‫ﺳﺎل ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﺷﻤﺎره ‪2630‬‬

‫ﻋﻠﻢ‬ ‫ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ 24‬ﺗﯿﺮ ‪1395‬‬ ‫‪10‬‬

‫زاوﯾﻪ دﯾﺪ‬ ‫زاوﯾﻪ‬ ‫ﺣﺮف اول‬

‫رابطه میان توسعه علمی کشورها و ضریب هوشی‬
‫فواره هوش بشری‬
‫برای بســیاری از افــراد جامعه‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﮐﺴﺮاﯾﻰ*‬
‫به بــاور این دســته از افــراد‪ ،‬همه‬
‫آیا کشورهای با میانگین ضریب هوشی باالتر‪ ،‬پیشرفتهتر و توسعهیافتهترند؟‬
‫پژوهشــگران در دهههای اخیر‪ ،‬پژوهشهای دامنــهداری در این زمینه‬
‫انجــام داده و تــالش کردنــد ارتباط معنــاداری بیــن میانگین ضریب‬
‫هوشی ملل مختلف و شــاخصهایی مانند بوروکراسی‪ ،‬رشد اقتصادی‪،‬‬
‫دموکراسی‪ ،‬نرخ خودکشــی‪ ،‬فســاد اداری‪ ،‬میزان زادوولد یا حتی بروز‬
‫جنگهــا پیدا کنند‪ .‬تحقیــق ســال ‪» ۲۰۰۸‬وراکک« )‪ (Voracek‬ارتباط‬
‫میــان میزان خودکشــی و آیکیو )‪ (IQ‬را بررســی میکــرد و پژوهش‬
‫»مایســنبرگ« )‪ (Meisenberg‬ارتبــاط میزان زادوولــد و میانگین بهره‬
‫هوشی‪ .‬این پژوهشها‪ ،‬ضرایب همبستگی میان آیکیو و شاخصهای‬
‫نامبرده را تا حد زیادی توضیح میدهند‪ ،‬اما اصوال چنین پژوهشهایی‬
‫را‪ ،‬حتی اگر نتایج آنها از خطای محاســباتی یا خطا در دادهها و تحلیل‪،‬‬
‫اســتخراج نشده باشند‪ ،‬نمیتوان بهعنوان نتیجه قطعی و استاندارد در‬
‫نظر گرفت‪ .‬بماند که ضریب همبســتگی باال‪ ،‬بــه خودیخود چیزی را‬
‫اثبات نمیکند‪ .‬مثال میتوان پژوهشــی را صورتبنــدی کرد که در آن‪،‬‬
‫تعداد لکلکها با نرخ تولد ارتباط تنگاتنگی داشــته باشــد درحالیکه‬
‫هیچکدام دلیل دیگری نیســت و متغیر سومی در کار است که هم روی‬
‫تعداد لکلکهــا و هم روی نــرخ زادوولد تأثیر میگــذارد‪ .‬این عامل‬
‫ســوم گاهی ممکن اســت پنهان بماند یا اساســا حتی وجود نداشــته‬
‫باشــد‪ .‬یعنی ارتباط ظاهــرا معنادار دو عامل یــا دو فاکتور در یک بازه‬
‫زمانی مشخص‪ ،‬ممکن اســت کامال تصادفی باشد‪ .‬این پدیده‪ ،‬موضوع‬
‫تازهای نیست‪ .‬وبسایت ‪ Spurious Correlations‬تعدادی از این دست‬
‫مثالها را گردآوری کرده اســت تا نشــان دهد این ربطها اگر بهصورت‬
‫رابطه علت و معلول تفســیر شوند تا چه حد بیمعنا هستند‪ .‬مثال بین‬
‫میــزان طالق در ایالت مین در آمریکا و ســرانه مصرف مارگارین در این‬
‫کشــور رابطه معناداری با ضریب همبســتگی ‪ ۰٫۹۹۲۵۵۸‬وجود دارد‪.‬‬
‫یا حتی جالبتــر از آن‪ ،‬میتوان رابطه معناداری میان ســرانه مصرف‬
‫پنیــر و میزان مرگومیر افرادی که در اثــر پیچیدن مالفه در رختخواب‬
‫جانشــان را از دست میدهند‪ ،‬پیدا کرد‪ .‬البته پژوهشهایی که در زمینه‬
‫ارتباط میان بهره هوشی و فاکتورهایی نظیر توسعه اجتماعی یا علمی‬
‫انجام شــده اســت‪ ،‬ظاهرا مانند مثالهای باال نیستند و منطق سلیم‪ ،‬از‬
‫بســیاری از این نتایج‪ ،‬پشتیبانی میکند؛ مثل پژوهش »گالد« )‪(Gelade‬‬
‫اهمیت هوش هیجانی‬
‫راز مدیران موفق‬
‫ﺣﻤﯿﺪ ﻓﻌﻠﻪﮔﺮى‬
‫هوشــی ملی بینجامد‪ .‬بنابراین به خاطر داشته باشید که یک کشور در فرایند‬
‫هوش‪ ،‬موضوع بسیار مهمی است‪.‬‬
‫آینــده ما در گــرو هوش یــا آیکیو‬
‫)‪ (IQ‬ماســت‪ .‬اگــر هــوش زیادی‬
‫داشته باشیم‪ ،‬حتما در زندگی موفق‬
‫خواهیم شــد و در رفاه و آسایش به‬
‫ســر میبریم‪ ،‬اما اگر بهره هوشی ما‬
‫کم باشــد‪ ،‬تا پایان عمر باید بسوزیم‬
‫و بسازیم‪ .‬به همین دلیل هم هست‬
‫کــه همــه والدیــن دوســت دارند‬
‫فرزندان باهوشــی داشته باشند یا با‬
‫مراجعه به مشاوران و روانشناسان‪،‬‬
‫از آنهــا میخواهنــد بــا انجــام‬
‫آزمونهایی‪ ،‬بهره هوشی فرزنداشان‬
‫را مشخص کنند‪.‬‬
‫اما واقعیت چیز دیگری اســت‪.‬‬
‫واقعیت این اســت که بهره هوشی‬
‫فقط و فقط یک عدد است و دانستن‬
‫و ندانســتن آن تأثیــر چندانــی در‬
‫آینده ما یــا فرزندانمان نــدارد‪ .‬اگر‬
‫کســی بر این باور است آینده زندگی‬
‫مــا و فرزندانمان را هــوش تعیین‬
‫میکند‪ ،‬باید توجــه آنها را به نتیجه‬
‫تحقیقات روانشناســان جلب کرد‪.‬‬
‫طبــق پژوهشهای »ریچــارد لین«‪،‬‬
‫روانشناس بریتانیایی ‪-‬که با بررسی‬
‫نتیجــه تعــداد زیــادی از تحقیقات‬
‫قبلی به دســت آمده اســت‪ -‬مردم‬
‫شــرق آســیا )چین‪ ،‬کره شــمالی و‬
‫جنوبی و ژاپن( با ضریب هوشی ‪۱۰۵‬‬
‫و باالتــر‪ ،‬باهوشترین مــردم جهان‬
‫هستند‪.‬‬
‫متوســط ضریب هوشــی مردم‬
‫مقایسه هوش مردم ایران با متوسط هوش جهانی‬
‫ﺑﻬﺮه ﻫﻮش ﻣﻠﻰ ﻣﺎ در ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﻰ اﺳﺖ‬
‫براســاس دادههای ناموجود و شــنیدههای غیرمســتند یا مثالآوردن از چند‬
‫توسعه خود میتواند به تدریج با رشد بهره هوشی ملی مواجه باشد‪.‬‬ ‫هموطن نابغه یا انســانهای شاخص در عرصههای مختلف جهانی )از علم‬
‫ردهبندی کشورها از نظر آیکیو‪» :‬لین« و »فانهانن« )‪(Lynn, Vanhanen, 2002‬‬ ‫گرفتــه تا هنر‪ ،‬ادبیات‪ ،‬ورزش و‪ ،(...‬ملت خود را ملت شــاخص معرفی کنند‪.‬‬
‫نتیجه بررســیهای خــود را در کتاب »بهره هوشــی و ثروت ملل« منتشــر‬ ‫چنین حاالتی عالوه بر ایران‪ ،‬در کشــورهایی نظیر اندونزی‪ ،‬ترکیه و الجزایر نیز‬ ‫ﻣﻬﺪى زارع*‬
‫کردند‪ .‬آنها به مقایســه تولید ناخالص داخلی )‪ (GDP‬و بهره هوشــی ملی‬ ‫قابل مشاهده است‪ .‬در سالهای اخیر متوسط بهره هوشی کشورهای مختلف‬
‫)‪ (National IQ‬متوســط در ملل مختلف پرداختنــد‪» .‬لین« و »فانهانن«‪ ،‬در‬ ‫بررسی شده است‪ .‬مثال »لین« و »مایسنبرگ« در شماره ‪ ،۳۸‬مجله »‪«Intelligent‬‬ ‫برخــی از ایرانیان بــاور دارند‪ ،‬ضریب هوشــی ایرانیان از دیگــر اقوام و‬
‫این کتاب ذکر میکنند که متوســط بهره هوش ملی هر کشور یکی از عوامل‬ ‫در مقالــه خود بهرههای هــوش ملی را در ‪ ۱۰۸‬ملت دنیا مقایســه کردهاند‪.‬‬ ‫ملیتها بیشتر است‪ ،‬برای مثال زمانی فردی مدعی شد در یک جستوجوی‬
‫مؤثر در ثروت ملی و رشــد اقتصادی کشورهاســت‪ .‬آنها در کتابی دیگر بهره‬ ‫محققان دانشــگاه آلستر در ایرلند شمالی با بررســی اعتبار بهره هوشی ملی‬ ‫اینترنتی در دو ســایت کانادایی دیده اســت که »هــوش ایرانیها یازده برابر‬
‫هوشــی مردم ‪ ۸۲‬کشــور جهان را ردهبندی کردند که اولین کشور هنگکنگ‬ ‫با درنظرگرفتن میزان موفقیــت آموزش دانشآموزان در درسهای ریاضیات‪،‬‬ ‫هوش متوســط جهانی اســت«‪) .‬البته وی مشــخص نکرد کدام سایتها و‬
‫اســت و کره جنوبی‪ ،‬ژاپن‪ ،‬تایوان‪ ،‬سنگاپور‪ ،‬اتریش‪ ،‬آلمان‪ ،‬ایتالیا‪ ،‬هلند‪ ،‬سوئد‬ ‫علوم و درک مطلب در ‪ ۱۰۸‬کشــور جهان‪ ،‬نشــان دادند که بهره هوش ملی‬ ‫اینکه این سایتها به کدام مؤسسات یا افراد مربوط است‪ (.‬نگارنده براساس‬
‫و سوئیس در رتبههای بعدی هستند‪ .‬فرانسه و آمریکا با بهره هوشی متوسط‬ ‫اعتبار علمی کافی دارد‪ .‬در بررسی این پژوهشگران سنجش هوش ملی برای‬ ‫عالقه شــخصی تصمیم گرفت تا در اینترنت و منابع چاپی موجود‪ ،‬با بررسی‬
‫‪ ۹۸‬در رده نوزدهم و ایران با بهره هوشــی متوسط ‪ ۸۴‬در رده پنجاهوچهارم‬ ‫ایران ‪ ،۸۴‬ژاپن ‪ ،۱۰۵‬مالزی ‪ ،۹۲‬الجزائر ‪ ،۸۳‬آرژانتین ‪ ،۹۳‬ارمنســتان ‪ ،۹۲‬بحرین‬ ‫مستندات‪ ،‬صحت یا احتماال سقم این مسئله را جستوجو کند‪.‬‬
‫قرار دارد‪ .‬اگر تقســیمبندی »لین« و »فانهانن« )‪ (۲۰۰۲‬را بپذیریم‪ ،‬کشور ما در‬ ‫‪ ،۸۱‬آمریکا ‪ ،۹۸‬فرانسه ‪ ،۹۸‬مصر ‪ ۸۳‬و زیمبابوه ‪ ۷۲‬نشان داده شده است‪ .‬این‬ ‫بهره هوشــی چیست‪ :‬اگر قرار باشد میزان هوش انســانها را با هم مقایسه‬
‫ردههای میانی بهره هوشی متوسط در میان کشورهای دنیا قرار میگیرد‪.‬‬ ‫بررسیها نشان میدهد که بهره هوش ملی برای ایران در حد متوسط جهانی‬ ‫کنیم‪ ،‬الزم است یک سنجه اندازهگیری کمی )که برای همه گروهها قابل کاربرد‬
‫هوش فاکتوری نژادی و ملی نیست‪ :‬براســاس بررسی مختصر انجام شده‬ ‫است و برتری معنیداری را نسبت به دیگر کشورها نشان نمیدهد و کموبیش‬ ‫باشد(‪ ،‬تعریف و از آن استفاده کنیم‪ .‬درباره سنجش هوش انسانها از سنجهای‬
‫در یادداشــت حاضر‪ ،‬مشخص است بهره هوشــی و میزان آن‪ ،‬عمال براساس‬ ‫به هوش ملی در سایر کشورهای در حال توسعه نزدیک است‪.‬‬ ‫به نام آیکیو )‪ IQ‬یا بهره هوش( اســتفاده میکنند‪ .‬بهره هوش عددی است‬
‫هیچ تقسیمبندی و استاندارد شناختهشــده و منتشرشدهای به عوامل نژادی‪،‬‬ ‫خودسنجی و دیگرســنجی آیکیو‪ :‬اگر هر فرد یــا گروهی از سنجشگران به‬ ‫که نتیجه یکی از چندین آزمون استانداردشده‪ ،‬است‪ .‬این آزمونها برای تخمین‬
‫رنگ پوســت‪ ،‬قوم و ملیت مرتبط نیست‪ .‬گرچه در تمام تقسیمبندیهای بهره‬ ‫ســنجش آیکیوی خود یا هموطنان یا همگروههای جمعیتی خود بپردازند‪،‬‬ ‫هوش آدمی طراحی شده است‪ .‬عبارت آیکیو را ابتدا یک دانشمند روانشناس‬
‫هوشی‪ ،‬یک عامل را توارث و ژنتیک و میزان هوش پدر و مادر در نظر میگیرند‪،‬‬ ‫احتمال بــرآورد جانبدارانه وجود دارد‪» .‬فرنهــام« )‪ (Furnham, 2010‬در‬ ‫آلمانی به نام »ویلیام اشترن« در سال ‪ ۱۹۱۲‬برای سنجش هوش کودکان ابداع‬
‫ولی هماکنون مشخص شده است مهمترین عامل برای باالتربودن هوش یک‬ ‫مقالهای در مجله علمی »شــخصیت و تفاوتهای فردی« نشان داد که مثال‬ ‫کرد‪ .‬مقدار بهره هوشــی به طور نسبی با میزان بهداشت‪ ،‬مرگومیر‪ ،‬وضعیت‬
‫ملت‪ ،‬میزان و نحوه و کیفیت آموزش‪ ،‬محیط مناسب‪ ،‬استانداردهای سالمت‬ ‫مردان همواره در خودســنجی‪ ،‬خود را باهوشتر از زنــان ارزیابی میکنند!‬ ‫اجتماعی و فرهنگی والدین و در درجهای کمتر به میزان هوش والدین مربوط‬
‫تن و روان و درنهایت تالش و کوشــش فرد اســت که میتواند به رشد مغزی‬ ‫این موضوع نشــان میدهد که اگر بنابر قضاوت فردی باشــد‪ ،‬چهبسا حس‬ ‫است‪ .‬مقدار بهره هوشی اندازهگیریشده برای جمعیتهای مختلف از ابتدای‬
‫بیشــتر در فرد کمک کند‪ .‬انســانها همه با هم برابرند و هیچ قومی و نژادی‬ ‫خودخواهی افراطی و خیالبافی‪ ،‬موجب قضاوتی گزینشی و جانبدارانه شود‬ ‫دهه ‪ ۲۰‬میالدی به میزان سه درجه در هر دهه افزایش نشان میدهد و همین‬
‫نمیتواند مدعی برتری نژادی و ملی بر اقوام دیگر باشــد‪ .‬آنچه افراد بشــر را‬ ‫و عمال شخص خود و ملت خود را باهوشتر ارزیابی کند‪.‬‬ ‫موضوع بحثهای گوناگونی را در این باره برانگیخته است که آیا این سنجش و‬
‫از نظر هوش متفاوت میکند عالوه بر آموزش و شــرایط محیطی مناســب و‬ ‫آیا بهره هوشی قابل تغییر است‪ :‬این سؤال همواره مطرح بود که آیا بهره‬ ‫روششناسی متغیر و در حال اصالح در زمان است که موجب این تفاوت شده‬
‫سالمبودن‪ ،‬تالش خود فرد است‪ .‬حال اگر در هر قوم و ملتی یک گروه کوچک‬ ‫هوشی تغییرکردنی اســت؟ نتیجه بررسیهای دهه اول از سده بیستویکم‬ ‫است یا واقعا میزان بهره هوشی در هر دهه در حال افزایش است؟‬
‫از جامعه به عنوان نابغه‪ ،‬قابل ردهبندی باشــند‪ ،‬بــه هیچ عنوان نمیتوان با‬ ‫نشــان میدهد که عوامــل محیطی‪ ،‬خانوادگــی‪ ،‬غلط یــا جانبدارانهبودن‬ ‫مقایســه هوش ملتهای مختلف‪ :‬معموال در بحثهــای روزمره‪ ،‬بعضی‬
‫پررنگکردن آن گروه کوچک‪ ،‬مدعی برتری نژادی و قومی و ملی آن ملت شد‬ ‫سنجشهای قبلی و عوامل ژنتیکی‪ ،‬همگی از موضوعاتی است که میتواند‬ ‫از مردم به دنبال دالیل موفقیت انســانهای دیگر میگردند و چهبســا یکی از‬
‫و آن را به رخ دیگران کشید و به تبلیغات بیهوده دست زد‪.‬‬ ‫به تفاوت در سنجشهای جدیدتر بینجامد‪ ،‬بنابراین بهره هوشی تغییرکردنی‬ ‫اولین مؤلفههایی که به ذهنشــان میرسد‪ ،‬موضوع هوش افراد موفق است‪.‬‬
‫* استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله‬ ‫اســت‪ .‬از سوی دیگر نقش شــاخص مهمی نظیر آموزش و تالش فرد برای‬ ‫البته دالیل دیگر نیز در این موضوع حائز اهمیت اســت‪ ،‬برای مثال ملیگرایی‬
‫عضو وابسته فرهنگستان علوم‬ ‫یادگیری از مشخصههایی است که میتواند به رشد بهره هوشی فرد و بهره‬ ‫افراطــی و افســانهای بعضی از مــردم و ملیتهای مختلــف را وامیدارد تا‬
‫بررسی اهمیت بهره هوشی و عوامل دخیل در آن در گفتوگو با دکتر »حسام فیروزی«‬

‫هوش هیجانی مهمتر و تأثیرگذارتر از هوش عقلی است‬

‫در ســال ‪ ۲۰۰۸‬که نشان میداد میان آیکیو و میزان ثبت اختراعات در‬
‫ملل مختلــف‪ ،‬ارتباط معناداری وجود دارد‪ .‬یکــی از بحثبرانگیزترین‬
‫مباحث مطرحشده درخصوص آیکیو و توسعه جوامع‪ ،‬به »اثر فلین«‬
‫)‪ (Flynn effect‬مشــهور است که به صورت خالصه میگوید انسان در‬
‫قرن گذشــته باهوشتر بوده است و درواقع کســی که امروز از ضریب‬
‫هوشــی متوسط برخوردار اســت‪ ،‬در آغاز قرن بیســتم‪ ،‬فردی باهوش‬
‫بهشمار میرفته است‪ .‬کسی که امروز ضریب هوشی ‪ ۱۰۰‬دارد‪ ،‬معادل‬
‫این اســت که بگوییم در قرن گذشــته ضریب هوشی ‪ ۱۳۰‬داشته است‪.‬‬
‫بســیاری از پژوهشــگران‪ ،‬برای توجیه »اثر فلیــن« دالیل مختلفی ذکر‬
‫میکنند؛ بهبود وضعیت محیط‪ ،‬آموزش‪ ،‬تغذیه‪ ،‬مراقبتهای پزشــکی‬
‫و همچنین رســانههای جمعی‪ .‬برخی نیز ماننــد »مینگرونی« )‪Min-‬‬
‫‪ (groni‬فاکتورهای ژنتیکی را عامل این افزایش میدانند‪ .‬پژوهشــگران‬
‫دانشــگاه وین‪ ،‬نتایج ‪ ۲۱۹‬پژوهش از ‪ ۳۱‬کشــور جهان را که با شــرکت‬
‫چهار میلیون داوطلب انجام شــده بود‪ ،‬منتشر کردند که ادعای »فلین«‬
‫را اثبات میکرد و نشــان میداد بهره هوشی از آغاز قرن بیستم‪ ،‬از سال‬
‫‪ ۱۹۰۹‬تاکنون در هر دهه ســه امتیاز افزایش پیدا کرده است‪ .‬البته همه‬
‫با »اثر فلین« موافق نیستند‪ .‬نتایج دادههای بسیاری‪ ،‬کامال خالف ادعای‬
‫»فلین« را نشان میدهد یا بیانگر آن است که این رشد یا متوقف شده یا‬
‫روند آن رو به کاهش گذاشــته است‪ .‬ضمن اینکه برخی از پژوهشگران‬
‫نشــان دادهاند میزان باالی اختراعات و ابداعــات در علم و فناوری در‬
‫عهد ویکتوریایی )حد فاصل ‪ ۱۸۳۷‬تا ‪ (۱۹۰۱‬بازتاب بهره هوشــی باالی‬
‫اجتماعی در آن دوران بوده است‪.‬‬
‫ارتباط میان توسعه علمی کشورها و میانگین ‪IQ‬‬
‫اینکــه عناصــر جدول تناوبی شــیمی را چــه دانشــمندانی از چه‬
‫کشورهایی کشف کردهاند‪ ،‬شاخصی برای رتبهبندی کشورها در توسعه‬
‫علمی نیســت‪ .‬درســت مثل تعداد زیاد مدالهای المپیادهای جهانی‬
‫کشــورها که الزاما نشــاندهنده کیفیت وضعیت آموزشی آن کشورها‬
‫نیست‪ .‬اما خواهناخواه‪ ،‬رتبهبندی کشورها مثال بر اساس تعداد برندگان‬
‫جایزه نوبل‪ ،‬تا حدی بیانگر میزان رشــد و اهمیــت آن حوزه علمی در‬
‫هر کشــور است‪ .‬از سال ‪ ۱۹۰۱‬که بنیادی برای اعطای جایزه نوبل شکل‬
‫گرفت تا سال ‪ ۲۰۱۵‬میالدی‪ ،‬درمجموع ‪ ۹۶‬برنده جایزه نوبل پزشکی از‬
‫کشــور آمریکا بودهاند‪ .‬این موضوع اگرچه به صورت خودبهخودی یک‬
‫فاکتور تعیینکننده برای رشــد علمی یک کشــور مثال در زمینه پزشکی‬
‫نیست‪ ،‬اما نشــان میدهد البد مقدار پژوهش و کیفیت مطالعه در این‬
‫حوزه‪ ،‬در این کشــور از ســایر کشــورها باالتر بوده و همین بوده که این‬
‫تفاوت معنادار را ایجاد کرده است‪ .‬بسیار بعید است که به صورت کامال‬
‫اتفاقی‪ ،‬بیشــترین تعداد برندگان جایزه نوبل در هر ســه رشته فیزیک و‬
‫شــیمی و پزشکی از سه کشــور آمریکا و آلمان و انگلستان بوده باشند‪.‬‬
‫یکی از محتملترین فاکتورهای توســعه علمی‪ ،‬خالقیت و بهکارگیری‬
‫روشهای خالقانه در حل مسائل اســت‪ .‬گزارش سال ‪«Wipo» ،۲۰۱۱‬‬
‫یونســکو‪ ،‬تحلیلی آماری از تعداد دانشــمندان برحســب جمعیت )بر‬
‫میلیــون نفــر( و همچنین تعداد ثبــت اختراعات را نشــان میدهد و‬
‫دربرگیرنــده نتایج درخورتوجهی اســت‪ .‬مثال این آمار نشــان میدهد‬
‫اگرچه تعداد دانشــمندان )در میلیون نفر( کشور انگلستان در مقایسه‬
‫با کشــور آلمان بیشتر اســت‪ ،‬اما این کشــور تعداد اختراعات ثبتشده‬
‫کمتری نسبت به آلمان دارد‪ .‬مقایسه چین و روسیه هم حاوی اطالعات‬
‫ارزشمندی است‪ .‬روسیه با وجود تعداد بیشتر دانشمند نسبت به چین‪،‬‬
‫تعداد ثبت اختراع کمتری در مقایســه با چین دارد‪ .‬بر اساس این آمار‪،‬‬
‫تقریبا به تعداد نیمی از دانشــمندان ژاپن‪ ،‬ثبــت اختراع وجود دارد‪ .‬بر‬
‫اساس بررسیهای انجامشده‪ ،‬هنگکنگ‪ ،‬ســنگاپور‪ ،‬کرهجنوبی و ژاپن‬
‫در صدر جدول میانگین ضریب هوشی ملل دنیا قرار دارند‪ .‬آمریکاییها‬
‫با میانگین ضریب هوشــی ‪ ۹۸‬باهوشترین مردم دنیا نیســتند بلکه در‬
‫جایگاه ‪ ۹‬ایســتادهاند‪ .‬با وجود این‪ ۳۵ ،‬دانشــگاه از ‪ ۵۰‬دانشــگاه برتر‬
‫جهان‪ ،‬متعلق به ایاالت متحده است و طبق آمارها‪ ۲۶ ،‬درصد مقاالت‬
‫علمی دنیا در رشــتههای علوم و مهندسی در این کشور تولید میشود‪.‬‬
‫میانگین آیکیو در استونی‪ ،‬از آلمان بیشتر و در مجارستان هم از آمریکا‬
‫باالتر است‪ .‬اما نه استونی از آلمان توسعهیافتهتر است و نه مجارستان‬
‫از آمریکا‪ .‬این مسئله بیانگر آن است که دلیل توسعه علمی را نمیتوان‬
‫صرفا با میانگین آیکیو توضیح داد‪.‬‬
‫* پژوهشگر مطالعات علم و فناوری در دانشگاه کاسل آلمان‬
‫کشــورهای اروپایی‪ ،‬روسیه‪ ،‬آسیای‬
‫مرکزی‪ ،‬قفقــاز و مغولســتان ‪ ۹۰‬تا‬
‫صد اســت و در رتبه دوم قرار دارند‪.‬‬
‫مردم ایران و شــهروندان کشورهای‬
‫خاورمیانــه و شــمال آفریقــا‪ ،‬هند‪،‬‬ ‫ یکی از موضوعات بسیار مهم و بحثبرانگیز‪ ،‬ارتباط نژاد و‬ ‫گروه علم‪ :‬هوش و بهره هوشــی یکی از مفاهیم علمی است‬
‫پاکستان و کشورهای آسیای جنوبی‬ ‫هوش است‪ .‬روانشناسان در این زمینه چه نظری دارند؟‬ ‫که در گفتوگوهای روزمره زیاد از آن استفاده میکنیم‪ .‬بهره‬
‫و آمریــکای شــمالی و جنوبــی‪ ،‬با‬ ‫»ریچارد لین«‪ ،‬روانشناس و استاد دانشگاه اولستر بریتانیا‪،‬‬ ‫هوشی نیز مانند بســیاری از مفهومهای علمی دیگر که وارد‬
‫ضریب هوشــی ‪ ۸۵‬تا ‪ ۹۰‬در جایگاه‬ ‫در کتابی که در ســال ‪ ۲۰۰۶‬منتشــر کرد‪ ،‬نتایج تحقیقات خود‬ ‫ادبیات روزمره ما شدند‪ ،‬برداشتهای اشتباه بسیاری را نیز به‬
‫سوم هســتند و جایگاه چهارم نیز از‬ ‫را دراینبــاره منتشــر کرد‪ .‬وی که متخصص بررســی تأثیر دو‬ ‫همراه آوردند‪ .‬شاید منشأ و ریشه بسیاری از این برداشتها‪،‬‬
‫آن کشــورهای آفریقایی اســت که‬ ‫متغیر »نــژاد« و »هوش« روی یکدیگر اســت‪ ،‬در کتاب خود‪،‬‬ ‫ندانســتن تعریف دقیق این مفاهیم مانند )تعریف آیکیو و‬
‫ضریب هوشــی آنها ‪ ۷۰‬تا ‪ ۸۰‬است‬ ‫وضعیت هوشی مردم جهان را با توجه به نژاد بررسی کرده و‬ ‫ایکیو و تفاوت این دو بــا هم( و همچنین آمار و ارقام غلط‬
‫و مردم اقیانوســیه و کشور آفریقایی‬ ‫به این نتیجه رسیده است مردم شرق آسیا )چین‪ ،‬کره شمالی‬ ‫درباره میزان هوش ایرانیان اســت‪ .‬بــه همین دلیل با دکتر‬
‫بوتســوآنا‪ ،‬با داشــتن کمترین میزان‬ ‫و جنوبی و ژاپن( با ضریب هوشــی ‪ ۱۰۵‬و باالتر‪ ،‬باهوشترین‬ ‫»حســام فیروزی«‪ ،‬رواندرمانگر کودک و نوجوان و خانواده‪،‬‬
‫ضریب هوشی‪ ،‬یعنی ضریب هوشی‬ ‫مردم جهان هستند‪ .‬در رده میانی‪ ،‬کشورهای اروپایی‪ ،‬روسیه‪،‬‬ ‫عضو انجمن روانپزشــکی کودک و نوجــوان‪ ،‬عضو انجمن‬
‫‪ ۶۰‬تا ‪ ۷۰‬در آخرین رده قرار میگیرند‪.‬‬ ‫آســیای مرکزی و قفقاز و حتی مغولســتان قرار میگیرند که‬ ‫روانشناســی ایران‪ ،‬مدرس انجمن حمایت از حقوق کودک‬
‫شــاید نتیجه ایــن پژوهش برای‬ ‫متوسط ضریب هوشی آنها ‪ ۹۰‬تا صد است‪ .‬ایرانیان به همراه‬ ‫)صدای یارا( و طراح و مدرس دورههای آموزشی مهارتهای‬
‫بســیاری از مــا پذیرفتنــی نباشــد‪.‬‬ ‫همه کشــورهای خاورمیانه و شــمال آفریقا‪ ،‬هند‪ ،‬پاکستان و‬ ‫پدرومادری‪ ،‬گفتوگو کردهایم‪:‬‬
‫مردم کره شــمالی )بــا آن وضعیت‬ ‫کشــورهای آسیای جنوبی و نیز در آمریکای شمالی و جنوبی‪،‬‬
‫نامطلــوب سیاســی‪ ،‬اجتماعــی و‬ ‫با ضریب هوشــی ‪ ۸۵‬تا ‪ ۹۰‬در رده بعــدی قرار دارند‪ .‬جایگاه‬ ‫ لطفا در ابتدا بفرمایید تعریف هوش چیست؟‬
‫اقتصــادی(‪ ،‬ازجملــه باهوشترین‬ ‫آن کشــورهای آفریقایی اســت که ضریب هوشــی آنها ‪ ۷۰‬تا ‪ ۸۰‬است‬ ‫هر جامعهای هوش متوســط دارند و فقط دو درصد افراد را میتوان فوقالعاده‬
‫چهارم از ِ‬ ‫هوش بــه زبان فیزیولوژیک‪ ،‬حاصــل افزایش کمیت یا تعداد ســلولهای‬
‫مردم دنیا هســتند و از مــردم اروپا‬ ‫و مردم اقیانوسیه و کشور آفریقایی بوتســوآنا‪ ،‬با دارابودن کمترین میزان ضریب‬ ‫باهوش و دو درصد را بسیار کمهوش دانست‪ .‬بنابراین در هیچ جامعهای‪ ،‬اکثریت‬ ‫عصبی و افزایش اتصاالت سلولهای عصبی است که شکلگیری این دو پدیده‬
‫نیز پیشــی گرفتند‪ .‬از طــرف دیگر‪ ،‬با‬ ‫هوشی‪ ،‬یعنی ضریب هوشی ‪ ۶۰‬تا ‪ ،۷۰‬در آخرین رده قرار میگیرند‪.‬‬ ‫افراد مجبور به رقابت با جماعت کثیری از نوابغ یا گرفتار خیل کودنها نیســتند‪.‬‬ ‫مســتلزم ســه فاکتور اســت‪ :‬حرکت‪ ،‬تقویت حواس پنجگانه )بینایی‪ ،‬شنوایی‪،‬‬
‫وجــود اینکه وضعیــت اقتصادی و‬ ‫ آیا متوســط هوش مردم جهان عدد ثابتی است یا امکان دارد با گذشت‬ ‫)مراجعه به جدول پایین صفحه(‬ ‫بویایی‪ ،‬المسه و چشایی( و دســتورزی )یعنی کنجکاوی دستزدن و بررسی‬
‫اجتماعــی‪ ،‬تحصیــالت و رفاه مردم‬ ‫زمان‪ ،‬این عدد کموزیاد شود؟‬ ‫ چه عواملی در هوش و مقدار عددی بهره هوشی نقش دارند؟‬ ‫اشــیا(‪ .‬ســادهترین و قابلفهمترین تعریف هوش »توانایی تطبیق و برابرسازی‬
‫خاورمیانه و آمریکا بســیار متفاوت‬ ‫در تحقیقات پروفسور »لین« مشخص شده متوسط ضریب هوشی مردم دنیا‬ ‫هــوش توانایــیای ذهنی اســت و قابلیتهای متنوعی همچون اســتدالل‪،‬‬ ‫بــا محیط« اســت‪ .‬تطبیق با محیط هم یعنی فراســت و توانایی اندیشــیدن و‬
‫است‪ ،‬هر دو بهره هوشی نزدیک به‬ ‫رو به کاهش است‪ .‬متوســط ضریب هوشی مردم جهان در سال ‪ ۱۹۵۰‬باالی ‪۹۱‬‬ ‫برنامهریزی‪ ،‬حل مسئله‪ ،‬تفکر انتزاعی‪ ،‬استفاده از زبان و یادگیری را دربر میگیرد‪.‬‬ ‫رســیدن به شناخت و درک مشــکل‪ .‬همه جانداران به دلیل نیاز به زندهماندن‪،‬‬
‫هم دارند‪ .‬واقعیت این است که بهره‬ ‫بود‪ ،‬ولی تحقیقات پروفسور »لین« نشان میدهد این ضریب در سال ‪ ۲۰۵۰‬به ‪۸۶‬‬ ‫نظریههای هــوش در طول تاریخ تغییر کردهاند‪ .‬بحث و گفتوگو درباره هوش و‬ ‫میتوانند خودشــان را با محیط تطبیق دهند‪ .‬نظریه هوشهای چندگانه نیز از‬
‫هوشی فقط یکی از عوامل تأثیرگذار‬ ‫کاهش خواهد یافت‪.‬‬ ‫بهره هوشی و عوامل دخیل در آن‪ ،‬بهویژه تأثیر نژاد و ژنتیک در آن‪ ،‬همیشه یکی از‬ ‫سوی پروفسور »هاوارد گاردنر«‪ ،‬در دانشــگاه هاروارد پایهگذاری شد‪ .‬براساس‬
‫بر پیشرفتهای تحصیلی‪ ،‬اقتصادی‬ ‫ در چند سال اخیر‪ ،‬روانشناسان به موضوع ایکیو بسیار اهمیت میدهند‪.‬‬ ‫بحثهای داغ بوده است‪ .‬صرفنظر از انواع ادعاهای غیرعلمی دراینباره‪ ،‬میتوان‬ ‫نظریــه پروفســور »گاردنر«‪ ،‬ما انســانها‪ ،‬همگــی از نظر کاربــرد هوشهای‬
‫و اجتماعی ماســت‪ .‬برخالف آنچه‬ ‫ایکیو یعنی چه و چه تفاوتی با آیکیو دارد؟‬ ‫گفت هوش هم تحتتأثیر عوامل وراثتی )ژنتیکی( و هم به عوامل محیطی مانند‬ ‫چندگانه تفاوت داریم‪ ،‬چون از توانایی و پتانســیلهای ذهنی و هوشی متفاوتی‬
‫ممکن است برخی از ما تصور کنیم‪،‬‬ ‫آیکیو )‪ (IQ‬بهعنوان هوش عقلی‪ ،‬درست مثل تعداد و انواع لباسهایی‬ ‫سطح آموزش‪ ،‬وضع اقتصادی‪ ،‬شرایط بهداشتی و تغذیهای بستگی دارد‪.‬‬ ‫برخورداریم‪ .‬بهطورکلی تعریفهای متعددی از هوش شده که براین اساس نیز‬
‫افراد بسیار باهوشــی هستند که بنا‬ ‫اســت که فرد در کمد لباس خــود دارد و ایکیو )‪ (EQ‬انتخاب این لباس در‬ ‫ پرســش دیگر بررسی متوسط ضریب هوشــی یک جامعه است‪ .‬چگونه‬ ‫طبقات متفاوتی از انواع هوش نیز ارائه شــده است‪» .‬ثورندایک«‪» ،‬اسپیرمن«‪،‬‬
‫به دالیل بســیار‪ ،‬نتوانستند از هوش‬ ‫مکانهای مختلف محسوب میشــود‪ .‬ممکن است فردی کمدی پر از انواع‬ ‫میتوان ضریب هوشی یک جامعه را اندازه گرفت؟‬ ‫»ترســتون«‪» ،‬اســترنبرگ« و »گاردنر«‪ ،‬افرادی هســتند که انواعی از هوش را‬
‫خود اســتفاده کنند و زندگی بســیار‬ ‫لباسهای خوب و گرانقیمت داشــته باشد‪ ،‬اما نتواند لباس مناسبی را برای‬ ‫موضوع اندازهگیری متوسط هوش یک جامعه یک موضوع آماری است‬ ‫براساس تعاریفی که از آن ارائه کردهاند‪ ،‬ساختهاند‪.‬‬
‫معمولیای را در پیــش گرفتند و از‬ ‫مکانهای متفاوت انتخاب کند‪ .‬برای مثال‪ ،‬کسی که با لباس ورزشی )هرچند‬ ‫و برای به دســتآوردن مقدار دقیق آن باید از روشهای آماری اســتفاده‬ ‫ چگونه میتوان بهره هوشی فردی را اندازه گرفت؟‬
‫طرف دیگر‪ ،‬افراد بسیاری هستند که‬ ‫گرانقیمت( به یک میهمانی رســمی میرود‪ ،‬انتخاب مناسبی نداشته است‪،‬‬ ‫کــرد‪ .‬در اینگونه موارد نمونه کوچکــی از جامعه را انتخاب میکنند که تا‬ ‫امروزه تستهای هوش زیادی در منابع اینترنتی و ‪ ...‬وجود دارد که میتوان از‬
‫با وجود داشتن بهره هوشی متوسط‬ ‫همچنین انتخاب کســی که با لباس رســمی به کوهنوردی میرود‪ ،‬انتخاب‬ ‫حد ممکن به جامعه اصلی نزدیک باشد‪ .‬البته در نظر داشته باشید ارزیابی‬ ‫آنها استفاده کرد‪ ،‬اما باید دانست بسیاری از آنها دقیق و قابل استناد نیست‪ .‬یکی‬
‫یا حتی پایین‪ ،‬با سعی و تالش خود‪،‬‬ ‫مناسبی نیســت‪ .‬امروزه ‪) EQ‬هوش هیجانی(‪ ،‬مهمتر از ‪) IQ‬هوش عقلی(‬ ‫متوســط هوش یک جامعه کاری بسیار دشوار و ممکن است مقدار عددی‬ ‫از تستهای معتبر برای سنجش هوش‪» ،‬وکسلر« نام دارد‪.‬‬
‫به آنچه آرزو داشتند‪ ،‬رسیدند‪.‬‬ ‫محسوب میشود‪ .‬بسیاری از افراد با هوش عقلی متوسط تا باال‪ ،‬بدون هوش‬ ‫که افراد و مؤسســات مختلف برای متوســط هوش یک جامعه به دســت‬ ‫ تعریف افراد باهوش و کمهوش چیست؟ چگونه میتوان افراد باهوش را‬
‫نکته بســیار مهــم دیگر اهمیت‬ ‫هیجانی مناســب‪ ،‬دچار مشــکل هستند‪ .‬در نظر داشــته باشید هوش عقلی‬ ‫میآورند‪ ،‬در حد چند واحد با هم اختالف داشته باشد‪.‬‬ ‫از دیگران تشخیص داد؟‬
‫هــوش هیجانی )ایکیو یــا ‪ (EQ‬و‬ ‫ثابت است‪ ،‬اما هوش هیجانی را میتوان با آموزش افزایش داد‪.‬‬ ‫برای پاســخ به این پرســش الزم اســت روی این نکته تأکیــد کنم که اصوال‬
‫نقش آن در پیشرفتهای اجتماعی‬ ‫ آیا مقدار عددی هوش ثابت است یا با گذشت زمان تغییر میکند؟‬ ‫افراد جامعه را به دو دســته کمهوش و باهوش تقسیم نمیکنند‪ .‬توزیع هوش‬
‫است‪ .‬طبق تعریف‪ ،‬هوش هیجانی‬ ‫هوش بسته به سن تغییر میکند‪ ،‬اما از دوسالگی به بعد روند تغییرات طوری‬ ‫امروزه ‪) EQ‬هوش هیجانی(‪ ،‬مهمتر از ‪IQ‬‬ ‫در افراد مانند قد یا وزن اســت‪ .‬افراد یک جامعه را به کوتاهقد یا بلندقد تقســیم‬
‫نشــاندهنده شــناخت و کنتــرل‬ ‫اســت که تا حدی میتوان میزان بهره هوشــی در آینده را تخمین زد‪ .‬اما نمرات‬ ‫)هوش عقلی( محسوب میشود‪ .‬بسیاری از‬ ‫نمیکنند‪ .‬بیشــتر افراد یک جامعه قد متوســطی دارند‪ ،‬البته قد برخی از افراد‪،‬‬
‫عواطــف و هیجانهای فرد اســت‪.‬‬ ‫آزمون بهره هوشــی حتی در عرض چند هفته نیز ممکن است به اندازه ‪ ۱۰‬نمره‬ ‫افراد با هوش عقلی متوسط تا باال‪ ،‬بدون هوش‬ ‫بلندتر از متوسط و قد برخی دیگر هم کوتاهتر از متوسط است و تعداد افراد خیلی‬
‫بــه بیان دیگــر‪ ،‬افــرادی که هوش‬ ‫هیجانی مناسب‪ ،‬دچار مشکل هستند‪ .‬در نظر‬
‫تغییر کند‪ .‬عواملی مانند تغییر در انگیزه‪ ،‬تغییر در میزان دقت یا خستگی مفرط در‬ ‫بلندقامت یا خیلی کوتاهقامت بســیار کم اســت‪ ،‬یعنی هرچه از مقدار متوسط‬
‫هیجانی بیشــتری دارند‪ ،‬سه مؤلفه‬ ‫داشته باشید هوش عقلی ثابت است‪ ،‬اما هوش‬
‫نمره آزمون مؤثرند‪ .‬نمره آزمون هوش‪ ،‬شاخصی برای تواناییهای ذاتی و کیفیتی‬ ‫فاصله بگیریم‪ ،‬تعداد افراد آن گروه نیز کمتر است‪ .‬همین وضعیت درباره هوش‬
‫هیجانی را میتوان با آموزش افزایش داد‬
‫هیجان را به شکل بهتر و موفقتری‬ ‫ثابت در همه زندگی نیست‪ .‬نمره باالی آیکیو‪ ،‬فقط نشاندهنده این است فرد در‬ ‫افراد نیز وجود دارد‪ .‬بههمینترتیب بیشتر افراد یک جامعه هوش متوسطی دارند‬
‫با هم تلفیــق میکنند‪ .‬این مؤلفهها‬ ‫مهارتهایی که آزمون هوش‪ ،‬آنها را سنجیده است‪ ،‬تواناییهایی دارد‪ .‬درحالیکه‬ ‫و تعداد افراد باهوش یا کمهوش‪ ،‬چندان زیاد نیست‪ .‬معموال روانشناسان برای‬
‫عبارتانــد از مؤلفــه شــناختی‪،‬‬ ‫ممکن اســت شخص فاقد مجموعهای از مهارتها یا دانشی باشد که در آزمون‬ ‫ﺳﻄﺢ ﻫﻮش اﻓﺮاد‬ ‫بررســی بهتر این موضوع‪ ،‬نمودار تعداد افراد گروههــای مختلف از لحاظ بهره‬
‫فیزیولوژیکــی و رفتاری‪ .‬بســیاری از‬ ‫هوش سنجیده نشده است‪.‬‬ ‫‪170 - 189‬‬ ‫ﻧﺎﺑﻐﻪ‬ ‫هوشــی را بر حسب بهره هوشی رســم میکنند‪ .‬منحنیای که به دست میآید‬
‫کارشناسان بر این باورند افراد موفق‬ ‫ نظریهای وجود دارد مبنی بر اینکه با خروج نخبگان و تحصیلکردگان یک‬ ‫‪150 - 169‬‬ ‫ﺗﯿﺰﻫﻮش‬ ‫به شکل یک زنگوله است که همان توزیع نرمال در آمار است‪ .‬این منحنی نشان‬
‫در جامعه و بهویژه رهبران و مدیران‬ ‫جامعه‪ ،‬از متوسط هوش افراد آن جامعه کاسته میشود‪ .‬این نظریه تا چه حد‬ ‫‪130 - 149‬‬ ‫ﭘﺮﻫﻮش‬ ‫میدهد بیشتر افراد جامعه از لحاظ بهره هوشی در وسط منحنی هستند )یعنی‬
‫موفــق‪ ،‬معمــوال هــوش هیجانی‬ ‫درست و قابل اتکاست‪.‬‬ ‫هوش متوســطی دارند( و شمار کمتری در دو ســمت آن هستند‪ .‬اکثریت افراد‬
‫‪110 - 129‬‬ ‫ﺑﺎﻫﻮش‬
‫بیشــتری دارنــد و بهتــر میتوانند‬ ‫بله‪ ،‬چنیــن نظریهای وجود دارد‪ ،‬ولی صد درصد پذیرفته نشــده اســت‪ .‬در‬ ‫را که در وســط منحنی هســتند‪» ،‬افراد عــادی« و افراد واقــع در دو طرف آن را‬
‫‪90 - 109‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫یک شــرکت‪ ،‬ســازمان یا مؤسسه را‬ ‫این نظریه گفته میشــود همانگونه که اگــر از یک حوضچه‪ ،‬ماهیهای بزرگتر‬ ‫»کمتربرخوردار« و »بیشتربرخوردار« مینامند‪.‬‬
‫‪80 - 89‬‬ ‫ﻣﺮزى‬
‫مدیریــت و رهبری کننــد‪ .‬به همین‬ ‫را صیــد کنیم‪ ،‬ماهیهــای کوچکتر باقی میمانند و متوســط وزنشــان کمتر‬ ‫ گفتید بیشــتر افراد جامعه هوش متوسطی دارند‪ .‬مقدار عددی این هوش‬
‫دالیل‪ ،‬والدین و مربیان باید وضعیتی‬ ‫میشود‪ ،‬با خروج نخبگان و افراد باهوش متوسط‪ ،‬هوش جامعه کمتر میشود‪.‬‬ ‫‪70 - 79‬‬ ‫ﻣﺮزى ﺿﻌﯿﻒ‬ ‫چقدر است؟‬
‫را فراهــم آورند تا هــوش هیجانی‬ ‫در این نظریه‪ ،‬فرض بر این اســت در هر جامعهای اســتخر ژنــی وجود دارد که‬ ‫‪50 - 69‬‬ ‫ﮐﻮدن‬ ‫در منحنی توزیع هوش‪ ،‬افراد دارای ضریب هوشــی بین ‪ ۹۰‬تا ‪ ۱۱۰‬را عادی و‬
‫کودکان رشد کند‪.‬‬ ‫با صید ژنهای هوشمندتر‪ ،‬متوســط هوش ژنهای باقیمانده کمتر میشود که‬ ‫‪25 - 49‬‬ ‫ﮐﺎﻟﯿﻮ‬ ‫دارای هوش متوســط‪ ،‬کمتر از آن را به ترتیب کندهوش‪ ،‬کمهوش و عقبمانده‬
‫همانگونه که گفتم‪ ،‬صددرصد تأیید نشده است‪.‬‬ ‫‪1 - 24‬‬ ‫ﮐﺎﻧﺎ‬ ‫و بیــش از ‪ ۱۱۰‬را باهوش‪ ،‬ســرآمد یا نابغه میخوانند‪ .‬حــدود ‪ ۶۴‬درصد از افراد‬