niža gnoseologija, umjetnost lijepog mišljenja, sposobnost razuma
za upoređivanje“

Imanuel Kant (1724 – 1804) (tvorac filozofske estetike)

-sažima ideje o subjektivističkom u estetici na potpuno nov način, odbija da estetici da bilo kakve
ingerencije nauke

- estetička spoznaja je niža od logičke (umne)

-estetika je moć suđenja, pa nije nauka ( a najmanje spoznajna nauka)

-„ljepota je ono što nam godi bez interesa“

 1781. Kritika čistog uma

 1788. Kritika praktičnog uma
 1790. kritika moći rasuđivanja

-Teoretičari arhitekture u Francuskoj u XVII i XVIII vijeku- doprinos razjašnjenju fenomena estetičkog
u arhitekturi kroz pokušaj utvrđivanja određenih postulata u definisanju „dobre arhitekture“ i
njenog doživljavanja.

Žan Lui de Kardemoa

-prva polovina XVIII vijeka (Vitruvijuvska tradicija)

Pojmovi:

-ordonnance (red)

-disposition (raspored)

-bienseance (prijatan oblik)

Određuju kvalitet , estetsku vrijednost arhitekture

Klod Pero (1613-1688) – simetrija – izvorište stvarne ljepote u arhitekturi

 „Dobar ukus“ – francuska Akademija arhitekture 1712 godine definiše:

„dobar ukus u arhitekturi nalazi se tamo gdje postoji što jednostavniji odnos između djelova, jer
ono što svijest lakše prima, izaziva veće zadovoljstvo“.
1734 – Akademija bliže dodatno definiše kroz pojmove:

 Harmonija – saglasnost između cjeline i djelova

 Red ( strukturno jedinstvo djelova i u eksterijeru i u enterijeru),
 Proporcija (mjera odgovarajućih dimenzija, u cjelini i u djelovima, usklađene sa namjenom i
lokacijom građevine, priroda je izvorište proporcija)
 sklad

-uvode se elementi relativnosti, ali i funkcionalizma)

Mark-Antoan Ložije (1713-1769)

-opat jezuitskog reda

1753.- „Esej o arhitekturi“

 Sva arhitektura polazi od 3 osnovna elementa:

1. stubovi (column)
2. Entablatura (entablature)
3. zabat (pediment)

1755. (drugo izdanje) : veza sa prrodom, osnovne ljudske potrebe, prirodni elementi...

1765. druga knjiga „Observacije o arhitekturi“

1789. (Francuska buržoaska revolucija)

Bofran

-Ako arhitektura teži da bude dobra, mora da se obraća posmatraču, kroz jezik forme i dobrog
ukusa određenih estetičkim principima, koji svoje izvorište nalaze u funkciji

-Podstakako razvoj ideje „arhitektura parlante“ („arhitektura koja govori“)... Bule, Ledu

Šarl-Etjen Brize

-proporcije podliježu ocjeni subjektivističkog doživljaja

-kvalitet doživljaja zavisi i od stepena učenosti

„radost samih čula“ i „zadovoljstvo kroz preispitivanje stavova o vrijednosti djela i raspravu o tome“

Žak Fransoa Blondel (1705- 1774) (ujak Žan Fransoa Blondel, arhitekta)

-osnovao privatnu Školu arhitekture (kasnije prof. na Akademiji lijepih umjetnosti u Parizu)
-Proporcije __Karakter građevine

-Stil kao proizvod karaktera izražava efekat građevine,a karakter iskazuje funkciju

-Principi autonomne estetike

-Nasljeđeni i stečeni ukus

-Pasivni i aktivni ukus

-aktivnii stečeni ukus zahtijevaju poznavanje pravila u umjetnosti i znanje o rodovima velikih
majstora

Etjen-Luj Bule (1728-1799)

Važnost čvrstih pravilnih tijela (pravilna geometrijska tijela) za arhitektonsko oblikovanje i

dosezanje lijepoga

-snaga čvrstih tijela i njihovo dejstvo na čula

-Pravilnost i simetrija pružaju sliku reda

-Arhitektura (slika koju vidimo) treba u posmatraču da probudi osjećanja koja odgovaraju namjeni
građevine

-KARAKTER GRAĐEVINE

-namjera da se postigne određeni EFEKAT

-LOPTA- najsavršenije čvrsto tijelo, odraz savršenstva (savršena simetrija i pravilnost)

-Kenotaf za Isaka Njutna, 1784., projekat

-Oikema- „hram ljubavi“

-simbolička forma

-„arhitetura parlante“, arhitektura koja govori

-Povezuje „veličinu“ sa ljepotom – raskorak sa funkcijom

-„za izvođenje čistih geometrijskih oblika“ (Bule)

J. J. Vinkelman (1717-1768)

1764. – „Istorija antičke umjetnosti“

„moderna arheologija“

-glavni teoretičar klasicizma suprotno Baumgartenu uvodi određenu recepturu u misao o

estetičkom (antička skulptura)
 ROMANTIZAM

(druga polovina XVIIIv. – do 1850.)

 kao reakcija na naučni racionalizam i pravila prosvetiteljstva, industrijsku revoluciju XVIIIv.

 Intezivne emocije

STRAH, STRAHOPOŠTOVANJE, UŽAS, ZAPREPAŠĆENJE

 „SUBLIME“

Edmund Burke (1729-1797) koristi izraz „sublime“

REALIZAM (od 1850.)

NOVO DOBA XIX-XX VIJEK

J.N.L. Durand (Diran, 1750-1834) :

-Buleov učenik i prof. na Politehnici u Parizu od 1795.

-„osnovni oblik cjelokupne arhitekture je kvadrat, a sa njim i pravougaonik“

-Slobodno korišćenje proporcijskih odnosa – subjektivizam u oblikovanju arhitekture

„graditeljska tipologija“ (1802-1809)

-Racionalizam, ekonomične građevine, Modularne permutacije

-Modularnost, mreza i modul

FUNKICONALIZAM

Hegel (1770-1831)

3 knjige „Estetike“:

1- Opšti estetski fenomeni

2- Simbolika
3- Umjetnost i veza sa estetičkim sistemima)
Sistematizovao cjelokupno znanje o estetici do tog vremena
Estetika je učenje o ideji lijepog, koja tokom svog razvoja prolazi kroz različite oblike u
prirodi, društvu i umjetnosti
-lijepo je duhovna kategorija
-svaka duhovna pojava je daleko ljepša od ljepote prirode
-ne govori o ljepoti u prirodi
-„Umjetnost po svom bitnom određenju pripada prošlosti“
-Poslije Hegela estetika postaje filozofija lijepog ili filozofija umjetnosti (ili oboje)
(tada i nastaje „podjela“ na estetiku (kao nauku o lijepom) i opštu nauku o umjetnosti
Augustin Pjudžin XIXv.
(Engleska)

-Ideja funkcionalizma predstavlja osnovu Pjudžinovog estetsko-oblikovnog koncepta

-Odstraniti sve elemente zgrade koji nisu neophodni za ostvarivanje udobnosti, konstrukcije
ili prikladnosti- prikladnost- strukturno jedinstvo spoljašnosti i unutrašnjosti objekta-
otkrivanje namjene
-monumentalnost (velike dimenzije)

Šopenhauer (1788-1860) Njemačka

„volja“ osnova svega
-Objektivizacija volje prirode
-Principi podupiranja i opterećenja (traganje za ravnotežom)
- stilske redove objašnjava preko statičkog odnosa elemenata podupirača i određenog
opterećenja
-Monumentalne dimenzije, pravilni geometrijski oblici – neophodni za postizanje estetskog
EFEKTA (nastavlja Buleove ideje)

Gotfrid Zemper (G. Semper) Švajcarska

-Jedan od najvećih teoretičara XIX vijeka u oblasti arhitekture
-Harmoničnost društvenih uslova ključ razvoja prave arhitekture (antička Grčka)
Y=F8x,y,z...)
-Napušta Vitruvijansku tradiciju i razvija svoje kategorije (simetrija, proporcionalnost i
pravac ; pravilnost, tip i karakter)
-Veza materijala i kreativnih sila koje ga oblikuju

Kamilo Zite (1843-1903) Beč, Austrija

-Rasprave o urbanim strukturama i njihovoj vrijednosti
-Vizuelni doživljaj prostora
-Zagovara asimetrične, organske strukture
-Insistira na spontanom rastu strukture
-Formalistička normativna estetika zasnovana na tačno utvrđenim likovnim i vizuelnim
vrijednostima i efektima koji Iz njih proizilaze

Ekspresionistički koncepti...

Hans Poelzig
-koristio asocijacije na pejzaž kako bi unio dramatiku u mnoge svoje projekte
-aktiviranje više čula
-emocionalnost efekata
Bruno Taut
-arhitektura najveća od svih umjetnosti
-arhitektura kristala- kristal ima značenje krajnjeg i uzvišenog, ekspresije beskonačnosti
kosmosa
Naglašavanje karaktera građevine, koji je u službi emocionalnog efekta, potiskuje
dotadašnje stavove o harmoniji

Hans Šarun
-Razvija sopstvenu koncepciju organske arhitekture, forma dobijene iz esencije
Esenciju poznaje samo intuicija

Mendelson
-forma je primarna nad funkcijom
-posebna koncepcija organskog- nemogućnost da se iz cjeline ukloni najmanji dio bez njenog
remećenja, uništenja njene mase, pokreta ili logike
-kretanje kao strukturna sila oblikovanja

Bauhaus
-u početku jaka ideja intuicije i osjećaja
-kasnije više avangardni koncepti
(anti-umjetnost i novo mašinsko doba)

Italijanski futurizam
-univerzalni dinamizam
-apsolutna životna sila materije
-saobraćaj je strukturni elemenat arhitektonskog oblikovanja

Drugi dio

KOMPOZICIJA (komponovanje)
VS. KONSTRUISANJE

KONSTRUISANJE
-Mogućnost oblikovanja kroz masu, brzinu i pravac kretanja
3 osnovna elementa definisanja forme u prostoru

Proces stvaranja
(vrijeme+kretanje)
O strukturi se govori kroz konstrukciju (prirodne sile koje djeluju među oblicima)
Harmonija i red više ne postoje

SUKOB IZMEĐU AVANGARDE I ESTETIKE

Maljevič u tekstovima u suprematizmu negira bilo kakvu estetičnost formi koju stvara
(estetiku povezuju isključivo sa dotadašnjom umjetnošću koja, avangardistima, umire.
Aktuelno ponovo kod neoavangarde 60-tih godina XX vijeka)
 Predavanje X i XI
UNIVERZALNOST MODERNE

Formiranje univerzalnog estetičkog sistema (funkcionalizam, racionalizam, minimalizam...)

1980 Venecijansko bijenale (Postmodernistička ulica)

Le Korbizje
-Socijalni idealizam – teži ostvarivanju kosmičke harmonije između čovjeka i prirode
-purizam (estetski purizam)
Mašinska estetika
-kuća = mašina za stanovanje

-tragao za suštinom oblika za koje je vjerovao da kod ljudi izazivaju tačno utvrđena, uvijek
ista osjećanja

 Estetika internacionalnog stila

-Zasnovana na ideji socijalnog idealizma
„Svaka mašina je spiritualizacija jednog organizma. Mašina je, par exellance, fenomen
duhovne discipline.Novi duhovni umjetnički senzibilitet XX vijeka ne samo što je osjetio
ljepotu mašine, nego je isto tako postao svjestan njenih neograničenih izražajnih
mogućnosti u umjetnosti“ (Van Doesburg)

O sudbinskom rađanju arhitekture,

O obavezi za red.Proporcijski dijagram je osiguranje protiv proizvoljnosti.On pruža
zadovoljstvo duhu.
Proporcijski dijagram je sredstvo, on nije recept. Njegov izbor i načini njegova izražavanja
čine sastavni dio arhitekturalnog stvaralaštva.

 Mies/ Miesov koncept

Insistira na apsolutnoj univerzalnosti forme (čisti geometrijski oblici)

„estetika čistih oblika“
(hermetička estetička koncepcija)
Izjednačavanje ljepote sa istinom (korijeni u srednjevjekovnoj sholastici)
-konačne istine se otkrivaju tokom vremena u skladu sa „duhom epohe“
-otvara mogućnost razvoja estetike poznijeg internacionalnog stila
„MANJE JE VIŠE“

 WRIGHT
Promjene u estetičkim stavovima

-jedinstvo funkcije i forme

-organska arhitektura jedinstvo estetike i konstrukcije
-estetika podrazumijeva ideju i koncepciju oblika, veze sa okolinom, estetika se izjednačava
sa strukturom građevine
 -arhitektura mora posjedovati karakter
-kasnije: formalizam

 NOVI BRUTALIZAM (1950-1970)

Alison i Piter Smitson, Velika Britanija
TIM X (kritika CIAM-a, IX kongres 1953)
Iskrenost materijala („beton brut“)
Britanska brutalistička estetika

„metfizički prikaz doslovnosti“

„otvorena estetika za otvoreno društvo“

Aldo van Ajk (1918-1999)

Holandija

 STRUKTURALIZAM
(reakcija na CIAM-a, IX kongres, 1953)

 METABOLIZAM u Japanu
-Japanski metabolisti (1960)
-„futuristički grad“
-Zakoni prirode
-Ciklusi rada, promjene i propadanja
(Kenzo Tange, Kikutke, Kurokava...)

„Walking City“ (hodajući grad)

Grupa Archigram 1964.
(Moving City, Instant City, Plug in city)

EXPO 1967. Montreal, kanada

EXPO 1970. Osaka, Japan

Kisho Kurokawa, Nakagin kapsula toranj, Tokio 1970.

R.Piano + R. Rogers 1972-76

Centar Pompidu, muzej Pariz „Haj tech“ estetika

Louis Kahn (1901-1974)

 „Američki poslijeratni monumentalizam“

Koncept: „servisni“ i „servisirani“ („opsluženi“) prostori

PRINCIP REDA!

Robert Venturi & Denise Scott Brown

„less is bore“ (manje je dosadno“) („poruke iz las vegas-a, 1977)

 NJUJORŠKA PETORKA, NY, USA
(KRAJ 60-TIH, POČETAK 70-TIH)

Piter Ajzenman, john Hajduk, Majkl Grejvs, Čarls Gvatmij, Ričard Mejer

INSPIRACIJA U AVANGARDI 20. VIJEKA

 NEO AVANGARDIZAM

Paralela u londonu- grupa OMA – Rem koolhass i drugi.- uticaj ruskog konstruktivizma
(70-80-te)
Neo-suprematizam- Zaha Hadid (1983)
1984. Park La Vilette (Bernard Čumi)

 DEKONSTRUKTIVIZAM

 „KRITIČKI REGIONALIZAM“ – SAVREMENA ARHITEKTURA I KULTURNI IDENTITET

Alvaro Aalto
Estetička koncepcija:
-Neprekidna komunikacija sa korisnikom
-kretanje i efekti sagledavanja
-oblikovanje forme kroz kontakt mjesta i sadržaja
- usmjereno doživljavanje prostora je i završeno potvrđivanje djela

 50-te i 60-te godine XX vijeka

ANTI-ESTETIČKI STAVOVI (ANTI-UMJETNOST)
Hans Holain, Austrija

„senzualna ljepota... Arhitektura bez cilja kojoj se ne zna tačna namjena, forma koja ne
slijedi funkciju, arhitektura kao stvar elite...“