ILUSTRADO PRODUCTION TEAM

 Marissa L. Flores - Senior Vice-President for News and Public Affairs

 Nessa Valdellon - Head, GMA NewsTV & First Vice-President for News and Public Affairs

 Nowell M. Cuanang - Program Manager

 Jayson Bernard B. Santos - Executive Producer

 King Mark P. Baco - Director

 Eleazar L. Del Rosario - Production Manager/ Associate Producer

 Mary Honeylyn Alipio - Writer

 Norberto 'Nor' Domingo, FCS - Director of Photography

 Ericson Navarro - Production Designer

 Jhoalyn Nieva - Production Administrator

 Michael Charleston 'Xiao' Chua, Victor Torres, PhD, Lars Ubaldo, PhD - Historical Consultants

 Marjorie Darunday - Assistant Director

 Maita Lupac - Second Unit Director

 Victoria Mostoles - Second Unit Assistant Director

 Regina Valenzuela - Script Continuity Director

 Noel Solis - Production Manager for Art Department

 Lady Alias, Mark Jason Jose - Art Directors

 Patrick 'Pong' Ignacio, Mico Manalaysay, Juan Lorenzo 'Pao' Orendain & Samantha Sabrina
Palomares - Second Unit Cinematographers

 Gibson Gordola - Camera Operator

 Margie Sorio - Wardrobe Supervisor

 Georginna Desuasido - Head Make-up Artist

 Marinette Zara Unson - Researcher

 Ana Martha Zamora & Annalyn San Pedro - Production and Logistics Support

 Lexter Tarriela - Location Manager

 Marichu Ibarrientos - Talent Coordinator

 Carlos Barrios - Assistant Camera Operator

 Jericho Paul Abalona, Post Production Supervisor

 Emmanuel Payumo - Master Editor

 Jackriz Cabanayan, Eric Fernandez & Alelie De Guzman - Linear Editors

Although we all know that Jose Rizal is our national hero, I for one also look up to him in another
level since I am a big fan of his writings, we know so little about his personal affairs.

Some people only know the stories of others tell them, but for the first time in Philippine
television history, GMA News and Public Affairs brings one of the nation's heroes to a new light -
one that portrays him as human, someone people could understand, and most of all, love once
again.

Ilustrado takes a step back and shows the man that embodied the positive qualities that Filipinos
aim to be. The series showcases Jose Rizal's journey from his childhood, his colorful travels in
Europe, his adventures in love, and most of all - the sacrifices he made for the love of his country.

What makes this series interesting is the incorporation of a variety of fictional characters that
assist in highlighting and bring more life into the original storyline, making it more beautiful than
it already is; for what is the hero without a villain? Though they are fictional, they are just as real
as humans can be: capable of hurting other people, but at the same time showing that even
people born into bad circumstances are worthy of redemption. That it is in the human spirit to
learn and change for the good.
 An intelligent and empowered
woman ahead of her time,
Donya Lolay is the epitome of
the unbreakable and resilient
human spirit. Unjustly arrested
twice in her life, she was made
to walk from Calamba, Laguna
to Sta. Cruz, Manila as part of
her punishment. And yet it was
in her quiet suffering that she
gathered her strength--not only
for her, but for her family. Most
importantly, she was the sole
reason for shaping Jose Rizal
into the man who became the
hero of a nation.

She is the snake that lays hidden

in the grass, ready to strike. Her
venom is deadly and, in her
path, lays the destruction of all
who stand in her way. Conchita
Monteverde, a woman with spite
as blood that flows through her
veins and envy that pulses in her
heart. Selfish, heartless, and
conceited, she would do
anything in her power to stay on
top, even if it means not fighting
fair.
 Daughter of a wealthy British
businessman, Nellie Bousted
received the affections of Jose
Rizal quickly after he learned of
Leonor Rivera's marriage to
Charles Henry Kipping. It was also
because of Nellie that Jose Rizal
and Antonio Luna almost had a
deadly duel that unfortunately did
not push through. The beautiful
Nellie and Jose spent time
together and she made his stay in
Biarritz memorable as well as
helped him finish his second novel.
However, their relationship did not
last due to differences in religion,
as well as Rizal's unwillingness to
convert. The parting between them
was far from bitter, and the two
remained good friends afterwards.

The rock of the family;

Francisco Mercado remained
strong for his family despite
their tragic circumstances.
Intelligent and wise, he took
care of his family singlehandedly
throughout Donya Teodora's
arrest; something that is no easy
task to do. Determination was
the key to keeping his family
together; along with the already
existing deep relationship
between him and his children.
 Jose Rizal would not be the
confident man he was if it were
not for his namesake--Jose
Alberto. Brother of Donya
Teodora, he taught his young
nephew to wrestle as well as ride
a horse to boost Pepe's
confidence. An educated man
from Europe, he was learned in
many things. However, even he
was not spared from bad luck
when his own wife accused his
sister for poisoning her.

Taught on from an early age to

be better than everyone,
Venchito Monteverde is a man
who is the opposite of who Jose
is--spiteful, smug, and filled
with nothing but hate. His
appearance is cruelly deceptive;
behind that sweet smile lays
malicious motives, and his
words are a silent venom that
bring nothing but harm.
 Curious and imaginative, Young
Rizal's world was filled with
nothing but a sense of wonder
for the world that was just
waiting for him to discover. His
education started from his own
mother, who filled his world
with wonderful stories that had
lessons in them and instilled the
values that he carried on
throughout his life.

Raised to be the best, Venchito

Monteverde knew from an early
age that he is superior to
everyone else. The rival of the
young Rizal, he was drilled from
boyhood to be exactly like his
mother--rotten to the core with
a heart full of envy and eyes
blinded with the false promise of
victory against his archenemy
from Calamba.
 One of the nation's heroes, Jose
Rizal's humble beginnings and
deep roots of love for his family
shaped him to become the man
that inspired a nation. A man as
passionate for his country as he
was with the women in his life,
he sought for reforms for the
country due to the injustices
done to his fellow countrymen
and women. What cemented his
name into history was the two
books he published that woke
the nation from oblivion. He is a
writer, an artist, a lover, and a
nationalist. He is Jose Rizal.

Called by some as Jose Rizal's

true love, Leonor Rivera is often
overlooked in history and is
known as the inspiration for
Maria Clara. Steadfast despite
the distance between her and
Jose, Leonor shows that no
matter what, the heart never
gives up, even when his letters
stopped coming from Europe.
Wed to an Englishman named
Charles Henry Kipping, the
ashes of the letters between her
and
 her beloved Jose were sewn
 into the hem of her wedding
dress, scattering the lost sweet
words exchanged between Jose
 and his 'Taimis'.
 GUEST CASTS

 Vien King as Chengoy

 Max Collins as Consuelo "Suelo" Ortiga
 JC Tiuseco as Antonio Luna
 Wilma Olivar as Betang
 Mike Liwag as Marcelo del Pilar
 Junjun Quintana as Eduardo de Lete
 Carlo Cruz as Graciano López Jaena
 Angelina Kanapi as Teodora Formosa
 Jak Roberto as Máximo Viola
 Raymond Alzona as Antonio
 Mark Bordalba as Félix Resurrección
 Rhen Escaño as Isidra Monteverde
Hidalgo
 Sue Prado as Saturnina
 Charles Tongol as Dominador Gomez
 Rolly Inocencio as Tiyago
 Cedrick Juan as Valentin Ventura
 Silay Tan as Lina
 Timothy dela Paz as Mariano Ponce
 Elle Ramirez as Narcisa
 Bryan Benedict as Juan Luna
 Lucho Ayala as José Alejandrino
 John Spainhour as Rubio Nicolas
 David Bianco as Charles Kipping
 Sid Lucero as Andres Bonifacio
 Hazel Faith dela Cruz as Olimpia
 Glaiza de Castro as Gregoria de Jesus
 Marinela Sevidal as Carmen
 Benjamin Alves as Sebastian
 IMPRESSION REVIEW: GMA'S
STUNNING ILUSTRADO
There are high expectations for anyone who attempts to bring a subject like Jose Rizal to the big
or small screen. Being regarded as one of the greatest national heroes of the Philippines (if
not the national hero), a dramatization of his life carries a big weight on its shoulders.

There is an inherent gravitas with a subject like Jose Rizal as well as the time period of the
Philippine Revolution. If the pieces do not fall into place, then any such attempt to bring his life
and one of the most important times in the country’s history to television or film will end up
being a complete failure.

Thankfully, GMA’s Ilustrado manages to meet those high expectations and then some.
The first week of GMA’s bayaniserye was a stunningly beautiful and eye-opening introduction to
a gifted young boy affectionately known to his family as Pepe. Long before he was the Jose Rizal,
Pepe was just a young boy from a wealthy Filipino family who was curious about the world. But
already as a young boy, Pepe would experience firsthand the injustices from the heavy hand of
the Spanish.

You don’t need to be an expert on Jose Rizal or the Spanish occupation of the Philippines to
understand what’s going on. You don’t even need to have heard of Jose Rizal to be able to follow
and be engaged by his story.

Historical dramas are common in countries like Korea and China where their histories are filled
with emperors and kings and major conquests. Their colorful, and long, histories have given birth
to dozens if not hundreds of historical television dramas and films.

The Philippines has its own amazing history, but it is rarely brought to life. Especially on television.
GMA’s Amaya was a largely successful attempt at a historical drama in 2011. What would be
categorized as a “fusion saeguk” in Korea, Amaya was a fantasy series set in the very real pre-
colonial Philippines, introducing many Filipinos to the country’s tribal origins for the first time.
Ilustrado is a straight historical drama. But the time of Jose Rizal when the Spanish were exerting
their power and oppressing the “indios” of the land is just as intriguing, if not more so, than
exploring the legends and mystical times of Philippines past.

Ilustrado takes the viewer to the eve of the Philippine Revolution. The Spanish clergy, authorities
and aristocrats are all trampling on the lowly “indios” of the archipelago. And the whispers or
revolt are only beginning.

But all of that big action is still to come. In this first week, we are only just meeting young Pepe.
But not before an incredible scene to open the entire series.

Jose Rizal’s ultimate death at the hands of a Spanish firing squad was a breathtaking opening
scene, done stunningly well.

Seeing that first before then rewinding to a younger Jose Rizal, back when everyone still called
him Pepe helped frame what we would see the rest of the week.

Because Ilustrado is such a different kind of drama series for Philippine primetime, it may appear
to be pretentious, jarring or inaccessible to a large segment of the Filipino audience who may be
used to soap operas of infidelity or cute teen loveteams.

But what Ilustrado did so well in its first week is present Jose Rizal as a relatable individual. He is
a young boy who grows up into a fine young man thanks to his loving and caring family. Jose Rizal
is usually placed on such a high pedestal. (Quite literally!) But in this first week and what appears
to be the rest of the series, Ilustrado aims to bring him down to Earth and go beyond the
textbook.

In that way, the audience will be able to appreciate and maybe admire the man even more than
they did previously.

Depicting Jose Rizal’s journey from childhood through adolescent romance first helps emphasize
the major accomplishments and sacrifices he would ultimately make until his death.

Bringing Ilustrado to life is GMA News and Public Affairs, which is probably the biggest reason
why it has managed to meet and exceed all expectations.
GMA News and Public Affairs has already produced several television dramas including Bayan
Ko, Titser and Sa Puso ni Dok. All of which have been of considerably different quality, both
visually and creatively, from other Filipino dramas.

They have also produced Katipunan, a drama series depicting the efforts of another national
hero, Andres Bonifacio, during the Philippine Revolution.

Common to all GMA News and Public Affairs-produced dramas is its stunning high definition
visuals. When “HD” is too often thrown around in network press releases in the Philippines,
especially when there aren’t HD feeds for any of the major networks, the term and the use of
high definition cameras can get diluted.

But like other GMA News drama series, Ilustrado uses the HD to enhance and add to the overall
experience of the series. Ilustrado features stunning cinematography with a careful and precise
direction that highlights the beautiful locations and the intricate wardrobe of the late 19th
century while still keeping the story and the actors bringing it to life the principal focus.

(And here we have another series that makes the lack of high definition broadcasts in Philippines
even more frustrating.)

A great deal of visual effects are also used to help enhance the existing physical locations to
further present that late-1800s setting. And these aren’t just any ol’ cheap special effects that
you’d see on some fantasy soap opera. These are meticulously specific details that
give Ilustrado a unique and stunning cinematic look.

Alden Richards is tasked with bringing Jose Rizal to life in this television drama. But in this first
week, it was the talented Jhiz Deocareza as the young Pepe who gave the audience its first
engaging and believable look at the young boy who would inspire a revolution.

Eula Valdez as Rizal’s mother Teodora Alonzo is also an inspired casting choice, delivering a
tempered, yet strong performance that coupled well with Jhiz Deocareza and later Alden
Richards. That is opposite to Jaclyn Jose’s typical overdramatic style as Conchita Monteverde that
almost makes every scene, she is in seem like a spoof of a serious drama.
The focus in Philippine entertainment these days is so often on the simplistic and lowest common
denominator-type of content. So, when a series like Ilustrado comes along, it immediately
commands attention. And deserves it too. A series made with such thought and care should be
the norm on Philippine TV, not the exception.

Ilustrado‘s subject matter on its own deserves attention. It seems many Filipinos today are
forgetting their history, including what makes a true hero.

But the series itself is an accomplishment. Stunningly crafted with intelligent writing and strong
performances, Ilustrado is an engaging and provocative series that Filipinos and non-Filipinos
alike should watch and enjoy.
REVIEW: ILUSTRADO A STUNNING
TELEVISION EXPERIENCE AND
ACCOMPLISHMENT

GMA’s Ilustrado was a stunning and breathtaking television experience. It was a production
unlike anything ever seen on Philippine television.

The four-week miniseries wasn’t 100% historical fact, but it was as educational as it was engaging.
It was essential viewing for Filipinos who have a strange and maybe distorted view on heroism in
this day and age and it was essential viewing for Filipinos who have too long been subjected to
subpar, low effort and derivative television.

First of all, when a sad number of today’s Filipinos could care less or even worship celebrities
more than they even acknowledge the true heroes who’ve brought the Philippines to where it is
today, Ilustrado should have been a powerful reminder of what it means to be a hero. And a
reminder that the Philippines would be very different today if it weren’t for the heroism of brave
men and women, many of them depicted in this series.
One of the criticisms about the series was that Filipinos learn about Jose Rizal all throughout their
educational life and they’ve seen plenty of movies and dramatizations of his life in the past. So
why watch this? Yet those same people praise and go crazy over soap operas who recycle the
very same, low brow stories over and repeatedly.

Then there was criticism that the series was pretentious and highfalutin.

That Filipinos would think something is too high brow or even too smart for the greater audience
is very sad. It’s especially sad when something that was very accessible and relatable is labeled
as “too smart” for an audience. And this is certainly an audience that needs and deserves more
intelligent offerings.

As expected, the show has no ratings hit. But I certainly hope this does not discourage GMA and
other networks from doing future projects like this. And I don’t mean historical dramas. I’m
referring to big, out of the box and maybe high concept productions that take great care in both
its visuals and story.

Ilustrado made a point to carefully craft the right mix of direction, cinematography, special
effects, music, dialogue, performances and story into an unprecedented television experience.
The set design and use of special effects to recreate 19th century Manila or even Europe was
especially mind-blowing. It’s not like this was a typical local fantasy series with rubber costumes
or cheap effects. Ilustrado had a visual style and impact as strong as many American television
dramas. And I think that is the show’s greatest accomplishment.

But the story itself was a fresh and more relatable take on Jose Rizal than any movie or textbook
before. Choosing to follow Rizal from his childhood through his teen years falling in love helped
frame who he would eventually become and what he would eventually accomplish.

Depicting those early years with detail helped take this heroic figure who is honored with statues
and holidays in his name, around the world even, and bring him down to Earth. That allowed us
the viewer, who could only dream of having as profound an impact as him, relate and understand
Jose Rizal more than ever before.

Ilustrado even worked as a simple teleserye. The quick-paced, yet deep story covered a lot of
ground in four weeks. It moved along faster than the normal Filipino soap opera and that would
certainly be a very different and foreign experience for many in the audience.
The cast was also led by strong performances by Eula Valdez as Jose Rizal’s mother, Jhiz
Deocareza as the young Pepe and Alden Richards with the tall order of bringing the Philippines’
national hero to life.

Both of their performances and the great work from the supporting cast helped round out the
qualities and elements that made Ilustrado such a groundbreaking and exceptional production.
They provided the heart to what was an emotionally affecting series.

The subject matter coupled with the incredible production made for what should have been a
television event that captivated a larger audience than it did.

But even so, Ilustrado was an accomplishment that will hopefully open the door for bigger, better
and more intelligent television productions on Philippine television.
 Mi Ultimo Adios (My Last Farewell)
Farewell, dear Fatherland, clime of the sun caress'd
Pearl of the Orient seas, our Eden lost!,
Gladly now I go to give thee this faded life's best,
And were it brighter, fresher, or more blest
Still would I give it thee, nor count the cost.

On the field of battle, 'mid the frenzy of fight,

Others have given their lives, without doubt or heed;
The place matters not-cypress or laurel or lily white,
Scaffold or open plain, combat or martyrdom's plight,
T is ever the same, to serve our home and country's need.

I die just when I see the dawn break,

Through the gloom of night, to herald the day;
And if color is lacking my blood, thou shalt take,
Pour'd out at need for thy dear sake
To dye with its crimson the waking ray.

My dreams, when life first opened to me,

My dreams, when the hopes of youth beat high,
Were to see thy lov'd face, O gem of the Orient sea
From gloom and grief, from care and sorrow free;
No blush on thy brow, no tear in thine eye.

Dream of my life, my living and burning desire,

All hail! cries the soul that is now to take flight;
All hail! And sweet it is for thee to expire;
To die for thy sake, that thou mayst aspire;
And sleep in thy bosom eternity's long night.

If over my grave someday thou sees grow,

In the grassy sod, a humble flower,
Draw it to thy lips and kiss my soul so,
While I may feel on my brow in the cold tomb below
The touch of thy tenderness, thy breath's warm power.

Let the moon beam over me soft and serene,

Let the dawn shed over me its radiant flashes,
Let the wind with sad lament over me keen;
And if on my cross a bird should be seen,
Let it trill there its hymn of peace to my ashes.
 Let the sun draw the vapors up to the sky,
And heavenward in purity bear my tardy protest
Let some kind soul o 'er my untimely fate sigh,
And in the still evening a prayer be lifted on high
From thee, 0 my country, that in God I may rest.

Pray for all those that hapless have died,

For all who have suffered the unmeasured pain;
For our mothers that bitterly their woes have cried,
For widows and orphans, for captives by torture tried
And then for thyself that redemption thou mayst gain.

And when the dark night wraps the graveyard around

With only the dead in their vigil to see
Break not my repose or the mystery profound
And perchance thou mayst hear a sad hymn resound
'T is I, O my country, raising a song unto thee.

And even my grave is remembered no more

Unmark'd by never a cross nor a stone
Let the plow sweep through it, the spade turn it o'er
That my ashes may carpet earthly floor,
Before into nothingness at last they are blown.

Then will oblivion bring to me no care

As over thy vales and plains I sweep;
Throbbing and cleansed in thy space and air
With color and light, with song and lament I fare,
Ever repeating the faith that I keep.

My Fatherland ador'd, that sadness to my sorrow lends

Beloved Filipinas, hear now my last good-by!
I give thee all: parents and kindred and friends
For I go where no slave before the oppressor bends,
Where faith can never kill, and God reigns e'er on high!

Farewell to you all, from my soul torn away,

Friends of my childhood in the home dispossessed!
Give thanks that I rest from the wearisome day!
Farewell to thee, too, sweet friend that lightened my way;
Beloved creatures all, farewell! In death there is rest!
 Interpretation

The first stanza speaks about Rizal’s beautiful description of his Fatherland. He used the biblical
Eden to describe the Pre-Hispanic Philippines which is an imaginary time of purity and innocence.
He adores the beautiful country that he and others are fighting for. He said that he is glad to give
his life to Filipinas even though his life was brighter, fresher, or more blest than it is now –
pertaining to the time when he wrote the poem.

The second stanza speaks about the men who gave their life to his beloved country. Rizal said
that their dedication and patriotism to the country is without second thoughts. It doesn’t matter
how one struggles, that all struggles, all deaths, are worth it if it is for the good of the country.

The third stanza speaks about Rizal’s love of liberty. The image of dawn that Rizal used in the first
line signifies the liberation that he adores. In the third and fourth line, he says that if the colour
of liberation lacks his blood, he must die for the country to attain freedom.

The fourth stanza presents the flashback of Rizal’s love for the patria that started when he was
young. He was young when he saw the martyrdom of the GOMBURZA and promised that he
would dedicate himself to avenge one day for those victims. His dreams were to see his country
in eminent liberation, free from sorrow and grief.

The fifth stanza repeats Rizal’s dream of complete liberation. “All Hail!” signifies that he is
positively welcoming the dawn of freedom after his death. He also repeats what he has said in
the third stanza that it is his desire to dedicate his life to the Patria.

The sixth stanza describes the image of Rizal’s grave being forgotten someday. The grassy sod
may represent the country’s development, the growth of liberty, and that with the redemption
of the country, he becomes forgotten. Rizal does not say here that he wants monuments, streets,
or schools in his name, just a fond kiss and a warm breath so he could feel he is not forgotten.

In the seventh stanza, Rizal says he wants to see or feel the moon, dawn, wind, and a bird over
his grave. The moon’s beam may represent a night without its gloom like a country without its
oppressors. The imagery of dawn has been repeated here and its radiant flashes represent the
shining light of redemption that sheds over his honor. Only the wind will lament over his grave.
The bird does not lament him but sings of peace, the peace that comes with liberation and the
peace with which he rests below.

In the eighth stanza, the metaphor of the sun drawing the vapors up to the sky signifies that the
earth is being cleansed by the sun like taking away the sorrows and tears that has shed including
his last cry. Line 3 reminds us to remember why he died – for the redemption of the country. And
he wants to hear a prayer in the still evening – evening because he may also want to see a beam
of light from the moon which he stated in the stanza 7, and that it is before the dawn. Prayers he
stated that will make him rest in peace in God’s hands.

Rizal said in the ninth stanza that he also wants his fellowmen to also pray for others who also
have died and suffered for the country. Also pray for the mothers, the orphans and widows, and
the captives who also have cried and have tortured, and again, for his soul to rest in peace.

The tenth stanza says that Rizal’s tomb is on the graveyard with the other dead people. Rizal says
that in the night, he does not want to be disturbed in his rest along with the others and the
mystery the graveyard contains. And whenever we hear a sad song emanating from the grave, it
is he who sings for his fatherland.

In the eleventh stanza, Rizal says a request that his ashes be spread by the plough before it will
no longer take significance. His ashes represent his thoughts, words, and philosophy making it
his intellectual remains. The symbolic ashes should be spread all over Filipinas to fertilize the new
free country long after he is forgotten.
The twelfth stanza again speaks about being forgotten but Rizal does not care about it anymore.
Oblivion does not matter for he would travel far and wide over his beloved fatherland. He keeps
his faith with him as he sings his hymn for the nation.

Rizal says goodbye to his adored Fatherland in the thirteenth stanza. He gives goodbye to his
parents, friends, and the small children. He gives everything to Filipinas. Now, he satisfies his
death by saying he will be going to a place where there is peace – no slaves, no oppressors, no
killed faith. He is going to a place where God rules over – not the tyrants.

Finally, in the last stanza, Rizal cries his farewell to all his fellowmen – his childhood friends, and
his sweet friend that lightened his way. In the last line, he repeats that “In Death there is rest!”
which means that he, being ready to be executed, is happy to die in peace.
 MGA GINTONG ARAL NI RIZAL

1. “Ang kabataan ang pag-asa ng bayan.” Dr. Jose Rizal.

"Sinasabing ang kabataan ang pag-asa ng bayan. Higit sa kabataan, tayong mga magulang at
nakatatanda ang pag-asa ng bayan, sapagka't tayo ang gumagawa ng lipunang kinamumulatan,
hinihingahan, ginagalawan at kinalalakhan ng mga batang susunod na mamumuno sa ating
bayan. Tayo ang humuhubog sa kanilang murang pangangatawan at isipan. Atty. Jay De Castro.

2. "Ang kabataan ang taniman ng mga binhing magbubunga ng masasarap at masasaganang

prutas na dapat pagyamanin para sa mga susunod nating lahi." Dr. Jose Rizal.

"Ang kabataan ang pinakamahalagang yaman ng bayan na dapat nating arugain, pakaingatan at
akayin sa maliwanag na landas ng mga banal na mithiin at adhikain natin. Dapat nating
pangalagaan ang kanilang kinabukasan para sa kaayusan, katahimikan at kaunlaran ng ating
bayan." Atty. Jay De Castro.

3. “Ang hindi marunong lumingon sa pinanggalingan ay hindi makarating sa paroroonan.” Dr.

Jose Rizal.

“Hindi dapat maulit ang madilim na kasaysayan ng ating bayan, kung saan ito’y pinagharian at
hinalay ng isang tao lamang. Ito’y malupit na kabanata sa ating bansa, na hindi dapat maulit
kailan man.” Atty. Jay De Castro.

4. “Walang kabuluhan ang buhay na hindi inialay sa mabuting kaisipan. Para itong bato na
nakakalat sa kalsada at hindi naging bahagi ng isang gusali.” Dr. Jose Rizal.

“Makialam tayo sa mga suliranin ng ating lipunan, para sa ikabubuti at ikauunlad ng ating
bayan. Ang taong hindi nakikialam o walang-paki sa mga di-kaayusan at kaguluhan ng lipunan at
mga problema ng bayan ay walang halagang bahagi ng lipunan.” Atty. Jay De Castro.
 5. “Walang mang-aalipin, kung walang magpapaalipin.” Dr. Jose Rizal.

“Ano mang uri ng panlilinlang na ang layon ay pag-agaw sa kapangyarihan ng pamahalaan at

pagyurak sa kalayaan ng bayan, para sa sariling kapakanan ay dapat tumbasan ng mainit na
pagtutol ng mga mamamayan. Hindi kalayaan ang magkaroon ng bandilang nakawagayway sa
lupang ang mga mamamayan ay alipin sa sariling bayan.” Atty. Jay De Castro.

6. “Nais kong ipakita sa mga nagkakait sa atin ng patriotismo na alam natin ang mamatay para
sa ating bayan at mga paniniwala.” Dr. Jose Rizal.

“Ang sukat ng kagitingan ng isang bansa ay kung ang kanyang mga anak ay handing lumaban at
mag-alay ng buhay para sa kasarinlan at kalayaan ng bayan. Dito matatamo ng bayan ang antas
ng pagiging bansa, na may kultura ng paglaya at hindi pagluhod at pagpapaalipin sa mga
dayuhan o kababayang may maitim na hangaring pagharian ang bayan para sa sariling
kapakanan. Kung ang mga mamayan ay may ganitong pagpapahalaga sa kasarinlan at kalayaan,
ay saka lamang natin masasabing, tayo’y karapat-dapat biyayaan ng bayang may kasarinlan at
kalayaan.” Atty. Jay De Castro.

7. “Ang paniniwala sa mga aksidente – ay parang paniniwala sa mga milagro- pareho itong
nagsasabing hindi alam ng Diyos ang kinabukasan.” Dr. Jose Rizal.

“Tanging Diyos lamang ang maaasahan at magliligtas sa atin sa lahat ng sandali ng ating buhay,
sa ating pagsilang, paglaki, pamumuhay at kamatayan.” Atty. Jay De Castro.

8. “Ang katalinuhan ay walang bansa. Ito ay nagbubunga sa lahat ng lugar. Ito’y parang
liwanang at hangin. Ito ay katangian ng lahat.” Dr. Jose Rizal.

“Kanya-kanya ng kaalaman ang tao. Ang talino at kakayahan ng tao ay hindi sa lahat ng bagay.
Samakatuwid, pakialaman lamang natin yung mga bagay na mayroon tayong kaalaman. Huwag
nating panghimasukan ang hindi natin nalalaman. Lalung gugulo ang ating bayan, kung lahat ay
magsasabing sila ang makalulutas sa mga partikular na problema ng bayan.” Atty. Jay De Castro.

9. "Ang tao ay nagtratrabaho para sa materyal na bagay. Tanggalin mo ang materyal na bagay
at siya'y tatamarin at hindi na kikilos." Dr. Jose Rizal.

"Wala sa materyal o makamundong bagay ang kasiyahan ng buhay. Hindi ginto o kamunduhan
ang pakay ng buhay, subali't pag-ibig at kapayapaan, sa Diyos, sa ating sarili, pamilya at kapwa."
Atty. Jay De Castro.
10. "Bumalik kayo sa sinilangan ninyong lupa at maging masiya kayo roon." Dr. Jose Rizal.

"Ang mga matatalino at dalubsaha nating kababayan na nangibang-bansa upang kumita ng

mataas suweldo ay dapat makialam at manumbalik sa ating bayan, upang tumulong sa
kalutasan ng mga problema ng ating lipunan. Dapat nilang ibahagi ang kanilang talino at
panahon sa paglutas ng mga higanteng problema ng bayan. At hindi basta pakiki-alam ang
dapat nating gawin, subali't ang magsaliksik ng mga kalutasan sa mga suliranin ng ating bayan.
Ang lumikha ng pangmatagalang solusyon sa mga problema at maaaring maging problema ng
ating bansa." Atty. Jay De Castro.

Pagmunimunian po natin ang mga nasabing salita sa kaarawan ng ating pambansang bayani na
si Dr. Jose Rizal.
The 8 Most Important Literary Works by Jose Rizal

For Dr. José Rizal, the well-respected national hero of the Philippines, “the pen is mightier than
the sword.” Through his literary masterpieces, he voiced strong opposition to the abuse of
Spaniards and conveyed messages that he hoped would inspire his fellow countrymen. We round
up his best works and uncover the underlying meaning behind them.

To the Filipino Youth

Rizal wrote this literary poem when he was still studying at the University of Sto. Tomas (UST).
Originally written in Spanish (A la juventud filipina), Rizal submitted this piece for a poem contest
organized for Filipinos by the Manila Lyceum of Art and Literature. At the age of 18, this work is
beaming with strong messages to convince readers, the youth in particular, that they are the
hope of the nation. He also stresses the importance of education to one’s future. Rizal won the
first prize and was rewarded with a feather-shaped silver pen and a diploma.

Goodbye to Leonor

This literary piece gives an insight into the romantic relationship of Rizal and his beloved, Leonor
Rivera. The two met when in the province of Dagupan when Rivera was only 13-years-old.
Rivera’s parents were not in favor of their relationship and though distance separated them, the
two kept in touch by sending letters and photographs to each other. Rizal later found out that
her lady love would soon tie the knot with Henry Kipping, and the news disheartened him. The
lonely, heartbreaking feelings he felt, resulted in this melancholic poem.
To the Young Women of Malolos

Addressed to the Filipino women, Rizal’s letter entitled To The Young Women of Malolos reflects
his inheritance and issues reminders to Filipino women. In his letter, he addresses all kinds of
Filipino women – mothers, wives, and even the single women. Throughout this literary piece, he
highlights the qualities that Filipino mothers should possess, the duties of wives to their husbands
and children, and a counsel on how young women should choose their lifetime partners. The idea
behind this letter sparked after he was impressed by the women of Malolos who won the battle
they fought. Rizal advises women to educate themselves, protect their dignity and honor, and
live with good manners – setting up as a role model.

Kundiman

A kundiman traditionally refers to a love song where a man serenades the woman he loves. For
scholars, this word was derived from the Tagalog phrase “Kung Hindi man” (if it should not be so)
which suggests that people put their faith in a Higher Being who decides whether or not
something is meant for them. But in Rizal’s literary work, he wrote a kundiman to profess his
intense love for his motherland. This piece reflects his high hopes that one day, the Philippines
would be free from treachery and injustice. At the time, the country faced great threats while he
was in Europe. And, through this work, he voices his hopeful thoughts despite being far away
from the country.

Junto Al Pasig

When translated into English, the title of this work means Beside Pasig River. In response to the
Jesuits’ request, Rizal wrote this one-act play in the Spanish language for the velada – a gala
variety program during the principal feast days. The play centers around Leonido (a young Filipino
who has a strong faith in the Virgin) and the Diwata/Satan, which symbolizes the Spanish
oppression towards Filipinos. Its theme highlights Christianity, good vs. evil, and paganism.
The Philippines’ national hero wrote it in honor of the Our Lady of Peace and Voyage of the UST,
and the play was staged on December 8, 1880.
Noli Me Tángere

One of the most sought-after books in Philippine literature until today, is Rizal’s famous novel
titled Noli Me Tángere (Touch Me Not). Driven by his undying love for his country, Rizal wrote
the novel to expose the ills of Philippine society during the Spanish colonial era. At the time, the
Spaniards prohibited the Filipinos from reading the controversial book because of the unlawful
acts depicted in the novel. Yet they were not able to ban it completely and as more Filipinos read
the book, it opened their eyes to the truth that they were being manhandled by the friars. In this
revolutionary book, you’ll learn the story of Crisostomo Ibarra, how he dealt with Spanish
authorities, and how he prepared for his revenge, as told in Rizal’s second book, El Filibusterismo.

El Filibusterismo

This is Rizal’s sequel to his first book, Noli Me Tángere. In El Filibusterismo (The Reign of the
Greed), the novel exhibits a dark theme (as opposed to the hopeful atmosphere in the first novel)
in which it depicts the country’s issues and how the protagonist attempts a reform. The story
takes place 13 years after Noli Me Tángere, where revolutionary protagonist Crisostomo Ibarra
is now under the guise of Simoun – a wealthy jewelry tycoon. Because the novel also portrays
the abuse, corruption, and discrimination of the Spaniards towards Filipinos, it was also banned
in the country at the time. Rizal dedicated his second novel to the GOMBURZA – the Filipino
priests named Mariano Gomez, Jose Apolonio Burgos, and Jacinto Zamora who were executed
on charges of subversion. The two novels of Rizal, now considered as his literary masterpieces,
both indirectly sparked the Philippine Revolution.
Mi último adiós

After being associated with the Katipuneros, Rizal was arrested and later sentenced to death by
firing squad for acts of sedition and rebellion. During his final days in Fort Santiago of Manila,
Rizal bid farewell to his motherland and countrymen through letters. Mi último adiós or My Last
Farewell is one of the few last works that Rizal wrote.

Some historical accounts say he wrote it on the eve before his execution, while others claim that
he wrote the poem a few days before his death in Manila on December 30, 1896. But, because
there was no title ascribed to this poem, his good friend and fellow reformist Mariano Ponce
came up with the title.

Today, Rizal’s literary works, specifically his two novels, are alive and continuously being analyzed
by students and professionals. Colleges and universities in the Philippines even require their
students to take a subject which center around the life and works of Rizal. Through his work, the
country’s national hero is always remembered and looked upon with high regard for his
contribution towards the Philippine independence.
 Here is a list of the literary works which Jose Rizal produced during his lifetime.

 The Social Cancer (Noli Me Tangere)  Filipino Farmers

 The Reign of Greed (El Filibusterismo)  To "La Defensa"
 Rizal's Annotations to Morga's 1609  How to Deceive the Native Later
Phillipine History  The Truth for All
 Sa Mga Kababaihang Taga Malolos  Vicente Barrantes' Teatro Tagala
 To The Young Women of Malolos  A Profanation
 The Indolence of the Filipino  New Truths
 Filipinas dentro de cien anos  Cruelty
 The Phillipines A Century Hence  Differences
 Le Filippine entro cento anni  To our Dear Mother Country
 Como se gobiernan las Filipinas  To "La Patria"
 Como si governano le Fillipine  Inconsequences
 El Consejo de los Dioses  Tears and Laughter
 The Council of the Gods  Ingratitude
 Saint Eustache, Martyr  Reply to Barrantes' Criticism of the Noli
 Unfortunate Phillipines me tangere
 Farewell to 1883  Nameless
 Reflections of a Filipino  The Philippines at the Spanish Congress
 Rizal's speech honoring Luna/Hidalgo  Let us be Just
 Note on the Maremagnum  Philippine Affairs
 Tribute to Blumentritt  More on the Negros Affair
 Rizal's speech delivered at Cafe  The Indolence of the Filipinos
Habanero  Cowardly Revenge
 Petition of the town of Calamba  A Reply to Mr. Isabelo de los Reyes
 Order of the Marquis of Malinta  F. Pi y Margall: The Struggles of Our
 MA-YI Times
 Tawalisi of Ibn Batuta  How the Philippines is Governed
 On the Calamba Incidents
 The Rights of Man
 Executives of the town of Calamba
 Constitution of the Liga Filipina
 Justice in the Philippines
 Proposed Agreement between the
British North Borneo Company and the
Filipino Colony
 Poor Friars!
 The People of the Indian Archipelago
 Notes on Melanesia, Malaysia, and
Polynesia
 Mi Ultimo Adios
 Sa Aking mga Kabata
 A Fragment
 Un Recuerdo A Mi Pueblo
 To the Child Jesus
 To the Virgin Mary
 Water and Fire
 Constitution of the Liga Filipina
 The Vision of Fr. Rodriguez
 To the Filipinos
 By-laws of the Association of Dapitan
Farmers
 Date for my Defense
 Manifesto to some Filipinos
 Additions to My Defense
 The Philippines as a Spanish Colony
 The Parents of Rizal
 Manila in the Month of December 1872
 Flower Among Flowers
 Goodby to Leonor
 Hymn to Labor
 Dalit sa Paggawa
 Hymn to Talisay
 Mi Retiro
 Canto del Viajero
 By Telephone by Dimas Alang
 Additions to my Defense
 To Barrantes on the Tagalog Theater
 The Religiosity of the Filipino People
 Felicitation
 SALAWIKAIN, KAWIKAAN, KASABIHAN, WIKAIN, O SAWIKAIN

Ang mga salawikain, kawikaan, kasabihan, wikain, o sawikain ay mga maiiksing pangungusap
na lubhang makahulugan at naglalayong magbigay patnubay sa ating pang-araw-araw na
pamumuhay. Naglalaman ito ng mga karunungan.

Ang mga salawikaing Pilipino ay mga tradisyonal na kasabihang ginagamit ng mga Pilipino batay
sa katutubong kalinangan, karunungan, at pilosopiya mula sa buhay sa Pilipinas. Katumbas din ng
salitang salawikain ang sawikain (bagaman maaari ring tumukoy ang sawikain sa
mga moto o idyoma), at ng Ilokanong sarsarita. Nilalarawan ang salawikain nagmumula sa
Pilipinas bilang makapangyarihan at makatang pagpapadama at payak na anyo ng mga pahiwatig.
Kapag ginamit sa pang-araw-araw na pag-uusap, gumaganap ang mga salawikain bilang mga
pagbibigay - diin sa isang punto o isang kaisipan ng paliwanag o dahilan: ang Pilisopiyang
Pilipino.[5] Isang tanyag na katutubong salawikaing Pilipino ang mga katagang: Ang taong hindi
marunong umalala o lumingon sa kaniyang pinanggalingan ay hindi makakarating sa kaniyang
paroroonan. Isa itong salawikaing Tagalog na naglalahad at humihikayat sa isang tao upang
bigyan ng pagpapahalaga ang muling pagtanaw sa kaniyang pinagmulan at pinag-ugatan.
Ipinababatid din ng kasabihang ito ang isang pagpapahalagang Pilipinong tinatawag na utang na
loob, ang pagbibigay ng angkop na pahalaga at pagtingin sa mga taong nakatulong sa isang tao
para magtagumpay sa buhay o adhikain. Pinagpangkat-pangkat ni Damiana L. Eugenio, isang
propersor mula sa Unibersidad ng Pilipinas, may-akda ng Philippine Proverb Lore (1975), at
tinagurian ding "Ina ng Kuwentong-Bayan ng Pilipinas"ang mga salawikaing Pilipino sa anim na
mga kaurian o kategorya ayon sa mga paksa: ang mga salawikaing etikal (yung mga nagsasaad ng
isang pangkalahatang gawi hinggil sa buhay at sa mga batas na nangangasiwa sa mismong
pamumuhay), ang mga salawikaing nagmumungkahi ng mga pagpapahalaga at nagtatakwil sa
mga bisyo, ang mga salawikaing nagpapadama ng isang sistema ng mga pagpapahalaga, ang mga
salawikaing naglalahad ng mga pangkalahatang katotohanan at mga pagmamasid tungkol sa
buhay at kalikasan ng tao, ang mga salawikaing nakakatawa, at ang iba pang mga salawikain.
Adamson University Journal.
Ilan lamang ang mga sumusunod sa mga salawikain mula sa Pilipinas:

 Salawikain: Pagkahaba-haba man ng prosisyon sa simbahan din ang tuloy.

Kahulugan: Sa tinagal-tagal man ng samahan ng magkasintahan, sa bandang huli ay
humahantong din ito sa kasalan.

 Salawikain: Pag maikli ang kumot, matutong mamaluktot.

Kahulugan: Kung nakakaranas ng kakulangan sa buhay ang isang tao ay dapat siyang
mamuhay ng naaayon sa kanyang kakayahan. Matutong magtipid at maging payak sa
pamumuhay.

 Salawikain: Kung hindi ukol, hindi bubukol.

Kahulugan: Ang swerte sa buhay ay huwag asahang makakamtan kung hindi nakalaan
para sa iyo.

 Salawikain: Nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa.

Kahulugan: Hindi sapat na tayo ay humingi ng awa sa Diyos, kailangan din natin na pag-
ukulan ng sikap at gawa upang matamo ang mimithing biyaya.

 Salawikain: Lahat ng gubat ay may ahas.

Kahulugan: Saan man sa ating lipunan ay may mga taong traydor na gumagawa ng mga
bagay na nakalalason o nakasisira sa samahan ng bawat isa.

 Salawikain: Magkulang ka na sa asawa huwag lamang sa iyong anak..

Kahulugan: Kadalasang ipinapayo ito sa mga nagbabalak magpakasal o sa mga bagong
mag-asawa upang mapabuti ang kanilang pagsasama. Ang mga magulang kase ay higit na
mapagtatakpan o mapapatawag ang pagkukulang ng sariling anak keysa sa pagkukulang
ng ibang tao.
 Salawikain: Kung ano ang puno, siya ang bunga.
Kahulugan: Ginagamit sa paghahambing ng anak sa kanyang mga magulang. Sapagkat ang
mga magulang ang humuhubog sa pagkatao at pag-uugali ng anak, ang anak ang nagiging
larawan ng pagkatao at pag-uugali ng kanyang mga magulang. Ang mabuti (o masamang)
anak, ay karaniwang ibinubunga ng mabuti (o masamang) mga magulang.

 Salawikain: Kung ano ang itinanim, ay siyang aanihin.

Kahulugan: Kung ano ang ginawa mo sa kapwa ay kadalasang ganun din ang gagawin sa
iyo. Halimbawa kung naging matulungin ka sa kapwa ay tutulungan ka rin ng mga taong
tinulungan mo.

 Salawikain: Ang taong ginigipit sa patalim man ay kumakapit.

Kahulugan: Ang taong nagigipit kung minsan ay napipilitang gumawa ng mapangahas na
bagay na maaaring maging dahilan upang lalu lamang siyang magipit. Halimbawa, ang
taong may mabigat na pangangailangan ng pera ay nagagawang mangutang ng patubuan,
tulad ng five-six, na nagiging dahilan upang lalo pa siyang mangailangan ng pera.
 ILUSTRADO

KABANATA 1: PILOT
Kabuwanan ni Donya Lolay, ang ina ng Pambansang Bayaning Jose Rizal. Sa kalagitnaan ng
pasaring ng dominikanong prayleng si Padre Amado tungkol sa pagiging tamad ng mga Indiyo ay
maririnig ang pag-uha ng isang sanggol, isang sanggol na noo’y hindi pa man ipinapanganak ay
nagdadalamhati na sa bayang kanyang sisilangan, ang sanggol na magiging si Pepe .

Sa unang kabanta, ipapatikim sa mga manonood ang labis na paghihirap sa taumbayan sa kamay
ng mga mapanupil na prayle, ng mga creole. Makikita ang pagpapasakit at pang-gagarote sa
tatlong paring martir - ang GOMBURZA. Tiim sa galit si Paciano, ang kuya ni Pepe, makikita natin
kung paano naapektuhan ang pamilya Mercado, gayon na rin ang batang si Pepe. Dito nga ba
nagsimula ang kamalayan ng ating bayaning bida tungkol sa paghahangad ng patas na pagtingin
sa taumbayan?

Masisilip natin ang pamilya Mercado, ang mga taong pumapaligid sa labas at loob ng kanilang
tahanan. Kimi ba ang mag-asawang Mercado? Palaban ba si Paciano? May kakakakitaan na bang
kakaiba kay Pepe?

Itatawid din ng kabanatang na ito ang tumatakbo sa isip ni Pepe noong siya ay nasa piitan at
naghihintay sa kanyang kamatayan. Nagsasanib ang kanyang pagdating sa bayan ng Calamba at
sa kanyang pamamaalam sa bayang minahal niya ng sobra.
 KABANATA 2: ANG MGA MONTEVERDE

Darating ang pamilya Mercado sa tahanan ni Jose Alberto, ang kapatid ni Donya Lolay. Sa
pagtitipon, makikilala ang pamilya Monteverde, ang karibal at habang buhay na taga-usig ng
pamilya Mercado. Makikilala ang biyudang si Donya Conchita Monteverde na labis ang
pagkamuhi sa mga indio. Sa kabanatang na ito matutunghayan ang unang pagtikim ni Pepe sa
pait ng pagkatalo sa isang labanan - ang pagkanta!

Subalit dito rin makikita ang kakaibang talinong ipinapakita ng ating bida, ang kagalingan sa
akademikong larangan, ang pagkahilig sa mga humihingang pigura, at iba pa.

Sa huli’y magtatagpong muli si Pepe at Venchito - mukhang mauupakan si Pepe, lalaban kaya siya
o pagpapasensyahan si Venchito?

KABANATA 3: ANG PAGSUBOK NG PAMILYA MERCADO

Ang isang mabuting tao ay hinubog ng mabuti ng kanyang ina. Si Pepe ay hinubog ng dalawa si
Donya Lolay at ang yaya niyang si Lina. Si Lina ang humubog sa kamalayan ni Pepe sa labas ng
bahay. Ang mga kwentong kababalaghan, ng hiwaga ng Mariang Makiling, ang mga halamang
yerba, at kung ano-ano pa. Maiaangat ang lahat ng yaya na tinuturing nilang anak ang kanilang
mga alaga, gayun din ang pagsukli ng pagmamahal ng isang alaga.

Sa pagkakataong ito, malalagay sa alanganin si Donya Lolay sa salang panglalason sa asawa ni

Jose Alberto. Paano kikilos ang pamilya Mercado? Paano na ngayon si Pepe kung makukulong si
Donya Lolay? Matutunghayan natin bilang manonood ang katatagan ng isang pamilya na harapin
ang unos sa buhay.

Ang kabanatang na ito ay magsisilbing inspirasyon sa lahat ng pamilya na nakararanas ng

matinding dagok sa buhay.
KABANATA 4: ANG PAGLILITIS KAY DOÑA LOLAY
Paiigtingin ng kabanatang ito ang hakbangin ng pamilya Mercado upang maisalba ang ilaw ng
tahanan. Makikita kung paano ang takbo ng bulok na sistema ng hustisya noong panahon ng
Kastila. May kaibahan ba ito sa ngayon?

Sa kabila ng mga dagok sa buhay ay siya namang nagpapaibabaw si Pepe sa kanyang pag-aaral.
Dadalhin si Pepe sa Maynila upang mag-aral sa Ateneo. Bagong mundong kagagalawan kung
saan ang lahat ng mag-aaral ay may sinasabi sa lipunan. Masasabing patas ang labanan.
Makakayanan kaya ng ating bida ang istriktong mga guro habang malayo sa pamilya at
dinaramdam ang pagkakakulong ng kanyang ina?

KABANATA 5: ANG UNANG PAGTATAGPO NINA PEPE AT

LEONOR

Nakalaya na rin sa wakas si Donya Lolay, at binatilyo na si Pepe na gagampanan na ni Alden

Richards.

At sa kanyang pagbabakasyon sa Calamba ay matutunghayan ni Pepe ang engkwentro sa isang

buwaya sa ilog. Tila ba ang pagtatagpong iyon sa buwaya ay nagbabadya sa unang patikim ng
pagkawalang-awa ng mga guardiya sibil sa ating bida. Mapapahamak si Pepe dahil lamang sa
hindi pagbigay pugay sa isang guardiya sibil.

Sa kabanatang ding ito unang mararanasan ni Pepe ang tamis ng unang pag-ibig kay Leonor
Rivera, ang sinasabing tunay na pag-ibig ni Pepe. Pakikiligin tayo sa kanilang unang pagtatagpo,
ang mga panakaw na pagsulyap-sulyap ng dalawang taong namumuo ang pagka-gusto sa isa’t
isa.
 KABANATA 6: ANG PANLILIGAW NI PEPE
Hindi makatulog. Hindi mapakali. Inspired! Tuluyan nang nabighani si Pepe kay Leonor. Kaya
naman gagawa ng mga hakbangin si Pepe upang mapalapit sa kaniyang sinisinta. Subalit
mabibigo si Pepe sa unang mga pagkakataon. Aabang-abang sa labas ng La Concordia, aasang
may makukuhang impormasyon na bagay namang ipinagpanggap ni Eduardo, ang kaklase ni
Pepe sa UST at isang aktibistang laban sa mga masasamang prayle. Sa patibong ni Eduardo ay
mapapasama si Pepe sa isang sikretong pagpupulong. Subalit wala pa sa kamalayan ni Pepe ang
umanib sa mga ganoong grupo.

Magbabakasyon si Pepe sa Calamba, mapapansin ng kanyang mga kapatid at ni Donya Lolay na

tila umiibig na ang ating bida. Ang pinaka-ayaw niyang gawin — ang pagkanta, ay bagay na
kaniyang pinagpraktisan kasama ang mag bibe. Para kay Pepe, kung gusto, may paraan!

Nakakatawa ang mga misadventures ni Pepe sa pagsusumikap na mapalapit kay Leonor, habang
lingid sa kanyang kaalaman na unti-unti na rin palang nahuhulog ang loob ni Leonor sa kanya.
Pasikreto ring inaalam ni Leonor ang tungkol sa katauhan ni Pepe.

Sa huli’y tutulong si Eduardo kay Pepe na mangharana kay Leonor. Magkakaroon ng

pagkakataon ang dalawa na masarili ang isa’t isa. Ang mga malalagkit na pagtitinginan at
matatamis na ngiti, subalit may bahid ng pagpapakipot, ay unti-uni nating masasaksihan.

Pauwi na si Pepe sa kaniyang boarding house na malapit sa tirahan nila Leonor. Labis ang
kanyang kaligayahan, at habang naliliyo sa pag-ibig ay hindi niya mapapansin sa kalsada na may
mga guardia sibil at isang tinyente. Pakiramdam ng mga iyon ay nabastos sila ng ating bida.
Mapapahamak si Pepe nang gabi ding iyon.
 KABANATA 7: PEPE LABAN SA MGA GUWARDIYA SIBIL
Bugbog sarado si Pepe. Iniwan siyang nakahandusay sa kalsada ng mga guwardiya sibil. Mag-
uumaga na nang magkamalay si Pepe at tiempong papaalis na sana si Leonor papuntang La
Concordia kasama ang kanilang kasambahay. Matatagpuan si Pepe na duguan at maga ang mukha.
Agad na sasaklolo si Leonor at gagamutin niya si Pepe.

Hindi magtatagal ay mababalitaan ng mga kapatid at ni Doña Lolay ang nangyari kay Pepe. Agad
silang susugod sa Maynila upang makumusta siya. Sa muling pagkikita nang mag-anak, mababahala
si Doña Lolay sa sinapit ni Pepe. Hihikayatin niyang umuwi na lamang sa Calamba at tumulong sa
pamamahala ng sakahan at tubuhan, sapat na raw ang kanyang nalalaman. Nakakatakot para sa
isang taong maraming nalalaman.

Sa pagtatagpong iyon, mababahala din si Pepe sa kakaibang kinikilos ng kanyang ina, kukutuban
siyang lulmulubha na ang mag mata ni Doña Lolay. Dahil sa kakulangan ng mga eksperto at
manggagamot sa mata sa bayan ay minabuti ni Pepe na siya na mismo ang gagamot sa kanyang ina.

Nagpalit ng kursong medisina si Pepe habang ipinagpapatuloy niya ang pagkahilig sa pag-uukit. Sa
isang tagpo, habang nag-uukit si Pepe ay sosorpresahin siya nina Leonor at Carmen sa kanyang
eskwelahan. May bagay na ginawa si Pepe na matutuklasan ni Leonor, at ikakatuwa niya ito.

Patuloy pa din sa paghihikayat sa kaniya si Eduardo na umanib na sa samahan lalo na’t nakaranas na
siya ng pambubogbog ng mag guwardiya sibil. Inalok din si Pepe na samahan siya ni Eduardo sa
tanggapan ng Gobernador Heneral upang magsampa ng reklamo. Hindi sila papapasukin sa
tanggapan. Mapapagtanto at maipapakita ni Pepe na sa bayang ito, siya na isang aral at galing sa
pamilyang may-kaya ay hindi makakatanggap ng hustisya, paano na lang ang simpleng
mamamayan.
KABANATA 8: PAGMAMAHALANG PILIT HAHADLANGAN

Muling magtatagpo ng landas sina Pepe at Leonor nang bumisita si Leonor sa pinamamahalaang
boarding house ng kaniyang ama. Naroon si Pepe na may ginagawang paghahanda para sa
panliligaw kay Leonor. Makakapag-usap nang muli ang dalawa at mukhang nakapag-set na ng
date si Pepe! Ano kaya ang iba pang mga da-moves ng ating bida? At ano naman kaya ang
nakikita ni Leonor sa binatang si Pepe?

Sa kabanatang na ito, matutunghayan natin na umuusbong na ang pag-ibig mula sa simpleng

palitan ng mga pagtingin at pagkahilig ng dalawang mangi-ngibig sa isa’t isa. Ang tamis ng kilig,
ang mga nakakatunaw na ngiti ng minamahal, ang ligayang dulot ng dalisay na pag-ibig… dinala
si Pepe at Leonor sa mahikang lugar na tanging mga umiibig lamang ang nakakapunta.
Magsisilbi ding taingang makikinig sa mga saloobin at mga pangarap si Pepe at Leonor sa isa’t
isa. Subalit lingid sa kanilang kaalaman, hindi pabor si Betang, ang ina ni Leonor, kay Pepe.
Hahadlangan niyang mapunta ang kaniyang dalaga sa binatang galing sa pamilyang
pinagmamalupitan ng mga Kastila.

Masaya si Pepe. Samantalang, patuloy sa panggigipit ang mga prayle sa Laguna sa pagpataw ng
buwis sa mga lupaing sinasaka ng mga Indio, subalit hinding-hinding nagbibigay ng resibo. Si
Don Kikoy ang namamahala sa pagbabayad ng buwis.

At dahil sa lumalalang kinalalagyan ng mga Indio, bumubuo na ang ilang mga Ilustrado ng isang
sikretong samahang kikilos para sa magkakapantay-pantay ng mga Indio at mga Kastila sa Las
Islas Filipinas. Si Paciano na ang napipisil ng samahan na ipadala sa Espanya, subaliit iba ang
iniisip ni Paciano – si Pepe.
 KABANATA 9: ANG MISYON NI PEPE
Gradweyt na si Pepe, at siya namang kakausapin siya ni Paciano tungkol sa kaniya at ng
samahan na papuntahin siya sa Espanya sa lalong madaling panahon. Minamatyagan na sila ng
prayle at ng mga creole. Kapag nagtagal pa si Pepe sa bayan ay malamang tuluyan na siyang
hindi makakalabas.

Magulo ang isip ni Pepe habang kinakausap siya ni Paciano. Sa huli’y mananaig ang kamalayang
nasa tamang edad na siya at marami na siyang kayang gawin – handa na ang ating binatang
bida. Papayag si Pepe, subalit ipapakiusap ni Paciano na walang makaka-alam sa kanyang pag-
alis – kahit na sino, maliban sa mga samahan ng Ilustrado.

Magpapa-alam si Pepe kay Leonor na uuwi ng Calamba. Bibigyan siya ni Leonor ng locket na
may putol ng kaniyang buhok. Isang remembrance.

Sa Calamba, minabuti ni Pepe na makapiling ang mga kapatid, ang kanilang mga magulang, ang
kanyang Tiya Lina. Mangingibang bayan na si Pepe sa susunod na mga araw at mawawala sa
piling ng mga mahal sa mahabang panahon, at hindi man lang niya masabihan ang mga iyon na
siya’y aalis na. Pinipigilan ni Pepe ang kanyang damdamin. Kailangan masaya siya, kailangan na
walang makakahalata sa kanyang palihim na pamama-alam.

Agad-agad na bibilhan ng tiket at nakahanda na ang kanyang pasaporte. Sasakay na siya sa

barko na ilang gamit, pag-asa, at panulat ang kaniyang baon. Kakayanin kaya ni Pepe na
magpaalam kay Leonor?

Magpapalam si Pepe sa bayang sinilangan nang may kabigatan ng kalooban. Habang lulan ng
barko ay iguguhit niya ang dalampasigan ng Manila Bay. Ikaiiyak iyon ni Pepe. Ikaiiyak ng isang
lalaking labis ang pagmamahal sa pamilya, sa kaniyang kasintahan, at sa kaniyang bayan.
KABANATA 10: ANG PAGDATING NI PEPE SA EUROPA
Unang makakatapak sa kanluraning lupain si Pepe – ang bayan ng Marseilles sa Pransiya bago
siya tumulak ng Espanya. Manghang-mangha si Pepe sa bagong lugar, ang mga gusali, ang mga
tao, ang isang napakalaking sibilisasyon.

Mag-eenrol si Pepe sa Universidad Centro de Madrid sa kursong medisina at letras y pilosopiya.

Pagsasabayin niya ang dalawang kursong balang araw ay kapwa niya pakikinabangan.

Makikilala ni Pepe ang iba pang mga naunang Ilustrado gaya nila Maximo Viola, Eduardo de Lete,
ang magkapatid na Luna, at Graciano. Higit sa lahat, ang kaniyang matinding kalaban – ang
creoleng si Venchito.
Sa Calamba at Maynila, nalaman na din ang pagpunta ni Pepe sa Espanya. Parehong hindi
makakain at nagdadalamhati ang dalawang babae sa buhay ni Pepe. Sa mga sulat, ipinarating ni
Pepe ang kaniyang paghingi ng tawad, at maayos naman ang kaniyang kalagayan kaya’t walang
dapat ipag-alala.

Nilalango ng mga Ilustrado ang kanilang sarili sa alak upang maibsan ang nararanasang
pangungulila, bagay na nilalaban ni Pepe sa pamamagitan ng puspusang pagsusumikap na
matuto sa kaniyang mga kurso – libro dito, libro doon, panonood ng teatro, ng diskurso, at kung
ano-ano pa! Para siyang taong gutom sa kaalaman at wala siyang ibang ginawa kundi punan ang
kagutumang iyon.

Magkakaroon ng epidemya sa Calamba, isa sa mga mahal ni Pepe ang manganganib. Ano kaya
ang ginawa ng gobyerno noon? Anong nangyari sa mga taong tinamaan ng epidemya?
 KABANATA 11: MAKIKILALA NI PEPE SI CONSUELO
ORTIGA

“Tell me who your friends are, and I’ll tell you who you are.”

Happy-go-lucky ang mga Ilustrado sa Espanya - ang mga Ilustrado na inaasahang ilalapit sa
cortes ng Espanya ang mga hinaing ng mga mamamayan, at magdadala ng reporma sa bayan.
Hihikayatin ng mga naunang Ilustrado si Pepe na sumama sa kanilang mga lakad sa gabi,
ginagawang rason ang malango sa alak upang maibsan ang pangugulila.

Kung ano ang pinagdadaanan ng mga OFW natin ngayong araw ay siya ring naranasan ng ating
mga Ilustrado - ang pagkasabik na makita, makausap at mayakap ang mga mahal sa buhay
subalit hinding-hindi mangyayari sa bawat araw na lumilipas.

Kakaiba si Pepe. Maliwanag sa kaniya ang kaniyang layunin. Plantsado ang kanyang de oras na
schedule sa araw-araw - ehersisyo, aral, pagbabasa, pagpapayaman ng karanasan sa sining,
pagsasanay ng iba’t ibang lenguahe, pag-aanalisa sa tunay na sitwasyon ng mga colonized na
bayan ng Espanya. At ang kanyang pangungulila? Nilalabanan niya ito sa kaniyang apat na sulok
ng kwarto, ng mga papel at pluma.

Sa unibersidad ng Madrid niya unang naranasan ang maging malaya hindi lang sa akademikong
larangan kundi ang pagsasagawa nito. Si Don Morayta na isang Espanyol na guro sa Kasaysayan
ay isa sa mga pinaka-liberal ng panahong iyon. Pinangungunahan niya ang isang protesta laban
sa mga mapagparusang pinuno. Mapapasama sa kilos protesta si Pepe kasama ang ilan pa
niyang mga banyagang kaklase at mga Ilustrado. Labis ang tuwa ni Pepe, ninanamnam ang isang
protesta na bagay na hinding-hindi mararanasan ng indio sa kaniyang bayan subalit maaaring
mangyari sa hinaharap. Gaganahan ang ating bida lalo na’t guro niya si Don Morayta na naging
malaki ang impluwensya kay Pepe. Ito rin marahil ang dahilan kung bakit may kalye tayo ngayon
sa lungsod ng Maynila na pinangalanang Morayta.
Magkakagulo sa protesta. Pinaghuhuhuli ng mga pulis ang mga sangkot sa gawaing iyon. Kung
ano ang nakikita natin sa TV na protesta at pagdidispers sa kanila ay ganoon din noong panahon
sa Espanya. Maraming duguan, maraming nahuli.

Magsisitakbuhan sina Pepe papalayo sa kaguluhang nagaganap. Magtatago sila sa bahay ng

isang Espanyol na kumakatawan sa Las Islas Filipinas para sa cortes ng Espanya - si Don Pablo
Ortiga.

Sa pagtatagpong iyon, makikilala si Pepe bilang bagong salta sa Espanya, isang binatang
punong-puno ng potensyal. At dito na rin mabibighani si Pepe sa karikitan ng dalagang anak ni
Don Ortiga - si Consuelo Ortiga.

Masusundan pa iyon ng pagpupulong sa bahay ni Don Ortiga ng mga miyembro ng Circulo

Hispano y Filipino para sa adbokasiyang reporma. Hihingan si Pepe ng tula na agad-agad naman
niyang sinulat at binasa ang Mi Piden Versos. Hahanga ang mga tao sa pagpupulong na iyon, at
higit sa lahat, si Consuelo.

Si Consuelo na ba ang magiging kahinaan ni Pepe sa kaniyang pakikipaglaban sa pait ng

pangungulila? Maliit lamang ang puso, isang iniibig lamang ang kayang magkasya. Mananatili
kayang may puwang si Leonor sa puso ni Pepe?
 KABANATA 12: ANG MAKABAYANG ILUSTRADO NA SI
PEPE
Unang paglabas ni Pepe at Consuelo. Interesado silang pag-usapan ang mga bagay tungkol sa
isa’t isa. Katulad ni Leonor, tengang nakikinig si Consuelo — si Consuelo na nandiyan sa
kaniyang tabi, humihinga, sumasagot.

Lingid sa kaalaman ng dalawa ay pinagmamatyagan na pala sila ni Venchito na noon pa ay

napansin na ang kakaibang kinikilos ni Pepe at ni Consuelo sa isa’t isa. Isinama pa ni Venchito si
Eduardo de Lete, ang naunang manliligaw ni Consuelo. Parang bulkan nang sasabog si Eduardo
sa kaniyang nakikita. Sinulsulan pa nang husto ni Venchito.

Nang maihatid na ni Pepe si Consuelo ay tinambangan na siya ni Eduardo sa kalsada. Sa taong

labis na umiibig at makitang ninanakaw ang puso ng kaniyang iniibig ay handa itong
manghamon ng digmaan. Hinarap niya si Pepe at makikipaglaban kahit pa kamatayan ang
maging hantungan. Kung hindi na makapag-isip nang matino si Eduardo dahil sa paninibugho ay
siya namang napagtanto ni Pepe na hindi siya ang karapat-dapat kay Consuelo kundi si Eduardo
na handang ibuwis ang buhay para sa kaniyang minamahal. Sumurender si Pepe kay Eduardo at
nakipag-bati.

Hindi si Consuelo ang pag-aalayan niya ng buhay, kundi ang kaniyang Taimis, si Leonor.

Si Leonor na naiwan sa Maynila ay siya namang sinusulsulan ng kaniyang inang si Betang na

maghanap na ng iba sapagkat sigurado siyang sa dami ng magaganda sa Espanya ay tiyak nang
nahumaling si Pepe sa mga iyon. Iba ang paniniwala ni Leonor, nananalig siyang siya lang ang
mahal ni Pepe at nakapagdesisyon na siya na maghintay. Maghintay kahit walang
kasiguraduhan kung kailan magbabalik. Bagay na tanging mga taong nasa long distance
relationship ang parehong nakakaunawa sa pag-asang balang araw ay magsasama pa rin sila at
hinding-hindi na maghihiwalay pang muli. Pag-asa, ito ang pinanghahawakan ni Leonor at Pepe
sa kanilang pag-ibig na tanging mga sulat lamang ang nagtatawid sa kanilang nararamdaman at
nasasa-isip.

Habang masigasig si Pepe sa mga gawaing adbokasiyang reporma, sa pagsusulat ay kabaliktaran

naman ang namamayaning katamaran at pag-hahappy happy ng ibang Ilustrado. Ang kanilang
sirkulasyon ng pahayagan ay laging nasa bingit ng kamatayan dahil hindi organisado ang
pagpopondo at katamarang magsulat ng mga artikulo. Makikitang mapipikon si Pepe subalit
hindi pa rin siya pakikinggan nga mga Ilustrado. Lalayasan niya ang mga Ilustrado,
magpapalamig sa Pransya kung saan may ilang Ilustradong pintor - si Juan Luna at Felix Hidalgo.

Sa Calamba, ang pamilya Mercado naman ay kakamkamin na ang mga lupain dahil sa hindi
pagbayad ng nakatakdang buwis. Ang perang ipapadala sana ni Paciano kay Pepe ay siyang
ipinangbayad muna kay Padre Amado. Saved by the bell. At dahil kinailangang makalikom ng
pera ang pamilya Mercado, ibinenta na nila ang kanilang mag gamit sa bahay, ang kabayo ni
Pepe, at ilan pang gamit na may malaking halaga. Nagtrabaho na din si Paciano bilang tutor sa
mga anak ng mayayaman.

Tila isang lobong nag-aabang naman si Conchita na mapilay nang tuluyan ang pamilya Mercado.
Ito ang panahon na hindi siya magpapahinga hangga’t hindi mapunta sa kanya ang mga lupain
ng Mercado.

Sa muling pagbalik ni Pepe sa Espanya, ay wala na siyang pinag-iba sa isang pulubi. Wala na
siyang pambili ng pagkain. Nagkataong nakita siya ni Pedro sa kalsada, isasama siya sa isang
piging na dati-rati’y hindi siya sumasama. Pararangalan ang mga indiong pintor na nagwagi sa
pandaigdigang patimpalak. First at second place ang nakuha nina Juan Luna at Felix Hidalgo.
Natalo ang mga kilalang banyagang pintor. Kagaya marahil ng pakiramdam ng pagpupunyagi sa
tuwing nananalo si Pacquiao sa boksing o di kaya’y mga singing contest ng mga Pilipino.
Underdog pero nananalo sa huli.
Mahalaga ang gabing iyon. Maraming Espanyol na media practitioner ang naroon para i-cover
ang nagaganap na selebrasyon ng mga indio sa natamong tagumpay ng kanilang lahi. Si Pedro
na nauna nang malasing ay siyang dapat na magbigay ng speech at tagay (brindis) para sa
dalawang pintor. Hindi na kaya ni Pedro, bagkus ay si Pepe na ang kanyang ipapanghalili.

Tatayo si Pepe, kinakabahan, subalit alam niya ang kanyang sasabihin. Magugulat ang lahat sa
kanyang perspective, sa kanyang walang takot na paglalahad… ang katapusan ng patriarka sa
Pilipinas, ang pang-aapi ng mga prayle.
 KABANATA 13: ANG PANULAT ANG GAMUT SA SAKIT
NG BAYAN
Nabigyan ng pagkakataon si Pepe sa tagay para kina Juan Luna at Felix Hidalgo. Dito unang
makikilala ang pangalang Jose Rizal. Agad na kumalat sa mga pahina ng mga pahayagang Espanyol
ang mga binitawang salita ni Pepe. Marami ang nakaalam sa pang-aaping ginagawa ng kanilang
kalahi sa Pilipinas, marami ang humanga at may ilan ding nagalit.

Gaganahan ang mga Ilustrado na magtrabaho na nang puspusan sa pagsusulat at paglakad sa

hinihinging reporma sa cortes ng Espanya.

Ang pahayagan ang pinakamabisang material noong panahon sa pakikipaglaban sa karapatan, sa

reporma, at maging sa indipendesya ng isang bayan hanggang sa maging isang bansang nagsasarili.
Subalit hindi na pahayagan ang nais ni Pepe, nobela na ang kaniyang nasasaisip. Isang nobela na
magkukuwento ng kabuuang kaganapan sa kaniyang bayan ng mga pang-aapi sa mga mamamayan,
ng kawalan ng edukasyon sa simpleng indio at kung ano-ano pa.

Sumang ayon ang lahat ng Ilustrado, bagay na alam nating sa huli’y si Pepe na lamang ang mag-
isang nagtaguyod sa nasabing unang nobela.

Nakarating sa kamay ni Conchita at Padre Amado ang kopya ng pahayagan. Nagngingitngit sa galit si
Padre Amado. Hindi nila palalampasin ang ginawang pang pipilubustero ni Pepe.

Nakarating din ang kopya ng pahayagan sa pamilya Mercado. Labis na ikinagalit ni Don Kikoy sa
ginawa ni Pepe. Binalaan niya si Paciano na siya mismo ay hindi na niya tatanggapin si Pepe sa
kanilang tahanan kung hindi siya titigil sa kaniyang mga gawaing pakikipaglaban sa mga prayle.
Subalit para sa isang ina, kay Doña Lolay, ang litrato ng kaniyang anak na nasa unang pahina, ay
bagay na kaniyang ikinasiya.
Sa labo ng kaniyang mga mata, pipilitin niyang maaninag ang mukha ni Pepe.

Graduate na si Pepe sa kursong medisina. Plano na niyang umuwi subalit dahil marami siyang
naging kagalit at mainit pa ang sitwasyon, minabuti ni Paciano na manatili si Pepe sa Europa. Isa pa,
mas kakayanin ni Paciano na magpadala ng allowance kaysa sa pamasahe sa barko pauwi.

Lilisanin ni Pepe ang Espanya, magtutungo siya sa Pransya bilang trainee sa isang tanyag na
Opthalmologist sa buong mundo, si Dr. Wecker. Dito, pinagbuti ni Pepe ang matuto at masanay sa
pag-oopera ng mga mata.

Marami siyang naging pasyente. Maraming nakakita ng maliwanag nang muli. Plano ni Pepe na
umuwi ng Pilipinas, gagamutin ang mga mata ng kaniyang ina at magtatayo ng klinika na bukas para
sa lahat.

Sa gabi, isinusulat na ni Pepe ang Noli Me Tangere. At dahil wala pa ring pera si Paciano para
pauwiin siya ay nagtungo naman si Pepe sa Alemanya para pag-aralan ang mga equipment para sa
mata. Patuloy pa rin siya sa pagsusulat. Wala na siyang natatanggap na pera. Kung kani-kanino siya
nakikitira, ipinagpapaliban ang pagkain, ultimo pang-siga na kahoy ay wala na rin siya.

Nagbenta na rin ng mga gamit si Pepe, at nagsangla ng singsing ng kaniyang Ate Saturnina na bigay
sa kaniya. Gulanit na ang kaniyang mga damit. Sa panahon ng tag- lamig, at kawalan ng
masustansyang pagkain ay tuluyan nang nagkasakit si Pepe. Tinapos niya ang nobela at pinilit pang
magcanvass ng pinakamurang palimbagan subalit hindi pa rin kasya ang kaniyang pera.

Wala rin siyang tulong na natanggap mula sa mga Ilustrado. Dumating sa puntong halos mawalan na
ng pag-asa si Pepe at kamuntik na niyang sunugin ang nobela. Desperado na si Pepe.

Wala na siyang ibang magawa kundi ang iiyak ang lahat-lahat ng kaniyang nararamdaman
habang yakap ang Noli Me Tangere. Si Pepe ang isang taong may kakayanang yumaman dahil sa
kaniyang angking talino ay mas minatamis pang gugulin ang kaniyang oras at galing sa isang nobela
para sa kaniyang bayang sinilangan. Isang pag-ibig na iilan lamang ang susubok at
pangangatawanan.
 KABANATA 14: ANG PAGBABALIK NI PEPE SA PILIPINAS
Tuberculosis. Ito ang sakit na pinaghihinalaan ni Pepe na mayroon siya. Isang sakit na noon ay
hindi gumagaling ang walang pera. Isang sakit na magpahanggang sa ngayon ay mataas pa rin
sa Pilipinas, subalit nagagamot na.

Darating si Maximo Viola sa Berlin at hinahanap si Pepe. Gradweyt na siya sa kursong medisina
at may pera siyang gagamitin sa pamamasyal sa Europa. Isasama sana niya si Pepe sa
pagliliwaliw sa Europa. Daratnan niya si Pepe sa tinutuluyan nito na may sakit. Yayakapin sana
ni Maximo si Pepe subalit inilayo ni Pepe ang sarili sa takot na mayroon siyang tuberculosis.
Inexamine ni Maximo si Pepe at napag-alamang wala siyang tuberculosis bagkus ay kulang
lamang sa sustansya. Inalagaan ni Maximo ang kaniyang kaibigan hanggang sa lumakas. At nang
gumaling na si Pepe ay walang inaksayang oras ang dalawa na ipalimbag ang Noli Me Tangere.

Ginamit ni Maximo ang perang sanay pangpasyal niya bilang gantimpala sa kaniyang pagiging
ganap na duktor. Tatanawin ni Pepe na utang ang perang ginamit sa paglilimbag. At nang
maimprenta na ang Noli, hindi magkamayaw ang dalawa sa labis na tuwa.

Kumalat na sa Europa at Pilipinas ang nobelang Noli Me Tangere. Isinalin pa ni Blumentritt sa

salitang Aleman ang copya. Marami ang nakabasa. Marami ang humanga. At marami din ang
nabahala. Nang makarating sa Pilipinas ang Noli, may nakitang pag-asa ang mga mamamayan.
Ito na. Ito na ang panahong pinaka-aasam-asam ng lahat, ang maipaalam sa mundo ang
sitwasyong kinalalagyan ng bayan, ang matagal nang paulit-ulit na pang-aapi at pangdarambong
ng mga Kastila at prayle sa mga mamamayan. Subalit para sa mga kinauukulan sa Pilipinas, ang
Noli Me Tangere ay isang pruebang kalaban si Pepe at kung gugustuhin nila ay maaaring
hatulan ng kamatayan.
Nagdesisyon na rin si Don Kikoy na suportahan na lamang si Pepe sa kaniyang gawain yamang
nagsimula na rin lang naman ang laban ng pamilya Mercado sa creoleng si Conchita at Padre
Amado noong bata pa si Pepe. Laban na kung laban, wala nang atrasan.
Tuluyan nang nabulag si Donya Lolay. At walang silbi ang kaniyang pagpapakadalubhasa sa
mata kung hindi niya maisasalba ang paningin ng kaniyang ina. Uuwi si Pepe sa Pilipinas,
isinawalang bahala ang kaakibat na peligrong nakambang na sa kaniya.

Sa pagbalik ni Pepe sa Calamba, labis ang tuwang ninamnam ng buong pamilya. Si Donya Lolay
ay kaagad na inoperahan at ginamot ni Pepe, nanumbalik ang kaniyang paningin. Pila ang mga
mamamayan sa pagpapagamot kay Pepe. At siyempre, ang susunod niyang balak ay ang makita
ang kaniyang pinaka-iibig na si Leonor.
Nabalitaan ni Leonor ang pagdating ni Pepe. Hindi na magkamayaw si Leonor, pupuntahan niya
si Pepe sa Calamba. Hahadlangan naman siya ng kaniyang mga magulang dahil sa sobrang
namumuro na si Pepe sa mga awtoridad. Ilang saglit na lamang ang hinihintay para siya ay
hulihin at maparusahan. Hindi magtatagumpay si Leonor.

Hindi na nagpatumpik-tumpik ang mga prayle sa pagsampa ng kaso kay Pepe. Ipapatawag ni
Gobernador Heneral Terrero si Pepe sa kaniyang tanggapan at dininig ang reklamo ng mga
prayle.

Ilang salin-lahi na ang nagdaan sa pagpapahirap sa mga mamamayan, at sa wakas ay may isang
kongkreto nang hakbang na sumugat sa kalaban, isang konkretong hakbang na nagtanim ng
kamalayan sa mga indio na umiimik na, na hubarin na ang damit ng karuwagan.
 KABANATA 15: NAG-AAPOY SA GALIT ANG MGA
KALABAN NI PEPE

Sunog ang lahat ng sakahan ng sinumang pinaghihinalaang nagmamay-ari ng Noli Me Tangere.

Naipit si Gobernador Heneral Terrero sa mga dominikanong prayle. Wala siyang magawa kundi
ibigay ang hiling ng mga iyon.

Abo ang nadatnan ng pamilya Mercado sa kanilang sakahan. Marahas ang parusang ipinataw nina
Padre Amado. Tinanggalan niya ng kabuhayan ang mga tao, papatayin niya sa gutom ang
kaniyang mga kalaban. Tatakutin niya pa lalo ang mga indio upang hindi lumaban. Gagatungan
pa iyon ni Conchita na paigtingin ang galit ni Padre Amado laban sa mga Mercado.

Sunod-sunod ang mga binitawang pagpaparusa nina Padre Amado. Ganap na ipinagbawal ang
Noli Me Tangere.
Bagama’t gustuhin ni Pepe na puntahan si Leonor ay naipit na siya sa pagtatago, hanggang sa
isang gabi ay muntikan na siyang dakipin ng mag guwardiya sibil. Salamat sa tulong ng isang
opisyal na si Jose Andrade na lihim siyang itinakas papalayo sa Calamba.

Durog na naman ang puso ni Doña Lolay at ng buong pamilya Mercado sa gagawing paglisan muli
ni Pepe. Tutungo nang muli sa Europa si Pepe bago pa siya hulihin. Aalis muli sa Pilipinas nang
hindi nakakapagpaalam sa kaniyang mahal na Leonor.
Hindi nagpapahinga ang kalaban. Hindi sila papayag na manaig ang mga indio at mawala ang
kanilang yaman na kung saan matagal na silang nagpapakasasa. Hindi naging madali ang
pagkamit ng mga pangunahing karapatan na atin nang tinatamasa ngayon. Labis na nagtiis at
nagpakasakit ang ating mga ninuno, ang ating mga naunang pamilya, masilayan lamang natin ang
liwanag ng pag-asang bumuti ang buhay.
De2d

KABANATA 17: ANG PANG-GIGIPIT SA BAYAN NI RIZAL

Sa bayan ni Pepe patuloy pa rin na makakaranas ng pang-aapi ang mga kababayan nya mula sa
mga malulupit na prayle. At sa europa mag-kakaroon sya ng mainit na pakikipagtalo kay
Antonio tungkol kay Nellie Bousted. "Hoy Antonio, ang babae minamahal at ginagalang!" -Pepe