SmallZapisi 1998-3-4

ISTORIJSKI ZAPISI
Godina LXXI
Br. 3-4/1998.
ZAPISI
ÂSOPIS ZA NAUKU I KWI@EVNOST
(1927-1933. godine)
Urednik Du{an Vuksan
ZAPISI
GLASNIK CETIWSKOG ISTORIJSKOG DRU[TVA
(1935-1941. godine)
Urednik Du{an Vuksan, Odgovorni urednik Risto Dragi}evi}
ISTORIJSKI ZAPISI
ORGAN ISTORIJSKOG INSTITUTA REPUBLIKE
CRNE GORE I DRU[TVA ISTORIÂRA CRNE GORE
(od 1948. godine)
Odgovorni urednici:
Jago{ Jovanovi} 1948-1956, dr Andrija Lainovi} 1957-1958,

dr Mir~eta \urovi} 1959-1962, dr \oko Pejovi} 1963-1966,
dr Radoman Jovanovi} 1967-1974, dr Jovan R. Bojovi} 1975-1979,
dr \uro Vujovi} 1979-1983, dr Jovan R. Bojovi} 1983-1993,
dr Zoran Laki} 1994-1998, dr Radoslav Raspopovi} od 1998. godine.
YU ISSN 0021-2652
ISTORIJSKI INSTITUT CRNE GORE
ISTORIJSKI ZAPISI
ORGAN ISTORIJSKOG INSTITUTA
I
DRU[TVA ISTORIÂRA CRNE GORE
Godina LXXI
3-4
Podgorica, 1998.
R e d a k c i j a:
Jean-Paul Bled (Francuska), Andrej Nikolaevi~ Saharov (Rusija),
Gabriella Schubert (Wema~ka), Arduino Agnelli (Italija), John D. Treadway
(SAD), Milorad Ekme~i}, Sima ]irkovi}, Momir Da{i}, Branislav
Kova~evi}, Radoman Jovanovi}, Radoje Pajovi}, êdomir Lu~i},
Branislav Marovi}, Radoslav Raspopovi}
Odgovorni urednik
Radoslav Raspopovi}
Sekretar Redakcije
@eqko Vujadinovi}
"Istorijski zapisi" izlaze ~etiri puta godi{we. Vlasnik i izdava~:

Istorijski institut Crne Gore u Podgorici. Rukopise treba slati
Redakciji "Istorijskih zapisa", Istorijski institut Crne Gore, 81000
Podgorica, Bulevar revolucije 3, po{t. fah 96. Rukopisi se ne vra}aju.
Godi{wa pretplata iznosi za SRJ i Republiku Srpsku din. 120, a za
inostranstvo 240. Cijena po jednom broju u prodaji za SRJ din. 40.
Pretplate se {aqe u korist Istorijskog instituta Crne Gore -
Podgorica na ra~un 50105-603-1-1034 kod Slu`be platnog prometa
Podgorica.
Za istaknuti doprinos izu~avawu istorije, "Istorijski zapisi" su,

povodom pedesete godi{wice izlaèwa, 1977. godine odlikovani
Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom.
Rje{ewem Ministarstva kulture br. 03-963/2 od 27. juna 1997. godine

~asopis "Istorijski zapisi" oslobo|en je op{teg poreza na promet
proizvoda.
YU ISSN 0021-2652
INSTITUT HISTORIQUE DU MONTÉNÉGRO
ISTORIJSKI ZAPISI
ORGANE DE L'INSTITUT HISTORIQUE
et de la
SOCIETE DES HISTORIENS DU MONTENEGRO
LXXI
3-4
Podgorica, 1998.
R e d a c t i o n:
Jean-Paul Bled (France), Andrej Nikolaevic Saharov (Russie),
Gabriella Schubert (Allemagne), Arduino Agnelli (Italie), John D. Treadway
(Etats-Unis), Milorad Ekme~i}, Sima ]irkovi}, Momir Da{i}, Branislav
Kova~evi}, Radoman Jovanovi}, Radoje Pajovi}, êdomir Lu~i}, Branislav
Marovi}, Radoslav Raspopovi}
Rédacteur en chef
Radoslav Raspopovi}
Sekrétaire de la rédaction
@eljko Vujadinovi}
Les Ecrits historiques paraissent quatre fois par an. Propriétaire et éditeur: Institut
Historique du Monténégro à Podgorica. Les manuscripts doivent être adressés à:
Istorijski zapisi, Institut Historique du Monténégro, 81000 Podgorica YU, Bulevar
revolucije 3, boite postale 96, téléphone N° 241-336. On ne renvoie pas les manu-
scrits. L'abonnement d'un an est de 120 Din. pour la RF de Yugoslavie et de 240
Din. pour l'étranger. Le prix de numéro vendu en RFY est de 40 Din. Le règlement
de l'abonement doit être effectué au compte de l'Institut Hustorique; Podgorica, N°
50105-603-1-1034 auprès de la banque SPP à Podgorica.
Istorijski zapisi, godina LXXI, 1998/3-4
YU ISSN 0021-2652
JUBILEJI
Prof. dr Branislav KOVAÊVI]*
RIJE^ NA SVEÂNOJ AKADEMIJI POVODOM

PROSLAVE PEDESETOGODI[WICE
ISTORIJSKOG INSTITUTA CRNE GORE
Po{tovani dame i gospodo, uvaène kolege, dragi gosti

Crna Gora ima drevnu pro{lost a mlade institucije koje se wome
bave.
Vje~no inokosna, u borbi za slobodu i opstanak, ona je uspijevala
da se odrì i odbrani.
Okruèna velikim i mo}nim imperijama, ugroèna wihovim
interesima a ponekad i neprijateqstvom, razdirana doma}om neslogom,
krvnom osvetom, prevjeravawima, seobama i izdajama, Crna Gora je uvi-
jek opstajala, u~vr{}ivala svoje dràvne temeqe, razrastala se i iz-
gra|ivala dràvno bi}e i institucije zemaqske vlasti. Obnavqaju}i
iznova slavu dràve Vojislavqevi}a, Bal{i}a i Crnojevi}a, novovje-
kovna Crna Gora Petrovi}a postepeno se teritorijalno {irila, oslo-
ba|aju}i iz ropstva one krajeve koji su ranije pripadali wenoj dukqan-
sko-zetskoj prethodnici, ~ije je izblije|ele i potrte me|e, u sna`nom
vizionarskom zanosu, dalekovido prepoznao i obnovio crnogorski vla-
dika Vasilije Petrovi} Wego{.
Iako je zadugo bila svjetionik slobode u balkanskom mraku, Crna
Gora se, osim oru`jem, vite{tvom i vjerom svoga naroda, nije mogla kao
savremene joj dràve braniti i institucijama nauke i kulture, jer nije
bilo ni uslova ni dràvne mo}i da ih na vrijeme zasnuje i razvija.
Me|utim, uprkos svim neda}ama i ta dràva brojno malog ali slobo-
darskog naroda, iako pokasno, do~ekala je da joj se vrijeme osmijehne, da
obnovi svoju dràvnost ali i da izgradi ne samo sopstvene organe
vlasti nego i institucije kulture i nauke. Me|u wima, svakako, poseb-
no mjesto pripada Istorijskom institutu Crne Gore, osnovanom 3.
jula 1948. godine na Cetiwu pod imenom Institut za prou~avawe
* Autor je direktor Istorijskog instituta Crne Gore, i redovni profesor na

Filozofskom fakultetu u Nik{i}u.
8 Istorijski zapisi
istorije crnogorskog naroda.

Ova sve~anost je uprili~ena povodom wegovog pedesetogodi{weg
jubileja, postojawa i nau~nog rada.
Osnivawe Istorijskog instituta Crne Gore spada u najzna~aj-
nije datume crnogorske kulture i nauke.
On je u po~etku bio i znatno vi{e nego {to mu naziv kazuje. U
nedostatku drugih nau~nih ustanova, Institut je bio zametak iz kojega
su se, vremenom, razvile i druge nau~ne institucije, neke katedre
Univerziteta i Nau~no dru{tvo Crne Gore kao prete~a Crnogorske
akademije nauka i umjetnosti.
U svojoj poluvjekovnoj povjesnici Istorijski institut je posti-
gao zna~ajne rezultate, uobli~io nau~nu misao o pro{losti Crne Gore,
oslawaju}i se na sa~uvano istoriografsko nasqe|e, ali i izgra|uju}i
kriti~ku istoriografsku svijest i pravac, uprkos tome {to je pro-
lazio izme|u Scile politike i Haribde nacionalizma, uspio je da pre-
traje i opstane. On je od svoga osnivawa bio i ostao, sve do dana{weg
dana, jedan od stubova ne samo crnogorske nauke nego i dràvnosti.
Dràva je to napokon shvatila.
Govoriti o pro{losti Crne Gore koja je predmet istorijske
nauke zna~i oìvjeti vjekove, iznova ustalasati doga|aje i zbivawa,
narodna stradawa i pogibije, podvige pojedinaca i velike i sudbonosne
pobjede, àlosne poraze i gladne godine, slom i naroda i dràve i
wihovo ponovno vaskrsnu}e, i nau~no ispitati ono pojedina~no {to se
stvarno desilo, saznati za{to je to tako bilo i po kojim zakonitosti-
ma se odvijalo. To je zadatak istorije Crne Gore i crnogorske istori-
ografije - to je, istovremeno, i najpre~i zadatak Istorijskog institu-
ta koji on, uz sve te{ko}e, ispuwava tokom 50 godina.
Kao {to jedan neustra{ivi sin Crne Gore defini{e osim sop-
stvene i sudbinu zemqe i naroda:
"Ako tamo kud naprijed nemam
ni natrag se nemam kud vratiti",
tako i istorija, kao u~iteqica ìvota, ukazuje na mogu}a iznena|ewa i
opasnosti koje se mogu ublaìti i izbje}i oslawaju}i se na sopstveno
istorijsko iskustvo.
Izu~avaju}i objektivni, dijalekti~ki razvitak Crne Gore i
crnogorskog naroda Istorijski institut je za proteklih 50 godina aku-
mulirao ogromna saznawa, obavio brojna istraìvawa u zemqi i inos-
transtvu, sakupio veliku arhivsku gra|u, dokumenta, tapije i izvore -
obradio ih kroz nau~ne projekte i publikovao zna~ajne monografije,
studije i ~lanke.
Ukupan rad na prou~avawu i obradi istorije Crne Gore konsti-
tuisao je crnogorsku istoriografiju, koja je faktografski skoro uvi-
jek bila ta~na i provjerena a u zakqu~cima sve smjelija i samosvojnija.
I kod nas, kao i uop{te, istoriografija jednim svojim tokom vodi
porijeklo iz mita, nacionalnih legendi, pri~a i epskih pjesama, a dru-
gim iz prvih doma}ih poku{aja nau~nog sagledavawa sopstvene pro{lo-
sti. Oba ova toka sadrè u sebi istorijsko racionalno jezgro.
Rije~ na sve~anoj akademiji povodom proslave pedesetogodi{wice ... 9
Neki rukavci crnogorske istoriografije ni danas se nijesu

oslobodili legendi i romanti~arskog prikazivawa pro{losti Crne
Gore.
Mada Regnum Sclavorum odnosno Qetopis popa Dukqanina i drugi
stari spisi i anali (neki zauvijek izgubqeni) i mnogi razbacani frag-
menti i tragovi na{e pro{losti predstavqaju nezaobilazne izvore,
sasvim opravdano se moè re}i da je na{ Herodot, otac crnogorske
istoriografije - vladika Vasilije Petrovi} - Wego{, pisac prve
Istorije o êrnoj Gori i gospodar pronicqivog proro~kog pogleda
koji je u Crnoj Gori vidio univerzitet iako u wegovo vrijeme nije bilo
nijedne dràvne {kole. Slijede}i jednu takvu metaforiku, ne zabo-
ravqaju}i ni istoriopisca iz guvernadurske ku}e Radowi}a, tako|e
moèmo re}i da je, u tom smislu, Petar I Petrovi} Wego{ crnogorski
Tukidid, koji je, za ono vrijeme, sa~inio prvo i u velikoj mjeri kriti-
~ko istoriografsko djelo o doga|ajima iz pro{losti Crne Gore, a svo-
jim poslanicama, kao Mojsije, podu~avao narod, upozoravao i prekli-
wao, uz crnogorsku osobenost svijesti o "borbi neprestanoj". S druge
strane, Petar I je podstakao kasnije istori~are da napi{u zna~ajne
istorije Crne Gore.
Vladika Rade nije napisao istoriju svoje zemqe i naroda, ali ih
jeste krunisao "Gorskim vijencem", znaju}i da se narod koji ìvi i
stvara istoriju a bori za slobodu i opstanak ne moè braniti samo
oru`jem i istorijom. Uzdiù}i svoju misao na Lov}en, a ovaj pretvara-
ju}i u crnogorski Olimp, Vladika Rade je sa~uvao ne samo sebe nego i
svoj narod i dràvu od ta{tine nad ta{tinama. S wegove trpeze mnogi
su uzimali i uz wega duhovno rasli.
Naravno, ne treba zaboraviti ni doprinos stranih autora razvo-
ju crnogorske istoriografije koji su se, iz ovih ili onih razloga, bav-
ili pro{lo{}u Crne Gore jo{ u XIX vijeku.
Crnogorska istorijska nauka nije imala uslova da se brzo uzdigne
do prave nauke niti da se slobodno razvija, a kamoli da ra~una na odgo-
varaju}e nau~ne ustanove. Wu nijesu determenisale samo dràvna nemo}
i oskudica niti odsustvo starije istoriografske tradicije i kontinu-
iteta nasqe|a. Ona je ne samo bivala (a djelimi~no je i sada) uklije-
{tena izme|u imperijalnih te`wi velikih sila prema Crnoj Gori nego
i izme|u imperijalnih te`wi susjednih dràvnih istorija i istori-
ografija (i ne samo wih) koje su vrlo agresivno i na {tetu drugih uspje-
le da se konstitui{u u XIX vijeku a posqedice toga su i danas evi-
dentne.
S druge strane, istorijsko jezgro tradicije i poezije, pogotovo
monumentalno Wego{evo djelo, dugo se opiralo kriti~koj istorijskoj
nauci, od Ilariona Ruvarca do na{ih dana.
Pa ipak, ve} u XIX vijeku opisani su i mawe-vi{e kriti~ki oci-
jeweni najzna~ajniji daqi i bliì doga|aji i procesi crnogorske
istorije, ali i ranija povijest osim, u izvjesnoj mjeri, ranog sredweg
vijeka crnogorske pro{losti.
Crna Gora je kasno po~ela da sakupqa stare spise i dokumenta iz
10 Istorijski zapisi
svoje istorije. Mnogi rukopisi i dokumenta su nepovratno nestali.

Crnogorska dràva nije uvijek bila svjesna zna~aja sakupqawa arhiv-
ske gra|e i izvora o Crnoj Gori po evropskim metropolama, kao {to su
to radili drugi svjesniji i dalekovidiji narodi, bez straha od sop-
stvene pro{losti. Ali, Crna Gora pamti sebe i nema od ~ega da zazire
niti da se pla{i od istine o sebi, pa ni istorijske.
Ni svjetovni istoriografi nijesu bili sasvim slobodni ni od
dràve, ni od vladara a ni od crkve. Ipak, po~eci crnogorske istorio-
grafije nijesu sasvim bez kriti~kog odnosa prema izvorima i ~iweni-
cama, jer su tada nastala zna~ajna istoriografska djela zasnovana upra-
vo na autenti~noj gra|i i izvorima.
Krajem XIX i po~etkom XX vijeka i u crnogorskoj istoriografi-
ji po~iwe se govoriti o uzro~nosti pojava i procesa, kritikovati mit-
ska svijest i romanti~arsko vra}awe kultu pro{losti. Romantizam je
dao veliki doprinos crnogorskoj istoriografiji te`wom da se sakupi,
otkrije i ispita istorijska gra|a u raznim arhivima, ali je svojom
nekriti~no{}u nanio ne malu {tetu.
Uvo|ewem kriti~kog metoda crnogorska istoriografija je kre-
nula novim putem utvr|ivawa objektivne, realne istorijske istine,
osloba|awem od konzervativizma i uvo|ewem i drugih pomo}nih meto-
da analize istorijskih pojava, doga|aja i procesa.
Prvi Dràvni arhiv i biblioteka u Crnoj Gori formirani su
tek krajem XIX vijeka, za vladavine Nikole I. Znamo da su crnogorski
gospodari, kao ìve institucije, bili prvi pisci istorija Crne Gore a
onda i wihovi prvi saradnici, dràvni sekretari i ~inovnici. Otuda
i naziv dvorska istoriografija.
Zna~ajna istoriografska ostvarewa i u Crnoj Gori i na jugo-
slovenskom prostoru nastala su tek sa dolaskom generacije {kolovanih
istori~ara krajem XIX i po~etkom XX vijeka. Veliki doprinos izu~a-
vawu Crne Gore i razvoju istorijske nauke u woj imala je i crnogorska
periodika (Wego{eva Grlica, Orli}, Crnogorac, Glas Crnogorca,
Crnogorka, Zeta, Nova Zeta, Kwièvni list, Prosvjeta, Lu~a, Dan,
Cetiwski vjesnik, Onogo{t, Nevesiwe, kao i ~asopisi i novine u pret-
hodne dvije Jugoslavije). Od izuzetnog zna~aja je i dolazak takvih auto-
riteta kao {to su Rovinski, Bogi{i}, Erdeqanovi}, Cviji} i drugi
stranci i izvawci, kada je crnogorska istorijska nauka dobila ne samo
zna~ajna djela nego i velike uzore.
Ali, tek je osnivawem Istorijskog instituta Crne Gore
istorijska nauka u Crnoj Gori dobila neophodnu podr{ku i mogu}nost
postupne nau~ne obrade i interdisciplinarne {irine i objektivnosti
u posmatrawu sopstvene pro{losti, wenom prosu|ivawu, promi{qawu,
sistematizovawu i revalorizovawu. Pa ipak, ni dandanas se istorijska
nauka o Crnoj Gori nije sasvim oslobodila nekih svojih starih zabluda
i iluzija i, nadasve, gre{aka koje se ponavqaju kao istine.
Istorijski institut je u svom djelovawu imao dvije faze razvoja:
po~etnu, koja obuhvata prvih 10 godina (1948-1958), kada je wegovo sje-
di{te bilo na Cetiwu i drugu (1958-1998), nakon preseqewa Instituta
u Titograd, odnosno Podgoricu.

U prvoj fazi razvoja Institut, osim direktora, nije imao sop-
stveni nau~ni kadar, ve} je svoje programe realizovao preko spoqnih
saradnika.
Poslije preseqewa u Titograd (1. januara 1959), osim rada na
prou~avawu istorije crnogorskog naroda i Crne Gore u cjelini, Insti-
tut dobija zadatak da razvija nau~nu saradwu sa odgovaraju}im institu-
cijama i organizacijama i da radi na usavr{avawu stru~nog kadra i
stvarawu nau~nog podmlatka.
U toku posqedwih 40 godina iz Instituta je magistriralo 13, a
doktoriralo 28 wegovih ~lanova. Gotovo svi su zavr{ili specijal-
izacije u zemqi i inostranstvu. Kadar stvoren u Institutu dijelom je
pre{ao u nastavu, u Akademiju nauka i druge institucije iz oblasti
nauke, kulture i obrazovawa. Neki nau~ni pregaoci, afirmisani u
Institutu postali su uspje{ni profesori univerziteta, akademici,
dekani, rektori i predsjednici CANU. Veliki broj wih dobili su
visoka dru{tvena priznawa.
Sam Institut je odlikovan Ordenom zasluga za narod sa srebrnim
zracima, a Istorijski zapisi Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvi-
jezdom.
Prelaskom u Titograd sa Institutom se integrisao Arhiv za
istoriju radni~kog pokreta, koji se do tada nalazio pri Centralnom
komitetu SKCG. Arhiv je kao posebna organizaciona jedinica djelovao
u sastavu Instituta do kraja 1992, kada je pripojen Dràvnom arhivu
Crne Gore.
U drugoj fazi svoga razvoja i nau~nog rada Institut je pristupio
planskom i organizovanom izu~avawu crnogorske pro{losti. Donesen
je dugori~ni plan nau~no-istraìva~kog rada, pri ~emu je posebna
pa`wa posve}ena izu~avawu druge polovine XIX vijeka, periodu 1918-
1941. i periodu NOB-a (1941-1945).
Vremenom, osposobqen je kadar i za druga razdobqa, tako da su
danas "pokrivene" sve oblasti i svi periodi istorije Crne Gore od
sredwega vijeka do savremenih dana. Me|utim, zbog stalne fluktuaci-
je kadrova, Institut nikad nije imao dovoqno stru~waka, tako da je
bio orijentisan i na spoqne saradnike.
Institut je realizovao preko 200 projekata na oko 65.000 strani-
ca. Vi{e od tri ~etvrtine je objavqeno. Ve}ina projekata je iz politi-
~ke istorije, mada nikada nijesu zapostavqani ni {iri dru{tveno-eko-
nomski odnosi, kao ni privredna, pravna i uop{te kulturna istorija.
Posebna pa`wa je bila posve}ena spoqnopoliti~kim, me|unaro-
dnim odnosima, naro~ito odnosima sa Srbijom i velikim silama Rusi-
jom, Austrijom, Turskom, Italijom, Francuskom, Engleskom i Wema~-
kom u ~emu je bila i su{tina crnogorske diplomatije, koja je posebno
obra|ena.
U toku je me|unarodni makro-projekat u ~etiri kwige, od ~ega je
jedna kwiga ve} objavqena (Crnogorsko-ruski odnosi 1711-1918).
Institut je objavio petnaestak zbornika dokumenata, a u planu je
sistematsko objavqivawe izvora za sveukupnu istoriju Crne Gore.

On je, tako|e, bio angaòvan na vi{e op{tinskih, me|uop{tin-
skih, republi~kih, me|urepubli~kih i saveznih projekata.
U saradwi sa Institutom realizovano je nekoliko desetina
jugoslovenskih projekata.
U proteklih 50 godina Istorijski institut Crne Gore se afir-
misao kao nau~na ustanova ne samo u Crnoj Gori i u prethodnoj Jugo-
slaviji nego i u svijetu. Institut je sara|ivao sa svim srodnim insti-
tucijama u Crnoj Gori i Jugoslaviji, a bio je i ~lan Zajednice za izu-
~avawe novije i najnovije istorije Jugoslavije. Istovremeno je sara-
|ivao sa srodnim institucijama u svijetu, naro~ito sa Institutom za
slavistiku i balkanistiku u Moskvi, zatim sa Institutom za slavis-
tiku u Parizu, i drugim. Preko raznih me|udràvnih i stru~nih komi-
sija ostvarena je saradwa sa svim zna~ajnim evropskim zemqama. Insti-
tut je to ~inio organizacijom nau~nih skupova, okruglih stolova, me|u-
narodnih kongresa istori~ara i dr.
Posqedwih 15 godina osnovna nau~na aktivnost Instituta odvi-
ja se preko dva makro-projekta koji vi{e zna~e dugoro~nu orjentaciju
Instituta: 1. Razvitak dru{tva i dràve u Crnoj Gori i 2. Crna Gora u
me|unarodnim odnosima.
U okviru wih je ve} realizovano nekoliko desetina tema odnos-
no potprojekta.
Ali, sve do sada nije zavr{ena cjelovita integralna istorija
Crne Gore, wenog istorijskog razvitka. Razlozi su poznati - vannau~ni.
Istina, Istorijski institut je jo{ prije 28 godina bio pokreta~ i
organizator rada na vi{etomnoj Istoriji Crne Gore. Na àlost, taj
posao je prekinut i pored svih nastojawa nije nastavqen. Tako danas
Crna Gora spada u rijetke zemqe, koje, uprkos ~asnim poku{ajima, ne-
maju napisanu svoju cjelovitu istoriju.
Zato u posqedwe vrijeme na{u pa`wu posebno zaokupquju dva
projekta koji imaju kapitalni zna~aj ne samo za Institut ve} i za kul-
turu Crne Gore u cjelini. To su zavr{etak vi{etomne istorije Crne
Gore i Izvori za istoriju Crne Gore.
Iako je istorijska nauka o Crnoj Gori i u Crnoj Gori nastala
mnogo prije svoje mati~ne ustanove, ona po mnogo ~emu danas ne zaosta-
je za istorijama drugih dràva i naroda.
Na ovoj sve~anosti ne}emo detaqno i{~itavati qetopis Insti-
tuta niti pri~ati wegovu poluvjekovnu istoriju niti nabrajati sve ili
najistaknutije istori~are iz ~etiri generacije koje su se u wemu i oko
wega formirale, niti govoriti o istoriografskim {kolama koje su
oni zastupali ili su ih sami svojim radom i djelom inaugurisali, ni o
wihovim pojedina~nim projektima i kwigama, o wihovim zgodama i nez-
godama, o wima u pri~i i anegdoti. O wima govore wihova djela. Nekih
vi{e, na àlost, nema - ali danas su ovdje svi zajedno oko duhovnog
ogwi{ta - Istorijskog instituta Crne Gore.
Tako|e, ne}emo detaqnije govoriti ni o finansirawu, izdava~-
koj djelatnosti, organizaciji, programima i projektima. A ne}emo ni o
posebnim izdawima niti o arhivskoj gra|i, niti zasebno o Biblioteci

sa arhivom Istorijskog instituta koja je uprkos neadekvatnom finan-
sirawu izrasla u jednu od bogatijih nau~nih biblioteka, ali ni o
Institutovoj prostornoj i tehni~koj opremqenosti. Danas ne}emo da
govorimo o problemima ove ustanove.
Institut ima mnogo prijateqa i u zemqi i u inostranstvu ali,
osim {to ih pozdravqamo, ne}emo govoriti ni o wima.
Danas, ~ak, ne}emo govoriti izdvojeno ni o "Zapisima" i wiho-
vom uredniku, ~ija je ideja u temeqima Instituta, niti o ogromnoj
arhivskoj gra|i koju su objavili na skoro 9.500 stranica; niti o wiho-
vom prirodnom nastavku "Istorijskim zapisima" (jednoj od rijetkih
publikacija koja je pro{le godine obiqeìla 70 godina izlaèwa),
niti o wihovim urednicima, uglednim istoriografima, o ~asopisu koji
je okupqao i okupqa veliki broj eminentnih saradnika tako da spada
me|u najuglednija istoriografska glasila. Zaista, Istorijski zapisi
sa preko 60.000 strana predstavqaju "svojevrsnu istoriju Crne Gore".
Ne}emo vi{e govoriti ni o razvoju istoriografske misli o
Crnoj Gori niti o tome koliko je i kako ona obra|ivana i u {irim pre-
gledima istorija jugoslovenskih naroda.
Danas je ovdje iskqu~ivo rije~ o slavqeniku - Istorijskom ins-
titutu Crne Gore, koji ovim jubilejom potvr|uje ne samo svoje posto-
jawe i uspje{an rad, nau~nu i dru{tvenu opravdanost ve} i veliku ulogu
u {irewu nau~ne misli o Crnoj Gori i wenoj pro{losti. Uz sve to ide
i izuzetan uspjeh u nau~noistraìva~kom radu, sakupqawu i publiko-
vawu arhivske gra|e u zbornicima dokumenata i periodici. Nezaobi-
lazno je ne samo isticawe sistematizovawa crnogorske pro{losti,
nego i bavqewe istinama koje se ne odnose samo na Crnu Goru ve} i na
{ire balkansko i evropsko podru~je.
Moè se posebno naglasiti insistirawe na pomjerawu granica
saznawa i izuzetan doprinos na{ih nau~nih skupova i Okruglog stola,
kao stalne tribine. Posebno isti~emo stalno usavr{avawe nau~nog
kadra i wegovo zapaèno u~e{}e na nau~nim skupovima u zemqi i inos-
transtvu.
Ne bi bilo pravo posebno ne pomenuti one kolege koji su ruko-
vodili Institututom, usmjeravali wegov rad, odbolovali wegove prob-
leme, radovali se uspjesima i kolektiva i pojedinaca. Zato s posebnim
po{tovawem navodimo imena direktora i vr{ilaca du`nosti direkto-
ra Istorijskog instituta: dr Nika Simova Martinovi}a, dr Jago{a
Jovanovi}a, dr Andriju Lainovi}a, dr Dimitrija Dima Vujovi}a, Sla-
vka Stani{i}a, dr Jovana R. Bojovi}a, (dr Radoja Pajovi}a) i dr Boì-
dara Nikoli}a.
S pijetetom se sje}amo na{ih zaslu`nih ~lanova: dr \oka Pejo-
vi}a, dr Novice Rako~evi}a i dr \ura Vujovi}a a ne zaboravqamo ni
akademike, univerzitetske profesore, nau~ne savjetnike koji su radili
u Istorijskom institutu i druge saradnike.
Ovo je prilika da se pomene i Dru{tvo istori~ara Crne Gore
koje na{u struku okupqa {irom Republike. Tako|e ovo je i rijetka
prilika da se prisjetimo na{ih biv{ih sekretara, bibliotekara, dak-

tilografa - i tako svih onih znanih i neznanih i svega {to je ~inilo i
~ini Istorijski institut Crne Gore.
Istorijski institut je, gledaju}i sa ove 50-godi{we distance,
ustanova bez koje Crna Gora ne moè, niti on moè opstati bez Crne
Gore.
Iako je prevashodni zadatak Istorijskog instituta Crne Gore
nauka, istorijska nauka i kriti~ko promi{qawe pro{losti, nezavisno
od politike i politi~kih promjena, u ovim kriti~nim vremenima nije
posrnuo ve} je ostao na strani nau~ne istine i dostojanstva istorijske
nauke.
Institut je ustanova koja se borila i uvijek znala da sa~uva svoj
renome, ugled i profesionalnu ~ast.
Dame i gospodo,
Danas je kulturni praznik, 50-godi{wica osnivawa, postojawa i
rada Istorijskog instituta Crne Gore.
Hvala vam {to ste se odazvali da zajedni~ki obiqeìmo ovaj za
sve nas i Crnu Goru veliki jubilej.
Na kraju, èlim da vas srda~no pozdravim i zahvalim {to ste svo-
jim u~e{}em uveli~ali na{u sve~anost, s nadom da }ete po~etkom sqe-
de}eg vijeka, ~iji prag samo {to nijesmo prekora~ili, imati prilike
da nam do|ete u sre}nijem vremenu, boqim uslovima za rad u Isto-
rijskom institutu Crne Gore, u na{u zajedni~ku ku}u ispred koje bi vas
do~ekala bista prvog pisca istorije Crne Gore vladike Vasilija
Petrovi}a - Wego{a a u woj nove kwige, zbornici dokumenata i, nada-
sve, kona~no dovr{ena i publikovana vi{etomna Istorija Crne Gore.
Hvala.
Branislav KOVAÊVI]
THE SPEECH DELIVERED AT THE MEETING CELEBRATING

THE FIFTIETH ANNIVERSARY OF THE HISTORICAL INSTITUTE
OF MONTENEGRO
Summary
The founding of the Historical Institute of Montenegro is one of the most significant
events in the cultural and scientific life of Montenegro. Due to the lack of other scientific
institutions, the Institute was a germ from which later on many other scientific institutions
developed. Some of those are the departmenis of the University of Montenegro, or the
Scientific Society of Montenegro, which in a way preceded the Montenegrin Academy of
Science and Arts.
During the fifty years of its history, the Institute has achived significant results. It has
made a science out of the Montenegrin history, taking into account the preserved historical
heritage, and forming the critical-historical consciousness and directions.
YU ISSN 0021-2652
GODI[WICE
Dr Novak RA@NATOVI]*
OSLOBODILA^KA BORBA CRNE GORE

I BERLINSKI KONGRES
Zbjeg naroda srpskoga koji se pred navalom Turaka u XIV i XV

vijeku sklawao u brdsko-planinske oblasti Crne Gore, Brda i gorwe
Hercegovine, a da koliko-toliko izbjegne neposrednu zavisnost
turskom gospodaru, okupqao se u mawe zajednice ili plemena. U mjeri
uobli~avawa u plemena, neprekidno je ovaj dio srpskog naroda teìo da
se otme prevlasti Turaka. Tokom XVI i XVII vijeka u mleta~ko-turskim
ratovima ta plemena, osobito brdska i hercegova~ka, zna~ajno su se
angaòvala u borbi na strani Mle~ana. Primjetno mawe angaòvawe
plemena stare ili nahijske Crne Gore u tim ratovima obja{wava se,
pored ostalog, i time {to je ovaj kraj u zna~ajnoj mjeri zapqusnula
islamizacija. Prirodno, potur~ewaci su predstavqali ko~nicu anti-
turskim akcijama.
Plemena oko Nik{i}a bila su na mjestu vi{e sredi{wem, pa bi
izgledalo u boqoj poziciji za mogu}e dràvno okupqawe. Me|utim,
poslije ustanka vojvode Grdana krajem XVI vijeka Turci su ova plemena
razbili, a Nik{i} je postao jako tursko kraji{te.
Zato se dio plemenske oblasti nazvan "zemqa Crna Gora", mada
geografski periferan, na{ao u boqoj poziciji za perspektivu stva-
rawa dràve, ve} i stoga {to se ovaj kraj naslawao na primorski pojas
kojim su vladali Mle~ani. Pod vrhovnom vla{}u Turske u XVI i XVII
vijeku, nahijska Crna Gora je imala status slobodnih seqaka filurux-
ija, obaveznih na pla}awe godi{weg danka filurije. Naspram te povo-
qnosti, stalnu te`wu da se oslobode turske prevlasti oteàvalo je,
kao {to rekosmo, prisustvo dosta brojnog muslimanskog elementa,
apsolutno predanog turskoj dràvnoj ideji.
Ali prirodnu branu od punije islamizacije ovoga dijela srpskog
naroda predstavqala je Cetiwska mitropolija Srpske pravoslavne
crkve, koja od kraja XV vijeka trajno rezidira na Cetiwu. Po svome poz-
* Autor je doktor istorijskih nauka, nau~ni savjetnik u penziji, Podgorica.

vawu, u svetosavskoj pravoslavnoj vjeri, u tradiciji Nemawi}a, Kosova

i Crnojevi}a, koje je ~uvala i snaìla srpska crkva, Cetiwska odnosno
Crnogorsko-primorska mitropolija bila je duhovni vo|a a sve vi{e i
politi~ki starje{ina svoga naroda.
Neki oslonac i izlaz u svijet, Crnoj Gori bila je Mleta~ka
Republika, odnosno wen posjed Boke Kotorske i uski primorski pojas
do âwa. Ali taj oslonac bio je sve mawe pouzdan, {to se najboqe
pokazalo u Morejskom ratu Mleta~ke republike i Turske 1684-1699.
godine. Naime, na po~etku ovog rata 1685. godine, Crnogorski zbor sa
vladikom Visarionom Borilovi}em zbacio je tursku a priznao
mleta~ku vlast. Mle~ani su prihvatili odluku Crnogoraca i poslali
jedan mawi odred vojske na Cetiwe. Ali, kada je turska vojska 1692.
godine napala i pregazila Crnu Goru, Mle~ani su u odstupawu samo usp-
jeli da miniraju Cetiwski manastir.
[ta su htjeli razaraju}i jedan srpski pravoslavni manastir,
Mle~ani su ubrzo pokazali, nastoje}i da na upra`wenu mitropolitsku
stolicu na Cetiwu namjeste jednog katoli~kog sve{tenika. Taj poku-
{aj, ina~e, bio je samo posqedwi u slijedu mnogih prozelitskih akcija
Rimske crkve, od kada je Mleta~ka Republika zagospodarila na{im
primorjem 1420. godine.
Narod Crne Gore se pobunio i na zboru 1697. godine za vladiku
izabrao Danila [}ep~evi}a nazvanog Petrovi}-Wego{. Sa vladikom
Danilom na ~elu, Crna Gora je postala neprijeporna trdiwa srpskog
pravoslavqa, i svi daqi prozelitski naumi kotorskih biskupa ostali
su pusta iluzija.
Morejski rat je donio velike promjene u ìvotu Crne Gore.
Turska je bila uzdrmana, ali relativno jo{ uvijek jaka, dok je slabost
Mleta~ke Republike bila sve o~iglednija. Turska centralna vlast sla-
bila je, a wen feudalni poredak poprimao je vid feudalne anarhije.
Produbio se jaz izme|u hri{}anske raje i muslimana kao pripadnika
turske feudalne klase; vjerska suprotnost sasvim se podudarila sa
socijalno-ekonomskom - uz duboko neprijateqstvo hri{}ana a apsolut-
nu privrènost muslimana islamskoj dràvnoj ideji i turskom caru.
Oslobodila~ka borba koju su Crnogorci zapo~eli u Morejskom
ratu produìla se i intenzivirala tokom XVIII vijeka. U oformqenim
plemenima Crne Gore, uz ograni~enu ekstenzivnu zemqoradwu, sto~ar-
stvo je u planinskoj oblasti bila glavna privredna grana. Lov}en sa
podgorinama i nizijski pojas pri Skadarskom jezeru bili su idealni
tereni za polunomadsko sto~arstvo. Ali u sve dubqem neprijateqstvu
sa Turcima, i ve} dosta poreme}enim odnosima sa Mle~anima, Crno-
gorci su bili prinu|eni da se odaju ~etovawu ili otima~ini. Budu}i u
najve}oj ekonomskoj nu`di, najupornija su bila katunska plemena, usm-
jeravaju}i ~etovawa na susjednu tursku teritoriju prema Nik{i}u i
Grahovu. Uzimala su maha i ~etovawa prema obalama Skadarskog jezera,
Sitnici i Mora~i. Ali ista ekonomska nu`da koja je podsticala "~eto-
vawa na krajinu" stimulisala je i lokalnu podvojenost i me|uple-
menske sukobe. Relativna samostalnost lokalnih zajednica bila je
Oslobodila~ka borba Crne Gore i Berlinski kongres 17
ozbiqna prepreka stvarawu ~vr{}ih organa vlasti za cijelu zemqu, pa

je i negativno uticala na razvoj oslobodila~ke borbe Crne Gore.
Objektivni uslovi u crnogorskom dru{tvu nametali su oslobod-
ila~ku borbu kao pitawe ìvota. Glavni politi~ki ~inilac, sposoban
da taj proces pokre}e, bila je Cetiwska mitropolija. Na toj orijen-
taciji pokazala se sva energija i sposobnost mladoga vladike Danila.
Wegova inicijativa za "istragu potur~ewaka" iz Crne Gore bila je
dalekovida. U vrijeme poja~ane oslobodila~ke borbe protiv Turaka,
muslimanima u Crnoj Gori objektivno vi{e nije bilo mjesta. Do tada u
bratstvima i plemenima mislimani su bili ispravni i solidarni brat-
stvenici i plemenici. Nije im bilo te{ko da sa svojim bratstvenici-
ma i plemenicima druge vjere idu u plijen na mleta~ku i dubrova~ku
teritoriju. Ali kada se ~etovawe sve vi{e usmjeravalo na tursku teri-
toriju, nije im se i{lo u otima~ine od svojih istovjernika muslimana.
Muslimani nijesu prihvatali pravoslavnoga vladiku, a jo{ mawe wego-
vu beskompromisnu protivtursku orijentaciju, kakav je osobito bio
vladika Danilo. "Istraga" je prili~no mistifikovana i tom rije~ju se
daje dosta neta~na slika stvari. Muslimani u staroj Crnoj Gori zaista
su se na{li pod te{kim pritiskom, natjerani su da se pokrste ili
isele, a po pravilu nijesu ubijani. U svojoj pjesni~koj stilizaciji u
"Gorskom vijencu" Wego{ je to kao doga|aj smjestio u jednome danu, a to
je bio proces koji je trajao nekoliko decenija. "Istraga potur~ewaka"
bila je djelo jedne natplemenske politike, u ~emu je Cetiwska mitro-
polija bila rukovode}i faktor.
Razvitkom oslobodila~ke borbe, spoqa{wi faktor u ìvotu
Crne Gore imao je sve ve}i zna~aj. Do po~etka XVIII vijeka spoqno-
politi~ko interesovawe Crne Gore kretalo se samo u relaciji
Carigrad-Venecija. Vladika Danilo je uspostavio veze sa Rusijom - od
najve}eg zna~aja zbog wene materijalne pomo}i i jo{ vi{e wene
moralne i politi~ke podr{ke oslobodila~koj borbi Crne Gore. Oslo-
nac na Rusiju pruào je Crnoj Gori dobru alternativu i potporu za bal-
ansirawe odnosa sa katoli~kim dràvama koje su vladale na{im
Primorjem: u XVIII vijeku bila je to Mleta~ka Republika, a u XIX vijeku
bi}e to Austrija, odnosno Austro-Ugarska.
Oslobodiv{i se "doma}ih Turaka", ~ete Crnogoraca i tako|e
Br|ana i Hercegovaca ustremquju se na susjedne Turke ka Nik{i}u i
Grahovu, prema Kola{inu, Spuù, Mora~i i Sitnici, kao i prema
Skadarskom jezeru. Krvarili su sa Turcima, dogonili plijen u stoci,
dijelili me|u sobom i sirotiwi i pone{to prodavali u Primorju.
Stalna ~etovawa odnosno "borba neprestana" ima}e i plodonosnije
ishode, ne mawe od onih velikih bojeva u kojima su Crnogorci, Br|ani
i Hercegovci vi{e puta odolijevali vazda brojno nadmo}nijim turskim
vojskama. Plijewene su ovce i volovi, padale glave na obje strane, ali
su te ~ete ispred sebe sve ~istile, a Turci se povla~ili u svoje gradove
i kasabe. Na napu{tena zemqi{ta naseqavaju se Crnogorci. Misao
cetiwskih vladika usmjeravala je Crnogorce da nadja~avaju plemenske
me|usobice, a da se okrenu na neprijateqe Turke. Pa kada su Turci
potisnuti sa prostranih pa{waka Tre{weva, tamo su se naselili Cuci

i Bjelice. O~i{}ene su od Turaka i naseqene Crnogorcima Rudine
Nik{i}ke. Katuwani se naseqavaju u Tupanu, Goliji, Oputinim Rudi-
nama, kao i u Novom Selu prema Spuù. Ime Uskoci po sebi kazuje kako
je nastalo to pleme. Duge i krvave borbe vodile su se oko Krnova dok su
Turci i sa ove prostrane i bogate visoravni otjerani. Crnogorcima je
naseqeno i Lukovo. U sklopu borbe protiv susjednih Turaka bilo je i
to kako su pojedina plemena sticala planinske ispa{e, kao Piperi
Lukavicu, Bjelopavli}i Ponikvicu, Ku~i i Vasojevi}i Komove, Mora-
~ani i Rov~ani sabili Turke do u sami Kola{in itd.
Na drugoj strani plemena Rije~ke nahije zaposjela su ~itav sliv
Rijeke Crnojevi}a sa nenastawenim ostrvima u Fu~kome blatu, nase-
lili Vrawinu i Dodo{e sa kopnom i plavnim poqem do nadomak zidina
@abqaka Crnojevi}a. Crmni~ka nahija zahvatila je i naselila dosta
dugu obalu Velikoga blata, planinu Sutorman i najve}i dio Sozine i
Vrsute. Qe{anska nahija si{la je do u ravnice sela Beri, Farmake itd.
Uglavnom ta, uslovno re~eno hajdu~ka, ~etovawa bitno su pro{i-
rila geopoliti~ku matricu Crne Gore, Brda i Gorwe Hercegovine.
Plemena su se vlastitim pregala{tvom osloba|ala neposrednog nadzo-
ra turske vlasti. Kao rezultat procesa ~etovawa, komunikacije izme|u
plemena stare Crne Gore, Brda i Gorwe Hercegovine postaju mnogo
lak{e i prohodnije. U istoj mjeri oteàne su komunikacije Turcima
izme|u Podgorice, Nik{i}a, Kola{ina itd. Do kraja XVIII vijeka
potiskivawe Turaka u susjedne gradove sa malim ravnicama u wihovoj
okolini uveliko se ostvarilo. Tako se ve} vi{e decenija u Crnoj Gori
i dobrim dijelom u Brdima i Gorwoj Hercegovini ingerencija turske
vlasti fakti~ki gasila.
Krajem XVIII vijeka sazreli su objektivni uslovi za ujediwewe
Crne Gore i Brda, za stvarawe crnogorsko-brdske dràve. Izazov je
pruìo skadarski Mahmut-pa{a Bu{atlija, nastoje}i da ugu{i oslo-
bodila~ku ujediniteqsku akciju Crnogoraca i Br|ana pod vo|stvom
vladike Petra I. Ali pod vo|stvom neponovqive li~nosti vladike
Petra I svetog u bojevima na Martini}ima i Krusima 1796. godine udru-
èni Crnogorci i Br|ani slomili su Mahmut-pa{u. Sa Crnogorcima
ujediwuju se najprije Bjelopavli}i i Piperi, zatim Mora~a i Rovca
itd. Pobjede na Martini}ima i Krusima ozna~ile su potpuni prestanak
svake ingerencije turske vlasti u Crnoj Gori i dijelu Brda.
Proces sre|ivawa i izgradwe dràve Crne Gore i Brda traja}e
oko 80 godina. Me|uplemenski sukobi uglavnom oko grani~nih me|a
potrajali su jo{ nekoliko decenija. Neumorno ih je suzbijao vladika
Petar I, sna`nim li~nim autoritetom, duhovnim uplivom, posredova-
wem, kletvama.
Me|utim, kod uboge ekonomske osnove i krajwe sku~enog unutra-
{weg trì{ta, sa glavnim pazarima u tu|im dràvama, crnogorsko-
brdska dràva gradila se putem jednog svojevrsnog saìvqavawa ili
stapawa organa dràvne vlasti sa plemenskom strukturom dru{tva.
Plemena opstaju sa svojim kolektivnim vlasni{tvima i uredbama. U
dràvnoj upravi, glavarstva po pravilu ostaju u istim glavarskim poro-

dicama i iskqu~ivo u plemenu; niko iz jednoga plemena nije se mogao
kao glavar nametnuti drugom plemenu. Plemensku strukturu i prirodu
dràve Crne Gore u su{tini je izraàvala i centralna vlast, koja je
bila natplemenska. @ivi simbol i garant natplemenske prirode vrho-
vne vlasti u Crnoj Gori bili su mitropoliti, a potom kwaèvi iz ku}e
Petrovi}-Wego{.
Upravo takva, plemenska Crna Gora prirodno vo|ena srpskom
nacionalno-politi~kom idejom pokazala je vitalnost odolijevaju}i
mnogim isku{ewima XIX vijeka, da najzad izvojevuje punu dràvnu
afirmaciju. Ve} ubrzo po{to je Crna Gora Petra I slomila skadarskog
Mahmut-pa{u, u susjednom primorju vjekovnu vladavinu davno oronule
Mleta~ke Republike smijenila je 1797. godine Austrija. U konfla-
graciji Napoleonovih ratova, Austriju }e 1807. u na{em primorju zami-
jeniti Francuska, da bi se kona~no nakon sloma Napoleonova carstva u
Boki i Primorju 1814. utvrdila Austrija. Prilikom smjena tih imper-
ijalnih carstava, 1806-1807. pa 1813-1814, pregnu}ima izuzetne li~nosti
Petra I i wegovih Crnogoraca, u oba maha Boka i Primorje bili su
ujediweni sa Crnom Gorom. Ali je Kongres evropskih sila u Be~u 1814.
godine, uz pristanak Rusije, Boku i na{e primorje dodijelio Austriji.
Novi jaki susjed Austrija postao je gospodar Boke, Grbqa, Pobo-
ra, Maina i Pa{trovi}a. Interes Crne Gore bio je da sa susjednom
Austrijom odràva stabilan mir. înovni~ki ure|ena Austrija od
po~etka je insistirala da sa Crnom Gorom utvrdi i formalno preci-
zira grani~nu liniju. Bilo je poku{aja razgrani~ewa jo{ za vladavine
Petra I, ali su se oni razbili o otpor crnogorskog stanovni{tva u
grani~nom pojasu. Petar II je, uz velike napore, to rije{io zahvaquju}i
tome {to je u zemqi uspostavio i u~vrstio neophodne organe dràvne
vlasti. Mjestimi~no je Crna Gora popustila Austriji, kako bi za ovu
granica bila "prirodnija", ostavqaju}i joj neke visove i podesnije
poloàje da na wima izgradi straàrske kule. U na~elu je, pri tom,
ipak primijeweno crnogorsko shvatawe da se za granicu ima utvrditi
ona linija koja dijeli atare susjednih crnogorskih i primorskih sela.
Za manastire Maine i Stawevi}e Petar II je dobio nov~anu naknadu od
Austrije, kao i Crmni~ani za ne{to zemqi{ta koje im je ostalo iza
granice pri Pa{trovi}ima. Wegu{i i Cuci ostali su pak vlasnici i
uìvaoci svoga zemqi{ta koje im je ostalo u austrijskoj granici.
Vladika je, dakle, realno ocijenio i prihvatio neophodnost da sa
mo}nim susjedom Austrijom mirno reguli{e grani~no pitawe.
Druga~ijeg smjera i prirode bili su odnosi Crnogoraca sa susjed-
nim Turcima. Istina, vladavina Petra I poslije bojeva na Martini-
}ima i Krusima protekla je uglavnom u znaku uzajamnog podno{ewa sa
pa{alucima skadarskim i bosansko-hercegova~kim. Nije, dakle, bilo
ve}ih oslobodila~kih akcija sa crnogorske strane, kao ni ozbiqnijih
reagovawa od strane Turaka. Takav odnos, uglavnom, produì}e se i za
vladavine Petra II. Takvom stawu odgovarala je, a na neki na~in ga i
uslovqavala i obrazlagala, meternihovska politika neinteresovawa
za Tursku. Sli~no je i Rusija, ve} tradicionalni za{titnik i na

odre|eni na~in pokroviteq Crne Gore, bila zainteresovana, pa je
Crnogorcima stalno savjetovala mir sa susjednim Turcima. Bilo je to
saglasno ne samo sa motivima o~uvawa poretka restauracije i legit-
imizma "Svete Alijanse" ve} i sa èqom da se odre|ena angaòvawa
Rusije i drugih sila u Isto~nom pitawu tokom ovog perioda ne bi even-
tualno {irila izvan prostorno ograni~enih dosega tih pojedinih
problema (gr~ki ustanak, egipatska kriza). Ali pri svemu tome, ona
"~etovawa na krajini" nikako nijesu prestajala.
U doba Petra II po~eo se sna`nije {iriti uticaj Crne Gore, oso-
bito preko Grahova u pravcu Hercegovine. Problem granice na ovoj
strani aktuelizovao se usqed stalnih sukoba, upada, pqenidaba, zah-
vatawa ispa{a i imawa od crnogorske strane. Time je fakti~ki sli-
jedilo zamjewivawe turske vlasti crnogorskom. Iako su pojedini poja-
sevi zemqi{ta i daqe formalno bili pod suverenitetom Porte, sus-
jedni veziri morali su ra~unati sa ~iwenicom da tamo prakti~no djelu-
je vlast Crne Gore. U ugovorima o miru izme|u crnogorskih vladika i
susjednih turskih vezira ponekad je fiksiran termin "crnogorska
granica". Ali ta granica nikad nije bila odre|ivana ili precizirana
na terenu. Izvr{avawe tih ugovora nije garantovano ni od strane
Porte niti od velikih sila, pa nijesu u stroèm smislu ni smatrani
me|unarodno priznatim aktima. Tako se u ugovoru izme|u vladike
Petra II i bosansko-hercegova~kog vezira 1838. godine utvr|uje mir
"me|u nezavisnim oblastima crnogorskim s jedne strane i me|u pa{alu-
cima bosanskijem i hercegova~kijem s druge strane, to jest po~iwu}i od
vrha Koma ku~kog do Dragaqa". U ugovoru Petra II i Ali-pa{e Rizvan-
begovi}a iz 1842. tako|e je stojala fraza o "granici izme|u nezavisne
oblasti Crne Gore i pa{aluka Hercegova~kog". Neku va`nost imali su
ti ugovori kao izvjesno, ograni~eno, priznawe i potvrda me|unarodno-
pravnog subjektiviteta Crne Gore. Wihov prakti~ni doma{aj, me|u-
tim, mogao je biti samo privremen; jer oslobodila~ka borba Crne Gore
i revolucionarni ustanci susjednog srpskog stanovni{tva prirodno su
se sjediwavali u proces {irewa i afirmisawa crnogorske dràve.
Vojni~ki tabor Crna Gora imao je onoliko rezona i perspektive
koliko je bio u stawu da preraste u dràvu koliko-toliko uobli~enu i
sposobnu za samostalni ìvot i razvitak.
Dolaskom na vlast u Crnoj Gori kwaza Danila Petrovi}a-Wego-
{a (1851) naglo se intenzivirao proces wene oslobodila~ke borbe.
Radi interesa i ciqeva te borbe trebalo je dubqe afirmisati i daqe
razviti i u~vrstiti organe dràvne vlasti. Plemenski glavarski sloj
dobio je dràvne funkcije i identifikovao se sa wima. Tako je, na
temequ porodi~nih tradicija, li~nih vrijednosti i donekle imovinske
diferencijacije, bitno oja~ala uloga glavara. Afirmacija toga proce-
sa diktirala je daqu borbu za pro{irewe dràvne teritorije i ujedno
potrebu me|unarodnog priznawa nezavisnosti Crne Gore. Zato je ~ita-
va politika Crne Gore, kako unutra{wa tako i spoqna, u narednom
periodu koncentrisana na oslobodila~ku borbu protiv Turaka. Mora-
lo je tako biti, jer bi Crna Gora ina~e gubila bitne uslove za daqi
dru{tveni ekonomski i dràvni razvoj, za vr{ewe svoje zna~ajne uloge
u revolucionarnom nardonooslobodila~kom pokretu srpskog naroda
uop{te; ukratko: ona bi, ina~e, brzo izgubila smisao za daqi poli-
ti~ki opstanak.
Me|utim, kako se od sredine XIX vijeka oslobodila~ka borba
Crnogoraca i Br|ana i susjednih Hercegovaca rasplamsavala, gotovo
jo{ u ve}oj mjeri je taj pokret postajao objektom mije{awa, uticaja i
intervencija stranih sila. Me|u spoqnim faktorima osobito se zapa-
àju uloga i aktivnost Austrije, kasnije Austro-Ugarske. Od revoluci-
je 1848/49. Austrijom je vladao strah da ustanci u neoslobo|enom dijelu
Turske mogu zapaliti revoluciju u ju`noslovenskim djelovima Monar-
hije i u Ma|arskoj. Taj strah je odre|ivao smjer odnosa Austrije prema
Turskoj i pokretima u woj od 1849. pa sve do otprilike 1866, kada su se
motivi i ciqevi be~ke politike po~eli dosta brzo mijewati. U tome
periodu Austrija se starala da smiri pokrete me|u Ju`nim Slovenima,
a osobito u Turskoj da stvari ostanu kakve jesu.
A orijentacija Crne Gore bila je: beskompromisna oslobodila~-
ka borba s Turcima. Zato je kwazu Danilu kao poru~en do{ao ustanak
susjednih hercegova~kih plemena pod vo|stvom Luke Vukalovi}a 1851-
1852. godine. Crna Gora se svestrano angaòvala i pomagala taj ustanak:
doturala je oru`je i municiju, a mnogi Crnogorci su po{li u Herce-
govinu i svrstali se u redove ustanika.
Uslijedio je op{ti turski napad na Crnu Goru pod komandom
Omer-pa{e Latasa sa 25.000 vojnika. Crnogorci su im mogli suprot-
staviti samo 9.000 vojnika. Nakon dva mjeseca mahom upornog otpora,
ali ponegdje i defetizma, Crnoj Gori je zaprijetila smrtna opasnost.
Intervenisala je Rusija, ali je odlu~niji zna~aj imala intervencija
susjedne Austrije. Omer-pa{a je krajem februara 1853. obustavio ope-
racije i ubrzo povukao vojsku. Be~ se umije{ao iz predostro`nosti - da
se plamen revolucije ne prenese na austrijske dràvne posjede u
Dalmaciji, Ma|arskoj, Sjevernoj Italiji.
Krimski rat Rusije sa Turskom i zapadnom koalicijom Velike
Britanije, Francuske i Sardinije (1853-1856) dovodio je u isku{ewe
kwaza Danila. On je nastavio da energi~no podsti~e i potpomaè oslo-
bodila~ki pokret u susjedstvu, osobito u Hercegovini, jasno ga usmjer-
avaju}i putem ujediwavawa tih krajeva sa Crnom Gorom. Rusija je kwazu
ipak preporu~ivala mir sa Turskom. Austrija je, pak, svim silama uti-
cala da Crnu Goru odvrati od rata sa Turskom. Kwaz Danilo je po~et-
kom 1854. obe}ao Austriji da }e se uzdràti od rata protiv Turske.
Bilo je to veoma te{ko, jer je dobar dio glavara oko wega insistirao da
se stupi u rat na strani Rusije.
U vrijeme pred pariski Mirovni kongres Austrija je imala muke
da onemogu}i narastawe uticaja Francuske na balkanske dràve i
pokrete; Be~ je u Francuskoj i daqe gledao glavu evropske revolucije -
neprijateqa "svakog boànskog i qudskog poretka". U slu~aju Crne
Gore, Austrija je smatrala da moè onemogu}iti ja~i uticaj Francuske
na taj na~in {to }e preko svojih emisara posredovati u smirivawu

ustani~kog pokreta na turskim granicama.
Zapadna koalicija u Krimskom ratu nanijela je poraz Rusiji. Kao
ishod, izme|u ostalog, Rusija vi{e nije mogla sama da rje{ava Isto~no
pitawe: ako bi ubudu}e Rusija ratovala sa Turskom, rezultat se ne bi
mogao sprovesti bez saglasnosti koncerta evropskih sila potpisnica
Pariskog mira 1856. godine.
Kwaz Danilo se nadao da }e na Pariskom kongresu biti me|unaro-
dno-pravno priznata fakti~ka nezavisnost Crne Gore. Kada do toga
nije do{lo, on je radi toga 1857. godine po{ao u Pariz. Po{to je uticaj
Rusije nakon poraza u Krimskom ratu prili~no oslabio, kwaz se ori-
jentisao na podr{ku Francuske. Takav zaokret olak{alo je to {to su se
Rusija i Francuska ubrzo me|usobno zbliìle - uo~i angaòvawa
Francuske u Sjevernoj Italiji protiv Austrije. Izuzev Rusije i Fran-
cuske, druge evropske sile nijesu prihvatile zahtjev kwaza Danila.
Vrativ{i se iz Francuske, kwaz Danilo je nastavio da podsti~e
ustanak u Hercegovini, sa ciqem da putem stvarawa zapleta iznudi od
evropske diplomatije priznawe nezavisnosti Crne Gore. Podsticawe i
otvoreno pomagawe hercegova~kog ustanka izazvalo je Tursku da pre-
duzme novi pohod na Crnu Goru. Sve se zavr{ilo time {to je crnogors-
ka vojska od 6.500 vojnika maja 1858. na Grahovcu te{ko potukla tursku
bosansko-hercegova~ku vojsku od 10.000 vojnika. Poslije grahova~kog
boja borbe Crnogoraca i Turaka prekinute su na intervenciju evrop-
skih sila.
Crnogorska pobjeda na Grahovcu imala je veliki odjek u evrop-
skom javnom mwewu, veoma je podigla ugled Crne Gore i urodila izgled-
ima za makar ograni~eno regulisawe wenog me|unarodnog poloàja.
Kako bi, naime, onemogu}ile daqe sukobe izme|u Turske i Crne Gore
pred izbijawe austro-francuskog rata, a na posebno insistirawe Fran-
cuske i Rusije, sve evropske sile izvr{ile su pritisak na Tursku da
pristane na razgrani~ewe sa Crnom Gorom. Francuska i Rusija, protiv
voqe Austrije, uputile su svoje ratne la|e u Jadransko more - radi pri-
tiska na Tursku da odustane od namjeravanog ratnog pohoda na Crnu
Goru, a da je prinude na razgrani~ewe sa wom.
Poslije duèg opirawa Porta je pristala na razgrani~ewe sa
Crnom Gorom. Granica je na terenu utvr|ena 1859. godine, a protokol o
razgrani~ewu potpisan je u aprilu 1860. godine. Razgrani~ewe nije
zna~ilo formalno, ali jeste jedan vid fakti~kog me|unarodnog priz-
nawa nezavisnosti Crne Gore, {to je imalo krupan pozitivni efekat
za wenu me|unarodnu afirmaciju. Bitan uslov za uspjeh toga posla bila
je ~iwenica da su se vlade Francuske i Rusije same, kao i preko svojih
predstavnika u Komisiji za razgrani~ewe, svesrdno i odlu~no zaloì-
le za stvar Crne Gore. Austrijski zastupnik u toj komisiji, me|utim,
~inio je razne smetwe i opstrukcije, naro~ito podràvaju}i turskog
komesara da se crnogorska granica {to vi{e odmakne od Hercegovine.
Motivi takvog stava Austrije nalaze se ve} u jednom razmatrawu
barona Lazara Mamule iz vremena uo~i grahova~kog boja. Iako Aus-
trija jo{ nije bila oslobo|ena tereta u Italiji i Wema~koj da bi se

direktno zainteresovala za balkanske posjede Turske, Mamula smatra
da bi {irewe Crne Gore u Hercegovini bilo {tetno za Monarhiju.
Pro{irena i oja~ana istorodnim i ratni~ki izvanrednim hercego-
va~kim elementom, Crna Gora bi na jednoj strani obgrlila i ugrozila
austrijski posjed Boke Kotorske, a na drugoj - to bi vodilo savezu Crne
Gore sa Srbijom i time ve} sagledivim opasnostima po Monarhiju s
juga. Zato Mamula preporu~uje da se {irewe Crne Gore uputi u pravcu
Albanije, gdje }e se ona sukobiti sa jednim tu|im i ìlavim elementom.
Taj Srbin u austrijskoj slu`bi sasvim dobro je anticipirao onu aus-
trijsku politiku kojom }e se grof \ula Andra{i prakti~no rukovodi-
ti dvadeset godina kasnije na Berlinskom kongresu.
Od samoga razgrani~ewa neke direktne koristi Crna Gora goto-
vo da nije imala. Uzev{i za kriterijum pribli`no ono stawe grani~-
nih odnosa iz marta 1853, izvan granica ozna~enih od Komisije za raz-
grani~ewe 1859. ostalo je prili~no zemqi{ta na kome je Crna Gora
vr{ila svoju vlast. To su, na primjer, veliki dio Ku~a, Dowi Vaso-
jevi}i, Drobwak, Golija. Pri svemu je bitno da sama priroda oslobodi-
la~ke borbe Crne Gore nije priznavala nikakve granice sa Turskom. Na
taj na~in, Crna Gora i daqe je stalno potiskivala formalnu vlast
Porte u srpskim plemenskim oblastima preko te granice.
Novi nemiri u Hercegovini pojavili su se ve} krajem 1859.
godine. Turci su poja~avali garnizone u Hercegovini, sa ciqem da spri-
je~e ustanak. Ali, po~etkom 1861. ustanak u Hercegovini, pod vo|stvom
Luke Vukalovi}a, èstoko se rasplamsao. Ve} po tradiciji, Crna Gora
se potpuno angaòvala u pomagawu toga ustanka.
Turska je odlu~ila da vojni~ki slomi Crnu Goru. Ponovo je
komandovao mu{ir Omer-pa{a Latas, najprije sa 29.000 vojnika, da bi
kasnije wegove snage narasle na 55.000 vojnika. Crna Gora se odupirala
sa 15.000 vojnika; pomo} su joj pruìli hercegova~ki ustanici. Nakon
~etvoromjese~nog izvanrednog otpora Crnogoraca, turske snage od
Nik{i}a i Podgorice spojile su se u dolini Zete. Reorganizovane,
turske trupe su iz rejona Podgorice i Zete izvr{ile prodor prema
Cetiwu. Krajem avgusta 1862. crnogorska vojska se o~ajni~ki tukla na
prilazima svoje prijestonice. Veliki gubici, iznurenost i nesta{ica
municije gotovo su iscrpli snagu ina~e nadqudskog otpora Crnogoraca.
Opet su intervencije Rusije i Austrije spasile Crnu Goru. Rije~kim
mirom 1862. prihva}en je teritorijalni status quo.
Te{ki qudski i materijalni gubici nijesu Crnu Goru obeshra-
brili, nego su je ~ak podstakli da najve}u brigu i daqe posve}uje svojoj
vojsci. Ona se svim silama pripremala za ostvarewe svoga plana srpske
politike. Shvatalo se da }e se to mo}i ostvariti samo uz oslonac i
savezni{tvo sa nekom velikom silom, {to je prakti~no zna~ilo sa
Rusijom, te u povoqnom ishodu jednog wihovog rata sa Turskom. Kwaz
Nikola je ìvo radio da rehabilituje svoj uticaj na susjedni srpski
ìvaq, kao i da uspostavi svoj upliv me|u sjeveroalbanskim plemenima.
Boj na Lipovu 1872. godine, u kome su crnogorski Br|ani potukli jedan
turski odred od 3.000 vojnika, zna~io je novu potvrdu odlu~ne ori-

jentacije crnogorske politike na {ire nacionalno oslobo|ewe.
Godine 1866. dolazi do promjene politi~kih tendencija u Evropi,
a najprije u politici Austrije. Poraèna i izba~ena iz Italije i
Wema~ke, Austrija je bitno oja~ala svoje pozicije prema Turskoj.
Po{to se iz dubine istorije pomaqala wema~ka opasnost, Francuska se
odrekla podràvawa narodnih pokreta u Evropi, pa je ~ak podsticala
Austriju da okupira Bosnu i Hercegovinu. Nagodbom Austrijanaca sa
Ma|arima 1867. stvorena je dvojna monarhija Austro-Ugarska. Nastupio
je period relativne unutra{we stabilnosti Austro-Ugarske. Nestalo
je straha da revolucija u turskom dijelu Balkana ne zapali susjednu ter-
itoriju Austrije. Austro-Ugarska se sve vi{e interesuje za Balkan i
rastu wene pretenzije na toj strani.
Sli~no se moè re}i i za Rusiju, po{to je 1871. povratila svoj
stari poloàj na Crnom moru i otpo~ela da gradi ratnu flotu. Ali
kako je za izgradwu flote potrebno dosta vremena, Rusija je bila veoma
zainteresovana za balkansko kopno kao poligon na kome je imala da
vodi bitku stoqe}a oko rje{avawa Isto~nog pitawa.
Savez tri cara 1873, Wema~ke, Austro-Ugarske i Rusije, kojim
ove dvije obe}awem neutralnosti osiguravaju Wema~ku od revan{izma
Francuske, a Wema~ka Be~u i Petrogradu prakti~no prepu{ta da
prema svojim mo}ima i interesima rje{avaju pitawa Istoka, bio je
stvoren takav diplomatski okvir koji je sam po sebi omogu}avao da se
svaki mali nesporazum u Turskoj pretvori u veliku isto~nu krizu. A
propadawe Turske stimulisalo je ba{ u tome pravcu.
Kod takvog rasporeda snaga, sticaja uslova i tendencija izbio je
srpski ustanak u Hercegovini 1875. godine, zapaliv{i varnicu velike
isto~ne krize.
Prohtjevi Austro-Ugarske prema Balkanu do ovoga vremena bili
su jako narasli. U po~etku ustanka Monarhija se prividno dràla neu-
tralno, budno paze}i da razvoj situacije ne zaprijeti stvarawem kakve
ja~e dràve na slovenskom jugu. Osobito je Austro-Ugarska dràla pod
kontrolom Hrvatsku, odlu~no sputavaju}i svaku jugoslovensku tenden-
ciju u woj.
Kwaz Nikola se brzo postarao da hercegova~ki ustanak stavi pod
svoju kontrolu, da ga usmjerava kako to najboqe odgovara Crnoj Gori.
Crnogorski dobrovoqci tajno su odlazili u Hercegovinu i wihov broj
brzo je pre{ao 1.000, pod vo|stvom komandira, kasnije vojvode Peka
Pavlovi}a. Na Grahovu je kwaz postavio vojvodu Petra Vukoti}a radi
neprekidne veze i upravqawa ustankom. Rasplamsavawe borbi u Herce-
govini, potom ubrzo ustanak Srba u Bosni, ustanci u Dowim Vasoje-
vi}ima i plemenima u durmitorskom kraju, pokrenuli su na direktnu
akciju Srbiju i Crnu Goru.
Natjerane doga|ajima, vlade Crne Gore i Srbije zakqu~ile su
sporazum juna 1876. o zajedni~kom stupawu u rat protiv Turske. Istak-
nut je neposredni ciq zajedni~ke borbe - oslobo|ewe "srpskog naroda u
evropskoj Turskoj". Me|utim, svaka strana rukovodila se posebnim,
vlastitim dràvnim interesima i ciqevima; u tome je prevashodno

bilo interesovawe Crne Gore za Hercegovinu a Srbije za Bosnu.
Srbija i Crna Gora objavile su rat Turskoj krajem juna 1876.
godine. Ali se brzo pokazalo da Srbija i Crna Gora same nijesu u mo}i
da ostvare svoj osnovni ciq - "oslobo|ewe srpskog naroda u evropskoj
Turskoj". Srpska vojska u sukobu sa brojnijom, boqe obu~enom i opre-
mqenom turskom vojskom poraèna je u dolini Morave. Crna Gora
poku{ala je ofanzivu u Hercegovini, ali je wena prethodnica na
Bi{ini nadomak Mostara potu~ena, i odmah se povukla. No, u odbrani,
pobjedama na Vu~jem dolu i Fundini i u nizu mawih bojeva, Crna Gora
je vi{e nego izdràla. Ali s obzirom na postavqeni ciq, ukupni efe-
kat ratovawa na{ih dràva 1876. godine zna~io je potpuni neuspjeh.
Kada su Crna Gora i Srbija u{le u rat sa Turskom Austro-Ugar-
ska se pobojala da se situacija eventualno ne okrene na wenu {tetu.
Jedini put bio je sporazumijevawe sa Rusijom oko podjele interesnih
sfera na Balkanu. U Rajh{tatu juna 1876. to je nagovije{teno, a Budim-
pe{tanskim konvencijama januara 1877. bi}e utvr|ena cijena koju }e
Rusija morati da plati za neutralnost Austro-Ugarske u predstoje}em
rusko-turskom ratu. Rusija je odobrila Austro-Ugarskoj da u pogodnom
momentu moè okupirati Bosnu i Hercegovinu i obavezala se da ne}e
stvarati veliku slovensku dràvu na Balkanu. O pitawu Ra{ke oblas-
ti, tada nazivane Novopazarski Sanxak, imao se kasnije posti}i spo-
razum izme|u wih.
Rat se, me|utim, nastavio. U jesen 1876. Srbija i Crna Gora zak-
qu~ile su dvomjese~no primirje sa Turskom, koje se produàvalo do
proqe}a sqede}e godine. Po~etkom 1877. godine Srbija je sa Turskom
zakqu~ila mir na osnovu statusa quo.
Rusija je 24. aprila 1877. godine objavila rat Turskoj, pa je i Crna
Gora nastavila rat. Turskoj ofanzivi od Hercegovine i Podgorice
Crna Gora je uporno odolijevala. Sre}om, ruska vojska je pre{la Dunav,
pa je glavnina turskih snaga okupqenih u rejonu Podgorice po~etkom
juna 1877. preba~ena na bugarski, odnosno tursko-ruski front.
Sada je Crna Gora mogla da krene u ofanzivu. Nakon dvomjese~ne
opsade crnogorsko-hercegova~ka vojska oslobodila je Nik{i}. Ali
kada su zatim Crnogorci i Hercegovci u{li u Bile}u, austrougarska
vlada je upozorila kwaza Nikolu da }e mu svi napori da se pro{iri u
Hercegovini biti uzaludni. Po svemu sude}i, Rusi nijesu bili obavi-
jestili kwaza Nikolu kakav sporazum imaju sa Be~om o Bosni i
Hercegovini. Zato su sada Rusi uputili kwaza Nikolu da ratna dejstva
preusmjeri na Primorje.
U jesen 1877. crnogorska vojska se prebacila u Spi~, i nakon
dvomjese~ne opsade savladala odbranu Bara i Ulciwa, zaposjedaju}i
obalu od âwa do Bojane. Preko gorweg toka Bojane Turci su zadràli
strategijske visove Tarabo{, [iroke i Oblak prema Skadru, a ni govo-
ra nije bilo o operacijama na toj strani. Poslije oslobo|ewa Bara i
Ulciwa, crnogorska vojska se krajem januara 1878. godine koncen-
trisala da oslobodi Podgoricu.
Me|utim, napad na Podgoricu preduhitrilo je rusko-tursko pri-

mirje zakqu~eno u Jedrenu 31. januara 1878. godine, koje je moralo da
vaì i za Crnu Goru. Na glas o primirju kwaz Nikola je 2.02.1878. godi-
ne naredio vojsci da obustavi operacije.
Demarkaciona linija sa Turskom ostala je tako krivudava i ne-
prirodna da bi Crnoj Gori uop{te davala ikakav prihvatqivi geopoli-
ti~ki oblik i prostor. Osobito je Podgorica sa isturenim tvr|avama
Spuèm i @abqakom u rukama Turaka str{ila kao klin u samu ki~mu
Crne Gore. Kada je umuklo oru`je, ruski diplomatski zastupnik na
Cetiwu se prisjetio kako su turske snage na ovim stranama bile tako
oslabqene da su Crnogorci mogli u jednom naletu zauzeti ne samo
Podgoricu nego i Kola{in i Berane. Me|utim, kwaz Nikola je o pre-
govorima za primirje izme|u Rusa i Turaka bio obavije{ten tek posli-
je svr{enog ~ina. Wegovi poku{aji, uz podr{ku Rusa, da se Podgorica
tretira kao enklava unutar crnogorskih poloàja i da je Turci preda-
ju Crnoj Gori, bili su glatko odbijeni.
Uskoro nakon zakqu~ewa primirja kwaz i wegova vlada su se
uvjerili da oko rje{avawa pitawa mira na Istoku glas savezni~ke
Rusije ne}e biti ni blizu onako jak kako se u Crnoj Gori do tada dosta
naivno dràlo. Austrougarski kancelar grof Andra{i ve} je skrenuo
pa`wu kwazu Nikoli da }e se "mo`da" odràti jedan evropski kongres
radi kona~ne odluke o sudbini Turske; nagovijestio je kako Monarhija
nenaklono gleda na "pretjerano" uve}awe Crne Gore, a osobito na wen
izlazak na more. Jako zabrinuti, na Cetiwu su shvatili da }e to {to je
Podgorica ostala u rukama Turaka do}i kao poru~eno u prvom redu
Austro-Ugarskoj - kao ulog za pritisak i potkusurivawe pri narednom
teritorijalnom oblikovawu Crne Gore.
Diktatom Turskoj "preliminarnog mira" u San Stefanu Rusija je
u crtawu nove politi~ke karte Crne Gore formalno po{la od wenih
ratnih dobitaka. Ali stvarno, nacrtom granica u San Stefanu, Crna
Gora imala bi da se dvostruko uve}a u odnosu na teritoriju koju je u
tome momentu posjedovala, odnosno tri i po puta vi{e u odnosu na wenu
predratnu teritoriju. Bio je to ra~un bez kr~mara, jer diktat u San
Stefanu kao preliminarni mir nije se mogao sprovesti bez saglasnos-
ti koncerta evropskih sila. A ve} su Velika Britanija i Austro-Ugar-
ska uputile ozbiqna upozorewa Rusiji kako ne}e prihvatiti nikakva
rje{ewa koja bi poga|ala wihove interese na Istoku. Zbog svega toga
Sanstefanski mir na Cetiwu se dojmio kao bezvrijedan papir.
Jo{ prije San Stefana kwaz Nikola je poslao predstavnika
Senata vojvodu Boà Petrovi}a u Be~, u ciqu da se odnosi izme|u dvije
dràve "razjasne i poprave", da se tamo "ubijede" kako èqe, nu`de i
interesi Crne Gore "nemaju ni{ta nespojivo sa interesima Monar-
hije". Ni{ta se, me|utim, za uzvrat nije nudilo. I brzo se pokazala nam-
jera Be~a da Crnu Goru sasvim odbaci od morske obale i da je {to vi{e
podrubi od sjevera. Andra{i je uvjeravao vojvodu Boà kako Crnoj Gori
nije potreban izlaz na more, nudio sklapawe trgovinskog ugovora i
olak{ice za tranzit preko Kotora itd. Odbijaju}i Crnu Goru od
Hercegovine Austro-Ugarska isto tako nastoji da je {to vi{e potisne

od Limske doline. Namjera Be~a je bila da osigura {to {iri prometni
put za Solun i, ujedno, da se granica Crne Gore {to vi{e udaqi od
granice Srbije. Ukqu~ewe Ra{ke oblasti, odnosno Novopazarskog
Sanxaka, u Srbiju ili Crnu Goru, ili wegova podjela izme|u wih,
Andra{i je drào kao veliku opasnost za Monarhiju. "Stvarawe jedne
takve slovenske grupacije naspram na{ih grani~nih zemaqa Dalmacije,
Hrvatske i Slavonije, dovelo bi nas u jednu nezgodnu alternativu.
Morali bismo ~itav taj slovenski kompleks anektirati i tako sve
Slovene pod jedan {ator dovesti, ili se izloìti opasnosti da priv-
la~na snaga ove nove tvorevine, koja bi po prirodi tradicija i intere-
sa vodila {irewu na susjedne Slovene, grozno uznemiruje na{ srp-
skohrvatski narodni sloj", pisao je Andra{i 21.04.1878. svome amba-
sadoru Bojstu u London. U kontekstu takve politike Monarhija je htje-
la da Crnu Goru, kao ìù dràvne samostalnosti me|u Srbima i
Jugoslovenima, prosto ugu{i u wenim planinama.
Ogor~en vijestima iz Be~a, kwaz Nikola je poru~io ruskoj vladi
da }e i u slu~aju da i sami evropski Kongres Crnoj Gori oduzme Pri-
morje - "krvavo se potu}i za wega". Upozorewe Cetiwa imalo je svoju
teìnu u ~iwenici da je Rusija u stvari bila moralni garant za postig-
nuti uspjeh Crne Gore na toj strani. Li~no kancelar kwaz Gor~akov
povjerqivo je upitao wema~kog kancelara kneza Bizmarka: "Kako }e se
osje}ati ruski car, koji je zaustavio pobjedonosnu operaciju svoga
saveznika u Hercegovinu, da bi ga, iz respekta prema Austro-Ugarskoj,
uputio na stranu gdje je izvojevao jednu veliku pobjedu - ako on treba da
se i sada pokori èqi Monarhije da se Crna Gora li{i svojih tekovina
u Primorju". U svakom slu~aju, "po{tenom posredniku" Bizmarku kra-
jwe neprimjereni zahtjevi Monarhije prema Crnoj Gori ne}e biti vri-
jedni takvog izazivawa i poniàvawa Rusije kao velike sile. Uglav-
nom, Bizmark je stao na gledi{te da se Crnoj Gori mora ostaviti jedna
trgova~ka luka na Jadranu.
Austro-Ugarska se ipak pomirila sa tim da Crnu Goru ne moè
sasvim odbaciti od mora. Uo~i kongresa Be~ je nagovijestio da }e Crnoj
Gori ostaviti Bar, s tim da za sebe osigura izvjesnu ingerenciju i
pomorsko-policijsku kontrolu nad tom lukom. Ulciw sa teritorijom
do Bojane imao bi se vratiti Turskoj. Inicirani su, dakle, obrisi
jednog kompromisa.
U odnosima sa Turskom Crna Gora je i daqe bila neprijateqski
su~eqena. Osmanska imperija odràvala se tek u mjeri koliko evropske
sile nijesu mogle da se nagode ili nijesu imale jedinstvenog interesa
da je kona~no podijele. Izvjesnost da }e Turska zadràti Makedoniju i
Albaniju bila je pretpostavka novog sukoba oko wene budu}e granice sa
Crnom Gorom na strani Albanije. Razna dogovarawa me|u Albancima,
kao i sve ~e{}i incidenti koje su oni i Turci provocirali na demarka-
cionoj liniji sa Crnogorcima, bili su jasni nagovje{taji takvog razvo-
ja.
S obzirom na te{ki pritisak Austro-Ugarske, ambicije Crne
Gore u Berlinu svele su se na to da sa~uva tekovinu u Primorju, dio

isto~ne Hercegovine, da dobije Berane, Kola{in i naravno Podgoricu.
Me|utim, crnogorski delegati vojvoda Boò Petrovi} i vojvoda
Stanko Radowi} mogli su samo da podnesu Kongresu jedan memoar - koji
je stavqen ad acta. Jednom ih je, sa srbijanskim delegatima, primio knez
Bizmark, stoje}i, i samo im rekao: "[to god vam bude odobrio Andra{i
potvrdi}u i ja i cio Kongres". Be~u se pridruìo London, pritiskaju}i
Petrograd oko pitawa crnogorskih granica. Grof Andra{i i ruski
zastupnik grof [uvalov vodili su u kuloarima te{ki duel o crno-
gorskim pitawima, posebno o Primorju - "crnoj ta~ki" cijelog pitawa.
Verbalno nepopustqiv i u pitawu samog Bara, Andra{i je imao za ciq
da Crnu Goru {to vi{e podrubi i u kontinentalnom dijelu.
Kongres u Berlinu po~eo je rad 13. juna i trajao do 13. jula 1878.
godine. Predstavnici evropskih sila Velike Britanije, Francuske,
Wema~ke, Italije, Austro-Ugarske, Rusije i Turske sastali su se da bi
odlu~ili o Isto~nom pitawu nakon rusko-turskog rata, o sudbini
Osmanske carevine i balkanskih naroda. Naprije su rje{avana pitawa
o Bugarskoj, Bosni i Hercegovini, Jermeniji, Srbiji. Po{to su pretho-
dna "usagla{avawa" i{la dosta te{ko, pitawu Crne Gore Kongres je
pristupio tek 1. jula.
U Berlinu, kao {to je jasno, nove granice Crne Gore uglavnom je
skrojila Austro-Ugarska, podràvana od Velike Britanije, pa i Wema-
~ke. Rusija se opirala, ali se Monarhija uhvatila ba{ za onaj sanste-
fanski princip koji je Rusija formalno nametnula Turskoj - da se Crna
Gora teritorijalno uobli~i u srazmjeri sa svojim ratnim tekovinama.
U najkra}em, za potiskivawe Hercegovine, tj. oduzimawe Bile}e i
dijela Gacka {to ih je crnogorsko-hercegova~ka vojska oslobodila,
Crnoj Gori su kao naknade dosu|eni Plav i Gusiwe. Crna Gora je
zadràla Nik{i}, a Turska Berane. Turskoj se vra}a Ulciw sa teri-
torijom do Bojane kao i Dino{a isto~no do Podgorice, a Crnoj Gori
dodjequju se Podgorica sa isturenim tvr|avama Spu` i @abqak i
Kola{in. Bar sa obalom od u{}a potoka @eqeznica do zaliva Kru}i
ostaje Crnoj Gori - uz pravo Monarhije da vr{i odre|eni pomorsko-
policijski i sanitarni nadzor kako bi luka Bar imala iskqu~ivo trgo-
va~ki karakter. Spi~ od âwa do potoka @eqeznice jednostavno je
prisvojila Austro-Ugarska. Na taj na~in, iako zna~ajno potisnuta od
Hercegovine i od Limske doline, rje{ewem u Berlinu 1878. godine
Crna Gora je u kontinentalnom dijelu kako-tako uobli~ena, dok je u
Primorju te{ko osaka}ena.
[to se ti~e luke Bar, Austro-Ugarska je Crnoj Gori nametnula
izvjesno ograni~ewe suvereniteta. Odre|eno je da luka Bar i sve crno-
gorske vode budu zatvorene za ratne brodove svih dràva. Crna Gora
ne}e mo}i da drì ratnu flotu. Austro-Ugarska }e davati konzularnu
za{titu pomorskoj trgova~koj zastavi Crne Gore. Austro-Ugarska }e
vr{iti pomorsko-policijski i sanitarni nadzor nad lukom Bar i
crnogorskom obalom pomo}u malih patrolnih brodova. Crna Gora za
svoju luku i obalu mora primijeniti austrijsko pomorsko zakonodavst-
vo koje je na snazi u Dalmaciji. Ona }e morati da se sporazumije s

Austro-Ugarskom o pravu ove da izgradi jedan put i (ili) èqeznicu
preko nove crnogorske teritorije u Primorju. Na tim putevima bi}e
osigurana potpuna sloboda prometa. Crna Gora ima}e potpunu slobodu
plovidbe rijekom Bojanom.
Na rje{ewe o crnogorskoj luci i obali samo je punomo}nik
Italije grof Lonaj prigovorio: kakvi su motivi i vaqanost prikqu-
~ewa Spi~a Austriji. Smjesta je odgovorio austrougarski punomo}nik
baron Hajnelere: "Posjedovawe Spi~a, koji dominira Barom, moè
samo da osigura i olak{a ciq Austro-Ugarske, koji se sastoji u tome da
bdi kako bi barska luka i obala sa~uvale ~isto trgova~ki karakter".
Italijanska qubomora imala je dubqi aspekt: gledalo se ko }e nasli-
jediti Turke u Albaniji, ko }e biti gospodar Jadrana. Italija je u
Berlinu mogla samo da se quti.
Spi~ }e po dogovoru sa Crnom Gorom Austrija zaposjesti maja
1879. Oko sprovo|ewa odredbe o kontroli nad lukom Bar i obalom Be~
}e poku{ati sa rigoroznijim tuma~ewem na {tetu Crne Gore. Ali
drè}i Bar u svojim rukama, a oslowena na Rusiju i Italiju, pa ve} i na
Veliku Britaniju, Crna Gora }e u pregovorima sa Monarhijom krajem
1879. i po~etkom 1880. uspjeti da se odbrani, da u osnovi sa~uva suv-
erenitet nad svojom lukom i obalom. Ina~e, privredno slaba Crna Gora
ionako nije mogla da ima ratnu flotu.
Od ostalih rje{ewa Kongres je odredio da svi stanovnici teri-
torije prisajediwene Crnoj Gori zadràvaju svoja imawa, ukqu~uju}i i
one koji bi se iselili daju}i ih pod zakup ili pod upravqawe drugih.
Jedna crnogorsko-turska komisija uredi}e u roku od tri godine sve
poslove odnosno na~ina prodavawa, kori{}ewa i uìvawa dràvnih
dobara i vakufa za ra~un Visoke Porte. Prema tome, rezultati anti-
feudalne oslobodila~ke borbe Crnogoraca u Berlinu su verifikovani
u smjeru na~ela jednog konzervativnog legitimizma. Rije~ je prije svega
o muslimanima koji su svr{etkom minulog rata emigrirali iz krajeva
koje je oslobodila Crna Gora. Crnogorci }e, me|utim, na razne na~ine
uspjeti da imawa muslimanskih emigranata - muhaxira uglavnom
ekspropri{u.
Na zahtjev Austro-Ugarske, u rje{ewa Kongresa unijeta je i
odredba o slobodi vjeroispovijesti, i da se vjerskim ustanovama u Crnoj
Gori ne}e ~initi smetwe da slobodno komuniciraju "sa svojim duhovn-
im starje{inama" izvan zemqe. Traè}i ovu "slobodu", Be~ je o~ito
imao u vidu katoli~ku crkvu, i to vi{e iz politi~kih nego konfesion-
alnih motiva.
Turci su izdejstvovali da se Crnoj Gori pripi{e dio otomanskog
javnog duga - srazmjerno prihodu one dotada{we turske teritorije koja
joj bude pripala. Tako|e je odre|eno da se Crnogorci koji borave u
Turskoj moraju prilagoditi zakonima i lokalnim vlastima turskim.
Ovo je zapravo ozakowewe jednog ustaqenog, iako nikada do kraja reg-
ulisanog, poloàja Crnogoraca koji su tokom XIX vijeka u ve}em broju
bili na pe~albi u Turskoj.
Poslije rasprave o granicama na red je do{lo pitawe o priznawu

nezavisnosti Crne Gore, a povodom formulacije u sanstefanskom ugov-
oru koja je glasila: "Visoka Porta definitivno priznaje nezavisnost
Crne Gore". Zastupnik Velike Britanije lord Solzberi primijetio je
da wegova vlada nije nikada priznavala tu nezavisnost i zatraìo da se
rije~ "definitivement" izbaci. Nastala je diskusija. Wema~ka je u prin-
cipu (en principe) priznavala nezavisnost Crne Gore. Austro-Ugarska
bila je ve} ranije formalno priznala Crnu Goru. Na pitawe kneza
Bizmarka, francuski delegat je odgovorio da je vlada Republike
pre}utno priznavala nezavisnost Kwaèvine. Kwaz [uvalov je izjavio
da Rusija nije nikada ni "prestajala da je priznaje", po{to crnogorski
kwaèvi nijesu potvr|ivani od sultana niti su Turcima pla}ali trib-
ut. Italijan je izjavio da oni priznaju Crnu Goru, predlaù}i da se
odnosni tekst ne mijewa, s tim {to bi se u protokol unijela pojedi-
na~na respektivna mi{qewa. Knez Bizmark je na kraju zatraìo da se
usvoji tekst da evropske sile "definitivno" priznaju nezavisnost
Crne Gore bez odvojenih mi{qewa, {to je prihva}eno i tako pitawe
okon~ano.
U Kongresu se vodila rasprava i oko razmjena teritorija, o
evakuaciji otomanskih i crnogorskih trupa sa teritorija koje po ovome
ugovoru dvije dràve jedna drugoj moraju ustupiti. Kona~no je pitawe
formulisano tako, da je crnogorska vojska du`na da "najkasnije" u roku
od 20 dana od dana zamjene ratifikacija ovog ugovora evakui{e teri-
toriju koju ima ustupiti Turskoj. Turska vojska mora u istome roku
napustiti teritoriju koju po ovome ugovoru ima ustupiti Crnoj Gori.
Turcima se daje jo{ 15 dana da evakui{u utvr|ewa, izvuku te{ku opre-
mu i da sastave inventar predmeta koje u tome roku ne mogu prenijeti.
Me|utim, ni govora nije bilo o kakvim garancijama da se razmjena tih
teritorija striktno po Berlinskom ugovoru i izvr{i.
Velike sile bile su same sebi garancija, a mala Crna Gora
suo~ila se sa jednim novim dugotrajnim sukobom. Sprovo|ewu odluka
Berlinskog kongresa o novim granicama Crne Gore direktno se suprot-
stavila Prizrenska liga, ili Albanska liga, koju je svom snagom
podràvala i pomagala Turska. U najkra}em, pred tim te{ko}ama Crna
Gora se najprije ograni~ila da {to prije dobije Podgoricu, kao mjesto
od najvitalnijeg zna~aja. Podgoricu su Turci predali Crnoj Gori feb-
ruara 1879. i istovremeno Crnogorci Turskoj vratili Ulciw. Zatim je
uslijedio te{ki i dugotrajni zaplet oko predaje Plava i Gusiwa. Crna
Gora se oslawala samo na Rusiju. Austro-Ugarska je nalazila interes da
se ova mala zemqa i daqe sukobqava sa Turskom, i ujedno da se Crno-
gorci i Albanci prvi put me|usobno direktno zavade. Izlaz je na|en
tek po{to se nova britanska liberalna vlada Gledstona odlu~no zalo-
ìla da se preostala pitawa iz Berlinskog ugovora okon~aju u skladu
sa wegovim odlukama. Turska je zadràla Plav i Gusiwe, a u naknadu za
to vratila je Crnoj Gori Ulciw krajem 1880. godine.
Na Kongresu u Berlinu 1878. me|u evropskim silama postignut je
kompromis koji }e u Evropi, i pored nekoliko lokalnih ratova i teìh
me|unarodnih kriza po~etkom XX vijeka, potrajati skoro tri i po

decenije. Nade Crne Gore zapo~ete punim angaòvawem u hercegova~-
kom ustanku i potom gajene u velikom ratu sa Turskom morale su se
svesti na skromnija o~ekivawa. Ono {to je od rezultata oslobodila~ke
borbe Crne Gore morala respektovati Austro-Ugarska bila je krajwa
granica popu{tawa Rusije. Uglavnom, u Berlinu Crnoj Gori niko
ni{ta nije dao, ve} je to samo bila verifikacija pregnu}a i rezultata
wene vjekovne oslobodila~ke borbe, ukqu~uju}i i neposredne rezul-
tate angaòvawa u hercegova~kom ustanku, odnosno ratu protiv Turske
1875-1878 godine. Prestala je biti vojni~ki tabor, i kona~no je stekla
minimalne uslove za samostalnu dràvnu egzistenciju i razvoj.
Novak RA@NATOVI]
LA LUTTE DE LIBERATION DU MONTENEGRO

ET LE CONGRES DE BERLIN
Résumé
La lutte de libération des tribus dites du vieux Monténégro, des Montagnes et de la

Haute Hercégovine a débuté d’une manière active à la fin du XVIIème siècle. Par leurs
attaques constantes, en s’emparant du bétail et des pâturages, les tribus, en versant le sang,
refoulent les Turcs dans leurs villes. De cette manière s’est formée jusqu ‘à la fin du
XVIIIème siècle une matrice géopolitique pour la création de l’état du Monténégro. En
même temps disparaît dans cette région toute ingérence du pouvoir ottoman. Le processus de
libération du Monténégro et des Montagnes fut initié et organisé par les mitropolites de
l’Eglise orthodoxe serbe à Cetinje, les Petrovici-Njegosi.
Au cours du XIXème siècle, lorsque l’état se consolide, la lutte de libération du
Monténégro s’unie de plus en plus à la lutte et aux soulèvements du peuple serbe en
Hercégovine. Le Monténégro s’engage pleinement dans les soulèvements des Hercégoviens,
ce qui va provoquer des conflits importants avec les Turcs. En 1858 à Grahovac, les
Monténégrins mettent en déroute une armée turque bosniaco-hercégovienne. En 1862 la
Turquie entreprend une grande campagne de guerre contre le Monténégro ; par l’intervention
de la Russie et de l’Autriche la paix est conclue sur la base du status quo.
Le soulèvement hercégovien de 1875 enflamme la grande crise orientale. En 1876 le
Monténégro et la Serbie entrent en guerre contre la Turquie. Leurs tentatives d’offensives
sont vaines ; le Monténégro résiste dans sa défense alors que la Serbie conclut la paix avec
la Turquie. En poursuivant la guerre en 1877 le Monténégro, allié à la Russie, libère la ville
de Niksic puis le littoral maritime avec les villes de Bar et Ulcinj. L’armée monténégrine se
met en route pour Podgorica, mais l’armistice entre la Russie et la Turquie signé le 31.1.1878
était obligatoire pour le Monténégro aussi.
Par un ordre impératif à la Turquie à San Stefan la Russie avait la prétention d’a-
grandir le Monténégro trois fois plus. Mais au Congrès de Berlin, à la mi-1878, le
Monténégro , sur l’intervention de l’Autriche-Hongrie est agrandie seulement en proportion
de ses victoires de guerre. A cause de son refoulement de Hercégovine, les villes de Plav et
de Gusinje sont attribuées au Monténégro. Podgorica et Kolasin sont attribuées au

Monténégro, et Ulcinj devait être rendue à la Turquie. L’Autriche s’est appropriée la ville de
Spic. Bar, en tant que port exclusif de commerce, est laissé au Monténégro.
La souveraineté de l’état du Monténégro est définitivement reconnue au Congrès de
Berlin.
Les problèmes liés à la délimitation entre le Monténégro et la Turquie, à laquelle font
obstacle la Ligue de Prizren et la Turquie elle-même, sont résolus de telle sorte que la
Turquie gardera les villes de Plav et de Gusinje et que Ulcinj sera rendu au Monténégro à la
fin de 1880
YU ISSN 0021-2652
Prof. dr Branislav KOVAÊVI]*
POÊCI I FAZE VELIKOG RASKOLA

U KOMUNISTI^KOM PORETKU
- prilog pitawu -
O uzrocima i po~ecima sukoba rukovodstava Svesavezne komu-

nisti~ke partije boq{evika [SKP(b)] i Komunisti~ke partije
Jugoslavije (KPJ) objavqen je veliki broj radova jugoslovenskih i sov-
jetskih istraìva~a, a posqedwih godina i drugih svjetskih nau~nika.
Poslije velikog planetarnog loma 1989. godine, uru{avawa Sovjetskog
Saveza i tzv. realsocijalizma znatno je poraslo interesovawe ruskih
istori~ara za sukob; na svijetlo su iza{la nova dokumenta a wihova
interpretacija je dobrim dijelom oslobo|ena ideolo{kih i politi~-
kih naplava. Iako je od velikog raskola u okviru formiranog sovjet-
skog bloka pro{lo 50 godina, jo{ uvijek postoje razli~iti pristupi,
ocjene i odre|ewa u jugoslovenskoj i ruskoj literaturi o tome koji su i
u ~emu su uzroci i kada je de facto sukob po~eo. Za jedne sukob je bio
"grom iz vedra neba". Drugi smatraju da su korijeni dubqi i da je raskol
bio neminovna posqedica odnosa Staqin - Tito. Dr Branko Petrano-
vi} pi{e da je po~etak sukoba nastao 1947. prilikom susreta u Moskvi
i prijema kod J. V. Staqina jugoslovenske i bugarske delegacije.
Milovan \ilas smatra da je "veoma te{ko utvrditi vreme i nabrojati
uzroke sukoba Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom", mada su zna~ajnija
razlikovawa po~ela u ratu. Edvard Kardeq je na sjednici CK KPJ (12.
i 13. aprila 1948) rekao: "Ovo niko nije o~ekivao". Za akademika Dra-
gutina Lekovi}a "kqu~ni element predistorije sukoba je Titov obra-
~un sa Hebrangom, jer je to u su{tini sukob na liniji CK KPJ prema
boq{evi~koj partiji i Sovjetskom Savezu kao dràvi", kao "unutra{-
wi, tj. ideolo{ko-politi~ki sukob u partiji..." Sa jugoslovenske, pak,
strane prema Lekovi}u, "kqu~ni element istorije sukoba 1948. godine
je sednica CK KPJ od 1. marta 1948. godine na kojoj su ne samo raz-
motreni bitni razlazi sa sovjetskim rukovodstvom, nego i na kojoj je
* Autor je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Nik{i}u.

formulisan radikalno suprotan kurs jugoslovenskog rukovodstva u

odnosu sa sovjetskim". Sa sovjetske strane, navodi daqe Lekovi}, pre-
sudan momenat u sukobu predstavqa "podrobno obavje{tewe koje je
Sreten @ujovi} sutradan posle sednice dao sovjetskom ambasadoru
Lavrentijevu, koji ga je odmah dostavio Molotovu i Staqinu, a zatim
odluka jugoslovenske vlade od 9. marta iste godine da se uskrate oba-
ve{tewa sovjetskim stru~wacima o ekonomskim aktivnostima i plano-
vima u Jugoslaviji, i da se takva obave{tewa ubudu}e moraju traìti
iskqu~ivo od jugoslovenske vlade".
Za dr Iva Banca napetosti u odnosima izme|u KPJ i sovjetskog
vo|stva bile su o~ite od po~etka Drugog svjetskog rata, koji je jugo-
slovenske narode uveo u te{ke neda}e. Dr Ranko Petkovi} sukob situ-
ira u 1948. godinu.
Mladi ruski istoriograf Tatjana Volokitina, na osnovu najno-
vije ruske gra|e, kao i drugi ruski istraìva~i, smatra da je sovjetsko-
jugoslovenski konflikt predstavqao potpunu neo~ekivanost i za
zemqe "socijalisti~kog lagera", me|u kojima i za SSSR i Jugoslaviju,
i za Zapad, ali to ne zna~i da je "izme|u dvije zemqe postojala apsolut-
no potpuna podudarnost mi{qewa i stavova". Razlike koje su postojale
bile su uglavnom uslovqene "nacionalno-dràvnim interesima". Ono
{to je prevladavalo u wihovim odnosima bilo je "principijelno jedin-
stvo socijalno-politi~kih ciqeva reìma u obje zemqe, zajedni{tvo
osnovnih zadataka, priznawe jugoslovenske strane da SSSR igra ulogu
svetskog komunisti~kog centra, da predstavqa najzna~ajniji spoqnopo-
liti~ki oslonac KPJ i drugim "bratskim" partijama i zemqama naro-
dne demokratije". Otuda su povremene komplikacije u periodu rata i
prvim poratnim godinama izme|u Moskve i Beograda prevazilaène
bez bitnijeg zao{travawa bilateralnih odnosa. Leonid Gibijanski
smatra da su tijesne veze i saradwa izme|u dvije zemqe odràvane sve do
po~etka 1948. godine. Sovjetski Savez i Jugoslavija su jedinstveno istu-
pali na me|unarodnoj sceni (Wema~ko pitawe, perspektive saradwe sa
Austrijom i Italijom, odnos prema "Trumanovoj doktrini" i Mar{a-
lovom planu). I po pitawu Kominforma - nove komunisti~ke struk-
ture, Jugoslavija je bila jedan od inicijatora.
Sovjetsko rukovodstvo uporno je nametalo tezu da se radi o ideo-
lo{kom sukobu. Jugoslovensko rukovodstvo je u sukobu vidjelo hege-
monisti~ke tendencije Staqina i wegovih saradnika. U vezi sa tim se
u literaturi na Zapadu i Istoku ispoqavaju razli~ita vi|ewa i pre-
zentiraju brojni argumenti o jednom vremenu te{kih sukoba i netole-
rancije.
U ovom radu bi}e rije~i o genezi odnosa izme|u SKP(b) odnosno
Kominterne i rukovodstva KPJ koji se mogu pratiti u dugom vremen-
skom trajawu. KPJ kao sekcija, zapravo filijala Kominterne, bez-
pogovorno je izvr{avala wene direktive. Promjene politike u radu
Kominterne bile su ~este. Wih je usredsre|ivao Josip Visarionovi~
Xuga{vili, a Kominterna je poslije Lewinove smrti (1924) postala
instrument Staqinove hegemonisti~ke politike u me|unarodnom
Po~eci i faze velikog raskola u komunisti~kom poretku 35
radni~kom i komunisti~kom pokretu. Koriste}i se Kominternom, kao

instrumentom svoje spoqne politike, Staqin je, shodno interesima
Sovjetskog Saveza i svojim li~no, iznenadnim potezima mijewao poli-
tiku i stavove o veoma bitnim pitawima u me|unarodnim odnosima i
stawu u pojedinim zemqama. Na taj na~in izazivao je zabune i nedo-
umice kod rukovodstva komunisti~kih partija i simpatizera Sovjet-
skog Saveza u svijetu.
Kominterna je sve do kraja dvadesetih godina 20. vijeka imala
izri~it stav da je Jugoslavija vje{ta~ka versajska tvorevina koju jugo-
slovenski komunisti treba da rasture. Zatim je dijametralno izmijeni-
la svoj odnos i naloìla da se treba boriti za jedinstvo jugoslovenske
dràve i suprotstavqati se ekstremnim separatizmima koji su bili
najja~i u Hrvatskoj (usta{e) i Makedoniji (vmrovci). Jugoslovenski ko-
munisti su revnosno radili na realizaciji zahtjeva Kominterne.
U vremenu od 1935. do 1939. odnosi Kominterne i rukovodstva
KPJ bili su veoma uskla|eni i skoro istovjetni. Potpisivawem spo-
razuma Ribentrop - Molotov (1939) nametnuta je obaveza Kominterni da
napusti narodnofrontovsku antifa{isti~ku platformu i da svoju
aktivnost usredsredi protiv anglo-francuske "imperijalisti~ke koa-
licije". Promjena politike izazvala je u demokratskom svijetu, poseb-
no u redovima KPJ, nedoumice, iznena|ewe i zbuwenost. Zbog zaokreta
u politici Kominterne pojavile su se izvjesne nesaglasnosti izme|u
rukovode}eg vrha KPJ i Izvr{nog komiteta Kominterne. Dok je IK
KI smatrao da je potpisivawem pakta Ribentrop - Molotov prestala
svaka opasnost od fa{izma i da se centar reakcije prenio iz Rima i
Berlina u London i Pariz, dotle je dio rukovodstva KPJ smatralo da
opasnost od fa{izma nije pro{la i da tek nastaje, jer je poslije
an{lusa Austrije (1938) Tre}i Rajh stigao na granice Jugoslavije, a 7.
aprila 1939. do{lo je do iskrcavawa italijanskih snaga u Albaniju,
~ime je jugoslovenska granica prema Albaniji bila neposredno ugro-
èna. Po{to su Ma|arska, Rumunija i Bugarska prihvatile odredbe
Trojnog pakta, Jugoslavija se na{la opkoqena fa{isti~kim snagama,
osim prema Gr~koj.
Napadom Wema~ke na SSSR (22. juna 1941) me|unarodna situacija
se bitno mijewa, raspada se pakt Ribentrop - Molotov, a rukovodstvo
Kominterne odnosno SKP(b) ponovo staje na pozicije antifa{isti~ke
borbe. Tada je uslijedila cirkularna depe{a Kominterne svim komu-
nisti~kim partijama svijeta pa i KPJ u kojoj se isti~e da se ne radi o
klasnoj borbi ve} o oslobodila~koj borbi protiv fa{izma. Depe{a
Kominterne nai{la je na izvanredan odjek u Jugoslaviji, a naro~ito u
Crnoj Gori, gdje se razvio {iroki demokratski antifa{isti~ki naro-
dnooslobodila~ki pokret. KPJ je imala uspostavqene odnose sa
Kominternom koja je zna~ajno uticala kao korektiv na politi~ku plat-
formu NOB-a. I pored razlika u odnosu na NOB i intervencija Komin-
terne koje su imale i pozitivnog uticaja na {irinu politi~ke platfo-
rme narodnooslobodila~ke borbe u Jugoslaviji, dolazilo je do ozbiq-
nih nesporazuma tokom ~etvorogodi{wih borbi (1941-1945). Razlike u
stavovima mogu se hronolo{ki pratiti tokom ~itavog rata. U pitawu

je, prije svega, odnos prema partijskoj organizaciji i ustanku u Hrvat-
skoj 1941. godine, stradawima u Kerestincu, saradwi sa Draòm Miha-
ilovi}em, inicijativi Josipa Broza Tita i CK KPJ (od po~etka avgus-
ta 1941) za formirawe politi~kog predstavni~kog organa ustanka kao
mogu}eg reprezenta za unutra{wu i me|unarodnu javnost, tj. narodnog
komiteta oslobo|ewa koji je trebalo da predstavqa centralnu vlast
koja je nastajala iz narodnog ustanka. Odstupawe rukovodstva KPJ od
ove ideje bilo je uslovqeno ~iwenicom da je Sovjetski Savez vaspo-
stavio diplomatske odnose sa izbjegli~kom vladom u Londonu i podigao
te odnose sa nivoa poslanstva na rang ambasade.
Neodobravawe politike KPJ od strane sovjetske strane pokazi-
valo se i na primjeru formirawa Prve proleterske udarne brigade (21.
12. 1941) u Rudom i oznakama koje su partizani - borci pritom koris-
tili.
Kominterna je u martu 1942. upozorila Tita da se Sovjetski Savez
nalazi u ugovorenim odnosima sa jugoslovenskom Kraqevskom vladom i
da bi otvoreno istupawe protiv ovih stvorilo nove te{ko}e u odnosi-
ma SSSR-a sa SAD i Engleskom. Daqe se isti~e da Tito ne treba da pos-
matra NOB samo sa nacionalne ta~ke gledi{ta nego i sa interna-
cionalne - englesko-sovjetsko-ameri~ke.
Titova poruka od 10. oktobra 1943. iznenadila je Moskvu od koje
je traèno da prihvati odluku rukovodstva partizanskog pokreta da }e
se suprotstaviti eventualnom iskrcavawu Britanaca u Jugoslaviji.
"Mi ne}emo dozvoliti ovo iskrcavawe bez na{e saglasnosti i spremni
smo se suprotstaviti silom".
Svi ovi nesporazumi nastajali su prevashodno kao rezultat inte-
resa sovjetske politike prema zapadnim saveznicima, odnosno wihove
zajedni~ke borbe protiv Wema~ke i wenih saveznika.
Najve}i nesporazum, po na{em mi{qewu, bio je u vezi sa odluka-
ma Drugog zasjedawa AVNOJ-a (29. 11. 1943) koje je Tito donio bez kon-
sultacije sa Staqinom, {to je ovaj ocijenio kao drskost "druga Val-
tera", postavqenog ~uvara sekcije Kominterne, da preuzme ulogu neza-
visnog dioni~ara, jer su te odluke mogle da poremete me|unarodnu pozi-
ciju Sovjetskog Saveza prema zapadnim saveznicima kao i shvatawe tzv.
druge etape NOB-a tj. socijalisti~ke revolucije. Naime, Kominterna
odnosno SSSR su kategori~ki bili na stanovi{tu da narodnooslobod-
ila~ka borba Jugoslavije sadrì samo oslobodila~ki karakter, a druga
etapa tj. socijalisti~ka revolucija da se po~ne graditi tek poslije pob-
jede antihitlerovske koalicije. Uvjereni smo da je to pitawe zna~ajno
uticalo na poslijeratne odnose. Upravo se u tome nalaze korijeni budu-
}eg sukoba.
Sa uspjesima NOP-a, Tito se sve vi{e osamostaqivao u dono-
{ewu odluka, usvaja stil dràvnika i napu{ta svoje ultraqevi~arstvo.
Po~etkom 1944. ukinuo je pozdrav stisnutom pesnicom. U avgustu 1944. u
toku susreta sa êr~ilom u Napuqu izjavio je da ne èli u Jugoslaviji
da uvodi komunizam.
Titovo pribliàvawe zapadnim saveznicima bilo je u skladu sa

wegovim razo~arewem u Moskvu. Britanska pomo} NOP-u u oru`ju i
opremi, kao dio savezni~ke ratne strategije u podru~ju Sredozemqa,
bila je sve ve}a. Tek krajem februara 1944. u Titov {tab stigla je prva
sovjetska vojna misija.
Tito pravi iznena|ewe i Britancima. No}u 18/19. septembra
1944. s Visa leti za Moskvu na sastanak sa Staqinom "ne obavje{tava-
ju}i o tome Britance".
Kominterna (odnosno Staqin) nije trpjela nikakvo "iskakawe"
iz utvr|enog reda stvari po kome je wen zadatak, prije svega, u uspostav-
qawu kontrole prve zemqe socijalizma nad svim komunisti~kim par-
tijama u svijetu. Mada je Kominterna u toku rata formalno prestala sa
radom (1943), Staqin je na istim principima gradio poslijeratni kon-
cept politi~kog djelovawa i monopolske uloge Sovjetskog Saveza. U tu
svrhu osnovan je Informacioni biro komunisti~kih i radni~kih par-
tija - Informbiro, Kominform (1947), kao nova komunisti~ka struk-
tura, neka vrsta preure|ene i donekle maskirane Kominterne.
Sovjetski Savez nije pruào konkretnu materijalnu pomo} jugo-
slovenskom NOP-u sve do pred kraj rata. Istovremeno je intenzivno
ra|eno na pridobijawu za svoj politi~ki program jugoslovenskih gra|a-
na koji su se nalazili u SSSR-u bilo kao zarobqenici (u~esnici raznih
formacija koje su se borile protiv Sovjetskog Saveza), bilo kao poli-
ti~ki krivci koji su poslati na vojne radove. Uz to, u Jugoslaviji su voj-
ne misije SSSR-a radile na vrbovawu boraca NOB-e, pa ~ak i generala.
Do o{trih nesuglasica izme|u jugoslovenskog i sovjetskog ruko-
vodstva do{lo je u oktobru 1944. zbog veoma grubog, nasilni~kog, raz-
vratni~kog i zlo~ina~kog pona{awa dijela sovjetskih vojnika i star-
je{ina prema jugoslovenskim gra|anima u sjeveroisto~nim predjelima
Jugoslavije. Reagovawe jugoslovenskog rukovodstva izazvalo je podo-
zrewe sovjetske strane koja je takvo pona{awe crvenoarmejaca mini-
mizirala i svodila na "pojedina~ne slu~ajeve", a proteste Jugoslovena
kvalifikovala kao "uvredu" Crvene armije, koja pomaè Jugoslaviji i
proliva krv u borbi protiv wema~kog zavojeva~a. O razmjerama takvog
pona{awa sovjetskih boraca tokom vojnih operacija u Jugoslaviji (kraj
1944. i po~etak 1945), mr Radoica Luburi} navodi sqede}e podatke:
1.219 silovawa, 539 poku{aja silovawa, 111 silovawa sa ubistvom, 248
silovawa uz poku{aj ubistva i 1.304 pqa~ke sa fizi~kim povredama
opqa~kanih.
Sovjetsko rukovodstvo nije propu{talo nijednu priliku da ne
stavi do znawa jugoslovenskoj strani ko je gazda u komunisti~kom svije-
tu. O{tro je reagovalo na sastav Privremene vlade DFJ (izbor M.
Grola za potpredsjednika) i wen program.
Pragmati~na politika Sovjetskog Saveza prema Jugoslaviji
potvr|ivala se tokom Drugog svjetskog rata i kada je Staqin prihvatio
predlog Vinstona êr~ila na Jalti (4-11. februar 1945) o podjeli
Jugoslavije na dvije interesne sfere (50:50), famozno fyfti-fyfti izme|u
SSSR-a i Engleske.
Poslije zavr{etka Drugog svjetskog rata do osnivawa Komin-

forma, SSSR je u svojoj politici nastojao da uklopi Jugoslaviju u svoj
satelitski sistem i da je dovede u zavisan odnos, u kakav je ve} doveo
ostale zemqe svoje sfere. Budu}i da je jugoslovensko rukovodstvo
pokazivalo izvjestan otpor prema politici podvla{}ivawa, Staqin je
nastojao da u KPJ i jugoslovenskoj dràvi stvori takve pozicije koje bi
mu omogu}avale da na to rukovodstvo ostvaruje pritisak iznutra, koji
bi bio koordiniran sa pritiskom spoqa. Na taj na~in nastojalo se
stvoriti takvo stawe da se moè po potrebi smijeniti neposlu{no
jugoslovensko rukovodstvo i da vlast preuzmu pristalice SSSR-a koje
bi bespogovorno izvr{avale wegove zahtjeve.
Ovaj period obiqeèn je nastojawem da se Jugoslavija pro`me
sovjetskim eksponentima u svim oblastima wenoga ìvota. U tu svrhu
sluìli su sovjetski stru~waci. Oni su imali zadatak da ostvaruju
dominantan uticaj na oblasti kojima su se zanimali u jugoslovenskoj
praksi i da istovremeno pridobiju izvjestan broj jugoslovenskih sarad-
nika koji su trebali da im posluè za ostvarivawe svoje politike.
Sovjetski stru~waci su djelovali u svim granama jugoslovenske ekono-
mije, u izgradwi nove administracije u svim resorima i u vojsci.
Sovjetski stru~waci su istovremeno radili na stvarawu obavje{tajne
mreè. Koriste}i se parolama o socijalisti~koj solidarnosti i o
rukovode}oj ulozi SSSR-a u izgradwi socijalizma, sovjetski stru~-
waci su uspjeli da pridobiju jedan dio jugoslovenskih gra|ana i uvla-
~ili ih u obave{tajnu mreù.
Paralelno sa ovim radilo se i na pridobijawu jugoslovenskih
dràvqana koji su se nalazili na {kolovawu u Sovjetskom Savezu. U
tom smislu naro~ito je bio intenzivan rad na pridobijawu jugosloven-
skih mladi}a koji su se nalazili u raznim vojnim u~ili{tima.
U vrijeme objavqivawa Rezolucije Informbiroa u Sovjetskom
Savezu se {kolovalo oko 6.000 vojnih lica iz Jugoslavije, me|u kojima
i 17 generala. Wihov povratak u otaxbinu ometale su sovjetske vlasti,
nastoje}i da ih upotrijebe u antijugoslovenske propagandne aktivnos-
ti.
Sovjetski stru~waci su bitno uticali na ekonomski razvitak i
unutra{wa politi~ka zbivawa u Jugoslaviji. Me|utim, SSSR je isto-
vremeno nastojao da uti~e i na jugoslovensku spoqnu politiku.
Lojalnost jugoslovenskih rukovodilaca koji su se u kreirawu spoqne
politike redovno savjetovali sa Moskvom, nije bila dovoqna SSSR-u.
Moskvi je naro~ito smetalo nastojawe jugoslovenske spoqne politike
da ostvari tje{we odnose i sporazumijevawe sa balkanskim narodima i
dràvama. U SSSR-u je to tuma~eno kao poku{aj Jugoslavije da prisvo-
ji jedan sektor sovjetske uticajne sfere. Da bi podvlastio jugosloven-
sku spoqnu politiku Sovjetski Savez je sklopio sa Jugoslavijom pakt o
konsultovawu. U primjeni tog pakta jasno se pokazalo kako Moskva to
konsultovawe zami{qa. Dok je Jugoslavija savjesno i lojalno obavje{-
tavala SSSR o svakom svom zna~ajnijem spoqnopoliti~kom potezu,
dotle je sovjetsko rukovodstvo preduzimalo diplomatske korake koji su
direktno zadirali u jugoslovenske interese, a da o tome prethodno ne

obavijeste Jugoslaviju, a jo{ mawe da se sa wom konsultuju.
Informacioni biro komunisti~kih i radni~kih partija, ~ije je
sjedi{te bilo u Beogradu, predstavqao je od osnivawa jo{ jedan instru-
ment sovjetske dominacije. Staqin je nastojao da preko Informbiroa
ostvari potpuni uticaj na politiku Jugoslavije koriste}i u tome sarad-
wu svojih poslu{nika - zemaqa ~lanica Kominforma.
Politika direktnog pritiska na Jugoslaviju moè se pratiti od
marta 1948. godine. Sovjetsko rukovodstvo je promijenilo taktiku, jer
je shvatilo da se sredstvima dominacije, kakvim se do tada sluìlo
(1945-1948), ne moè privoqeti jugoslovensko rukovodstvo da napusti
politiku ravnopravnosti u me|unarodnim odnosima. Iako odano Sta-
qinu i Sovjetskom Savezu, jugoslovensko partijsko i dràvno rukovod-
stvo sa Titom na ~elu nije propu{talo priliku da javno saop{ti svoje
odre|ewe u vezi sa samostalno{}u. Karakteristi~an je u tom pogledu
govor Josipa Broza Tita u Qubqani 27. maja 1945. godine:
"Ali mi traìmo i pravedni zavr{etak, mi traìmo da svaki
bude gospodar na svome; Mi ne}emo da pla}amo tu|e ra~une, mi ne}emo
da budemo moneta za podmi}ivawe, mi ne}emo da nas mije{aju u neku
politiku interesnih sfera. Za{to da se na{im narodima upi{e u zlo
{to ho}e da budu u svakom pogledu nezavisni i za{to da im se ta nezav-
isnost ograni~ava ili osporava? Mi ne}emo vi{e biti ni od koga zav-
isni, bez obzira {to se pisalo i {ta se pri~alo - a pi{e se mnogo, pi{e
se nelijepo, pi{e se nepravedno, pi{e se uvredqivo, nedostojno onih
qudi koji ìve u na{im savezni~kim zemqama."
Ovakvo odre|ewe jugoslovenskog predsjednika izazvalo je podo-
zrewe u Moskvi i protest Ivana Sadi~kova, ambasadora SSSR-a u
Beogradu.
Najnovija istraìvawa ruskih istoriografa pokazuju da su Sta-
qinu smetale te`we jugoslovenske Kompartije da se stavi u poloàj
neke vrste "rukovode}e partije na Balkanu". Tu su i razlike i sukobi
interesa u pogledu Balkanske federacije, te`wa Jugoslavije za domi-
nacijom u jugoisto~noj Evropi, kao i megalomanska politika Josipa
Broza Tita (preto~ena u pjesmu: "Drug je Tito zasluìo da je wegov Bal-
kan cio i Evrope jedan dio").
I politika Jugoslavije prema Albaniji, prema mnogim istraì-
va~ima, bila je prelomna u odnosima KPJ - SKP(b).
U Moskvi je ocjewivano da te`wa KPJ da ima rukovode}u ulogu u
odnosu na druge komunisti~ke partije na Balkanu predstavqa samovo-
qan i nedopustiv akt ru{ewa hijerarhijske strukture sovjetskog bloka.
Staqin je insistirao da se razmotre nastali nesporazumi sa jugoslo-
venskim rukovodstvom. Na sastanku jugoslovenske, bugarske i sovjetske
delegacije odrànom u Moskvi 10. februara 1948. raspravqano je o
ozbiqnim nesuglasicama u vezi sa stvarawem jugoslovensko-bugarskog
saveza (1947) izjavom Georgi Dimitrova o federaciji isto~noevrop-
skih narodnih demokratija, ukqu~uju}i tu i Gr~ku, i o jugoslovenskim
odnosima sa Albanijom. Staqin je u kritici bio grub, ocjewuju}i da je
slawe jugoslovenskih divizija u Albaniju bilo nepromi{qeno i da je

moglo izazvati me|unarodne komplikacije. Zamjerio je jugoslovenskim
rukovodiocima {to se ne savjetuju s wim, jer "to kod vas nijesu gre{ke
nego princip, da princip!" Staqin se nije mirio s ~iwenicom da jugo-
slovensko rukovodstvo samostalno i suvereno odre|uje svoju spoqnu
politiku bez konsultovawa sa Moskvom (Staqinom). On je teìo da
Jugoslaviju u svemu podredi svojoj politici.
Poslije povratka jugoslovenske delegacije (Kardeq, Bakari},
\ilas, Vladimir Popovi}) iz Moskve, u Beogradu je 19. februara 1948.
odràn sastanak Politbiroa CK KPJ na kome su razmatrani odnosi
Jugoslavije i SSSR-a. U vezi sa tim Tito je ocijenio "da razmimoila-
èwa o spoqnoj politici nije bilo", jer smo "na svim me|unarodnim
konferencijama pomagali SSSR", osim mawih propusta, o kojima ih
prethodno nijesmo obavje{tavali. Me|utim, u vezi sa slawem divizija u
Albaniju Tito je rekao da je u~iwena gre{ka {to nijesu o tome unapri-
jed obavijestili Moskvu, jer "dovoqno je bilo obavijestiti, a ne pita-
ti". Pitawe federacije s Bugarskom Tito je ocijenio kao neprih-
vatqivo. Jasno politi~ko odre|ewe u spoqnoj politici: "Na{a linija
ostaje u spoqnoj politici ista"; "Moramo biti uporni u pogledu na{e
linije, u pogledu ja~awa uloge Jugoslavije u svijetu". I u vezi sa vojnim
snagama Jugoslavije zakqu~eno je: "Moramo se osloniti u prvom redu na
svoje snage, izvr{iti modifikacije u Petogodi{wem planu i osposo-
biti se za izgradwu ratne industrije".
Uskoro je odràna pro{irena sjednica Politbiroa (1. mart 1948)
na kojoj su razmatrana ista pitawa kao i na sjednici od 19. februara. Za
mnoge istraìva~e ova sjednica je imala prelomni zna~aj u jugosloven-
sko-sovjetskim odnosima i bila je neposredni impuls za sukob. Rasprava
na sjednici je pokazala realnu procjenu stawa u jugoslovensko-sovjet-
skim odnosima, koji su "zapali u }orsokak" (Tito). Za takve odnose
okrivqeni su Rusi, koji druga~ije gledaju na nacionalno pitawe i
me|unarodne odnose, jer je kod wih "sazrela ideja zaokruèwa central-
isti~kog". Konstatuju}i da Rusi na Jugoslaviju vr{e ekonomski priti-
sak, Tito je rekao: "Ovdje se radi o nezavisnosti na{e zemqe"; "Treba
da izdrìmo taj pritisak"; "Nezavisnost je va`nija"; "Mi nismo fig-
ure na {ahovskoj tabli"; "Moramo se orjentisati samo na sopstvene
snage"; "Mora}emo za vojnu industriju i naoruàwe mnogo `rtvovati".
Jugoslovenska revolucija i wen vo|a uìvali su ugled u svjetskom
antifa{isti~kom i progresivnom javnom mwewu. Ovjen~an slavom
predvodnika jugoslovenskih naroda koji su izveli autenti~nu revolu-
ciju u okvirima Drugog svjetskog rata, stvorili originalne instituci-
je vlasti, dali zna~ajan doprinos pobjedi antifa{isti~ke koalicije i
nastavili izgradwu zemqe i revolucionarni preobraàj poslije oslo-
bo|ewa, Josip Broz Tito je sve vi{e teìo samostalnoj politici. Tito-
va popularnost dobija me|unarodne razmjere: pompezni do~eci u Var-
{avi i Pragu (mart 1946), a zatim u Bugarskoj, Ma|arskoj i Rumuniji
(novembar - decembar 1947) izazivali su Staqinovo podozrewe.
Po{to sovjetska politika pritiska iznutra i spoqa nije uspjela
da privoli jugoslovensko rukovodstvo na bespogovornu poslu{nost i

`rtvovawe sopstvenih interesa sovjetskim egoisti~nim ciqevima do-
minacije, do{lo je do promjene u taktici. U vremenu od marta do avgus-
ta 1948. Moskva nastoji da dovede do promjene jugoslovenskog rukovod-
stva. Do Rezolucije Informbiroa (jun 1948) u Moskvi se vjerovalo da se
promjena u jugoslovenskom rukovodstvu moè posti}i upotrebom auto-
riteta SKP(b) i Staqinovog "malog prsta", bez primjene grube sile.
Rezolucija Informibora predstavqa bitnu promjenu u odnosima Mos-
kve prema Beogradu. Ona predstavqa direktan poku{aj nasilnog
obarawa jugoslovenskog rukovodstva putem mreè svojih saradnika
stvarane u ranijim godinama i otvorenog poziva "zdravim snagama" na
pobunu.
Politika obarawa jugoslovenskog rukovodstva nedvosmisleno je
pokazana i u pismima CK SKP(b) od marta i maja 1948. godine. Ta su
pisma saop{tena i drugim partijama, ~lanicama Informbiroa, ~ime se
o~igledno nastojalo da se pripremi me|unarodni front komunisti~kih
partija protiv rukovodstva u Jugoslaviji, koje bi pod wihovim pri-
tiskom bilo prinu|eno da napusti vlast. Upu}ena CK KPJ, ova pisma su
o~igledno imala tendenciju da svojim prijete}im tonom djeluju na
~lanove Centralnog komiteta, i izazovu razdor, desolidari{u sa svo-
jim najistaknutijim predstavnicima i da na wihovo mjesto dovedu druga
lica. Iako se teìlo da se ova pisma prikaù kao kriti~ka, ona pred-
stavqaju svjedo~anstva neposrednog mije{awa u unutra{we stvari
Jugoslavije i zahtjev sovjetskih partijskih i dràvnih funkcionera za
promjene u Jugoslaviji.
Paralelno sa ovim poni{ten je Pakt o konsultovawu i donijeta
je odluka o povla~ewu civilnih i vojnih stru~waka iz Jugoslavije. Za
taj akt ucjene i pritiska sovjetsko rukovodstvo je optuìlo jugoslo-
venske rukovodioce.
Ovakve postupke Moskve zdu{no su podràli weni sateliti.
Tako je, na primjer, Rumunija, i pored ugovorenih obaveza, obustavila
isporuku nafte i naftnih derivata Jugoslaviji. Ovaj naru~eni postu-
pak Rumunije nije smetao Moskvi da optuì Beograd {to ne snabdijeva
benzinom avione sovjetsko-jugoslovenske vazduhoplovne slu`be
(JUSTA).
Jugoslovensko-sovjetski odnosi pre{li su u akutnu fazu od Rezo-
lucije Informbiroa juna 1948. Rezolucija je, prije svega, imala ciq da
internacionalizuje sukob i mobili{e komunisti~ke partije za borbu
protiv vo|stva KPJ. Zatim, da u samoj KPJ izazove potres i da navede
weno ~lanstvo, vjerno Moskvi, na pobunu protiv sopstvenog rukovodst-
va. Wome se pravdalo dotada{we postupawe SSSR-a prema Jugoslaviji
i èqelo da stvori se opravdawe za budu}e postupke koji bi jo{ bili
potrebni za obarawe rukovodstva KPJ. Budu}i da je Rezolucija bila
upu}ena javnosti, ona je sadràvala i direktan poziv na pobunu protiv
dràvnog i partijskog rukovodstva Jugoslavije. Poziv "zdravim snaga-
ma" na akciju zna~io je istovremeno i obe}awe nosiocima i realiza-
torima naru~enih akcija da }e imati potporu SSSR-a i wegovih tra-
banata - komunisti~kih partija u~lawenih u Informacionom birou.

Rezoluciju Informbiroa pratila je orkestrirana propaganda.
[tampa i radio-stanice u SSSR-u i satelitskim zemqama "narodne
demokratije" bile su ispuwene vijestima o pobunama u Jugoslaviji, o
borbama seqaka, radnika i vojske itd.
Izvedena analiza pokazuje da je sovjetsko rukovodstvo pogre{no
ocijenilo situaciju u Jugoslaviji, poloàj jugoslovenskog rukovodstva
i stawe duhova u ~lanstvu KPJ, jer je ra~unalo da }e kritikom i izjava-
ma svoga nezadovoqstva dovesti do pot~iwavawa jugoslovenskog
rukovodstva.
Sqede}a faza u politici SSSR-a prema Jugoslaviji obuhvata
vrijeme od junske rezolucije Informbiroa 1948. do novembarske
rezolucije istog tijela 1949. godine. Ovu fazu karakteri{e shvatawe
da se brzom akcijom ne moè smijeniti jugoslovensko rukovodstvo i da
je neophodno ra~unati sa duòm aktivno{}u. Ta aktivnost ne moè
vi{e imati karakter dràvnog udara, kako je prvobitno bilo planira-
no. Sada se radilo na usredsre|ivawu akcije pritiska i na jugosloven-
sko rukovodstvo i na {iroke mase gra|ana i ~lanstvo KPJ, stvarawem
takvih uslova koji }e presudno uticati na op{tu bijedu i nema{tinu
stanovni{tva koje bi se pobunilo protiv svog rukovodstva i posredno
uticalo na popu{tawe prema sovjetskim zahtjevima i odstupawe od
dotada{wih stavova.
U ciqu ostvarewa ovakvog plana preduzimane su konkretne i
sinhronizovane aktivnosti zemaqa "narodne demokratije" da se eko-
nomskim i politi~kim sredstvima onemogu}e planovi jugoslovenske
ekonomske obnove. Time je trebalo kompromitovati u o~ima jugoslo-
venske javnosti vladu i Partiju, a op{tim nepovoqnim stawem izaz-
vati nezadovoqstvo stanovni{tva i podsta}i ga na pobunu. Cijelu
aktivnost pratila je sna`na propaganda SSSR-a i wegovih satelita, s
ciqem da opravda svoje postupke i da izazove javno mwewe protiv
jugoslovenskog rukovodstva kako u zemqama "narodne demokratije"
tako i u komunisti~kim krugovima Zapada.
U ovoj fazi sukob karakteri{u: intenzivna propaganda, prih-
vatawe i organizovawe jugoslovenskih dezertera, ekonomski pritisak
obustavqawem trgovinske razmjene Sovjetskog Saveza i zemaqa "naro-
dne demokratije" sa Jugoslavijom, obustavqawe restitucija i reparaci-
ja, raskidawe ugovora o prijateqstvu i uzajamnoj pomo}i. Rad jugoslo-
venskih diplomata u Sovjetskom Savezu i tzv. socijalisti~kim zemqa-
ma bio je veoma oteàn, kretawe im je bilo ograni~eno, ìvotni uslovi
te{ki, diplomatski imunitet nije po{tovan. Predstavni{tva FNRJ u
Rumuniji i Albaniji bila su jedno vrijeme zatvorena, a u drugim "soci-
jalisti~kim" zemqama Jugoslavija je zadràla samo otpravnike poslo-
va. Diplomatsko osobqe je obostrano svedeno na najmawi broj. Ovome
treba dodati organizovawe sudskih procesa radi difamirawa Jugosla-
vije u informbirovskoj i svjetskoj javnosti i, na kraju, dono{ewe
rezolucije na budimpe{tanskom zasjedawu Informbiroa, kojom se
jugoslovensko rukovodstvo naziva {pijunima i ubicama, a wegovo oba-
rawe proklamuje bitnim zadatkom komunisti~kih partija u svijetu.

Preduzete aktivnosti protiv Jugoslavije ukazuju na svu neodr-
ìvost optu`bi da je u pitawu "ideolo{ki sukob" izme|u KPJ i drugih
"bratskih partija" 1948. Sasvim je jasno da su bile u pitawu mjere
uperene protiv Jugoslavije. U tom pogledu najteà neizvjesnost nas-
tupila je sredinom avgusta 1949. godine, kada je SSSR dostavio jugo-
slovenskoj vladi ultimativnu i zloslutno intoniranu notu da pusti na
slobodu sovjetske dràvqane - biv{e ruske emigrante, belogardejce -
koji su aktivno u~estvovali u {pijunskom ratu protiv Jugoslavije. U
noti se insistiralo na ka`wavawe organa koji su sprovodili isqe-
|ewe, jer }e u protivnom sovjetska vlada" ... smatrati za potrebno da
izjavi da se ona ne}e pomiriti sa takvim stawem stvari i da }e biti
primorana da pribjegne drugim, efikasnijim sredstvima, neophodnim
da se za{tite prava i interesi sovjetskih gra|ana u Jugoslaviji, i da
pozove na red fa{isti~ke nasilnike koji su pre{li sve granice". U
vrijeme dostavqawa ove note jugoslovenskoj vladi, u blizini jugoslo-
venskih granica, na prostoru Segedin-Baja i u okolini Temi{vara
nalazile su se sovjetske vojne jedinice. Suo~ena sa neposrednom opas-
no{}u i izbjegavaju}i daqe zao{travawe odnosa, vlada FNRJ izrazila
je spremnost da izru~i SSSR-u traène sovjetske gra|ane i ponovila
gotovost da sporna pitawa rje{ava sporazumom.
Sve ove aktivnosti pra}ene su sna`nom propagandom koja je nas-
tojala da prikaè jugoslovensko rukovodstvo kao skup lica koja su za
vrijeme Drugog svjetskog rata sara|ivala sa Wema~kom, a zatim sa kapi-
talisti~kim Zapadom, s ciqem wihove kompromitacije u o~ima svjet-
ske javnosti. Jugoslovensko rukovodstvo je prikazivano kao "grupa
neskrupuloznih avanturista", koja je od samog po~etka narodnooslobod-
ila~ke borbe radila i protiv interesa Sovjetskog Saveza i protiv sop-
stvenog naroda kako bi sprovela u djelo zadatke stranih naredbodavaca.
Pravdaju}i svoj pritisak na Jugoslaviju sovjetsko rukovodstvo nije
biralo propagandna sredstva da {to vi{e ocrni weno rukovodstvo
naro~ito u komunisti~koj javnosti, razvijaju}i tezu o "prelaèwu
Jugoslavije zapadnim kapitalisti~kim zemqama". Takvom propagandom
se èqelo da oteà sporazumijevawe Jugoslavije sa Zapadom, da je
izoluje i lak{e podvrgne svome uticaju. Krajwi ciq cjelokupne djelat-
nosti Sovjetskog Saveza i wegovih satelita, u navedenoj fazi sukoba,
bio je poku{aj izolacije Jugoslavije. Sa Istoka je blokada sprovedena
odgovaraju}im mjerama neposredno: obustavqawe trgovinske razmjene,
raskidawe ugovora, obustavqawe restitucije i reparacija, protje-
rivawe diplomata, raskidawe ugovora o prijateqstvu itd. Uz to, usred-
sre|ena antijugoslovenska propaganda trebalo je da sprije~i Jugosla-
viju da na|e razumijevawe i pomo} na Zapadu.
Od novembra 1949, kada je u Budimpe{ti donijeta druga rezoluci-
ja Informbiroa, po~iwe nova faza napada na Jugoslaviju. Za razliku od
Bukure{tanske rezolucije (juna 1948), koja je bila ideolo{ki intoni-
rana, Budimpe{tanska je maksimalno otvorena i drska s krajwe
optuùju}im naslovom i sadràjem: "Jugoslovenska kompartija u ruka-
ma ubica i {pijuna". U woj se tvrdilo da je "klika Tito - Rankovi}"

pre{la s "buròaskog nacionalizma na fa{izam i otvoreno izdajstvo
nacionalnih intresa Jugoslavije"; "Prelaz Titove klike u fa{izam
nije slu~ajan, on je izvr{en po nare|ewu wenih gazda - angloameri~kih
imperijalista, kojima, kako se sada pokazalo, ona ve} odavno sluì kao
pla}enik"; "Titova klika pretvorila je Beograd u ameri~ki centar
{pijunaè i antikomunisti~ke propagande... U Jugoslaviji se u~vrstio
antikomunisti~ki, policijski, dràvni reìm fa{isti~kog tipa",
itd. Na kraju rezolucije dat je poziv na borbu protiv "Titove klike",
jer je to "internacionalni dug komunisti~kih i radni~kih partija", a
time i "svestrana pomo} jugoslovenskoj radni~koj klasi i radnom seqa-
{tvu koji se bore za povratak Jugoslavije u tabor demokratije i soci-
jalizma, predstavqa obavezu komunisti~kih i radni~kih partija".
Izre~ene optu`be u drugoj rezoluciji Informbiroa temeqe se
na materijalu sa su|ewa ma|arskom komunisti Laslu Rajku, ranijem
ministru spoqnih poslova, da je navodno sara|ivao sa Titom i KPJ pro-
tiv socijalizma, ~ime se nastojalo da se Jugoslavija predstavi kao zem-
qa koja je opasna po mir.
Jugoslavija je u Budimpe{ti optuèna da vodi prevratni~ku
akciju protiv SSSR-a i da je postala sredstvo agresivne politike
imperijalisti~kih krugova. Pod tim izgovorom je sovjetska vlada 28.
septembra 1949. jednostrano raskinula Ugovor o prijateqstvu, uzajam-
noj pomo}i i poslijeratnoj saradwi s Jugoslavijom, {to su uradile i
ostale "socijalisti~ke" zemqe. Jugoslovenska vlada je zbog neprijate-
qstva Albanije raskinula 12. novembra 1949. ugovor o prijateqstvu i
uzajamnoj pomo}i izme|u dvije zemqe, koji je sklopqen 1946. godine.
Rajkovom procesu prethodilo je u Albaniji su|ewe Ko~i Dzodzeu,
potpredsjedniku albanske vlade u maju 1949. To je bio po~etak organi-
zovanih sudskih procesa istaknutim rukovodiocima socijalisti~kih
zemaqa s ciqem da se dokaè da Jugoslavija ugroàva susjedne dràve i
wihovu nezavisnost nalaze}i se u slu`bi Sjediwenih Ameri~kih Dr-
àva i Velike Britanije.
Montirani politi~ki procesi su nastavqeni su|ewima: u Sofi-
ji (decembra 1949) Traj~u Kostovu, biv{em potpredsjedniku bugarske
vlade, sekretaru Centralnog komiteta i jednom od potpisnika Buku-
re{tanske rezolucije; u novembru 1952. u Pragu Rudolfu Slanskom,
generalnom sekretaru CK KP êhoslova~ke, tako|e potpisniku
rezolucije; Vladimiru Klimentisu, ministru spoqnih poslova êho-
slova~ke i drugim. Optu`nice su bile sli~nog sadràja - u pitawu su
agenti stranih obavje{tajnih slu`bi, organizovani iz jednog centra. U
Poqskoj je Gomulka proveo tri godine u zatvoru, a iz partije je iskqu-
~eno vi{e istaknutih ~lanova.
Poslije XX kongresa KP SSSR svi osu|eni su rehabilitovani.
Obra~un sa istaknutim li~nostima u "socijalisti~kim zemqama" tre-
balo je da posluì kao opomena neposlu{nim i upozorewe da }e svako
"iskakawe" iz sovjetskog partijskog, dràvnog i privrednog kolosijeka
biti rigorozno ka`weno.
Mjere politi~kog, privrednog i vojnog pritiska imale su ciq da

zao{travaju odnose, odràvaju neizvjesnost, pove}avaju strah i iscr-
pquju jugoslovenske potencijale, da zbuwuju jugoslovensko rukovodstvo
i isprovociraju grani~ne incidente - {to bi zatim Sovjeti mogli sa
svoje strane da iskoriste za direktni obra~un.
Teì{te politike pritiska protiv Jugoslavije u 1950, 1951. i
1952. godini se prenijelo na razne mjere vojnog karaktera. Jugoslavija
se optuùje kao zemqa koja priprema direktnu agresiju na susjede i
SSSR. Oko Jugoslavije se stezao vojni obru~ susjednih socijalisti~kih
dràva. Grani~ni incidenti se nastavqaju, povrede jugoslovenskog
vazdu{nog prostora su ~este, ubacivawe teroristi~kih grupa sa poku-
{ajima sabotaè i diverzija, u grani~nom prostoru susjedne socijal-
isti~ke zemqe gradile su operativne aerodrome, koncentrisale vojne
snage, izvodile vojne vje`be i vr{ile pokrete svojih trupa du` jugo-
slovenskih granica, {to je ostavqalo utisak o mogu}em neposrednom
napadu. Broj pograni~nih incidenata bio je u porastu: 1950 - 937; 1951 -
1.517; 1952 - 2.390. Od po~etka sukoba do 1953. raweno je i ubijeno preko
stotinu gra|ana FNRJ i pripadnika Jugoslovenske armije.
I poloàj jugoslovenskih mawina se zna~ajno pogor{ao u susjed-
nim dràvama, naro~ito u Rumuniji i Ma|arskoj. Od mawina je zahtije-
vano da se stave u slu`bu dràvne politike i usredsrede svoju djelat-
nost protiv mati~ne zemqe. Rukovodioci mawinskih organizacija su
hap{eni i zlostavqani, a mawinska prava uskra}ivana.
U Sovjetskom Savezu su uvidjeli da politi~ko-propagandni,
diplomatski, ekonomski i vojni pritisak nije uspio da ugrozi nezavis-
nost jugoslovenske dràve i wenog rukovodstva, niti da izazove pobunu
u Partiji. Naprotiv, stawe u Jugoslaviji se stabilizuje. Energi~nim
represivnim mjerama suzbijeni su poku{aji djelovawa proinformbi-
rovskih pristalica. Probijena je ekonomska blokada, razbijena je i
vojna izolacija za slu~aj da Jugoslavija bude napadnuta.
Bremenitost situacije i wena nepredvidqivost, strah od napada
spoqa i izvjesno podràvawe sovjetske politike unutar zemqe, izba-
cili su u prvi plan borbe organe uprave dràvne bezbjednosti, koji su
se izdigli iznad Partije i ne~uvenim represivnim mjerama vr{ili
obra~un u okviru pristalica istog pokreta. Represija zbog izja{wa-
vawa za Informbiro svodila se na administrativnu i sudsku odgov-
ornost. Odmah poslije hap{ewa i tokom izdràvawa kazne, qudi su
drasti~no fizi~ki zlostavqani, a psihi~ki im "ispiran mozak". Pre-
ma nepotpunim podacima u zatvorima i logorima ìvot je izgubilo
preko 400 lica.
Jedinstvo koje je KPJ ostvarila s najve}im dijelom stanovni{tva
da se pruì otpor napada~u, zna~ajno je uticalo na Staqina da ne pre-
duzme napad na Jugoslaviju. Tome je doprinijela i neizvjesnost kako bi
na napad reagovale zapadne dràve.
Napad na Jugoslaviju je pripreman od qeta 1950. Agresiju je tre-
balo da izvr{e oruàne snage Ma|arske, Bugarske, Rumunije i Alba-
nije. Ciq napada je bio ru{ewe Tita i wegovih najbliìh saradnika.
Agresija na Jugoslaviju je bila planirana kao drugi korak, po{to vojs-

ka Sjeverne Koreje u|e u Ju`nu Koreju. Me|utim, ameri~ka interven-
cija u Koreji poremetila je Staqinove planove napada na Jugoslaviju i
stavila do znawa svima da je spremna na akciju svugdje gdje su joj intere-
si ugroèni.
Rat Staqina protiv Tita se nastavqao sve do Staqinove smrti
(5. marta 1953) bjesomu~nom kampawom, psiholo{kim pritiskom, eko-
nomskim iscrpqivawem i diplomatskim sredstvima.
Nastoje}i da se izvu~e iz nametnute joj izolacije, Jugoslavija je
traìla i na{la podr{ku kod svjetskog demokratskog mwewa, bila je
izabrana u Savjet bezbijednosti, mijewaju}i dotada{wu ortodoksnost u
vezi sa saradwom s drugim zemqama i naprednim pokretima u svijetu.
Tokom 1949. uspostavila je {ire ekonomske odnose sa zapadnim zemqa-
ma. Izlazak iz ekonomske i politi~ke blokade zna~ajno su pomogle
SAD, koje su 1950. dodijelile prvu besplatnu pomo}, a 14. novembra
1951. zakqu~en je Sporazum o vojnoj pomo}i u ciqu ja~awa odbrambene
mo}i FNRJ. Pomo} SAD Jugoslaviji bila je uslovqena strategijskim
poloàjem Jugoslavije. Broj davalaca pomo}i i kreditnih sredstava se
multiplicirao.
Prihvataju}i ekonomsku i vojnu pomo} zapadnih zemaqa u vrijeme
kada je bila direktno ugroèna od tzv. socijalisti~kih zemaqa, Jugo-
slavija je odbacila weno uslovqavawe politi~kim i ideolo{kim
ustupcima. Oslowena na sopstvene snage i politi~ko jedinstvo naroda,
Jugoslavija 1948-1953. godine nije imala drugog izbora nego da brani
svoju nezavisnost.
Promjene u sovjetskoj politici prema Jugoslaviji mogu se prati-
ti od druge polovine 1951. godine. One proisti~u ne samo iz promjene u
odnosima snaga nego iz objektivnih potreba unutra{weg razvitka
Sovjetskog Saveza i Informbiroa. Trka u naoruàwu i veliki izdaci
za narodnu odbranu u uslovima niske produktivnosti, zaostajawa poqo-
privrede, disproporcije u privredi, zaostajawa industrije potro{nih
dobara, nerazvijene trgovine sa Zapadom, niskog standarda stanov-
ni{tva, predstavqali su ogromni teret za SSSR. Staqinova politika
izolacije imala je za posqedicu brzu promjenu u korist Zapada.
Prakti~ni dio politike "normalizacije" zapo~eo je promjenom
pona{awa ~lanova sovjetske delegacije prema jugoslovenskoj delegaci-
ji na sjednici Dunavske komisije u decembru 1951. godine. Nastavqen je
postepenim smawivawem broja antijugoslovenskih ~lanaka u {tampi
~lanica Informbiroa. I broj grani~nih provokacija i incidenata je
smawen. Ve} po~etkom 1952. osjetno su se poboq{ali uslovi rada jugo-
slovenskih diplomatskih predstavnika u isto~noevropskim zemqama.
Jugoslovensko rukovodstvo je s velikom oprezno{}u pratilo i
analiziralo sovjetske nagovje{taje normalizacije odnosa, vode}i ra~u-
na o unutra{wim prilikama i spoqnopoliti~kim odnosima.
Poslije Staqinove smrti sovjetsko rukovodstvo je pripremalo
zemqe "narodne demokratije" na proces normalizacije odnosa s Jugo-
slavijom.
Tokom qeta 1953. ekonomski kontakti su sve ~e{}i i konkretni-

ji, a slijede ih i politi~ki - postavqeno je pitawe razmjene ambasado-
ra. Postignut je dogovor o ukidawu ograni~ewa na kretawe diplo-
matskog osobqa u SSSR-u i Jugoslaviji.
Borba za vlast me|u sovjetskim rukovodiocima kulminirala je u
qeto 1953. godine. Na plenumu CK KPSS, u julu iste godine, likvidi-
ran je Berija, a rivalstvo pretendenata za preuzimawe vlasti se nas-
tavilo izme|u Nikite Hru{~ova, Georgija Maqenkova i grupe oko
Molotova. Na plenumu je bilo rije~i i o sovjetsko-jugoslovenskom kon-
fliktu, pri ~emu su dominirale ocjene da je rukovodstvo KPJ ideo-
lo{ki zastranilo i da se nije radilo o sukobu izme|u dràva. Berija je
optuèn zbog navodnog "{urovawa" sa Titom i Rankovi}em i zalagawa
za uspostavqawe prijateqskih odnosa sa Beogradom. Jugoslavija je tre-
tirana i daqe kao "buròaska dràva", u ~emu je najdosqedniji bio
Molotov.
Borba za vlast u Sovjetskom Savezu zavr{ena je u korist Hru{-
~ova, koji je predloìo Prezidijumu CK KPSS sre|ivawe odnosa sa
Jugoslavijom. Odluka Prezidijuma od 31. maja 1954. o potrebi promjene
politi~kog kursa prema Jugoslaviji bila je usagla{ena sa komunis-
ti~kim partijama zemaqa "narodne demokratije", priznaju}i da u Jugo-
slaviji postoji socijalizam. Ovome se protivio Molotov, zbog ~ega je
kasnije optuèn, zato {to Ministarstvo inostranih poslova, kojim je
on rukovodio, nije "ispoqavalo èqu za rje{avawe tog pitawa", iako
"su mu davani odgovaraju}i nalozi".
Jugoslovensko partijsko rukovodstvo je prihvatilo normalizaci-
ju odnosa sa SSSR-om kao socijalisti~kom zemqom, rukovode}i se prin-
cipom aktivne koegzistencije u me|unarodnim odnosima, ali ne i sov-
jetski predlog o sastanku najvi{ih partijskih predstavnika radi otk-
lawawa nesporazuma.
Danas se s razlogom smatra da je smjena Milovana \ilasa na
Tre}em plenumu CK SKJ u januaru 1954. godine, zbog toga {to su wegove
"antimarksisti~ke, antilewinisti~ke revizionisti~ke te`we ...
fakti~ki bile usmjerene na likvidaciju SKJ", bila neposredni pod-
sticaj sovjetskoj strani za aktivirawe kontakata u ciqu normalizaci-
je odnosa sa Jugoslavijom.
Krajem 1954. prestala je antijugoslovenska propaganda socijalis-
ti~kih dràva, obustavqeno je izlaèwe listova jugoslovenske poli-
ti~ke emigracije i prestao rad emigrantskih politi~kih organizacija
u Sovjetskom Savezu i zemqama isto~ne Evrope. U aprilu 1956. raspu{-
ten je Kominform.
Normalizacija odnosa izme|u Jugoslavije i Sovjetskog Saveza
izvr{ena je susretom na najvi{em nivou jugoslovenske i sovjetske
strane u Beogradu od 26. maja do 3. juna 1955. godine. Na kraju posjete
potpisan je dokument - Beogradska deklaracija (2. jun 1955) u kome su
istaknuti principi na kojima }e se ubudu}e zasnivati odnosi me|u
dvije dràve. Iako bilaterlani dokument, Beogradska deklaracija je
imala {ire zna~ewe jer su dvije dràve definisale osnove za odnose
izme|u socijalisti~kih dràva uop{te. Od izuzetnog je zna~aja {to je

Deklaracija odbacila monolitizam kao osnovni princip jedinstva u
me|unarodnom komunisti~kom pokretu, zamjewuju}i ga na~elom jedin-
stva u razli~itosti.
Unapre|ewu jugoslovensko-sovjetskih odnosa zna~ajan podstrek je
dao XX kongres KPSS (februar 1956), koji je, pored toga, otvorio pro-
ces destaqinizacije u Sovjetskom Savezu i drugim socijalisti~kim
zemqama.
Titova posjeta SSSR-u (1-23. jun 1956) bila je jo{ jedna potvrda
normalizacije odnosa. Smjena Molotova u maju 1956. sa funkcije minis-
tra inostranih poslova, uo~i Titove posjete Moskvi, bila je jo{ jedan
dokaz o rije{enosti sovjetskog rukovodstva da se tje{we poveè s
Jugoslavijom kako bi je ukqu~ili u sovjetsku politi~ku orbitu. U
Deklaraciji koja je tom prilikom potpisana o odnosima i saradwi
izme|u SKJ i KPSS (Moskovska izjava) posebno je nagla{ena razli-
~itost puteva u izgradwi socijalizma.
Dolazak sovjetskog rukovodstva sa Hru{~ovom na ~elu u Beograd
na Zapadu je ocjewivan kao poraz Sovjetskog Saveza, {to je u biti jed-
nostran pristup. Me|utim, moè se govoriti o porazu staqinizma,
odnosno procesu koji }e po~eti na XX kongresu KPSS.
Na Istoku su Beogradski razgovori tuma~eni kao poraz Zapada, a
uspjeh sovjetske politike. Nema sumwe da su takvi komentari imali
prevashodno propagandno zna~ewe.
îwenica je da je Jugoslavija u sukobu sa Kominformom uspjela
da sa~uva svoju poziciju suverene i samostalne dràve i da se odupre
sovjetskom hegemonizmu. Sukob je imao dalekose`ne posqedice. S jedne
strane, prijetwe ~lanica Informbiroa i ekonomska blokada s Istoka
izazvale su te{ke politi~ke potrese i velike {tete privrednom razvo-
ju zemqe a, s druge, donijele su homogenizaciju dru{tvenog bi}a Jugosla-
vije, u~vrstile patriotsku svijest naroda, oja~ale me|usobnu solidar-
nost i zajedni{tvo i, {to je najva`nije, oslobodile veliku radnu
energiju naj{irih slojeva, kojoj dobrim dijelom treba zahvaliti {to se
dru{tveno-politi~ki i ekonomski sistem odrào uprkos najteìm
isku{ewima i velikoj nema{tini u godinama 1949-1951.
Jugoslavija je zbog svog specifi~nog poloàja i interesa zemqe
po~ela da igra aktivnu me|unarodnu ulogu u razdobqu kulminacije
"hladnog rata", kada je gotovo bukvalno bio ukinut spoqnopoliti~ki
suverenitet malih i sredwih dràva - ~lanica blokova.
Jugoslovensko rukovodstvo je i poslije normalizacije odnosa sa
SSSR-om ostalo dosqedno svojoj politici da ide sopstvenim putem u
izgradwi socijalizma. I u odnosu prema Zapadu, Jugoslavija je uspjela
da sa~uva svoj integritet i samostalnost.
Sukob 1948. predstavqa istorijsku prekretnicu me|u socijalis-
ti~kim zemqama, revolucionarnu raskrsnicu u me|unarodnom komu-
nisti~kom pokretu i kraj internacionalizma. Iz sukoba sa Komin-
formom proiza{lo je izvjesno oslobo|ewe mi{qewa i stvarala{tva.
U privrednoj politici, stije{wena izme|u sovjetskog i zapadnog sis-
tema, Jugoslavija je sve vi{e razvijala mehanizme trì{ne ekonomije i

istovremeno zadràla mnoga svojstva sovjetskog sistema.
Velika istorijska {ansa stvorena sukobom 1948. nije na pravi
na~in iskori{}ena. Razlaz sa staqinizmom otvarao je nove perspek-
tive. Umjesto toga zadràn je ne{to izmijeweni "autoritarni na~in
mi{qewa i djelovawa", {to je jedna od najteìh posqedica adminis-
trativno-komandnog sistema u dru{tvenoj svijesti. Upravo, autori-
tarni na~in mi{qewa zarobqava stvarala{tvo i slobodu duha,
uslovqava protivurje~nosti izme|u misli i djela, izme|u proklam-
ovanih i stvarnih vrijednosti.
Izvori i literatura
Zapisnici sa sednice Politbiroa CK KPJ 1945-1948, Tom II, kw. I, Beograd

1995. Priredio Branko Petranovi}.
Dokumenta o spoqnoj politici SFRJ, 1945/1946, 1947, 1948, Beograd 1989.
Branko Petranovi}, Mom~ilo Ze~evi}, Jugoslavija 1918-1988, Zbirka dokume-
nata, Beograd 1988.
Vladimir Dedijer, 1948, I-III, Beograd 1979.
Peti kongres KPJ, Beograd 1948, stenografske biqe{ke.
[esti kongres Saveza komunista Jugoslavije, Zagreb 1952.
Prvi (osniva~ki) kongres Komunisti~ke partije Crne Gore, Titograd 1988.
Josip Broz Tito, Izbor iz djela, 1-5, Sarajevo 1977.
êtvrti plenum CK KPJ (3. i 4. juna 1951), Beograd 1951.
Tre}i vanredni plenum CK SKJ (16/17. januar 1954), Beograd 1954.
Bela kwiga o agresivnim postupcima vlada SSSR, Poqske, êhoslova~ke,
Ma|arske, Rumunije, Bugarske i Albanije prema Jugoslaviji, Beograd 1951.
Bela kwiga o neprijateqskoj politici vlade Narodne republike Albanije
prema FNRJ, Beograd 1961.
Istorija socijalisti~ke Jugoslavije, Dokumenti, II-III, (priredili B.
Petranovi} i ^. [trbac), Beograd 1977.
Bilanxi} Du{an, Historija Socijalisti~ke Federativne Republike
Jugoslavije - Glavni procesi, Zagreb 1978.
Ivo Banac, Sa Staqinom protiv Tita, Zagreb 1990.
Darko Beki}, Jugoslavija u hladnom ratu. Odnosi s velikim silama 1949-1955,
Zagreb 1988.
Milovan \ilas, Nesavr{eno dru{tvo i daqe od "nove klase", London 1970;
Vlast i pobuna, Beograd 1991; Razgovori sa Staqinom, Beograd 1990.
Qubo M. Vu{urovi}, Branko Martinovi}, Cetiwe - vrijeme zla 1948-1956,
Cetiwe 1998.
Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila, Podgorica - Beograd 1999.
Branislav Kova~evi}, Komunisti~ka partija Crne Gore 1945-1952, Titograd
1986.
Dragutin Lekovi}, Sukob Staqina i Tita 1948. godine. Sinteti~ko-
kriti~ka studija u: Goli otok 1948-1956, CANU 1998.
Tatjana Volokitina, Povodom 50-godi{wice po~etka sovjetsko-jugosloven-
skog konflikta 1948. u: 1948 - Jugoslavija i Kominform - Pedeset godina kas-
nije, Beograd 1998.

D. Markovi}, S. Kràvac, Zavera Informbiroa, Beograd 1987.
Predrag J. Markovi}, Beograd izme|u Istoka i Zapada 1948-1965, Beograd 1996.
Leonid Gibijanski, Sovjetsko-jugoslovenski odnosi i ma|arska revolucija
1956, u: Jugoslovenski istorijski ~asopis, br. 1-2, Beograd 1996.
Branko Petranovi}, Istorija Jugoslavije, kw. III, Beograd 1988.
Ranko Petkovi}, Jugoslovensko-ruski odnosi 1941-1948, u: 1948. Jugoslavija i
Kominform, Beograd 1998.
Branko Pribi}evi}, Sukob izme|u Komunisti~ke partije Jugoslavije i
Kominforma, Beograd 1970.
Radovan Radowi}, Sukob KPJ sa Kominformom i dru{tveni razvoj
Jugoslavije 1948-1950, Zagreb 1975.
Goli otok, 1949-1956, Zbornik radova, CANU, Podgorica 1998.
1948. Jugoslavija i Kominform, Dokumenti. Jugoslovensko-sovjetski odnosi
1945-1960, (osam studija), Beograd 1998.
Branislav KOVAÊVI]
THE BEGINNING AND THE PHASES OF THE STRIFE

IN THE COMMUNIST SYSTEM
(contribution to the issue)
Summary
Misunderstandings between the leaderships of SCP(b) and CPY have their long his-
tory, which can be traced back from the period of their formation. For a long time, all dif-
ferences and misunderstandings vere being solved on the highest level and with the clear
implication who the master of the communist house was.
A more intense strife of interests appeared during the Second World War and in the
first post-war years, having its culmination in the spring of 1948. with the fatal rezolution of
the Cominform.
Stalin's attack in 1948. was primarily caused by the independence of the Yugoslav
revolution, by growing Tito's reputation, by Stalin's insatiable appetites for domination over
Eastern Europe, by Yugoslav conception of equal rights of each contry in international rela-
tions and independent inner development. Yugoslavia was defending its position of an ide-
pendent country resisting the Soviet hegemony.
Being isolated from the so called socialist countries, Yugoslavia gained support in the
democratie world, was elected as a member of the Security Council and stressed the impor-
tance of making connections with all progressive movements in the world. Yugoslavia
maneged to make economic connections with Western countries, where the USA gave it a
significant help.
This strife has had long-lasting effects and has represented the first split in the inter-
national communist world. Within the country the result was a elash inside the communist
party, which was accompanied with horrible persecutions. It represented the historical cross-
roads for the character of the development of socialistic countries. It also speaks about the
international and historical position of Yugoslavia during the strife and shows great impact
on the development of the Yugoslav political system and Tito's ideology.
YU ISSN 0021-2652
^LANCI
Prof. dr Bogumil HRABAK*
TRI OP[TINE KATUWANA IZME\U

CRNE GORE I MLEÂNA (1420-1797)
Za istori~are su pojasevi terena uz dràvne granice posebno

interesantni, jer su se u pograni~jima de{avale razne pojave politi~ke
(upadi, teritorijalni sporovi), ekonomske (razmena dobara, malogra-
ni~ni promet) i socijalne pojave (pqa~ke). Ranijih decenija neke nau~-
ne ustanove su prire|ivale nau~ne skupove posve}ene prilikama u
"krajinama". Ovaj rad je napisan na osnovu mleta~ke i vatikanske
arhivske gra|e, a iz literature su vi{e navo|eni radovi Gl. Stano-
jevi}a i J. N. Tomi}a.
Pomenute tri primorske op{tine su Pobori, Maine i Braji}i.
Od wih se u istorijskim svedo~anstvima najpre pomiwu Pobori. Oni su
na kotorskoj strani planinskih masiva podigli nekih 70 ku}a. Od 1426.
godine dràli su Jari{te, a nameti su ubirani od nekih 20 domova,
rasutih po gori sa kotorske padine. Nekoliko kotorskih slu`benika
imalo je u Mainama zemqe, koje su prisvojili qudi \ura{kovi}a.
Crnojevi}i su Pobore preselili na prostor koji su Kotorani smatrali
svojim. Ne zna se kako su bili organizovani Maine i Braji}i. Braji}i
su se nalazili u naseqima kasnije Cetiwske nahije.1 Susedni Grbaq
stradao je 1454. godine od navale Morlaka. Tom prilikom morali su
biti o{te}eni i Maiwani, jer su bili na putu Vlasima prema @upi,2
odakle su se ìteqi triju op{tina snabdevali soqu. Izme|u primora-
ca i susednih plemena ve} tada je vladala krvava pastorala, naro~ito
oko pasi{ta. Krajem XV stole}a Maine, Pobori i Braji}i, kao i osta-
la Crna Gora, potpali su pod osmanlijsku vlast.3 Na zapadu Katunske
* Autor je redovni profesor Novosadskog univerziteta i honorarni profesor u

Nik{i}u, Bawaluci i Pri{tini.
1 Commissiones et relationes venetae VII, Zagreb 1972, 130 (1660) - U Mainama su bila
tri dela - Dowi, Sredwi i Maine pod Ostrogom. Istorija Crne Gore, kw. II, tom
2, Titograd 1970, 163, 390, 279.
2 G. ^remo{nik, Kotorski dukali i druge listine, Glasnik Zemaljskog muzeja 33-34, Sarajevo
1922, 165-66.
nahije obuhva}ene su sve tri op{tine, {to se vidi iz podrobnog opisa u

defteru iz 1523. godine.4 Defteri za crnogorski sanxak iz vremena
Skender-bega Crnojevi}a notirali su mahalu Petrovi} u Poborima (od
osam ku}a), mahalu Streèvi}a u Mainama (od deset domova), selo
Dolce u Braji}ima (koje je mo`da pripadalo Mle~anima) i mahalu od 28
porodica u selu Braji}ima.5
Za vreme osmanlijske uprave Maine, Pobori i Braji}i ~esto su se
pribijali uz Katuwane i sa wima se branili od Turaka, tako da se u
vreme Vuka Karaxi}a govorilo da te tri op{tine predstavqaju petu
crnogorsku nahiju. Oni su u~estvovali sa Crnogorcima u sporovima sa
Pa{trovi}ima. Nije bilo nikakvih etni~kih razlika u odnosu na
ostale Crnogorce, po~ev{i od no{we.6 Od bratstva najranije se u
Poborima afirmisalo bratstvo Zec.7
I Prvo opredeqewe tri katunske op{tine za du`devo podanstvo i

ponovna pripadnost Otomanskom carstvu do Kandijskog rata
Prve vesti da su se pomenute tri op{tine prikqu~ile Mleta~koj

Republici poti~u iz po~etka kiparskog rata. Providur mora uputio je
istorio-pisca Bernarda Sagreda da re{i pitawe bezbednosti
Pa{trovi}a; Sagredo je zakqu~io da im ne preti nikakva opasnost jer
su Grbqani, Maiwani i Pobori pri{li Siworiji.8 Braji}i su avgusta
1571. godine bili jo{ sultanovi podanici, i wih je pot~inio jedan
mleta~ki odred.9 Pristajawe Maiwana i Pobora uz Siworiju nije bilo
stabilno i sigurno. Maiwani su (avgusta 1572) ponovo pri{li Mle~a-
nima pod odre|enim uslovima. Kad je re~ o Braji}ima, oni su u prole}e
1573. rektoru Budve do{li u ime svoga zbora: Stani{a Bijeli}, Juras
Ratkovi} i drugi starci su ga molili da ih primi u mleta~ko dràv-
qanstvo, pod uslovima kao Maiwane. Ti uslovi su bili: da su u sudskom
pogledu pot~iweni mleta~kim organima, da pla}aju pola dukata godi{-
we po ogwi{tu (po~iwu}i od 25. aprila), a da uobi~ajene da`bine
pla}aju kao i ostali du`devi podanici. Braji}i su jo{ traìli da se
mogu naseliti na mleta~koj teritoriji i trgovati kao i ostali
mleta~ki qudi. Rektor je prihvatio te predloge i o tome im je izdao
3 Istorija Crne Gore, II-2, 41.

4 B. \ur|ev, O odlasku crnogorskog vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovi-
ni XVI veka, Istorijski ~asopis II, Beograd 1951, 36.
5 B. \ur|ev, Defteri za crnogorski sandàk iz vremena Skender-bega Crnojevi}a, Prilozi za
orijentalnu filologiju III-IV, Sarajevo 1953, 362-65.
6 J. Erdeqanovi}, Etni~ko srodstvo Bokeqa i Crnogoraca, Glas SKA XCVI,
Beograd 1920, 53, 10, 13.
7 J. Erdeqanovi}, Stara Crna Gora, Naseqa i poreklo stanovni{tva XXIV,
Beograd 1924, 327.
8 Museo Correr (Venezia), MSS, Cod. Cic. No 3751, B. Sagredo, Historia delle tre guerre di
Veneziani con Turchi 1520, 1537, 1572, Venezia s. a. 212-13.
9 Archivio di stato, Venezia (ai Frari), (u daqem tekstu ASV), Senato I Mar, filza LV; G.
Stanojevi}, Iz istorije Crne Gore u XVI i XVII vijeku, Istorijski zapisi (u
daqem tekstu IZ) br. 2/1958, 340-41.
Tri op{tine katuwana izme|u Crne Gore i Mle~ana (1420-1797) 53
pismenu potvrdu.10 Izgleda da sa prilaèwem Braji}a ipak nije bilo

sve u redu, jer su Mle~ani (juna 1573) napali Braji}e, po{to su ih na
putu od Kotora za Budvu presreli Turci i martolosi; u toj grupi bilo
je i Braji}a, pa je jedan od wih zarobqen kao martolos.11
Kad su Maiwani pri{li Republici (1572), primili su obavezu
koja se pomiwe u predlozima - da }e za izgradwu Budve dati 300 dukata.
Kad je prispeo rok za naplatu, u Budvu su do{li predstavnici op{tine
i traìli su odlagawe isplate, obe}avaju}i da }e porez od pola dukata
redovno predavati po~ev{i od 25. aprila 1573. godine. Kao delegati u
ime zbora do{li su: knez Vukan, pop Vuksan, Vu~i} Radowa, Petar
Raslav, Jureta Ra~evi} i Jovan Dujkovi}. Rektor Budve prihvatio je
odlagawe isplate.12 Providur Budve do{ao je sa naoruànim qudima na
granicu @upe (Grbqa), preduzev{i isti pokret i protiv sela Pobora,
ali do okr{aja nije do{lo, jer se osvajati ne moè zadobijeno, a nije
bila ni èqa da se od hri{}ana stvaraju odmetnici, {to bi bilo u
korist neprijateqa.13
Iste decenije Maiwani i Braji}i su priznavali presude crno-
gorskog kadije Huseina. Maiwani su 1577. godine prodali neko zemqi-
{te Pa{trovi}ima, i ovi su o tome dobili od kadije potvrdu. Kako su
Maiwani zatim osporili promenu vlasni{tva, Pa{trovi}i su se pono-
vo obratili crnogorskom kadiji, koji im je izdao novu ispravu (1588-
89). Kako su Maiwani i daqe istrajavali na svom pravu, Pa{trovi}i su
se opet obratili kadiji, koji je 1590. izdao novi huxet. Skadarski san-
xak-beg je (po~etkom 1591) naredio Maiwanima i Poborima da po{tuju
kadijinu presudu i da ne uznemiravaju Pa{trovi}e.14 U to doba Maiwa-
ni i Pobori su pripadali Turcima.
Prema izve{taju biv{eg vanrednog providura u Kotoru Alesan-
dra Barbara (1596), Maine i Braji}i, kao naseqa sa turske strane
granice, nalazili su se u stalnom neprijateqstvu sa Pa{trovi}ima.15
Jedan takav sukob izbio je i 1590. godine, na koji je reagovao sultanov
saraj naredbama skadarskom sanxak-begu i kadiji Crne Gore.16
Godine 1612. Maine su se sigurno nalazile u sklopu Crne Gore
pod sultanovim suverenitetom. Po~etkom te godine nastali su novi
sukobi izme|u Budvana i Maiwana zbog pasi{ta. Bra}a Strò i Marko
Zane ubili su sina Qe{ka Maiwanina a wega su ranili. Odluka umir-
nog suda bila je da bra}a Zane plate za mrtvog sina 90, a za Qe{kovu
ranu 400 perpera. Providur Budve je, me|utim, hap{ewem bra}e Zane
iskqu~io presudu suda. Na to su Qe{ko i neki Crnogorci po{li u
10 ASV, Senato I Mar, filza LV, Budva 19. IV 1573; G. Stanojevi}, n. n., 343.
11 ASV, Senato I Mar, filza LV, prilog izve{taju od 30. VI 1573.
12 ASV, Senato I Mar, filza LVII, Budva 19. IV 1573; G. Stanojevi}, n. n., 343-44.
13 ASV, Collegio secreta V, Relazioni, busta LXV, fol. 3; Commissiones et relationes vene-
tae IV, Zagreb 1964, 95.
14 G. Stanojevi}, n. n., 348-50, 352; B. Hrabak, Pomorstvo, gusari i bogo{tovqe u
Pa{trovi}ima (XV-XVIII vek), IZ br. 4/1995, 115-116.
15 A. Solovjev, Pa{trovske isprave XVI-XVIII veka, Spomenik SKA LXXXIV, 84.
16 I libri commemmorialli, t. III, Venezia 1908, No 53 (31. XII 1590).
Carigrad, da se àle sultanovom pragu. Mleta~ki bailb, koji je saznao

za wihov dolazak, uspeo je da se nagodi sa tuìocima tako da stvar iza|e
ponovo na umirni sud. Stari grani~ni spor izme|u Maiwana i Budvana
osveèn je prvih nedeqa 1620. godine. Razmirice su re{ene pred umirn-
im sudom u Budvi (7. maja 1620), u prisustvu gradona~elnika Budve. U
ime maiwskog zbora istupili su knez Marko, Nikola Berekov, Rai~ko
Vu~ev, Dulina \ezov i knez Dabo iz Braji}a. Sud je jednoglasno doneo
odluku da Maiwani izaberu izme|u starih Budvana 12 qudi koji }e pod
zakletvom pokazati gde je bila nekada{wa granica i koji }e staviti
belege-me|a{e.17
Protiv odluke umirnog suda crnogorski kadija i }ehaja skadar-
skog sanxak-bega sredinom juna 1621. pisali su kotorskom providuru da
nagodba nije po{teno postignuta, jer je jedna glava Budvana izjedna~ena
u pla}awu osmrtnice sa ~etiri Maiwana; izneli su mi{qewe da su se
Budvani krivo zakleli, kako bi dobili zemqi{te; àlioci su zahte-
vali da se teren vrati Maiwanima ili da }e o tome javiti Carigradu.18
Maiwani, Grbqani i Crnogorci su 1623. godine odbili da plate
hara~, proterali su sanxak-begove hara~lije i ubili trojicu wegovih
najpoverqivijih qudi.19 Maiwani i Pobori stupali su u slu`bu Mle-
taka, kao mornari na wihovim barkama. Platni spisak iz 1626. navodi
Maiwane Vuka Lukinog, \ura Jovi}a, Marka Jakovi}a i \ura Vu~i}eva
i Stefana Ratkova iz Pobora. Wih je naro~ito bilo u ~eti \or|a
Priorsa.20
U leto 1634. godine Budvani su ubili nekog muslimana iz Maina.
Wegovi ro|aci uputili su u Carigrad delegaciju da se àle na Budvane.
Kad su se delegati vratili, Maiwani su se okupili u velikom broju na
~elu sa }ehajom hercegova~kog sanxak-bega i crnogorskog kadije, s name-
rom da napadnu na budvansko podru~je. Do sudara ipak nije do{lo zah-
vaquju}i zauzimawu kotorskog providura i nekih Maiwana da se spor
re{i mirnim putem. Osim ubistva, bilo je izme|u Budvana i Maiwana
sukoba i oko granica. Opet je izabran umirni sud sastavqen samo od
dvojice ~lanova, koji su obeleìli sporna mesta na me|ama. Akt o raz-
grani~ewu izme|u Budvana i Maiwana ozvani~en je u Kotoru 11. decem-
bra 1635. godine. Re{ewe arbitara sastavio je na srpskom jeziku Meh-
med Srbin. Odlu~eno je da se Budvani ne mogu {iriti prema Pakatu i
brdu Dubravici, {to pripada Maiwanima. Od strane Maiwana akt su
potpisali pop Nikola, Luka Radovanovi}, Nikola Kalu|erovi},
Nikola Popov, Luka Stjep~ev i Luka Vuka{inov. Dokumenat su pot-
pisali i neki iz Risna i Herceg-Novog, kao posrednici.21
Neki Maiwani nisu bili zadovoqni sudskim re{ewem. U leto
17 G. Stanojevi}, n. n., 358-59, 364-65.

18 ASV, Rettori ed altre cariche, filza XXIV, Kotor 23. VI 1621.
19 G. Stanojevi}, Prilozi za istoriju Crne Gore i Boke Kotorske u prvoj polovi-
ni XVI vijeka, Istorijski glasnik br.3-4/1956, 56.
20 G. Stanojevi}, Jedan platni spisak iz 1626. godine, IZ br. 2/1967, 373.
21 G. Stanojevi}, Nekoliko dokumenata za istoriju Crne Gore prije po~etka
Kandijskog rata, IZ br. 1/1961, 121-23.
1637. pop Nikola iz Maina krenuo je u Carigrad da se potuì na raz-

grani~ewe sa Budvanima. U isto vreme kotorski providur nabavio je
potvrdu crnogorskog kadije da je spor oko granice likvidiran. Crno-
gorskog kadiju Huseina posetili su knez Niko, Niko Pagan i neki drugi
Maiwani. U ime Budvana kadiju je posetio budvanski guvernadur Ste-
fan Nikoleto uz Simona i druge Budvane. Na kadijinom aktu pomenuto
je osam muslimana; kadija se li~no obratio Mehmed-agi bostanxiji u
Carigradu i obavestio ga je o sporu, uz predlog da Maiwani nemaju pra-
vo na reviziju presude.22
Septembra 1640. Turci su oslobodili vladiku Mardarija. U mana-
stiru Vavedewa Bogorodice u Mainama vladika je (28. septembra) izja-
vio pokornost papi i ispovedio se prema propisima pape Urbana VIII i
Kongregacije za {irewe katoli~anstva. Prilikom hap{ewa Turci su
vladiku te{ko oglobili. Stoga se Mardarije po~etkom oktobra obra-
tio pismom sekretaru Kongregacije, mole}i pomo} za cetiwski manas-
tir. U istom smislu pisao je iz manastira u Mainama misionar Leo-
nardi.23
Sredinom februara 1643. godine u manastiru svete Bogorodice na
rtu kod Budve na~iwen je pismeni sporazum Pa{trovi}a sa Maiwanima
odnosno Braji}ima, i to arbitra`nom presudom; u presudu je stavqena
odredba: ako bi Pa{trovi}i i Be~i}i kupili druge parcele od Braji}a
i Maiwana, bili bi podlo`ni pla}awu wihovog telosa (xizje) Turci-
ma. Na isti na~in Braji}i su morali naknaditi obaveze neispla}ene
protekle godine. Be~i}i i Pa{trovi}i bili su primorani da isplate
Maiwanima i Braji}ima 55 reala zarad ve}eg po{tovawa dobrog mira;
Be~i}i su morali dati dva kumstva Maiwanima i Braji}ima; iz Braji}a
Jovo Dubov imao je obavezu na jedno kumstvo Marku Vu~inu iz Be~i}a.24
Iz 1614 godine postoje podaci Kotoranina Marina Bolice o bro-
jnosti op{tina: Pobora je bilo 130 odraslih mu{karaca od kojih 50
naoruànih, Maiwana 120 sposobnih za oru`je, Braji}a 150, od kojih 60
naoruànih. Poborima je zapovedao Vuko Mili}, Braji}ima Vul,
Pa{trovi}ima \uro Gegovi} (\igovi}).25
II Tri op{tine od Kandijskog rata do kona~nog prikqu~ewa

Mleta~koj Republici (1718)
Kad je nastala zategnutost u mleta~ko-turskim odnosima, po~et-

kom jula 1645. glavari i prvaci Maina zajedno sa drugim crnogorskim
stare{inama potajno su do{li kotorskom providuru Paolu Gradenigu
na razgovor. Tom prilikom su izrazili èqu da se re{e turskog iga i
pre|u pod skute Siworije. To je bio podsticaj Gradenigu da se obrati
22 Isto, 124.
23 J. Radoni}, Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od XVI do XIX veka, Beograd
1950, 146, 148.
24 ASV, Prov. gen. in Dalmazia ed Albania, filza 458; G. Stanojevi}, n. n., 374-5.
25 S. Qubi}, Marina Bolice Kotoranina, Opis Sanxakata skadarskog od godine
1614, Starine JAZUXII, Zagreb 1880, 69.
mitropolitu Mardariju. Vladika je poru~io da nije u stawu da li~no

do|e u Kotor, ali je iskazao nadu da }e Mle~ani pomo}i wegove vernike
u slu~aju potrebe.1
Tada je mainska op{tina imala oko 500 ìteqa. U jesen 1646.
Maine i Pobori su radili na crkvenoj uniji preko misionara \ovani-
ja Paskvalija koji je nametao katoli~ku veru uz zadràvawe isto~nog
obreda.2
Maiwani i pobori pri{li su Mleta~koj Republici u leto 1646.
godine. Maiwani su odràli zbor 12. jula, na kome je donesena odluka o
primawu mleta~ke uprave. Pobori su priznali du`devu vlast malo vre-
mena posle Maiwana. Senat u Veneciji je po~etkom septembra 1647.
posebnim dukalom potvrdio prava i povlastice te prve pograni~ne
katunske op{tine.3 Privilegije su bile nalik onima koje su ranije
uìvali Pa{trovi}i. Kad su i Grbqani dukalom dobili koncesije,
knezovi Maina i Pobora su (1647) izabrali popa Nikolu Gigovi}a,
Ivana Stjep~evi}a i Iliju Andrijinog (u ime Maina), odnosno popa
Nika, Luku Stjep~eva i Ivana Radovanovi}a (u ime Pobora), kao iza-
slanike za Veneciju, koji su Senatu podneli predstavku od 11 ta~aka.4
"Pro{enija" Maiwana i Pobora bila su:
- pravo izbora ~etiri serdara i dvojice vojvoda i drugih pred-
stavnika koji bi imali pravo su|ewa u svim gra|anskim sporovima, s
pravom apelacije u Kotoru, kao drugostepenom i posledwem sudu;
- oslobo|ewe od svih uvoznih i izvoznih carina na svu robu na
podru~ju Mleta~ke Republike;
- oslobo|ewe od vojne obaveze i sluèwa na galijama, jer su na
granici i stalno moraju da se ~uvaju od neprijateqa;
- pravo izbora kancelara koji }e polagati zakletvu pred kotor-
skim providurom i od wega dobiti pe~at; da za ~uvawe granice drè 60
qudi u tri druìne; straàrima na granici treba dodeliti platu;
- dodeqivawe 200 pu{aka i 200 {irokih ma~eva za naoruàwe
naroda;
- dodeqivawe godi{we po 600 spudi soli (po tri mere spud), kao
i ostalim podanicima Republike;
- molba da im se dozvoli da kupe milostiwu za obnovu crkava koje
su te{ko stradale od Turaka;
- molba da im se za guvernadura postavi Petar Bujovi} iz
1 Istorija Crne Gore, kw. III, Titograd 1975, 118.

2 M. Ja~ov, Le missioni cattoliche nei Balcani durante la guerra di Cancia, vol. I, Citta di
Vaticano 1992, 55, 69.
3 G. Stanojevi}, Jugoslovenske zemqe u mleta~ko-turskim ratovima XVI-XVIII
vijeka, Beograd 1970, 206. - O borbama ostalih balkanskih hri{}ana vid.: F. Mare{,
Aufstandversuche der christiljen Vlker in der Turkei in den Jahren 1625-1646, Mittheilungen
des Instituts fr sterreichische Geschichte, B. III, Wien 1882, 246-300.
4 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba Kandijskog rata, Istorijski glasnik br. 1-
2/1953, 23. - O predaji Grbqana, Maiwana i Pobora vid.: G. Cappelletti, Storia della
Repubblica di Venezia, vol. X, 1853, 288; V. Solitro, Documenti storici nell'Istria e la
Dalmazia, Venezia 1844, 303 (u Grbqu pomiwe kapetana Jovana, sinove kapetana
Vujina, Jovanovi}e, Jova Pa{trovi}a, Marka Jordano(vi}a) i Jova Bruskovi}a).
Perasta;
- zahtev da im se odobri mesto gde se sa porodicama i pokretnom
imovinom mogu skloniti u slu~aju turskog napada;
- amnestija za sve pripadnike wihove zajednice koji su, kao sul-
tanovi podanici, na~inili prekr{aj prema mleta~kim dràvqanima.5
Prve sedmice septembra 1647. predstavnici Maina i Pobora poz-
vani su u Senat, gde im je pro~itano re{ewe toga rukovode}eg tela
povodom wihove predstavke:
- Siworija prima Maine i Pobore u podanstvo i dodequje im
povlastice koje su traìli;
- osloba|aju se carina na svu uvoznu i izvoznu robu, kao Pa{tro-
vi}i;
- pla}awe 60 grani~ara ostavqeno je u nadle`nost vanrednog
providura u Kotoru; straàri mogu biti pla}eni samo u ratno doba, i
to samo preko leta kad preti stvarna opasnost;
- pu{ke }e im biti dodeqene u Kotoru, prema potrebama;
- u vezi sa traèwem pomo}i za obnovu crkava, Senat je odgovorio
da Republika nema ni{ta protiv kupqewa priloga;
- data je saglasnost da se u slu~aju turskog napada Maiwani i
Pobori mogu skloniti u mleta~kim utvr|enim mestima;
- na~elno je prihva}ena sudska autonomija, uz uvid vanrednog
providura u Kotoru u sudovawe. Maiwani i Pobori stalno nastaweni u
Kotoru ili nekom drugom mestu Republike ili zaposleni u vojnoj ili
drugoj slu`bi podleù krivi~nom postupku Siworije; isto vaì i za
one koji bi kao pla}eni vojnici ~uvali granicu.
Maiwani i Pobori primili su traèni barjak, a predstavnicima
op{tina i wihovoj posluzi data su odgovaraju}a odela, a trojici dele-
gata jo{ 73 dukata.6
Maja 1647. misionar Kongregacije za propagandu vere hiroton-
isan je u Pe}i i odre|en je za vikarnog episkopa cetiwskog vladike
Mardarija. Vikar je najpre stigao u Maine da poseti vernike. Tamo mu
je vikar Jovan Batut predao pismo koje mu je poslala Kongregacija. U to
vreme (25. maja 1647) Grbaq, Maine, Pobori pa i Crmnica priznali su
vlast Mleta~ke Republike. Wih je tada bilo oko 3.000, a kao zajedni~ki
stare{ina slovio je Vojin Ivanovi} iz Grbqa. Grbaqska ùpa imala je
oko 700 ku}a, a Maine i Pobori tako|e 700 ìteqa.7
Braji}i i neka plemena Crne Gore tako|e su primili mleta~ki
protektorat, koji se u stvari nikad nije ostvario.8 Jula 1647. Vojin
Tujkovi} je dobio zadatak da sa jednim odredom od 400 Grbqana,
Maiwana i Pobora spre~i dolazak skadarskog pa{e u Crnu Goru.9
Po~etkom 1648. godine mitropolit Visarion Borilovi} potvr-
5 G. Stanojevi}, Iz istorije, 381.
6 Isto, 382; Istorija Crne Gore III, 120.
7 M. Ja~ov, n. d., I, 118-9, 122, 123-24.
8 G. Stanojevi}, Jedna pobuna u Boki Kotorskoj 1766, Istorijski glasnik br. 3-
4/1953, 103.
9 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba Kandijskog rata, 24.
dio je predstavku u osam ta~aka koju je crnogorski zbor poslao Mle~a-

nima; ta~ke su predstavqale pro{ireni status Pa{trovi}a, a {to je
trebalo da bude uslov za primawe mleta~kog protektorata.10
U redovima 800 mleta~kih vojnika koji su (10. avgusta 1649) do{-
li bez odobrewa mleta~kih rukovodilaca i saglasnosti Siworije bilo
je i Maiwana i Pobora.11 Svakako obave{ten o tome, skadarski sanxak-
beg je pozvao glavare Grbqana, Maina i Braji}a da u Baru iskaù poko-
rnost sultanu. Godinu dana kasnije stare{ine Maina pozvani su u Ska-
dar, ali i toga puta poziv je ostao bez odziva. Budva je 1649. posluìla
za sklawawe Maiwana i Pobora u mleta~ko-turskom ratu; tu su na{li
zaklon i Pa{trovi}i i Grbqani. Tada je Budvom upravqao titularni
pukovnik Bubi}, rodom iz Maina.12 Godinu docnije skadarska vojska
spremila se da napadne Maine i Grbaq. Sa zbora odrànog na Cetiwu,
kome su prisustvovali i potur~ewaci, vladika se obratio Grbqanima i
Maiwanima pismom da im predo~i opasnost koja im preti.13
Uporedo sa pribliàvawem Mleta~koj Republici i{la je i akci-
ja da Crnogorci prime katoli~ku veru. Prema spisu kapucina Bartolo-
mea iz Verone, iz Maina su prihvatili novu veru pop Nikola (paroh
crkve Sv. Petra), pop Nikola (paroh crkve Uspewa), pop Viktor iz
Pere, jeromonah koji je mogao biti patrijarh ali je iz Pe}i dobegao u
Bogorodi~in manastir, knez Niko Piwatolo, poklisar Luka, kapetan
Marko. Od qudi iz naroda pomenuto je wih 179 (tu je bio i kapetan
Vuko). U Poborima i okolini kao preverenici zabeleèni su: pop
Jovan, paroh Sv. Jovana Hrizostoma, pop Atanasije, paroh crkve Svete
Gospo|e, knez Stefan iz Gorai}a, kapetan Vuko, kapetan Vuksan, kape-
tan Mato, kapetan Vuko Tusi, kapetan Stefan Benci}, zastavnik
\or|e, zastavnik Dajbaba, kapetan Nikola, poru~nik Petar, kapetan
Stefan, kapetan Nikola, vodnik Nikola, zastavnik Vuko, vodnik
Josif, zastavnik Janko, vodnik Frano, kaplar Jovan, kapetan Stani{a
iz Duple, zastavnik Vuksan, zastavnik Jovo, kapetan Marko Krajina,
zastavnik \or|e, zastavnik Andrija, zastavnik Nikola, vodnik Ste-
fan, kapetan Vuko [estan i jedan alfijer neozna~en imenom.14 Zaista
premnogo vojnih stare{ina a malo vojske.
Pop Viktor iz Pe}i u manastiru Bogorodice primio je katoli-
~anstvo 21. januara 1649; tada je bio starac od 65 godina. To isto je dan
ranije u~inio i pop Nikola Radovani iz Mazi}a, paroh crkve Sv.
Petke, kome je bilo 30 godina. Istoga dana pri{ao je rimskoj crkvi i
pop Nikola \or|evi}, paroh crkve Uspewa, star 40 godina. U Mainama
je primio katoli~anstvo i pop Stefan, paroh crkve Bogorodice iz
Crne Gore, od 30 godina. Iste 1649. godine skadarski biskup traìo je
mesto u Kole|u za ranijeg pravoslavca Stefana Kojovi}a, svoga kle-
rika, ~iji su roditeqi bili gr~kog obreda. Guvernadur Petar Bujovi}
10 Isto, 27.
11 G. Stanojevi}, Jugoslovenske zemqe, 215.
12 N. Vu~kovi}, "Budvanski anali" Krsta Ivanovi}a, IZ br. 4/1965, 624, 635, 641.
13 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba Kandijskog rata, 29, 35.
14 M. Ja~ov, n. d., I, 294-95.
i sudije Maina i Pobora molili su Kongregaciju (12. maja 1649) da im

po{aqe propovednika da wih i wihove kalu|ere obu~i u rimskom i
gr~kom obredu.15
Akcija unija}ewa i prelaèwa u katoli~ku konfesiju nastavqe-
na je i 50-ih godina. Stare{ina Maina koji je ìveo u Budvi traìo je
(12. oktobra 1650) od fra \a~inta, prefekta katoli~ke misije u Alba-
niji, da u Mainama obavqa verske obrede. Vladika Visarion je sug-
erisao Kongregaciji da na mesto barskog nadbiskupa Bionaldija posta-
vi Vi~enca \anelija, misionara u Poborima. Me|utim, maja 1654. srps-
ki iguman Savatije i neki Leontije obavestili su Kongregaciju da
\aneli nikad nije prispeo u Maine, gde je zatim bio odre|en da vr{i
misionarsku du`nost, bave}i se u Kotoru. Na preporuku Vicenca Boli-
ce, Srbi katolici su (juna 1654) poslali pismo Kongregaciji. Niku
Stefanovu u crkvi Sv. Ane u Braji}ima poru~eno je (1659) da zadrì
isto~ni obred, jer je toga obreda cela Crna Gora (sa 72 kneìne).16
Vatikanski i drugi izvori pruàju podatke i o osnovnim uslovi-
ma ìvota Maiwana, Pobora i Braji}a. Juna 1651. skadarski sanxak-beg
do{ao je sa 6.000 boraca pored Budve da bi pot~inio Maine i Grbaq.17
Naredne godine iz straha od ponovnog dolaska Turaka Braji}i, Maine i
Pobori su napustili svoje domove, s namerom da se nasele u Budvi,
Grbqu i drugim sigurnijim mestima; me|utim, kotorski providur ih je
brzo vratio u sela iz kojih su do{li.18 Zbog rata s Osmanlijama u Budvu
su se (maja 1653) povukli svi ìteqi Maina, Pa{trovi}a i @upe; neki
od wih su tom prilikom pre{li na latinski obred.19 Marta 1654. pobe-
gao je pred Turcima vladika sa Cetiwa u Maine.20 Te godine narod je u
Mainama, Poborima i Pa{trovi}ima umirao od gladi; da bi izbjegli
smrtnost, Maiwani su stupali u mleta~ku vojsku.21 U Budvu su se (1656)
doselili stanovnici Maina, Pobora, Pa{trovi}a i Grbqa. Preseqa-
vawa Maiwana i Pobora u Budvu bilo je i u prvoj polovini novembra
1658. Maine su zapustele ve} 1654. godine, kad su neki seqani pre{li u
Budvu ili Kotor; jedva su se u nasequ videle ru{evine wihovih ku}a.
Zaslugom Domenika Bubi}a, u Budvu se (1659) trajno naselilo 60
pravoslavnih porodica iz Braji}a.22 Prema statistici, u Budvi je pri-
do{log sveta iz Maina i Pobora sa starosedeocima bilo 523 stanovni-
ka nesposobna za borbu; qudi pod oru`jem bilo je u Budvi zajedno sa
doseqenicima 162, ne ra~unaju}i pla}enu miliciju.23 Posle izvi|awa
kotorskih strana, turska vojska je krajem 1657. po{la na Cetiwe preko
Braji}a, a zatim je produìla u Skadar. Dve godine posle toga Braji}i
15 Isto, 281-3, 275, 222.

16 Isto, 327, 395-6, 467, 475; II (1992), 55.
17 M. Ja~ov, n. d., II, 358.
19 M. Ja~ov, n. d., I, 456.
20 Isto, 460; Starine JAZU XXV, 192.
21 Istorija Crne Gore III, 136.
22 M. Ja~ov, n. d., I, 582-3, 708-9; II, 165, 92.
23 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba Kandijskog rata, 162.
su, suvi{e izloèni prema neprijatequ, pomi{qali da se presele u

nezdravu Istru.24
[ezdesetih godina XVII veka Braji}i su stradali i od pojedinih
hri{}anskih boraca. Jedan od takvih bio je Stefan Rucovi} zvani
êlentovi} i wegova bra}a sa Crnogorskog primorja. Oni su u Napuqu
prodali vi{e pravoslavnih hri{}ana koje su nahvatali u Braji}ima,
Gluhom Dolu, Spi~u i u drugim susednim mestima; prilikom prodaje
dali su im muslimanska imena, kako se ne bi otkrilo wihovo poreklo.
Godinu dana kasnije u Napuqu su oslobo|ene ropkiwa Stana i wena k}i
An|elija iz Braji}a. Kongregacija za {irewe vere je (1665) izdala
dekret o osloba|awu svih suàwa hri{}anske vere u Napuqu.25
Jedna nesmotrenost cetiwskog vladike Visariona izazvala je
(1666) veliko nezadovoqstvo izbeglih Maiwana u Budvi. Vladika je
do{ao da naplati neki novac od stare{ine Maina Bareka; kad ovaj nije
mogao ili nije hteo da vrati dug, vladika je prokleo i wega i me{tane
u op{tini; Barek je nagovorio svoje seqane da vi{e ne priznaju
crnogorskog mitropolita za svog crkvenog poglavara, nego da pre|u pod
duhovnu upravu Rima; tu se odmah na{ao misionar Andrija Zmajevi},
koji je do{ao u Maine da savetuje glavare da zajedno s narodom priznaju
papu za vrhovnog verskog pastira. Pojedini uticajni qudi nagovarali
su Maiwane da radije prihvate jurisdikciju gr~kog filadelfijskog
arhiepiskopa ~ije je sedi{te bilo u Veneciji. Na sazvanom zboru narod
je izjavio da je voqan da pri|e rimskoj crkvi.26
Godine 1672. do{lo je do sukoba izme|u Maina i Pobora s jedne i
Crnogoraca s druge strane. Te godine oko 600 Crnogoraca i Grbqana
~istilo je solane. Crnogorci su se trudili da nateraju Pobore i Maine
da i oni sudeluju u tom radu, {to su ovi odbili pod izgovorom da su
mleta~ki dràvqani, {to nije bilo ta~no. Sami Mle~ani su im save-
tovali da se vrate u tursko podanstvo. Pred Crnogorcima koji su ih
napali, Maiwani i Pobori su se sklonili u Budvu.27 Sve te{ki radni-
ci! Umesto fizi~kog rada, kao i drugim Crnogorcima, Maiwanima je
vi{e odgovarala pqa~ka na kopnu i moru. Oni su (i marta 1673) robili
dubrova~ku dràvicu i na suvu i na talasima, a uhva}ene qude pro-
davali su kao su`we.28 Sli~nom delatno{}u su se bavili i Braji}i. Juna
1678. trojica wihovih napali su posadu la|ice "Reis Mustafa" Barana;
u napadu je jedan ~lan posade ubijen a dvojica su rawena.29 Januara 1682.
Braji}i su napadnuti od Pa{trovi}a zato {to su Crnogorci preko
24 Istorija Crne Gore III, 137-152.

25 M. Ja~ov, n. d., II, 547-8, 530, 628.
26 J. Radoni}, Rimska kurija, 356-7; M. Ja~ov, n. d., II, 614-15.
27 ASV, Prov. gen. in Dalmazia ed Albania, filza 505, Split 5. VIII 1672. - Archivio distato,
Venezia, Collegio V, Relazioni, busta 57, fol. 32 (Pobori i Maine su samo formalno
pod otomanskom vla{}u, 26. III 1670); Commissiones et relationes venetae, tom VIII,
32, 59; Relationi, busta 67, fol. 9.
28 Historijski arhiv u Dubrovniku, ASMM XVII st., sv. XLIX, No 1869/14, arzuhal poslat
posle àlbe skadarskom sanxak-begu bez efekta.
29 ASV, Prov. estr. a Cattaro, filza 679, VII, c. 8, Kotor 13. I 1681. m. v.
Braji}a napali Pa{trovi}e 1681. godine.

Sa izbijawem Morejskog rata obnovilo se prelaèwe stanovnika
triju op{tina na mleta~ku stranu. Pre otvarawa neprijateqstava
seqewa je (1682) bilo i zbog gladi. Maiwani su, naime, odràli zbor, sa
koga je Luka Kneèvi} uputio pismo mleta~kim vlastima kojim su
traèni novac, kukuruz i dvopek. Knez Pobora je tako|e poslao pis-
menu poruku kotorskom vanrednom providuru, u kojoj je izvestio da
mnogi qudi iz wihove kneìne èle da se raspu po svetu iz qute nevo-
qe zbog mawka hrane.30 Najpre su se (aprila 1684) Maiwani izjasnili za
Siworiju, pa su preko popa Nikole \urovi}a sproveli pismo kotor-
skom providuru, s molbom da im se osnaè ranije povlastice koje su
dobili u Kandijskom ratu. Do kraja maja 1684. Mle~anima su pri{li i
Pobori i Braji}i.31 Cetiwski vladika Rufim odvra}ao je Crnogorce od
Mle~ana, pa je ~ak uspeo da ubedi predstavnike triju op{tina da
isplate godi{wi tribut skadarskom muteselimu.32 To je ~inio i mleta-
~ki funkcioner Zeno, ali ih je u isti mah mamio da pre|u u du`devu
za{titu. Avgusta 1684. obrazovan je mleta~ki odred od 1.200 teritori-
jalaca, u kome je bilo i Maiwana; tri kolone odreda napadale su no}u
hercegova~ka sela i palile ìto po poqima.33 Pa{trovi}i nisu zabo-
ravili da iskoriste neregularnosti ratnog vremena, te su opqa~kali
Maine i Pobore.34 To nije smetalo Maiwanima da zajedno sa Pa{tro-
vi}ima (1686) i Pera{tanima u|u u bokeqske brodice za neutralisawe
pirata Ulciwana.35 Brodi}i sa qudstvom iz Pa{trovi}a i Maina
imali su zadatak da na~ine utisak sile na Ulciwane.36
Andrija Pobor iz Kosijera ubio je (maja 1687) podgori~kog kadi-
ju.37 Podatak o prisustvu Pobora u crnogorskim selima izvan wihove
mati~ne oblasti nije jedini. Kod bra}e Tujkovi}a u Dowim Kokotima
sluìo je neki Pobor iz Spuà, gde ih je u ne{to kasnije vreme bilo
mnogo; kad su Tujkovi}i, pla{e}i se krvne osvete, pobegli u primorje,
Pobori su zahvatili wihovu zemqu.38
30 \. Milovi}, Glad u Boki i susjednim krajevima 1782. godine i wene politi~ke
posqedice, IZ br. 1-2/1956, 135.
31 G. Stanojevi}, Jugoslovenske zemqe, 320-321.
32 J. N. Tomi}, O crnogorskom ustanku u po~etku Morejskog rata, Novi Sad 1903,
12-13. - Kotorski providur Nikola Erico tvrdio je 1692. da su tri op{tine bile
pod mleta~kom vla{}u i pre 1684 (J. Tomi}, Izve{taj kotorskog providura
Nikole Erica, Spomenik SKA LII, Beograd 1914, 81-82. - Maine i Pobori su pono-
vo pri{li Mlecima 1687-99 (Stanojevi}, Jedna pobuna u Boki Kotorskoj 1768.
godine, 104).
33 B. Hrabak, Plemena isto~ne Hercegovine izme|u turskih gospodara i vojni~ki
neaktivnih Mle~ana od 1684. do pada Herceg-Novog 1687. godine, Glasnik
Odjeqewa dru{tvenih nauka CANU XI, Podgorica 1997, 139.
34 Hajduci u Boki Kotorskoj 1648-1718, priredio M. Milo{evi}, Titograd 1988,
285, 322-23; B. Hrabak, Pomorstvo, 117.
35 Hajduci u Boki Kotorskoj, 258-9.
36 S. Musi}, Izve{taji generalnog providura Dalmacije i Albanije o zauze}u
Herceg-Novog 1687. godine, Herceg Novi 1988, 160-62.
37 F. Ongania, Il Montenegro da relazioni dei proveditori veneti (1687-1735), Roma 1896, 1; I.
Ruvarac, Montenegrina, Sr. Karlovci 1898, 78, 79.
38 A. Jovi}evi}, Zeta i Qe{ko Poqe, "Naseqa i poreklo stanovni{tva", kw. 23,
Braji}i i Maine su sr~ano u~estvovali u borbama protiv Turaka.

Iz Braji}a regrutovani su (1688) hajduci u mleta~koj slu`bi.39 Oni su,
zajedno sa Maiwanima i Pa{trovi}ima, davali borce za podr{ku
Ku~ima i Piperima, kad se, posle pobede Ku~a, o~ekivala nova navala
Skadrana.40 Krajem leta 1689. u Kastel Lastvi (dana{wi Petrovac)
obrazovan je odred od 300 qudi razvrstan u tri ~ete od Maiwana,
Pobora, Grbqana i Pa{trovi}a, kojima se pridruìo 61 kowanik iz
Herceg Novog, sa zadatkom da u susedstvu zadrè Turke od pohoda na
Kotor. Providur Duodo je iz Crmnice pre{ao u Braji}e na putu za
Cetiwe, gdje je nastojao da animira vladiku, glavare i narod za borbu
protiv nekrsta.41
Godine 1690. ima vi{e beleàka o Maiwanima i Braji}ima u
op{tinskim kwigama Herceg Novog. Ovima je nare|eno da ne dozvole
ulazak u sela ]ekli}ima. Dvojica Maiwana pozvana su da se jave kotor-
skom providuru. To je, mo`da, bilo u vezi sa delovawem nekih razbojni-
ka iz Maina. Dvojica Maiwana imala su obavezu da poloè od{tetu za
zemqu u Novom. Tada je knez Braji}a bio neki Milo, za ~iju porodicu
Mle~ani su slali dvopek.42
Od Katuwana prvi su digli glavu posle turskog pritiska (1693)
ona plemena i kneìne koji su izbegli da se predaju Turcima; to su bili
i Braji}i, Maine i Pobori.43 Pre toga, decembra 1692, skadarski pa{a
Sulejman Bu{atlija usmerio je svoju vojnu akciju prema Grbqu,
Poborima i Mainama. Braji}i su (1693) zajedno sa crnogorskim ple-
menima (sve do Ozrini}a i Nik{i}a) vodili borbu sa neprijateqem.44
Juna 1694. Maine i Pobori sluìli su kao odbrana Budve.45 Ipak, i te
ratne godine Grbqani i me{tani triju op{tina ostali su nominalno
pod sultanovom vla{}u.46 U opisu Skadarskog sanxaka Marijana Boli-
ce, ali prema prepisu iz 1699. godine, kao mleta~ka zona unesene su tri
op{tine i sva hercegova~ka sela; navedena su i imena knezova: u Mai-
nama Nika Pigoreti}a, kod Braji}a Andrije Vuksanova a kod Pobora
Vu{ka Milovog.47
Prepirka izme|u Braji}a i Pa{trovi}a oko me|a postojala je i
1701. godine, kad su se prvi obratili vladici Danilu za posredovawe.48
Beograd 1926, 162-63.
39 Istorijski arhiv Kotora (u daqem tekstu: IAK), UPM II, 41.
40 Il Montenegro, 48.
41 Isto, 51-2, 32; J. Tomi}, Crna Gora za Morejskog rata, Beograd 1907, 149.
42 Istorijski arhiv Herceg Novog (u daqem tekstu: IAHN), PUMA VI, 476; VII, 126,
478, 563, 665.
43 J. Tomi}, Crna Gora za Morejskog rata, 233.
44 Il Montenegro, 102, 107.
45 J. Tomi}, Crna Gora za Morejskog rata, 264.
47 G. Stanojevi}, Jedan nepoznati rukopis Marijana Bolice o Crnoj Gori,
"Istorijski glasnik", br. 4/1954, 2. - Boli~in original je objavqen: S. Ljubi}, Opis
Sandàkata skadarskog, "Starine JAZU" XII, 169.
48 J. Milovi}, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetiwe
1956, 14-15 (u daqem tekstu: "Zbornik"); isti, Vladika Danilo u svjetlu svojih
dosad nepoznatih pisama, "Istorijski zapisi", br. 4-12/1957, 336.
Ratne 1712. godine me{tani triju op{tina, i pored mleta~ke

agitacije da ne idu sa Crnogorcima, ipak su po{li. Knez Maina je tada
bio Vukota Pavov. U to vreme iz la|e su se iskrcali Ulciwani, wih
500, u nameri da po|u protiv Maina i Grbqa.49 Mar{ Maiwana protiv
Turaka organizovan je jo{ februara 1712, kad su u{li u odred od oko 500
qudi.50 Providur Bu}a javio je (avgusta 1712) da je ruski potpukovnik M.
Miloradovi} sa Grbqanima, Poborima i Maiwanima tih dana dopro do
tvr|ave Trojice (tri kilometra od Kotora).51 Iste godine lokalni
kotorski izvori beleè kao mainskog kneza nekog Luku.52
Posle okr{aja izme|u Crnogoraca i Spuàna (1713), u kome je
ubijeno 27 Spuàna, sazvan je op{ti crnogorski zbor u Braji}ima, kako
bi se opravdali pred bosanskim pa{om; na zboru je sudelovao i vladika.
Posle toga skupa sazvana je generalna skup{tina Crne Gore, koja je
odràna u barakama na Gradcu (prema Podgorici).53 Za vreme pohoda
Numan-pa{e Keprilija na Crnu Goru 1714, ~im je pa{a izbio na Ceti-
we, odmah su se pokorili, pored ostalih, i Braji}i, Maine i Grbaq.54
Pe}ki patrijarh se marta 1715. krio 40 dana u Pa{trovi}ima.
Mle~ani su blokirali Pa{trovi}e da patrijarh ne bi pre{ao u Grbaq
ili u tri op{tine.55 U Mainama je od sredine aprila 1716. boravio
vladika Danilo, kad je do{ao iz Petrograda.56 Posle znatnog odugov-
la~ewa, na intervenciju austrijskog internuncija (1715), Porta je
na~elno pristala da odredi komesara za razgrani~ewe, sagla{avaju}i
se da Grbaq i tri op{tine pripadnu Mleta~koj Republici.57 I u to
vreme postojale su nesuglasice izme|u Maina i Wegu{a, svakako opet
zbog pasi{ta ili pqa~ke; kao arbitri po naredbi Jeronima Bu}e delo-
vali su knez Pobora Niko Andrijin i jo{ trojica iz Pobora.58
Pred ulazak triju op{tina u Mleta~ku Republiku, op{tine Ma-
ine i Pobori zajedno su imali 430 ìteqa, od kojih odraslih mu{kara-
ca 150, èna 107, momaka 112 i devojaka 81. Dok su tu primetno pre-
ovladali mu{karci, u Braji}ima je odnos mu{kih i ènskih stanovni-
ka bio obrnut: qudi zrelog doba bilo je 47, èna 60, mu{ke dece 86 a
ènske 67, u svemu 254.59 Mo`da su mu{ki plemenici nestajali usled
borbi, a u odrasle ène su ra~unate i rano udate devojke.
49 J. Tomi}, Turski pohod na Crnu Goru 1712. godine, "Glas SKA" XCVI, Sarajevo
1920, 13, 28, 34, 165.
50 V. ]orovi}, Odno{aji Crne Gore sa Dubrovnikom od Karlova~kog do
Poàreva~kog mira, "Glas SKA" CLXXXVII, Beograd 1941, 35.
51 S. Miju{kovi}, Doga|aji u Crnoj Gori od 1711-1714, "Istorijski zapisi", br. 1-
4/1955, 177.
52 IAK, UPM XXXII, 47-49; S. Miju{kovi}, Doga|aji, 190.
53 IAK, UPM XXIX, 176 (6. VI 1713); Il Montenegro, 125.
54 J. Tomi}, Pohod Numan-pa{e ]uprili}a na Crnu Goru 1714. godine, "Glas SKA"
CXLVII, Beograd 1932, 89.
55 G. Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, Beograd 1962, 272-3.
56 Istorija Crne Gore III, 269.
57 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba vladike Danila, Cetiwe 1955, 150.
58 IAK, UPM XXXIV, 655-66.
59 Il Montenegro, 142.
Posle uzajamnog otimawa stoke (1713) Spuàni su se poàlili

bosanskom veziru na Crnogorce koji su im u okr{aju ubili 27 qudi. Da
bi se opravdali pred pa{om, Crnogorci su u Braji}ima sazvali op{ti
zbor i doneli odluku da se brane od optu`be, re{ili su da podgori~kim
agama, koji su im obe}ali za{titu, daju godi{wi poklon od 1.000 ceki-
na, dotad su taj tribut davali Spuànima.60
Zavr{ne 1718. godine ra~uni jo{ nisu bili svedeni, pa su Turci
oteli stoku mainskog popa Markovi}a.61 Pri zakqu~ewu mira u Poà-
revcu Osmanlijska Imperija je izgubila Grbaq i tri op{tine u korist
Mletaka.62 Protokol o razgrani~ewu na~iwen je 15. decembra 1718. u
Sutomoru, ali je grani~na linija povu~ena tek 6. oktobra 1721. godine.63
III Tri op{tine tokom XVIII veka pod mleta~kom

upravom (1718-1797)
Ve} prvih godina mleta~kog perioda u Grbqana po~iwe da zamire

ose}awe op{tecrnogorske pripadnosti, a razvija se uskoregionalno, vi-
{e komunalno nego bokeqsko. Kod pripadnika triju op{tina ose}awe
pripadnosti Crnoj Gori bilo je ja~e nego naklonost prema Boki Koto-
rskoj. U Mainama manastir Stawevi}i postao je sedi{te crnogorskog
mitropolita gotovo onoliko koliko i Cetiwe. Jo{ u drugoj polovini
XIX veka te tri op{tine vaìle su u narodu kao "peta crnogorska nahi-
ja".1 Zanimqiv je bio stav tih zajednica na relaciji izme|u Crnogoraca
i Pa{trovi}a. Pa{trovi}i nisu razvili ose}awe pripadnosti Crnoj
Gori, a pripadali su istoj dràvi kao tri op{tine. U ugovor zakqu~en
18. juna uvedena je obaveza da se sve stvari izme|u Cetiwana i Pa{tro-
vi}a pretresu i sa Braji}ima, Mainama i Poborima zbog sporova izme|u
tih naseqa i Pa{trovi}a.2 Neki Maiwani, Pobori i Braji}i bili su u
Budvi (4. maja 1721) na umiru izme|u Krstini}a i Pribilovi}a.3
Pojedinci iz Maina (knez Luka), Pobora (pop Maloga) i Braji}a
bili su du`nici crkve.4 Zanimqivo je da su sve{tenici i knezovi, boqe
60 F. Ongania, Il Montenegro, 125
61 IAK, UPM LI, 448 (18. III 1718).
62 G. Stanojevi}, Mitropolit Vasilije Petrovi} i wegovo doba 1740-1766,
Beograd 1979, 97.
63 G. Stanojevi}, Protokol o razgrani~ewu izme|u Venecije i Osmanskog Carstva
u Boki Kotorskoj i Dalmaciji iz 1721. godine, "Glasnik Cetiwskih muzeja" V
(1972), 7. - Isti autor povla~ewe "linije Morozini" vezuje za 8. jun 1721. (Jugo-
slovenske zemqe).
1 Istorija Crne Gore, kw. III, 278; V. St. Karaxi} Crna Gora i Boka Kotorska,
Beograd 1922, 11. - Vladika Danilo (1719) o pripadnosti triju op{tina: G. Sta-
nojevi}, Mitropolit Vasilije i wegovo doba, 37. - U sporove spadala su i
neizmirena nov~ana dugovawa, na primer, spor poveren re{ewu "dobrih qudi" u
Kotoru 1719. godine "Godi{wak Pomorskog muzeja u Kotoru" (u daqem tekstu:
Godi{wak PMK) XII (1960), 275.
2 ASV, Prov. estr. a Cattaro, filza 679, VII, carta 8.
3 "Zbornik", 45.
4 Isto, 49 (1723).
situirani, imali potrebe za novcem. Ve} 1726. providur Kontarini je

pohvalio mainskog popa \ura Vuka{inovi}a zarad vernosti du`du i
Siworiji.5 Sa okon~awem rata nastale su te{ko}e oko demontirawa
ratnih struktura. Mnoge ~ete podignute u ratnim godinama i mese~ne
plate stare{inama plemenskih i drugih zajednica morale su da otpad-
nu. To nije odgovaralo Braji}ima i nizu crnogorskih plemena (]ekli-
}i, Bjelice, Wegu{i, Zalazi i drugi), ~iji su se glavari sastali krajem
maja 1720. i skicirali su predstavku, koju su dvojica delegata imala da
predstave generalnom providuru Dalmacije.6 Tokom 1727. godine ras-
pravqalo se o uspostavi stawa mira. Vladika je pozvao Braji}e i
Pa{trovi}e na Cetiwe, i to na predlog Cetiwana. Vladika je zatim
pozvao Maiwane, Pobore i Braji}e da hitno do|u u Rije~ku nahiju da bi
se odbranili od zahteva Turaka da im poloè nov~ane da`bine. Odnosi
izme|u Pa{trovi}a i triju op{tina nisu ure|eni ni decembra 1727,
mada se pomiwe neki zbor na Rijeci.7
Dràwe Pa{trovi}a prema malim op{tinama Braji}a i Maina
bilo je i daqe nedefinisano, mada su se nalazili u granicama iste
dràve. Savet Pa{trovi}a je (4. novembra 1728) sugerisao Braji}ima i
Mainama da slu{aju vlast i da veru drè ~vrsto.8 Vladika Danilo jo{
koncem 1727. godine si{ao je u Maine, a Cetiwanima je preneo naloge
kotorskog vanrednog providura. Aprila 1728. Pa{trovi}i su prih-
vatili poziv nemirnih Cetiwana da se sastanu i re{e nepravde sa suse-
dima. Pa{trovi}i su bili naro~ito kivni na Maiwane, kojima nisu
dozvoqavali da i{ta unov~e u Budvi.9 Pomenuti "savet" bio je posled-
wa opomena pred sukob sa Braji}ima i susednim Crnogorcima, maja
1729. U oruànom okr{aju ìvot je izgubio jedan Braji}.10 Pre toga ni
Maiwani nisu mirovali, nego su Wegu{ima oduzeli plen koji se
nalazio me|u wima.11 Kraji{nici Maiwani i Braji}i su mnogo pretr-
peli. U Braji}ima je bio serdar Vuk Stani{i}, gde je uhvatio veru sa
Braji}ima do Petrova dana. Avgusta 1729. vladika Danilo nastojao je da
odlaskom me|u Maiwane i mirne Pobore oja~a wihov stav prema du`du
i wegovim podanicima.12
Prva polovina 30-ih godina nema mnogo zapisa o delovawu pri-
padnika triju op{tina. Pobori su (aprila 1730) obnovili borbu sa
Cetiwanima, jer su im ovi oteli 30 goveda i tri mazge, a ostavili jednog
rawenika.13 Jedan dokumenat novske komune svedo~i da su neki Pa{tro-
vi}i posedovali ve}e parcele zemqe u Mainama; jedan Pa{trovi} je
(1735) prodao nekom Maiwaninu tri komada zemqe za prili~nu svotu od
5 IAHN, PUMA XX, 8. - O li~nostima u Mainama vid.: IAK, UPM VI, 8 (1726), 9,
14; VII, 67.
6 G. Stanojevi}, Crna Gora u doba vladike Danila, 152.
7 "Zbornik", 69, 74, 71 (knez i pop Braji}a bio je Vuko Stani{i}).
8 J. Milovi}, Vladika Danilo u svjetlosti, 344.
9 "Zbornik", 74-5, 80-1.
10 IAK, UPM XLIX, 276 (31. V 1729).
11 "Zbornik", 85 (8. IV 1729).
12 Isto, 86, 94.
13 IAK, UPM XLIX, 346 (17. IV 1730).
2.330 lira.14 Godine 1736. vladika Sava je gradio crkvu Trojice i manas-
tir u Stawevi}ima.15 Iste godine neki kalu|er je prispeo vladici u
Maine, {to je uzbudilo Mle~ane koji su strahovali da se pravoslavni u
Boki ne prikqu~e Crnogorcima u ratu Austrije i Rusije protiv
Otomanskog carstva. U koloni Crnogoraca koja je zaplenila u kraju
prema Nik{i}u 4.000 grla stoke uzelo je u~e{}a 19 Braji}a.16 Vanredni
kotorski providur Markantonio Trevizan uzeo je (jula 1737) taoce od
Grbqana, Maiwana, Pobora i Braji}a.17 Stare sva|e oko pa{waka i
marve nisu ni u uslovima ratnih opasnosti legle. U zoru 2. septembra
1732. Pa{trovi}i su napali Maine, ubili jednog Maiwanina, trojicu
ranili, a mnogu stoku su ugrabili. Zatim je na posredovawe kotorskog
providura do{lo do smirivawa i obostrano je data vera. Prve nedeqe
naredne godine, me|utim, Maiwani su prekr{ili datu re~. Otvoreno je
i pitawe Pa{trovi}a Nikole Gregovi}a i zapovesti u vezi s wim, {to
je u~iweno pred vladikom te crnogorskim i mainskim glavarima.18
Posledwa godina ~etvrte decenije bila je bogata zbivawima.
Stare{ine Rije~ke nahije i posebno pop Andrija \ura{kovi} zamer-
ili su prvacima Pa{trovi}a {to kao velika zajednica uni{tavaju
malu mainsku op{tinu. Kotorski providur trudio se da preko Crnogo-
raca dovede do arbitraè u sporu Maiwana i Pa{trovi}a.19 Maiwani
su imali nera{~i{}ene ra~une i sa Grbqanima; morali su da vrate
ugrabqenu mazgu, a arbitraà je imala da raspravi i druge me|usobice.20
Malobrojni Pobori morali su se braniti od Wegu{a, Ozrini}a i Cuca.
Wegu{i su stalno uznemiravali Pobore, pa su knez Nikola i sudije
ovih pisali vanrednom providuru da od wegu{kih suseda ne mogu ì-
veti i da }e morati da se odsele, ako im Siworija ne pomogne. Osamna-
estoga septembra Pobori su javili da su Wegu{i, Ozrini}i i Cuce u
velikom broju po{li na wihovo naseqe, ali ih je u pohodu omela jaka
ki{a; wihov napad trebalo je stalno o~ekivati, i bez podr{ke Mle~ana
Pobori se ne bi mogli odràti. Posebno su bili radikalni poznati
otima~i Ozrini}i, koji su u posledwoj dekadi avgusta doneli odluku o
napadu, na predlog Jovana Stani{inog, serdareva brata, i popa Vuka.
Neposredan povod neprijateqstva bio je u tome {to su Pobori ubili
neke Wegu{e u odbrani. Potom su Wegu{i pripremili zasede Pobo-
rima, no ovi su to na vreme zapazili i ~uvali su se. Decembra 1739.
Wegu{i su ubili Savi}a Radova, {to je bila osveta za smrt sina Jova
Stani{inog. Posle toga je vanredni kotorski providur obznanio da se
14 IAHN, PUMA CXIII, 35-36.
15 B. Mihailovi}, Cetiwski qetopis kao istorijski izvor, "Istorijski zapisi",
br. 4/1963, 615.
16 G. Stanojevi}, Crna Gora i brdska plemena u vrijeme austrijsko-ruskog rata pro-
tiv Turaka (1735-1739), "Istorijski zapisi", br. 3-4/1963, 382.
17 J. Tomi}, Podaci o sukobima i mirewu Bokeqa, Crnogoraca i turskih podanika
god. 1735-1766, "Spomenik SKA" LXXII, Beograd 1931, 20.
18 IAK, UPM XXXVII, 7 (2. VIII 1737), 28 (8. VI 1738). - Vid.: "Zbornik" 100, 108-9,
113, 118.
19 "Zbornik", 128; J. Tomi}, Podaci o sukobima, "Spomenik" LXXII, 21, 24.
20 IAK, UPM LVIII, 609 (23. XI 1739).
Poborima ne}e dozvoliti da se nasele u Dalmaciji, a svima ostalim je

naloìo da ne smeju imati nikakvih za|evica sa Crnogorcima, a jo{
mawe s Turcima.21
Dok su sa Maiwanima saose}ali, Crnogorci su prema Poborima
imali neku averziju i animoznost. Pobori su u vezi sa napadom 150
Wegu{a optuìvali samog vladiku kao autora toga nedela. Vladika je
tada boravio u Mainama. Zbog neprestanog uznemiravawa 20 porodica je
traìlo da se odmah presele u Dalmaciju ili Istru. Vanredni providur
Marko Kverini traìo je da se ne udaquju, nego da ostanu na svojoj
zemqi, mada se (1. oktobra) pripremala nova navala. Kotorani su uvi|a-
li da wihova posredni{tva ne mogu da zadrè one koji navaquju, i da bi
odlaskom Pobora Kotorani bili izloèni i u sanitarnom pogledu, ~ak
i da se ne misli na opasnost od Turaka.22 Providur Kverini pismeno je
pozvao serdara Vuka Stani{i}a na razgovor "poradi Poborah", no ovaj
se izgovorio bole{}u. Decembra 1739. serdareva rodbina ubila je
Pobora Marka Kosijera, koji je morao platiti glavom, jer nije imao
novca da otplati krv. To je oneraspoloìlo sirotiwu, no vladika Sava
je smatrao da je to normalno; sam nije intervenisao, nego je pozvao
providura Kverinija da umiri strane u sukobu.23
U petoj deceniji stole}a ponovo su postali aktuelni odnosi
izme|u Pa{trovi}a i malih susednih op{tina, u prvom redu Maina.
Sredinom marta 1740. Maiwani i Pa{trovi}i su zakqu~ili pismeni
ugovor o prekidu neprijateqstava.24 Primirje je trajalo veoma kratko,
jer je 26. oktobra 1740. prire|eno krvoproli}e koje je trajalo do
praznika Sv. Dimitrija. Mleta~ke vlasti su puni mir u vezi s tim
postigle tek februara 1766. godine.25 Vladika Sava se pred kotorskim
providurom svestrano zauzimao za Maiwane. U Mainama je (1740) vla-
dala glad, pa je vladika molio mleta~ke vlasti da plemenike pomognu
hranom. Maine su, ina~e, bili krivi, jer u vezi s otpu{tawem nekog
Pobora iz zatvora nisu do{li da se pokore providuru. Ovaj je, me|utim,
u~inio da Maiwani i Braji}i u~ine izme|u sebe veru. U sporu me|u
wima vladika je otvoreno bio na strani Maina, prikazuju}i Maine kao
prave i verne a Braji}e kao krive, pravdaju}i Maiwane {to nisu pred-
stali providuru (zbog dolaska Braji}a, zbog zime).26 Providur je uputio
poziv Maiwanima (januara 1746) da iza|u na pretres, no oni su to
odbili, mada im je i vladika savetovao da sleduju zapovestima. Maiwani
su zatim do{li vladici da se opravdaju, ali su ostali tvrdokorni.
Jedino su, navodno, dali veru Pa{trovi}ima.27 Maiwani nisu do{li
pred providura (jula 1746) dok im Pa{trovi}i ne vrate plen, koji su za-
21 IAK, UPM LVIII, 161, 434, 432, 589, 43, 609, 440.
22 J. Tomi}, Podaci, "Spomenik" LXXII, 24, 26, 27.
23 "Zbornik", 121, 123.
24 IAK, UPM XXXVIII, 793 (17. III 1740).
25 I. Boì}-B. Pavi}evi}-I. Sindik, Pa{trovske isprave XVI-XVIII vijeka, Ceti-
we 1959, 146, No 203 (1741).
26 "Zbornik", 40, 131, 131-2.
27 Isto, 177, 182, 178, 182-3, 175.
dràli pomo}u providura. Iako malobrojni, Maiwani nisu bili do-

bro}udni. U grupi od 400-500 uglavnom Crnogoraca Maiwani su (1746)
napali Grbqane u samom Kotoru.28 Na podr{ku su, pored vladike, mogli
ra~unati i na mleta~kog kapetana Pavla Mainu.29
Maiwani su imali sporova i sa [kaqarima (iznad Kotora).
Wihovi sudije i glavari bili su u Kotoru radi likvidacije posla sa
[kaqarima, ali ni{ta nisu postigli. Trebalo je re{iti pitawe pa{e
u {umama i sa Budvanima; Maiwani su bili spremni da plate ispa{u po
obi~ajima ili kako bude odredio kotorski vanredni providur, ali nisu
napu{tali teren.30 Maiwani su boqe re{avali stvari sa nesusedima.
Oni su (1748) kupili ìta pred Budvom sa la|a nekih Ulciwana, prema
sporazumu o pla}awu postignutom ranije.31 Jula 1749. pa{trovske sudi-
je pristale su na poravnawe Be~i}a i Maiwana zbog zemqi{ta, kao i da
se sastane izborni sud za mirewe Pa{trovi}a na jednoj i Grbqana i
Maiwana na drugoj strani.32 Maiwani su dali saglasnost za mirewe
avgusta 1748. Me|utim, ostali su nere{eni sporovi Maiwana i Grb-
qana sa Wegu{ima. Vladika Sava je tvrdio da su Grbqani sve zlo u~i-
nili kr{ewem vere; vladika je (februara 1748) nalazio da bi bilo
najboqe da providur i Mainama i Grbqu uputi pa{trovske sudije do
Petrovdana, kad bi se u Budvi pred providurom razre{ile raspre i
uhvatila nova vera. Maiwani su imali obaveza i prema Turcima, koji su
im pozajmili 150 cekina, a Maiwani su odugovla~ili da se razduè, pa
su im Turci do{li u pleme.33
Prema jednoj statistici iz 1748. godine, u Mainama su bile 104
ku}e, 245 mu{karaca od 16 do 60 godina sposobnih da nose oru`je, 250
dece, 284 ène, 60 plebejskih porodica, bez plemi}a, gra|ana, oficira,
mornara i zanatlija. U Poborima zabeleèno je 45 ku}a, 120 mu{kara-
ca od 16 do 60 godina, 100 dece, 150 èna, 40 plebejskih porodica, bez
plemi}a, gra|ana, oficira, mornara i zanatlija. U Braji}ima bila su
62 doma, 142 mu{karca od 16 do 60 godina, 162 dece, 156 èna, 46 plebe-
jskih familija, bez plemi}a, gra|ana, oficira, mornara i zanatlija.34
Stanovni{tvo je bilo pravoslavne veroispovesti; u okolini Kotora,
Budve, u Grbqu, Mainama i Poborima bila su (1748) 943 katolika.35
Zimsko odràvawe i ishrana stoke bila je glavna briga op{ti-
nika i u Braji}ima. Januara 1740. Vuku Popovi}u dozvoqeno je da na
ostrvce Stradioti moè prevesti preko zime marvu, saobrazno uslovi-
ma predvi|enim za takve boravke; zakup trave preuzimali su neki
28 G. Stanojevi}, Sedam }irilskih pisama iz sredine 18. vijeka, "Istorijski
zapisi", br. 2/1981, 105-6.
29 J. Tomi}, Podaci, "Spomenik" LXXII, Savo V. Pribilovi} V. Petrovi}u 3/14. II
1744.
30 IAK, UPM LXXXIII, 247 (16. XI 1748).
31 IAK, UPM LXIX, 538 (26. VI 1748).
32 B. Hrabak, Pomorstvo, 118.
33 "Zbornik", 202, 201.
34 G. Stanojevi}, Nekoliko statisti~kih podataka o Boki Kotorskoj iz sredine
XVII st., "Spomenik SANU" CV, Beograd 1956, 30.
35 G. Stanojevi}, Mitropolit Vasilije, 64.
Kotorani, a podzakup pla}an je dukatima.36 Braji}i su bili pristalice

slobodnog delovawa, bez obaveza i vere. Serdar Vuk Stani{i} ih je
nagovarao da mleta~kim vlastima upute traène taoce, {to su oni
odbili, jer su se plenidbe prire|ivale bez obzira na veru. Podstreka~i
nasiqa bili su Raji~, Plo{ta i Petar Popov sa druìnom; Petru se
stoka nalazila u Kostanici (kraj Budve), u ku}i pukovnika Bubi}a, od
koga su uzimani saveti i nauk. Avgusta 1742. Braji}i su preuzeli plen
Poborima, ali su ga ~obani i Wegu{i oru`jem povratili.37 Uo~i 12.
juna 1746. u Braji}e je si{lo 1.200 Crnogoraca, te su Braji}i u najve}oj
hitwi sa porodicama i blagom pobegli u Pa{trovi}e. Postojala je
opasnost da se Crnogorci ne otisnu i u Maine, pa su im Maiwani posla-
li u susret poja~anu naoruànu patrolu.38
Pobori su lako ubijali Crnogorce koji su ih i daqe pritiskali.
Decembra 1740. usmrtili su petoricu a vi{e su ranili, mada su ih
crnogorske stare{ine ranije branili od Turaka i Crnogoraca. Naro-
~ito su siloviti bili Pribilovi}i, koji su (juna 1741) do{li u sukob
sa igumanom iz Grbqa. Grbqani su optuìli Jovu iz iste porodice da je
na Poqu Mr~evu, pod manastirom, posekao crkvenu tovarnu ìvotiwu.
Optu`bu su prihvatili i iguman Stefan, guvernadur Niko, pa i vladi-
ka Sava. Mnogi Pribilovi}i su morali da se spasavaju beàwem u
Pa{trovi}e, a ku}e i imawa su im bili uni{teni. Po~inilac zlo~ina
bio je, me|utim, neki Niko Pe{ov iz Kubasa, koji se kao takav sam pri-
javio vladici (1745). Ve} je re~eno o otima~ini Pobora i Braji}a (26.
avgusta 1742) cetiwskih goveda.39 Kao velika i pritisnuta sirotiwa,
Pobori su se snalazili otima~inama, lako pu{taju}i krv.
Iz pedesetih godina XVIII veka ima dosta dokumenata, najpre o
Braji}ima, koji su u zajednici triju op{tina bili najvi{e skloni oti-
ma~inama i neredima. Krajem leta 1752. oni su opqa~kali novac i robu
Azem-bega, {to je, prema nare|ewu pa{e iz Podgorice, sprovodio \uro
Krestjan, ruski podanik.40 Godine 1753. ruski agenti sa dva broda su
organizovali preseqavawa Crnogoraca, uz koje su se na{li i neki
Braji}i i Pobori; sa serdarom Stankom Popovim oti{la je stotina
Wegu{a i Crmni~ana, a od Braji}a i Pobora samo po jedan, i to od onih
koji su u~ili u manastiru; jedan crnogorski glavar je uspeo da odvrati
narod od putovawa, i to 400 zemqaka.41 Te godine tri op{tine su zba-
cile mleta~ku vlast, a krajem 1754. Vasilije Petrovi} se trudio da
pridobije sve pravoslavce Boke.42
Usred leta 1755. mno{tvo Braji}a zapalo je u zasedu oko Budve da
se osvete stanovnicima grada zbog slu~aja koji je nastao sa nekim
Braji}em i jednim budvanskim vojnikom; peripetije su pove}ane oduzi-
36 IAK, UPM LVIII, 489 (12. I 1740).

37 "Zbornik", 137, 149, 149-50.
38 IAK, UPM LXVIII, 151 (12. VI 1746).
39 "Zbornik", 134-5, 138, 179, 149, 149-50.
40 IAK, UPM LXXIII, 919 (15. IX 1752).
41 IAK, UPM LXXIX, 664.
mawem oru`ja Budvaninu Dominku Mikuli, koji je po{ao da obi|e

vinograd, zatim hap{ewem Braji}a Ra{i}a koji se zadesio u Budvi i
poku{ajem oduzimawa maweg broja stoke koja je pasla po varo{kim
utrinama, spre~avawem Budvana da sa ~esme izvan grada uzimaju vodu i
da odlaze u poqa. Prilikom jednog izlaska iz Budve zbog vode do{lo je
do prepucavawa.43 Septembra 1756. nastalo je pra{tawe pu{aka izme|u
Braji}a i Maiwana, i to {to je samo dve sedmice ranije na grbaqskom
zemqi{tu postignut mir triju op{tina.44 Mle~ani su se i maja 1756.
trudili da otklawaju nesuglasice izme|u Pa{trovi}a, Crnogoraca, te
Braji}a i Maina odnosno Pobora. U tome je traèna i moralna pomo}
vladike Save. Pomenute godine zakqu~eno je primirje do Mitrovdana.45
Maine sa svojim manastirom bili su ne samo najbrojniji nego i
najbliì vladikama. U Stawevi}ima radile su neke abaxije i terzije
koji su izbegli sa turske teritorije i punu godinu obavqali svoj zanat
u manastiru.46 Godine 1752. postignut je sporazum izme|u Maina, Grbqa
i Pa{trovi}a.47 Septembra 1754, po povratku iz Rusije, Vasilije
Petrovi} se iskrcao u Budvi i produìo do Stawevi}a. Zahvaquju}i
Vasiliju, Stawevi}i su postali rasadnik ruskog uticaja. Od ostatka
donesenog novca Vasilije je isplatio manastirske dugove, podigao novu
crkvu u Mainama i kupio ne{to zemqe na mleta~kom podru~ju.48 Sa svih
strana Crne Gore qudi su silazili u Stawevi}e, kao u mesto hodo-
~a{}a.49 Jula 1755. u Mainama se bavio vanredni kotorski providur
\ustin Boldu.50 U Mainama Vasilije je primio nadintendanta Bubi}a,
koji je dvared bio gost vladici u Mainama.51 Crkva posve}ena Vavedewu
(1621) ubeleèna je u mleta~ki popis sredinom XVIII veka.52 Vasilije je
od ruskog dvora traìo nov~anu supsidiju za izdràvawe vojske i za
osnivawe malih slovenskih {kola u Mainama, na Cetiwu i u Medunu.53
U jesen 1756. Turci su poharali Maine kao crkveni centar.54 Vladika
Vasilije je vodio borbu sa Teodosijem Mrkojevi}em i wegovim
43 IAK, UPM LXXXI, 177 (6. VIII 1755).

44 IAK, UPM LXXIX, 1 (16. IX 1756); LXXX, 453-4 (20. III 1756).
45 IAK, UPM LIV, 14 (5. V 1758).
46 "Zbornik", 181, 216.
47 Istorija Crne Gore, kw. III, 313.
48 J.Tomi}, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} po povratku iz Rusije
(1754-1756), "Glas SKA" LXXXVIII, 67-73; D. Vuksan, Istorijska gra|a,
"Zapisi", kw. XIX, 103.
49 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 68. - O podizawu nove crkve u Mainama vid.:
"Zbornik", 243-44.
50 "Zbornik", 243.
51 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije i misija pukovnika Pu~kova u Crnoj Gori 1759.
godine, "Glas SKA" XCIV, Beograd 1914, 67.
52 B. Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda,
Beograd 1950, 39; O. Zirojevi}, Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke patri-
jar{ije do 1683. godine, Beograd 1984, 61.
53 D. Vuksan, Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i crnogorskih
glavara 1752-1759. godine, "Spomenik SKA" LXXXVIII, Beograd 1938, 23-5;
Istorija Crne Gore III, 64.
54 "Zbornik", 263.
ro|acima iz Maina; ucenio je Teodosijevu glavu sa sto dukata i traìo

od Maiwana da sru{e wegovu ku}u i da wegovoj bra}i zaplene stoku.55
Vasilije se drào Maina i 1759. godine, verovatno {to novac iz Rusije
nije stigao na vreme.56 U mainskoj crkvi pro~itana je gramota glavari-
ma i primqena je wihova zakletva, a pukovnik Pu~kov je vladici Savi
predao ruski novac.57 Maine su u to doba uop{te bile mesto za ubla-
àvawe sukoba na Cetiwu.58 Vasilije je (septembra 1759) i daqe ìveo
u mainskom manastiru, imaju}i u Maine, Pobore i Braji}e vi{e pove-
rewa nego u svoje Crnogorce. Tek koncem godine oti{ao je u Crnu Goru
sa Pu~kovim.59 Vasilije je lepo obdario novcem ìteqe triju op{tina:
porodice u Mainama dobile su po 20, u Poborima i Braji}ima po 12
lira.60
Odmah posle krize 1756. godine, Maiwani su se opet na{li u
sukobu sa [kaqarima. Sudije i stare{ine op{tine pisali su vanred-
nom providuru da su bili dali veru [kaqarima zbog nekog sudara, no
[kaqari su im upravo tada (po~etkom leta 1757) otpisali da su odus-
tali od date vere. Novi povod neprijateqstvu nastao je stoga {to je,
izgleda, Krsti} Vukov uzeo kowa Luki Jakovi}u, no on je to osporio,
tvrde}i da su prestup po~inili Pa{trovi}i.61 Sudije i op{tinski
~asnici Maina izjavili su kotorskom providuru da }e mu zbog spora sa
[kaqarima predstati, a da zbog prolaska Crnogoraca o~ekuju da prime
olovo i dvopek.62 Maiwani su bili u zavadi i s agresivnim Pa{tro-
vi}ima. I jedni i drugi su samo ~ekali kad }e iste}i rok zadatoj veri,
pa da se posle (u prole}e 1758) svete jedni drugima.63 Pa{trovi}i su
sredinom XVIII veka pokazali ve}u agresivnost, pa su Maiwani i
Braji}i istavili straè na me|ama ne samo zarad zaraze, nego da spre~e
upade; straè su imale pravo na dvopek. Pa{trovi}i su i dawu i no}u
uznemiravali Maiwane, tako da se sudije iz Maina nisu mogli pred-
staviti (1762) vanrednom providuru, nego su u Kotor poslali jednog
sudiju i kancelara da prime plate za Maiwane i Braji}e. U odnose sa
Pa{trovi}ima spadali su i dugovi za preuzetu hranu, {to Maiwani
nisu namirivali.64 Marva Maiwana je bespravno pasla u budvanskom
ataru. Stoga je po naredbi pukovnika Dominka Bubi}a, kapetan Fran-
~esko Perini uhapsio Mihata Aleksi}a iz sela Podostroga (Maine)
usled nastale {tete; na àlbu mainske op{tine, generalni providur iz
Zadra naloìo je da se postigne nagodba ve} i zbog nereda koji su
55 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, "Glas SKA" XCIV, 58-60.
57 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 47.
59 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 38, 41.
60 Isto, 60 (novembar 1759).
61 IAK, UPM LXXIX, 483 (8. VII 1757).
62 IAK, UPM LXXIII, 342.
63 IAK, UPM LVII, 88 (18. I 1757. m. v.).
64 J. Milovi}, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore, Cetiwe 1956, 108, 109-
10, 118, 119, 128, 177, 217; B. Hrabak, Pomorstvo, gusarstvo i bogo{tovqe u
Pa{trovi}ima (XV-XVIII vek), Istorijski zapisi br. 4/1995.
izbili.65 Kapetan Maina i Pobora je (posledwe nadeqe aprila) javio

Kotoru da su op{tinici napustili poqa i da su se sa Budvanima nago-
dili da pla}aju travarinu, prema obi~aju kraja, za pa{u u planini koja
je pripadala Budvi; Maiwani su naveli da je u Budvi wihov neprijateq
Zaneto Antonioni, koji je izbio Maiwanku, udatu za Domenika Pale-
ologa.66
U nizu akcija sve tri op{tine su nastupale zajedno. Me|u sobom
su bili dosta solidarni u suzbijawu nasrtqivih Crnogoraca, posebno u
obezbe|ewu zimske hrane za stoku. Prve nedeqe decembra 1756. glavari
Maina, Pobora i Braji}a do{li su u Budvu da traè pomo} u qudstvu i
municiji zarad spre~avawa Crnogoraca da se uvuku u grani~ni pojas
pro{irene mleta~ke dràve. Naime, velik broj Crnogoraca sa stadima
slegao se u Maine. Broj ovaca i koza je neprestano rastao, jer je marva
dogowena iz delova Crne Gore. Op{tinici su se najpre obratili vladi-
ci Savi, ali ga nisu zatekli u Stawevi}ima ni na Cetiwu. Tih dana su
i Turci prodirali u Crnu Goru. "Starci" Maina i Pobora pisali su
vanrednom providuru da turska vojska preti wihovim selima, u kojima
se nalaze dva manastira cetiwskog crkvenog poglavara. Crnogorci su
pre dolaska u Maine poslali glasnika, pozivaju}i op{tinike da im se
pridruè u otporu protiv najezde nekrsta; odgovor ovih bio je da to ne
mogu ~initi bez dozvole providurove. Uznemiravawe turske ordije nije
nestalo, ali su Maiwani prisustvo i {tete Crnogoraca te{ko podno-
sili. Ponovo su molili mleta~ke rukovodioce da im po{aqu poja~awa
u qudstvu, kako bi branili dràvne me|e; molili su i da se naloì bud-
vanskom podesti da dozvoli da u Budvu sklone svoje porodice.67
Sve tri op{tine zauzele su isti stav prema budvanskom nadin-
tendantu Dominku Bubi}u. U predstavci (1754) najpre su istakli svoje
zasluge za mleta~ku stvar te svoja pregala{tva i stradawa u teku}em
Kandijskom ratu; Bubi} im je obe}ao nagradu, ali ih je prevario, jer re~
nije ispunio, nego je nastalo ugroàvawe wihovih povlastica; nagla-
sili su da je Bubi} na wihovom zajedni~kom zboru bio priznat za navod-
nog guvernadura tek po{to je sve~ano obe}ao da }e se u Veneciji zalo-
ìti za odràvawe wihovih privilegija i za isplatu obe}anih a zaos-
talih plata; Bubi} je, me|utim, pred Senatom istupio kao wihov pro-
tivnik.68 Na posredovawe vladike Save, predstavnici triju komuna su
(prvih dana avgusta 1755) u svojoj novoj predstavci vanrednom kotor-
skom providuru izjavili da su zgre{ili kad su protestovali protiv
mleta~ke uprave u pitawu spora sa Bubi}em radi sledovawa dvopeka i
plata; priznali su da su poseli Bubi}evo imawe (ku}e, ba{tu, vino-
grad), i to iz zablude {to su mislili da je tu sme{teno pecivo koje je
trebalo da im pripadne. Novu predstavku potpisao je i vladika Sava.69
65 IAK, UPM XXXVII, 88 (1. II 1757. m. v.) - Naziv naseqa je svakako nastao nase-
qavawem ìvqa ispod Ostroga.
66 IAK, UPM LXXXIII, 304 (27. IV 1758).
67 IAK, UPM LXXVII, 161 (8. XII 1756), 792. - Juna pomenute godine wegu{ka
mom~ad je u Tivtu na~inila pokor bez znawa starijih ("Zbornik", 256-7).
68 IAK, UPM LXXIV, 935.
Avgusta 1755. doneta je odluka o ukidawu sanitarnog kordona za

Maiwane, Grbqane i Crnogorce. Tada se u Mainama bavio Vasilije
Petrovi}, gde je o~ekivao posetu vanrednog providura.70 Neposredno
pre turskog upada u Crnu Goru vladika Vasilije je pozvao glavare triju
sela da do|u na Cetiwe, daju}i im velika obe}awa, svakako da bi i oni
stupili u borbu s Turcima.71 Pobori su tih nedeqa bili mawe odbojni
prema Crnogorcima, jer su neki od wih oplenili Turke u Crnoj Gori.
\ukan Zec, na primer, u dru{tvu svoje crnogorske tazbine (po~etkom
jeseni 1755), opqa~kao je neki turski karavan; iz toga susretawa \ukan
je doterao ku}i samo jednu kobilu sa teretom voska i koà.72
Pripadnici triju op{tina bili su ukqu~eni u obnovqenu akciju
seobe Crnogoraca u Rusiju. U prole}e 1756. vladika Vasilije se javio
ruskom ambasadoru u Be~u s molbom da u Crnu Goru uputi majora Ste-
fana Petrovi}a ([arovi}a) s potrebnim novcem da odvede jedan puk
Crnogoraca u Rusiju. [arovi}ev zamenik Lazar \uri}-Kneèvi}
(rodom iz Maina) oktobra 1756. preko Dubrovnika i zaobilaznim putem
stigao je na Cetiwe. U Mainama se nalazilo zborno mesto onih koji su
odlazili u veliku slovensku zemqu. Glavari su se (1757) odazvali
[arovi}evu pozivu, i posle duèg savetovawa vratili su se u plemena
da upute plemenike i op{tinike u Maine. Dok su stare{ine agitovale
za seobu, u Stawevi}ima je odràn tajni sastanak, kome su prisustvo-
vali [arovi}, sinovac guvernadura Stanka, nekoliko glavara i 45
kalu|era. Zakazanog dana u Mainama sakupilo se 600 qudi. Pripadnici
triju op{tina spre~eni su protivagitacijom Andrije \ura{kovi}a,
Pera Jovova i drugih koji su u Budvi primili novac za put.73
Po~etkom septembra 1756. sazvan je zbor na Cetiwu, kako bi se
zauzeo stav prema Osmanlijama. Skupu je prisustvovalo 200 qudi, me|u
kojima i Maiwani, Braji}i i Pobori.74 Pre toga, na zakazani zbor na
Cetiwu 1755. do{li su jedino glavari Braji}a, Maina i Pobora, no taj
neuspeh nije obeshrabrio Vasilija Petrovi}a.75
Sutradan po dolasku u Maine (septembra 1759) mitropolita Va-
silija pri{li su mu Maiwani, Pobori i Braji}i, koji su ga otpratili
do morske obale.76 Novembra 1759. sazvan je na Cetiwu zbor cele Crne
Gore, Zete i Qe{wana da se zakqu~i vera sa svim susedima pre dolaska
generalnog providura Dalmacije u Kotor. Potom je o sv. Nikoli odr-
àn novi skup na Cetiwu, da se kazni smr}u i konfiskacijom imovine
Stanoje Musulin iz Baica. Sastanak crnogorskih glavara sa general-
nim providurom iz Zadra planiran je u Braji}ima.77 Na tim skupovima
69 IAK, UPM LXXVIII, 10 (10. VIII 1755).
70 IAK, UPM LXXVIII, 28 (20. VIII 1755), 393 (10. VII 1755).
71 IAK, UPM LXXX, 524-56 (10. XI 1756).
72 IAK, UPM LXXVIII, 351 (5. X 1755).
73 "Zbornik", 265-6; G. Stanojevi}, Mitropolit Vasilije, 144, 148, 149.
74 IAK, UPM LXXX, 8. IX 1756; J. Tomi}, Turski napad na Crnu Goru 1756. godine,
"Glas SKA" XCII, Beograd 1913, 274.
75 J. Tomi}, Turski napad, "Glas SKA" XCII, 274.
76 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 33.
77 IAK, UPM LXXXII, 462 (novembar 1759).
solidarno su se pojavili predstavnici triju op{tina.

Za vreme svojih boravaka u Mainama 1758-59. Vasilije Petrovi}
je smatrao Maiwane, Braji}e i Pobore pripadnicima Crne Gore, obe-
}avaju}i im za{titu i povlastice Rusije. Vladika je ~ak nagovarao da
predstavnici triju op{tina potpi{u izjavu da su sastavni deo Crne
Gore.78 Fran~esko Foskari, vanredni mleta~ki poklisar na Porti,
izvestio je (septembra 1759) vanrednog kotorskog providura da je prim-
io izve{taj o dràwu vladike Vasilija i li~nosti Moskovita. Pome-
nute strane radile su u Carigradu da bi navedena tri sela i Grbaq bili
pripojeni Crnoj Gori, {to bi moglo da izazove pizmu Porte na Mle-
~ane; Foskari je drào da treba suzbiti glasine o akciji, pri ~emu bi
se Siworija mogla posluìti pritiskom u pismu vladici Savi koje bi
uputio budvanski nadintendant.79
U sedmoj deceniji stole}a akcije su zabeleène samo nekih godi-
na, mada su one 1768. bile vrlo intenzivne. U Mainama je mitropolit
Vasilije delio novac koji je doneo pukovnik Pu~kov mleta~kim podani-
cima, jer je smatrao da pripadaju Crnoj Gori; glavari triju op{tina
mogli su prema zaslugama pored novca porodicama dobiti jo{ do {est
cekina. Sredinom februara 1760. nadintendant Bubi} je po tre}i put
posetio Maine; mitropolit ga je uverio da èli da ìvi kao veran
du`dev podanik, saop{tavaju}i to kao veliku tajnu. Nepoverewe Mle-
~ana prema Vasiliju bilo je toliko da kad je Bubi} po{ao u Skadar
(1760) slu`beno je rekao mutesarifu sve {to je znao o Vasilijevom
radu.80 Braji}i su 1763. zaplenili stoku pa{trovi}kog manastira Pras-
kvice i crkve Sv. Nikole, ubiv{i jednog crkvenog ~obanina. Vladike
Sava i Vasilije upozorili su kotorskog providura na posledice koje iz
toga mogu proiste}i. Naime, crnogorske op{tine ustale su da razore i
spale Braji}e, koji su poharali crkvu, mada su se zakleli da }e ~uvati
wenu imovinu.81 Raji~ Stojanov @muro bio je glavni krivac braji}kih
nedela. Vladika Vasilije je (septembra 1764) garantovao da Raji~ i
ostali Braji}i ìve prema hri{}anskim na~elima i da su verni du`du.
Zatim je traìo milost za Raji~a i molio da se on wemu izru~i. Kad te
molbe nisu prihva}ene, vladika Sava je pisao nadintendantu St. Stije-
povi}u da su Raji~ i Plo{ta ubili pred Budvom mleta~kog oficira, i
da su se ostali Braji}i desolidarisali sa tim zlo~incima; Raji~ je ubio
i sina Luke Stojanovi}a koji je u Zadru bio taoc a Plo{ta je usmrtio
ro|enog brata.82 Vladika Sava je (marta 1764) molio vanrednog providu-
ra da pomogne hranom Pobore koji su umirali od gladi, kao {to je nad-
intendant Bubi} obe}ao Marku \. Zecu miqar ìta; oni koji preìve
glad neka plate dobijeno ìto.83
U to vreme vladika Vasilije je boravio u Mainama kao smiren
78 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 9-10, 30, 36.
79 IAK, UPM LXXXIV, 1089 (20. IX 1759).
80 J. Tomi}, Mitropolit Vasilije, 60, 69.
81 "Zbornik", 281-2.
82 Isto, 283, 290, 323-34 (26. IV 1761).
83 Isto, 285, 286; IAK, UPM XCI, 498 (28. III 1764).
monah, utonuo u molitve, u sivilu manastirskog ìvota.84 Mainski ma-

nastir ve} je tada raspolagao sa dosta kwiga svetovnog sadràja, {to je
mogao da ustanovi Dositej Obradovi} prilikom posete manastiru.85
Vladika Vasilije je umro u Petrogradu 21. marta 1766. Jedan kalu|er
~uvao je wegovo blago. Pri~alo se da je u jednoj {kriwi bilo 10.000 cek-
ina, 20 ruskih zlatnih medaqa i drugih stvari od vrednosti.86 Glavari
Wegu{a su 6/17. juna 1767, uputili pismo zboru Maina, Pobora i Bra-
ji}a; stare{ine triju op{tina su to pismo dostavili kotorskom provi-
duru, izjavquju}i da ne}e po}i na predloèni sastanak niti primiti
novog vladiku. Uskoro po zavladi~ewu, Arsenije je èleo da poseti tri
op{tine, ali zbor ovih je re{io da mu ne dozvoli dolazak.87
[}epan Mali je zapo~eo svoju akciju izazivaju}i pobunu pomenu-
ta tri sela. Sredinom marta 1768. bosanski vezir je poslao poziv vladi-
ci Savi i crnogorskim glavarima da proteraju uqeza. Pismo puno pret-
wi i laskawa pro~itano je na zboru u Mainama. Na skupu je odlu~eno da
se isplati hara~ i daju taoci, a bosanskom valiji i skadarskom pa{i je
poslato pismo. Dok se [}epan bavio u Wegu{ima, u Mainama je odràn
veliki zbor sva tri sela povodom no{ewa krsta. Crkvena povorka je
i{la od mesta do mesta, a sve{tenici su blagosiqali poqa i livade. U
povorci je u~estvovao i patrijarh, ja{u}i u purpurnom odelu, {to rani-
je nikad nije ~inio ni mitropolit. Maiwani, Pobori i Braji}i su prvi
podràli [}epana Malog. îm je ovaj u Crnoj Gori razvikan za cara,
pripadnici triju op{tina su mu otvoreno pri{li i pokrenuli su Grb-
qane i Pa{trovi}e. [}epan je u Stawevi}ima (4/15. maja 1768) posta-
vio Marka Tanovi}a za serdara, sa svima pravima koja imaju i crnogors-
ki serdari.88 Izgleda da je u vezi s dràwem op{tina prema [}epanu
vladika Sava (avgusta 1768) pisao generalnom providuru, navode}i da je
zbog du`da odleào tri meseca u tamnici, pa je smatrao da je zasluìo
da mu na pismo nadintendant odgovori; to se nije desilo, te se vladika
jadao, nastoje}i da opravda Maine, Pobore i Braji}e.89
Mle~ani su uspeli da brzo ugu{e pobunu. Oni su naredili da svi
Maiwani preko 14 godina u manastiru poloè zakletvu vernosti du`du.
Potom se pristupilo oìvotvorewu programa koji je predvi|ao da se
razore domovi Marka Tanovi}a i wegovog strica, Marka Kneèvi}a i
Teodosija Mrkojevi}a; u Braji}ima pod udar represalija pale su ku}e
kneza Nikole i jo{ dvojice, a u Poborima domovi trojice seqaka iz
bratstva Zec.90 Kaznenim merama po{lo je za rukom generalnom provi-
duru Dalmacije da lokalizuje [}epanov uspeh na samo tri op{tine. U

85 M. Kosti}, Dositej Obradovi} u istorijskoj perspektivi XVIII i XIX veka,
Beograd 1952, 65.
86 G. Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, Beograd 1962, 121.
87 G. Stanojevi}, [}epan Mali, Beograd 1957, 9, 10.
88 Isto, 54, 25, 45, 91. - Stav triju op{tina prema [}epanu Malom: V. Vinaver, Crna
Gora, Skadar i Dubrovnik krajem XVIII veka, "Istorijski zapisi" br. 1-2/1956, 48.
89 "Zbornik", 318.
90 G. Stanojevi}, Jedna pobuna, "Istorijski glasnik" br. 3-4/1953, 109.
isto vreme (jula 1768) Siworija je uvela u dejstvo znatan broj ~eta, kako
bi primorala Maiwane, Pobore i Braji}e na pokornost. U tim okol-
nostima Maiwani i Pobori su (avgusta 1768) napali Pa{trovi}e. Za-
tim su (12. septembra) poru~ili generalnom providuru da otkako je
do{ao [}epan Mali nisu odlu~ivali oni nego je ispadalo kako je htela
Crna Gora. Ta izjava lojalnosti nije uticala na Siworiju da ne proli-
je krv nemirnih sto~ara.91
Drugoga oktobra mleta~ke ~ete su zapalile manastir u Stawevi-
}ima. Sutradan su tri ~ete posele brdo Dubravac, a zatim su potpuno
osvojile Pobore. Nisu nai{le na otpor, jer se upla{en svet razbeào.
Ne{to oruànog suprotstavqawa bilo je u Braji}ima, ~ije su selo
mleta~ki vojnici zauzeli tek 7. oktobra, hapse}i 21 ~oveka. Za najteè
zlo~ine okrivqeno je pet Maiwana, {est Braji}a i dvojica iz Pobora.
Od ovih su samo ~etvorica osu|ena na smrt, a wihovi le{evi su javno
izneseni. Potom su od uhap{enih zadràni kao taoci 16 iz Maina, 13 iz
Braji}a i dvojicu iz Pobora, dok je 40 li{enih slobode pu{teno
ku}ama.92 Mle~ani su èleli da se osiguraju od budu}ih nemira. General
Vircburg predloìo je mere za podizawe utvr|ewa u Stawevi}ima,
Braji}ima, Lap~i}ima i Krstacu; po wegovom planu, manastir u Stawe-
vi}ima trebalo je da se sru{i. Vlasti u Kotoru nisu prihvatile gene-
ralov predlog, jer bi, primerice, ru{ewe manastira izazvalo revolt
sveg pravoslavnog stanovni{tva; one su samo teìle da spre~e Crno-
gorce da se ponovo ugnezde u Stawevi}ima.93
Te{ke kvrge politi~kih uslova ìvota nisu odlu~ile nemirne
br|ane da se odreknu stoletnih navika pqa~ke i ~arkawa sa susedima.
Maiwanima su ostali obra~uni sa Pa{trovi}ima. Oni su ubili druga
Krsti}u Babi}u, a nekoliko drugih su ranili. Vanredni kotorski pro-
vidur je zabranio Pa{trovi}ima da se svete Maiwanima s tim u vezi.
Krsti} Babi} je sa drugovima koji su raweni jo{ 1762. godine udario na
Maiwane i tom prilikom su poginula dva Maiwanina.94 Jula 1765.
zakazana je arbitraà za sve sporove izme|u Pa{trovi}a i Maiwana
odnosno Pobora; Pa{trovi}i se, me|utim, nisu pojavili na ro~i{tu,
izbegavaju}i sudovawe. Pukovnik Bubi} u Budvi ustanovio je da }e
Pa{trovi}i, nenasiti u novcu, mnogo ko~iti mir i uskla|eno dràwe
prema susednim op{tinama. Sedmoga jula 1765. oni su ponovo pogazili
veru datu Maiwanima.95 Odmah zatim turska vojska iz Podgorice i
Mrkojevi}a usmerila se na Pa{trovi}e i Budvu, ali i na Maine, Pobo-
re i Grbaq, i to zbog otima~ine jednog brodi}a sa p{enicom.96
Po~etkom leta 1766. vi{e vojnih begunaca iz Budve sklonilo se u
Bogorodi~inom manastiru u Mainama, znaju}i da su Budva i Maine u
91 G. Stanojevi}, Jedan prilog o [}epanu Malom, "Istorijski zapisi", br. 1-2/1958,

84, 89; isti, [}epan Mali, 46.
92 G. Stanojevi}, Jedna pobuna, 109-10, 108; isti, [}epan Mali, 48.
93 G. Stanojevi}, [}epan Mali, 63.
94 G. Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, 49.
95 "Zbornik", 335.
96 IAK, UPM CXXXIX, 38, 269, 348 (25. VII 1779), 358, 399 (30. XI 1779).
neprijateqskim odnosima.97 U tom manastiru biran je (septembra 1769)

novi iguman, posle smrti oca Isaila; pri izboru bili su prisutni i
vladika Sava i Vasilije. Izabran je \or|e \iga{ki.98
U boqim odnosima Pa{trovi}i nisu bili ni sa Poborima. Da se
primire susedi, trebalo se posluìti i bra~nim vezama, pa je jedna
devojka iz Pa{trovi}a udata za Nikolu Pribilovi}a, Poboranina,
koji je za ènidbu pu{ten iz zatvora.99 Ipak, naredne 1761. godine Vuko
Medin, vodi~ pijace, tuìo se vanrednom providuru zbog slu~aja koji mu
se desio, kad je, nagovoren od Marka Cuca, iza{ao iz gradskih vrata, gde
su ga do~ekali Pobori i Ulciwani i psovali ga vrlo pogrdnim re~ima;
on se povukao u kapiju, a za wim su ispaqena tri metka, koja ga nisu
okrznula; smatrao je da mu je inscenaciju priredio pukovnik D. Bubi},
koji mu nije bio naklowen.100 Budvani su jo{ kojekako odràvali odnose
sa susedima; sa Grbqanima su se ne{to ~e{}e sukobqavali. U jednom
fizi~kom obra~unu pred budvanskom kapijom poginuo je (marta 1765)
jedan Pobor, a jedan Grbqanin je povre|en.101
Pomenuta tri sela sa~iwavala su jednu kneìnu, a svaka op{tina
je imala mesnog kneza. Zajedni~ki organ bio je zbor sva tri naseqa i
kneìnski knez. Po~etkom aprila 1766. u Poborima je za kneìnskog
kneza izabran sin ranijeg kneza, {to nije bilo u mleta~kom dràvnom
interesu. Izbor je, navodno, nepravilno obavqen, bez sporazuma sa
druge dve op{tine i bez saglasnosti budvanskog nadintendanta. Sudije
i "starci" Maina, Pobora i Braji}a ustanovili su da se sastalo neko-
liko Pobora i da su oni izabrali zajedni~kog kneza, bez prisustva i
ostalih Pobora; izabrani je bio nesposoban za taj poloàj. Za novog
kneza bio je najpodesniji Marko Zec, {to su mogli potvrditi i grbqan-
ski knezovi. Predstavnici triju op{tina upozorili su vlast da izabra-
nog kneza ne}e priznati za stare{inu.102 Braji}i su tako|e bili u su-
kobu sa nenasitim Pa{trovi}ima. Iz osvete ubili su jednog Pa{tro-
vi}a; izveli su i poharu u nekom selu Crne Gore, upadaju}i zajedno sa
protivnicima Pa{trovi}a.103 Braji}i su, me|utim, porodici Ivano-
vi}a iz Maina tako|e oteli 200 ovaca i koza, pri ~emu je rawen jedan
Braji}. Mainska op{tina je teretila Braji}e da predstavqaju uzro~-
nika kr{ewa ove{talih obi~aja, i da pozivaju Crnogorce, kad im zatre-
ba, da im pomognu u otima~kim poduhvatima. Iz Budve je nare|eno Bra-
ji}ima da vrate otetu marvu.104 Pre sredine juna Braji}i su vratili
Ivanovi}ima stoku, izuzev {est grla, koja su zaklali i pojeli. Tih dana
Crnogorci su dràli sastanak u Rije~koj nahiji da bi odredili dan u
koji }e napasti Pobore i Braji}e, koji su izazvali neprijateqstva me|u
97 IAK, UPM LXXXIX, 108 (10. VII 1766).

98 IAK, UPM XCIII, 892 (20. IX 1769).
99 IAK, UPM LXXXII, 73 (22. VII 1760).
100 IAK, UPM LXXXVII, 279 (1761).
101 IAK, UPM XCII, 1039 (4. III 1765).
102 IAK, UPM XCIII, 620 (9. III 1766), 509-9 (1766).
103 IAK, UPM LXXXIX, 422 (Sv. Stefan).
104 IAK, UPM LXXXII, 357 (2. VI 1760).
susedima; posebno je trebalo kazniti \akonovi}e iz Pobora, koji su

spletkarili, a mo`da bili i krivokletnici; ka`wavawe Nikole \ako-
novi}a uti{alo bi gwev vladike Save i lak{e bi odvratilo vojvodu
\ura{kovi}a od planiranog izvr{ewa udara, protiv koje intervencije
je bio i vladika. Pukovnik Markantonio Bubi} u Budvi primio je poru-
ku vanrednog providura da Crnogorci ne}e upasti u naseqa pod mleta~-
kom upravom, ali da nadintendant ipak motri da Pobori ne izazovu
Crnogorce; ako bi do upada ipak do{lo, da se seosko stanovni{tvo brzo
povu~e u Budvu.105 Sin Nikole \akonovi}a je pre toga ranio nekog popa,
turskog podanika iz Spi~a, kod koga je raspoznao jednog svog ukradenog
vola; kad je to izveo, morao se skloniti kod Su|i}a u Pa{trovi}ima,
zbog jednog ranijeg ubistva koje je po~inio u Spi~u. Tih dana iskrsnule
su razmirice izme|u Braji}a i Maina.106 Braji}i su toga leta redovno
trgovali sa Crmni~anima, dolazili do Skadarskog jezera, a odatle nije
bio dalek ni Skadar, gde je usmr}ivala kuga.107
Po~etkom leta 1764. trebalo je zapla{iti Braji}e poja~awima
vojske u Budvi i hap{ewem dvojice zlikovaca u Braji}ima. Protiv
Braji}a na~iwen je neki zapisnik o sporazumu izme|u Maina, Pobora i
Pa{trovi}a. Braji}i se nisu odazivali nare|ewima vlasti, pa ih je
vojnom silom vaqalo urazumiti. Kad je Raji~ Stojanov uhap{en, vladi-
ka Sava je molio milost za uzap}enog, s tim da se Raji~ uputi wemu,
vladici, kako bi on wemu i ostalim Braji}ima usadio poslu{nost,
po{tovawe i qubav prema du`du.108 U Braji}ima su decembra 1764. ubi-
jena dva vojnika rodom iz Crne Gore.109 Prvih dana septembra 1765.
Markantonio Bubi} je uspeo da oslobodi uza kanonika Antuna Marko-
vi}a, koga su dràli Braji}i.110 Braji}i su ne{to ranije znali da plene
i plemenike u udaqenijim oblastima. Godine 1736. izveli su upade u
Nik{i}e.111
Posledwih dana oktobra 1765, pop iz Gra|ana (Crna Gora) sa pri-
jateqima iz Braji}a izveo je pqa~ku u Mainama; popov ro|ak bio je
Stanko Peranovi}. Cela povorka o~ajnika pogo|enih popovim razbo-
jni{tvom digla je toliki lelek, da su se Braji}i, neu~esnici u otima-
~ini, digli da krenu u selo Gra|ane i da se obra~unaju sa popom.
Markantonio Bubi}, koji je sa 12 naoruànih Maiwana do{ao u Braji-
}e, spre~io je krvavi kraval, ne{to i silom. Naredio je knezu Niku
Martinovi}u da mu stavi na raspoloèwe 30 mladih Braji}a. Posle
ru~ka Bubi} je s tim momcima i svojom pratwom krenuo put Gra|ana; po
dolasku u selo, uputio je Peranovi}a i dva mainska glavara da izvedu iz
ku}e popa. Pop se pojavio sa 20 pratilaca. Posle dugog natezawa pop je
105 IAK, UPM LXXXV, 859-60 (15. VI 1760); LXXXII, 1186 (4. VI 1760).
106 IAK, UPM LXXXII, 1180 (4. VI 1760).
107 Isto, 1190 (13. VIII 1760).
108 IAK, UPM XCIV, 218 (5. VII 1764).
109 IAK, UPM XCI, 542 (30. XII 1764).
110 IAK, UPM XCII, 892 (6. IX 1765).
111 J. Tomi}, Podaci o sukobima i mirewu Boke, Crnogoraca i turskih podanika
1735-1766, "Spomenik SKA" LXXII (1931), 17.
pristao da o Mitrovdanu dogna u Braji}e opqa~kanu stoku, pod uslovom

da se tom prilikom isplate 32 cekina; pop je, naime, ve} ugovorio pro-
daju stoke Crmni~anima, a 12 komada je ve} zaklao; traèni novac tre-
balo je da namiri vanredni kotorski providur u ime mira. Pre tih zbi-
vawa, po~etkom januara 1765, u Braji}ima su na|ena dva le{a bez glave
dvojice pripadnika milicijske ~ete kapetana Maine, koji je bio rodom
iz Gra|ana.112
Pomenuta 32 cekina Braji}i su za vreme gladne godine pozajmili
od popa. Novac je primio Marko Tanovi}, koji je oti{ao u Bar i stekao
pokroviteqstvo tamo{weg kapetana Ismail-bega Mustafagi}a, posta-
v{i ~iv~ija na kapetanovoj zemqi. Sa turske teritorije po~eo je izvo-
diti li~ne obra~une sa svojim doju~era{wim seqanima. On je, pored
ostalog, ubio brata kneza Nika Martinovi}a, sina Vuka Prentovi}a.
Celo selo ìvelo je u strahu od wegovih osvetni~kih namera. Zato je
pop iz Gra|ana izveo razbojni~ki napad i tom prilikom dognao 20 grla
krupne i 400 glava sitne marve, za ona 32 cekina. Markantonio Bubi}
bio je primoran da zahteva od kapetana Bara da Tolovi}u onemogu}i
daqe zlo~ina~ke izlete; kako to nije izvedeno, Tolovi} je u leto 1766.
traèn pred sud.113
Braji}i su i daqe kuburili sa ìvotnim namirnicama. Seoske
stare{ine predale su Raji~a Stojanova i Rada Radosali}a, za koje su
morali biti ispla}eni parni~ki tro{kovi; Raji~ se, pak, àlio kad je
bio uhap{en da su mu u ku}i nestala 22 cekina, odli~je i druge vrednos-
ti. Wegovo hap{ewe izveo je zastavnik Markovi}, ~iji je ìvot bio u
opasnosti od drugih Braji}a, koji su izveli kra|u u Raji~evom domu. To
je bacilo senku na selo.114
Sedamdesetih godina gotovo da nema dokumentacije o zbivawima
u tri op{tine. Vladika Sava je (1772) osporio mogu}nost da Crnogorci
nagrnu na manastir Stawevi}e. U drugom mainskom manastiru, u Podma-
inama, Mle~ani su smestili odelewe vojske zbog opasnosti od napada
pristalica [}epana Malog.115 U uslovima kad se ~eta kapetana Frani-
novi}a nalazila u Podmainama (1772), Maiwani, Pobori i Braji}i po-
vezali su se sa Grbqanima i Pa{trovi}ima.116 Pred mogu}im oruànim
intervencijama vlasti i uop{te sile sa strane, nemirni br|ani su se
udruìvali da se lak{e odbrane, te su razmirice me|u wima utihnule.
112 Isto, 216 (2. XI 1765), 302 (18. I 1764. m. v.).

113 IAK, UPM XCIII, 663 (15. VII 1766), 169 (28. X 1765). Braji}i su pozajmqivali
novac i od muslimana. Dvojica wih i dvojica Pa{trovi}a, wihovih ortaka, prim-
ili su od Jeles-age Jerko~evi}a ukqeva za sto reala da bi to izvezli u Veneciju
(P. [erovi}, Jedan trgova~ko-pomorski spor povjeren rje{avawu "dobrih qudi"
u Kotoru 1719. god., "Godi{wak PMK" XII, 1964, 275.)
114 IAK, UPM XCII, 901, 905, 906; CXXXVII, 348 (25. VI 1779): zbog napada Pa{tro-
vi}a na la|u koja je plovila u Senigaliju smeweni su knezovi i sudije Braji}a,
Maina i Pobora, koji su, izgleda, bili povezani sa pqa~ka{ima.
115 "Zbornik", 326, 335, 328.
116 "Zbornik", 344 (2. II 1789); S. Miju{kovi}, U~e{}e Bokeqa u ruskoj floti na
Mediteranu za vreme velikog rusko-turskog rata (1769-1774), "Godi{wak
PMK" X (1962), 152.
Neprimerni odnosi izme|u Braji}a i Crnogoraca preneseni su i

u pretposledwu deceniju stole}a. Oko 1. oktobra 1780. trinaest kneì-
na Crne Gore, svaka sa sto naoruànih boraca i sa zastavama, napalo je
Braji}e, da bi ovi bili pobijeni, popaqeni i da im se uzme sve {to bi
se na{lo. Pred takvom silom i sa takvim namerama Braji}ima su pri-
tekli u pomo} Maiwani, Pobori, kneìna Marka Qubanovi}a iz Grb-
qa i neki iz kneìne kneza Vojina, pa i Pa{trovi}i, zaboraviv{i na
ranije razmirice. Motiv za oruànu intervenciju na|en je u tome {to
su izvesni Braji}i godinu ranije odveli krdo goveda }ekli}kom popu
Andriji \ura{kovi}u. U okr{aju poginula su tri Crnogorca, dok je od
Braji}a jedan izgubio ìvot a jedan je dopao rana. Napada~i su potis-
nuti preko granice.117 Januara 1781. opet je nepravedno naba~ena krivi-
ca \uru Zecu i wegovim sinovima da su posekli "intradu" konta Anta
Zanovi}a i Bubi}a. \uro je tu klevetu odbio pred stare{inama Maina,
Pobora i Braji}a, stavqaju}i imovinu svoju i svojih sinova kao zalog
dok se ne istera istina i na|e pravi zlo~inac. \ura je (februara 1781)
preporu~io i vladika Sava.118
Kad je Austrija po~ela da se me{a u crnogorske stvari, Siworija
je nastojala da se weni podanici u susedstvu Crne Gore ne upli}u u aus-
trijsko-crnogorske odnose. Senat u Veneciji naloìo je generalnom
providuru Dalmacije i Boke (Albanije) da pokupi taoce iz Maina,
Pobora i Braji}a i da ih drì u Zadru.119 ^lanovi austrijske misije
smestili su se u manastiru Stawevi}ima. Mitropolit Plamenac je do-
{ao samo da se pozdravi sa gostima svoje zemqe. Ni guvernadur Rado-
wi}, koji je ìveo u Wegu{ima, nije iole ~e{}e silazio u Stawevi}e,
da to ne bi palo u o~i Mle~anima. O Austrijancima na crnogorskoj gra-
nici (1781-82) vanredni kotorski providur bio je dobro obave{ten,
naro~ito preko kneza Pobora.120 Pukovnik Pauli}, {ef misije, obaves-
tio je svoju be~ku centralu o pet crnogorskih manastira, me|u kojima i
o onom u Stawevi}ima, koji je bio ne{to mawi, sa biskupom kao ~e{}im
stanarom, jednim arhimandritom, tri monaha i jednim |akonom.121 Pome-
nuti knez Pobora Damjan Kneèvi} i braji}ki knez Ivan Martinovi}
(odnosno Vojin Bojkovi}) krajem jula 1782. pismom su traìli od
mleta~kih vlasti hitnu pomo} u hrani.122 Pauli} je referisao da su tri
op{tine i Grbaq pot~iweni Mleta~koj Republici, i to po savetu
nekada{weg vladike Danila, koji je èleo da crnogorska neja~ u slu~aju
velike opasnosti ima gde da se skloni; tim pot~iwavawem Crna Gora je
izgubila morsku obalu.123 Pomenuta dva kneza po naredbi kotorskog
providura (15. maja) otpratila su austrijsku misiju.124
117 IAK, UPM CXLI, 26. X 1780; "Zbornik", 343-44.

118 "Zbornik", 344 (2. II 1781).
119 ASV, Senato I, secreta, filza 359, generalnom providuru 17. III 1781.
120 Vl. \or|evi}, Crna Gora i Austrija u XVIII veku, Beograd 1912, 31, 8.
121 Vl. \or|evi}, Ispisi iz be~kih dràvnih arhiva, Beograd 1913, 87.
122 \. Milovi}, Glad, 135.
123 Vl. \or|evi}, Crna Gora i Austrija, 42.
124 G. Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, 18.
U vreme delovawa misije u Crnoj Gori postojalo je mi{qewe da

Siworija ne pravi nikakve smetwe narodu triju op{tina i Pa{tro-
vi}ima da odlaze u Carigrad; grbaqski knez Marko Qubanovi} je to
osporio.125
Braji}i, sme{teni na putu koji sa Cetiwa vodi ka Budvi i Baru,
sami su se izlagali neprijatequ, èle}i da pomognu odbranu Crne Gore.
Zbog toga su (maja 1782), kao i Pa{trovi}i, traìli streqivo za borbu
protiv skadarskog pa{e.126 Braji}i su stradali u no}i 28-29. juna 1785,
kad se Mahmud Bu{atlija preko wihove oblasti vra}ao sa Cetiwa u
Bar.127 Aprila 1786. Mahmud je pozvao Braji}e na pokornost sultanu i
zahtevao je da wihovi predstavnici do|u da mu se poklone. Krajem toga
meseca Me}ikuka iz Podgorice sa nekim Crnogorcima i muslimanima
iz Crmnice èleo je da napadne Braji}e. Do napada stvarno nije do-
{lo.128
Sredinom 80-ih godina o~ekivao se turski napad na Crnu Goru.
Crnogorci su se (marta 1784) obratili za pomo} primorskim op{tina-
ma; Grbqani su odbili podr{ku, dok Maiwani, Pobori i Braji}i nisu
bili tako odbojni.129 Prilikom pohoda Bu{atlije na Crnu Goru (juna
1785) jedna turska vojska jezdila je prema Cetiwu, a druga je imala da
zauzme Braji}e, Maine, Pobore i Grbaq. Ta druga kolona se nije ozbi-
qno ni pokrenula, ali su Braji}i stradali od prve kolone.130 Pa{tro-
vi}i, Maine i Grbqani nisu imali poverewa u slatkore~ivost pre-
vrtqivog skadarskog pa{e, te su se jo{ 8. juna tri op{tine dogovorile
da se me|u sobom ~vrsto drè, dok opasnost ne mine. Mahmud je po{ao sa
Cetiwa pred no} 28. juna, te je preko Braji}a upao u Pa{trovi}e, gde je
na~inio pravi pokor i krvoproli}e.131 Posle masakra u Pa{trovi}ima,
izvestan broj Maiwana, Pobora i Braji}a podigao je mleta~ki provi-
dur u Jadranu da se sahrawuju mrtvaci u Pa{trovi}ima.132
Kad je prohujala Mahmudova ordija, pri{lo se utvr|ivawu
Bogorodi~inog manastira u Podmainama (aprila 1786). Ta utvr|ena
pozicija bila je potrebna za odbranu ne samo Budve nego i Kotora;
utvr|ene su i kule u Grbqu i kula Sv. Trojice ispred Kotora. Manastir
u Mainama bio je naoruàn sa ~etiri topa i posadom od 122 ~oveka sa
majorom kao zapovednikom.133 Braji}i su bili pred pogibeqi da budu
napadnuti aprila 1786. Tada oni nisu po{li na podvorewe skadarskom
gospodaru.134 I pored borbe protiv zajedni~kog neprijateqa, okr{aji
125 \. Milovi}, Glad, 134.
126 D. Vuksan, Crna Gora u doba mladosti mitropolita Petra I, "Zapisi", kw.
XXI, sv. 4 (april 1939), 203.
127 J. Tomi}, Mahmud Bu{atlija, pa{a skadarski, "Glas SKA" LXXVI (1908), 155-57.
128 ASV, Prov. genin Dalmazia ed Albania, filza 650, Kotor 12. i 25. IV 1786.
129 R. Dragi}evi}, "Istorijski zapisi" II, 318; Istorija Crne Gore III, 420.
130 IAK, UPM CCI, busta D No 29 (26. VI 1785).
131 J. Tomi}, Mahmud, 153-4; V. ]orovi}, Pohod Mahmud-pa{e Bu{atlije protiv
Pa{trovi}a, "Spomenik SKA" LXXXVII, 84. - Upad u Braji}e: IAK, UPM CCII,
fasc. F, No 23 (9. VII 1785).
132 IAK, UPM CCII, fasc. F, No 16 (4. VII 1785).
133 J. Tomi}, Mahmud, 198.
izme|u Braji}a i Crnogoraca nisu prestajali. Aprila 1788, podeqeni u

tri ~ete, Braji}i su napravili zasedu Crnogorcima, s namerom da neke
pobiju, ali su ih spre~avali izvesni austrijski vojnici koji su bili u
dru{tvu Crnogoraca. Pored zasede austrijski oficir Vukasovi} pro-
testovao je kod generalnog providura, navode}i da Braji}i prave zamke
Crnogorcima kad prenose ìto.135
Postoji podatak iz literature (svakako na osnovu predawa) da su
Mle~ani 1786. popalili tri op{tine.136 Tvrdwa nije ubedqiva, kao ni
mnogi drugi navodi tradicije.
Glavari triju op{tina traìli su od podeste Budve hranu avgus-
ta 1788. godine; ovaj je molbu preporu~io generalnom providuru.137
U okviru Maina, u selu Podostrogu, ìvela je (1789) katoli~ka
seqa~ka porodica sa izrazito romanskim prezimenom - Ferona.138
Dokumentacija o tri op{tine krajem stole}a je neznatna. Bubi}i,
koji su smatrali da je Siworija crnogorske primorske op{tine dala na
upravu wihovoj porodici, àlili su se (1793) na te{ko}e koje imaju sa
pravoslavnim stanovni{tvom. Generalni providur iz Zadra tako|e je
pazio na situaciju u Stawevi}ima, gde su dolazili crnogorski pre-
lati.139
Maiwani, Braji}i i deo Pa{trovi}a napali su (1795) neku tursku
la|icu u budvanskoj luci, te je generalni providur naloìo da se ispla-
ti naknada za pqa~ku, da slu~aj na bi posluìo osionom Mahmud-pa{i
kao izgovor za napad na Pa{trovi}e.140
Prelomne 1796. godine vladika Petar I ve}i dio vremena proveo
je u Stawevi}ima, pripremaju}i sa Crnogorcima i Br|anima otpor na-
jezdi skadarskog gospodara. Meseca juna izvestio je Grbqane da se nada
da }e se pa{ine namere izjaloviti. Posle prvih vesti o pokretu Bu{at-
lijinih trupa vladika je (19. juna) po{ao iz Stawevi}a na Cetiwe. Kra-
jem avgusta i prvih dana septembra Petar I je iz Stawevi}a uputio pet
poslanica, u prvom redu mleta~kim rukovodiocima. Uostalom, i Mle-
~ani su bili uznemireni, pa je sredinom jula nadintendant Fontinato
logorovao sa vojskom u Mainama; kako se nije ose}ao sigurnim, traìo
je od kotorskog providura da sa teritorijalcima oja~a logor.141
134 G. Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, 120, 124.

135 ASV, Prov. gen. in Dalmazia, filza 654, Kotor 4. IV 1788, prilog: pismo Vukasovi}a i
Perneta od 3. IV 1788. iz Cernice.
136 S. Naki}enovi}, Boka, "Naseqa i poreklo stanovni{tva" IX, Beograd 1913, 297-
98; J. Erdeqanovi}, Etni~ko srodstvo, "Glas SKA" XCVI, 8.
137 ASV, Prov. gen. in Dalmazia, filza 615, Kotor 26. VIII 1788, prilog: pismo podeste
Budve od 17. VIII 1788. i molba predstavnika triju op{tina bez datuma.
138 N. Lukovi}, Bilans pomorsko-trgova~ke ku}e Iva i bra}e Verona iz Pr~awa,
"Godi{wak PMK" XVII (1969), 92.
139 J. Tomi}, Boka Kotorska i francuska revolucionarna propaganda 1793. godine,
"Spomenik SKA" LXXIV, Beograd 1933, 68-70 (pismo general-rezidenta M.
Bubi}a 22. XII 1793).
140 B. Pavi}evi}, O prvom pohodu Mahmuda Bu{atlije na Crnu Goru 1796, "Isto-
rijski ~asopis" VI, Beograd 1958, 158.
141 Isto, 159, 170-4, 176-7, 178-9.
***
Kad je Napoleon ugasio ìvot Mleta~ke Republike, mitropolit

Petar I pomislio je da je najzad do{lo vreme da ostvari zamisao o pro-
{irewu svoje zemqice i izbije na more, zauzimawem Budve i okolnih
op{tina. Kad su austrijske trupe u{le u Boku Kotorsku, Petar I je
uspeo da mu general Rukavina ne ospori pravo na Stawevi}e i Maine.
General Brodi je nastojao da smesti vojnu posadu u Mainama, na {to je
mitropolit formalno priznao carsku jurisdikciju i nad Mainama, ali
je napomenuo da }e Crnogorci silom spre~iti zauzimawe Stawevi}a.
Tajnim raspisom vladika je pozvao sve pravoslavne op{tine u Boki da
pruè otpor osvaja~u. Poziv nije nai{ao na odziv, ali malobrojna
}esarska vojska i naro~ito dràwe generala Rukavine uticali su na
Brodija da ne insistira na svojoj nameri. Tako je Petar I zadrào oba
manastira u Mainama, ~ak i za vreme Francuza.142
Politi~kim izgledima koji su nastali likvidacijom Mleta~ke
Republike uznemirili su se u Carigradu, jer je Porta o~ekivala da }e
francuski ratni brodovi prodreti u Crno more; to bi dovelo do istu-
pawa Rusije.143 Moglo se dogoditi ono {to se desilo koju godinu kasni-
je, kad su ruske topovwa~e kruìle Jadranom.
Glavni autori koji su se bavili promenama u Dalmaciji i Boki
Kotorskoj 1797-1815. godine sumarno izlaù zbivawa sa crnogorskim
primorskim op{tinama i okupacijskim vlastima.144
Godine 1808. u Kotoru je registrovano nekoliko dokumenata koji
se ti~u triju op{tina, a posebno Braji}a. Jedan od ovih je uhap{en, jer
je sekao stabla maslina i vo}aka Braji}ima. U Braji}e su dobeàvali
kao dezerteri qudi nasilno unova~eni u francusku vojsku. Vlasti su
svoje organe gowewa slali u Braji}e da hvataju pqa~ka{e. Nov~ana
pomo} kneìnama Bojkovi}a i Qubanovi}a kao i ostalima u tri op{ti-
ne je uskra}ena u Kotoru.145 Septembra meseca poddelegat Zanovi} re-
ferisao je Kotoru da svakodnevno stiù dokazi o "izopa~enosti }udi"
Braji}a, koji se ne povinuju nikakvim naredbama, a naro~ito zapoves-
tima koje se ti~u regrutacije u mornaricu, a stoku kradu ~ak i kad pri-
pada vladici.146
Na izmaku vladavine feudalnih dràva pripadnici triju op{ti-
na te{ko su se, ve} svojim siroma{tvom, uklapali u civilizacijske
uslove vremena.
142 D. Vuksan, Drugi dolazak Austrijanaca u Boku i posledice, "Zapisi", kw. XXIV,
sv. 4 (oktobar 1940), 195.
143 Basbakanlik arsivi (Istanbul), Hatti humayun, No 13605, pismo ruskog vicekonzula
Haima Saragano iz Bujuldere 31. VII 1798.
144 P. Pisani, Dalmatis de 1797 a 1815, Paris 1893; T. Erber, Storia della Dalmazia dal 1797 al
1814, Zara 1888, passim; N. Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad 1901, 451-52.
145 IAK, DEBOF V, 20, 255, 138, 239.
146 Isto, VI, 17 (22. IX 1808).
Bogumil HRABRAK
TROIS COMMUNES DES HABITANTS DES KATUNS ENTRE

LE MONTENEGRO ET LA VENETIE (1420-1797)
Résumé
En se basant sur les sources de Kotor, Venise et d’autres matériaux documentaires,

l’auteur traite du passé de trois villages côtiers qui appartenaient aux provinces des Katuns
et, ce, dans trois intervalles de temps : 1420-1570, 1570-1718, 1718-1797. Il rapporte aussi
quelques statistiques qui avaient été faites auparavant.
Tout d’abord au-dessus de Kotor apparaît le village de Pobori dont les habitants
étaient les plus pauvres et avaient tendance à se déplacer. Celui de Maine était situé au cen-
tre et avait un plus grand nombre d’habitants qui entretenaient des relations plus intenses
avec les évêques de Cetinje car il y avait deux monastères sur leur territoire (Stanjevici,
Podmaine). Ceux de Drajici étaient le plus portés sur les armes, mais les habitants des deux
autres communes étaient également enclins au pillage. Les conflits avaient surtout lieu avec
les habitants de Pastrovici, Budva, Grbalja et du Monténégro. Les conflits étaient provoqués
pour assurer le pâturage au bétail, surtout en période d’hiver, ainsi que pour poser les bornes
de délimitation de la circonscription . En tant qu ‘éléveurs de bétail ils dépendaient du
marché à Budva et Kotor, d’où ils rapportaient le sel et les céréales.
A l’époque des guerres turco-vénitiennes, ils se rangeaient du côté des Vénitiens,
mais pour de courtes périodes (1571-2, 1646, 1684). La Vénétie, dont l’administration était
très bureaucratisée, ne leur convenait pas, et les pillages auraient pu être moindres. Après la
paix de Pozarevac (1718) ils font partie d’une façon durable de la République Vénitienne,
mais ils continuent à se considérer comme faisant partie du Monténégro , de sorte que pen-
dant quelques années ils devaient, en tant que sujets des Turcs, leur payer un tribut. L’évêque
Danilo proposa de les soumettre aux Vénitiens afin que leur territoire puisse servir de refuge
aux autres Monténégrins.
YU ISSN 0021-2652
Akademik Branko PAVI]EVI]*
DR@AVNE REFORME
U CRNOJ GORI 1874.
Po~etkom sedamdesetih godina XIX stoqe}a kwaz Nikola preduz-

ima nekoliko poduhvata da oja~a centralne organe zemaqske vlasti,
kako bi svoju dràvu boqe pripremio za krizu ~iji su se prvi vjesnici
ve} naslu}ivali.
***
Po{to je krajem {ezdesetih godina izvr{io reformu dràvnih

finansija,1 kwaz Nikola je naro~itu pa`wu posvetio organizaciji voj-
ske. Jo{ 1870. izdata je naredba o popisu vojnih obveznika,2 a sqede}e
(1871) je objelodawena Uredba o ustanovqavawu vojnih zvawa i o for-
macijskom ustrojstvu oruànog sastava.3 Neposredno po dono{ewu Ure-
dbe (u januaru 1871) imenovan je i komandni sastav po bataqonima.4
U ovoj reformskoj deceniji crnogorske dràve, godina 1872. ima
i poseban zna~aj. Tada je donesena odluka da u zemqu do|e profesor No-
vorosijskog univerziteta u Odesi Valtazar Bogi{i} da pristupi poslu
na izradi gra|anskog zakonika.5 Sqede}e, 1873, Bogi{i} je doputovao
na Cetiwe. Tu je odmah zapo~eo pripremne radwe za kodifikaciju. Taj
je posao potrajao gotovo {est mjeseci i veliki zakonopisac ga je na
* Autor je redovni ~lan Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, Podgorica.

1 Crnogorski zakonici, kw. I (1796-1878), Beograd 1998, 218-223.
2 Pedeset godina na prestolu Crne Gore, Cetiwe 1910, 59.
3 Isto. Sadrìna ove Uredbe parafrazirana je u navedenoj jubilarnoj publikaci-
ji, ali wen original jo{ nije prona|en. Istina, Raspopovi} i ja, rade}i na
prikupqawu zakonskih tekstova za navedeni Zbornik, prona{li smo koncept pod
naslovom: "Izvod iz projekta o reformi crnogorske vojske" za 1872 (244-247) i
publikovali ga zajedno s tekstom o "Ustrojstvu crnogorske vojske" o bataqonima
(247-248).
4 Arhiv vne{ney politiki Rossii (AVPR), Glavniy arhiv (GA), A-2, 1871, 737,
prilog uz br. 168.
5 Crnogorski zakonici, kw. III.
kraju izloìo u zna~ajnom dokumentu, nazvanom - Informativni odjel.6

Dugi razgovori vo|eni s Bogi{i}em krajem 1873. o raznim prob-
lemima iz oblasti pravnog i dràvnog ìvota vjerovatno su uticali na
kwaza Nikolu da sredinom 1874. izvr{i reorganizaciju Praviteqstvu-
ju{~eg senata i imenuje nove senatore.7
Razgovori kwaza Nikole s Valtazarom Bogi{i}em vo|eni krajem
1873. na Cetiwu ubrzali su, svakako, neke radwe o kojima se u krugovi-
ma bliskim kwazu po~elo govoriti nekoliko godina ranije. Kako se
radilo o vrlo ozbiqnim promjenama, kwaz je ~itav poduhvat pripremao
u neposrednom dogovoru sa zvani~nim predstavnikom ruske vlade u Dub-
rovniku. To potvr|uje jedan veoma analiti~an izvje{taj ruskog general-
nog konsula Aleksandra Semjonovi~a Jonina, upu}en sredinom juna
1874. direktoru Azijatskog departmana Ministarstva inostranih pos-
lova.8
Izvje{tavaju}i vladu o zna~aju predloènih reformi, Jonin, kao
prvo, isti~e da je wihovo bitno obiqe`je u tome {to su izvr{ene bez
pove}avawa ~inovni~kog aparata, tako da kasa siroma{ne dràvice ne
mora da se optere}uje novim izvanrednim izdacima. Druga bitna odlika
reforme sastojala se u ~iwenici da su iz nadle`nosti Senata izdvojeni
neki va`ni sektori dràvne administracije. Naime, iz djelokruga
Senata izdvojeni su: vojni poslovi, unutra{wa djela i gra|evinarstvo,
spoqni poslovi i prosvjeta i finansije. Na ~elu ovih sektora dràvne
administracije imenovani su na~elnici s rangom senatora. Praviteq-
stvuju{~i senat je i daqe zadrào funkciju vrhovne sudske instituci-
je u zemqi. Kwaz nije imao èqu da reformama bilo u ~emu ograni~i
svoju neprikosnovenu vlast; wemu je i daqe pripadala zakonodavna ini-
cijativa i pravo kontrole cjelokupne djelatnosti dràvnih organa.9
Na ~elu novoimenovanog Senata zadràn je vojvoda Boò Petro-
vi}, kwaèv bliski ro|ak. Vojvoda je, ina~e, bio jedan od najumnijih
Crnogoraca, ~ovjek izvanredne staloènosti, odmjerene rije~i, poz-
navalac narodne psihe, narodnog ìvota i obi~aja. Kasnije, u toku
Veqeg rata, stekao je ugled hrabrog i darovitog komandanta. Za wegovo
ime su s razlogom vezane mnoge slavne pobjede crnogorske vojske na
Ju`nom frontu 1876-1877. godine. Za razliku od ve}ine Petrovi}a,
vojvoda Boò je bio ~ovjek blage naravi, gospodstvenog i prefiwenog
pona{awa. Narod ga nije bez razloga spontano nazvao - "Gospodin
Boò".
Ostali {estorica senatora navedeni su u prvom ruskom
zvani~nom izvje{taju ovim redom:
1. Stanko Radowi}, biv{i kwaèv a|utant;
2. Bajo Bo{kovi}, biv{i na~elnik Mora~ke nahije;
3. Serdar Stanko Vukoti}, biv{i na~elnik Bjelopavli}ke na-
hije;
6 AVPR, GA, 1874, 744, kwaz Nikola Stremouhovu, 30. XII 1874/11. I 1875.
7 Isto, Jonin Stremouhovu, Dubrovnik 4/16. VI 1874, 65.
8 Isto, 2277-2290.
9 Isto, 2278-2279.
Dràvne reforme u Crnoj Gori 1874. 87
4. Vojvoda Marko Miqanov, bataqonski komandir iz Ku~a;

5. Vojvoda Ma{o Androv \urovi}, biv{i na~elnik Crmni~ke
nahije;
6. Vojvoda Ma{o Vrbica.
Uz imenovawe novog Senata, donesena je i odluka da se svim sena-
torima osigura stan na Cetiwu, da wihovo radno vrijeme traje svakog
dana do dvanaest ~asova i da im se mjese~na primawa pove}aju sa 600 na
800 guldena.
Ovom reformskom odlukom, Senatu je zadràna vrhovna sudska
funkcija kao najva`niji vid djelatnosti, a iz wegove neposredne nadle-
`nosti su izuzete neke zna~ajne dràvne funkcije i stavqene u djelo-
krug tek ustanovqenih (kwaèvskih) kancelarija. Tako su ustanovqene:
1. VOJNA KANCELARIJA, na ~elu s vojvodom Ilijom Plamen-
cem. Istovremeno je donesena i odluka da se na~elniku Vojne kancela-
rije odredi plata u visini senatorske (800 guldena);
2. KANCELARIJA ZA FINANSIJE na ~elu s vojvodom \urom
Cerovi}em. I wemu je odre|ena plata u visini senatorske prinadle`-
nosti;
3. KANCELARIJA ZA UNUTRA[WE POSLOVE i za gra|evi-
narstvo na ~elu s vojvodom Ma{om Vrbicom;
4. KANCELARIJA ZA SPOQNE POSLOVE na ~elu s vojvodom
Stankom Radowi}em.
Svaki od ~etvorice {efova kwaèvskih kancelarija imao je
svoje slu`bene prostorije i djelovao je nezavisno od Senata, ali je bio
duàn da Senatu podnosi redovne izvje{taje i da ga izvje{tava o svim
zna~ajnim odlukama i projektima. Tako|e je prihva}eno rje{ewe da se
svake nedjeqe odràvaju administrativna zasjedawa, na kojima je treba-
lo da se raspravqa o op{tim pitawima dràvne politike. Na takvim
zasjedawima rukovodioci kancelarija imali su jednako pravo odlu~i-
vawa kao i senatori. Na sva va`nija zasjedawa pozivani su i "po~asni
senatori", tj. oni koji su to zvawe uìvali ranije, kao i na~elnici
glavnih crnogorskih nahija. Takvim zasjedawima je obavezno prisustvo-
vao i crnogorski mitropolit.10
Administrativna savjetovawa su odràvana pod neposrednim ru-
kovo|ewem kwaza Nikole. U slu~aju wegove sprije~enosti, takvim sku-
povima rukovodio je vojvoda Boò Petrovi}. Na wima se moglo raspra-
vqati i o àlbama na rad na~elnika nahija, kapetana i vojnih komandi-
ra, o smjewivawu predstavnika vlasti, imenovawu ~inovnika, o terito-
rijalnim sporewima me|u selima i plemenima, kao i o svim drugim pi-
tawima koja su izlazila iz okvira nadle`nosti pojedinih kancelarija
ili nadle`nosti nahijskih na~elnika. U pogledu u~e{}a u radu admini-
strativnih savjetovawa formalno je napravqen izuzetak sa {efom
Kwaèvske kancelarije za spoqne poslove. On, naime, nije bio duàn
da u~estvuje u radu svake ovakve sjednice, jer priroda wegova posla to
nije iziskivala. Ali, kako je vojvoda Stanko Radowi} imao i du`nost
10 Isto, 2281.
da vr{i nadzor {kolskog sistema u zemqi, bez obzira na ~iwenicu da je

za tu svrhu postojao i specijalni {kolski inspektor (Kova~evi}, rodom
Dalmatinac). Radowi} je, po pravilu, redovno prisustvovao sjednicama
administrativnog savjetovawa.11
[to se ti~e crkvene djelatnosti, a posebno sporova iz oblasti
porodi~nog prava, naro~ito iz sfere brakorazvodnih parnica, donese-
na je odluka da se sav taj relativno sloèni pravni posao izuzme iz
nadle`nosti Senata i ustupi tek osnovanoj Konzistoriji, pod nepo-
srednom upravom mitropolita i cetiwskog protojereja Kape. Wima je
dato pravo da na sva va`nija zasjedawa Crkvenog suda mogu pozivati i
druge zaslu`ne svje{tenike iz Crne Gore.12
O ovim reformama istori~ari dosad nijesu pisali, iako je wihov
zna~aj za dràvnopravni razvoj Crne Gore to zasluìvao. Uostalom,
ruska diplomatija, posebno zainteresovana za dràvni razvoj Crne
Gore, pridavala je reformama poseban zna~aj. Ona je jo{ od kraja 1873.
podsticala Aleksandra Semjonovi~a Jonina, ina~e dobrog poznavaoca
prilika u Crnoj Gori, da kwazu Nikoli pruì neophodnu podr{ku i da
ga u neposrednim kontaktima savjetuje na na~in kako reforme da u~ini
djelotvornijim, da ih narod prihvati kao jedini put za unapre|ewe
dru{tvenog ìvota, pravne svijesti i reda u svim oblastima dràvne
organizacije. Prihvataju}i ovakva uputstva iz Petrograda, Jonin se
svojski zaloìo da prijedlozi o reformama budu racionalno koncipi-
rani i dosqedno sprovedeni. Iako je bio diplomatski predstavnik
dràve kojoj je autoritarizam vlasti bio osnovno na~elo politike,
Joninu je smetao kwaèv grubi apsolutizam, pa su mu reforme nagov-
je{tavale mogu}nost da se u~ini prvi, makar i neznatan, korak ka demo-
kratizaciji jednog sistema, koji se, istina, odràvao blagodare}i samo-
dràvqu.13
Sredinom 1874. nije se ni pomi{qalo na to da se izvr{e bilo
kakve reforme lokalnih organa vlasti; svi na~elnici nahija i plemen-
ski kapetani ostali su nepromijeweni. Ipak, povodom wihove redovne
djelatnosti, istaknuta je obaveza da redovito {aqu izvje{taje kwaèv-
skim kancelarijama, kako bi ove blagovremeno bile u toku sa svim rad-
wama lokalnih organa vlasti. Do tada su lokalni organi slali sli~ne
izvje{taje direktno Senatu, pa je centralna zemaqska ustanova vlasti
bila pretrpavana predmetima, posebno sudske prirode, {to je kod nar-
oda izazivalo negodovawe zbog sporosti u rje{avawu drugostepenih
sporova. Ove godine je donesena i odluka da mawe sudske sporove rje{a-
vaju lokalni sudski organi, ~ime je ukinuta praksa da svaki Crnogorac
ima pravo da za najsitniji spor traì pravdu direktno od Senata.14
I kwaz i vode}e starje{ine oko wega o~ekivali su da }e reforme
znatno unaprijediti dràvni red i disciplinu u zemqi. Koliko su
ozbiqno prilazili ovim poduhvatima vidi se i iz ~iwenice da su doni-
11 Isto, 2287.
12 Isto, 2281.
13 Isto, 2284.
14 Isto.
jeli odluku da reforme stupe na snagu tek 8/20. IX 1874.15

Kwaz Nikola je znao da sigurno rasu|uje o istorijskim korijeni-
ma crnogorskog patrijarhaliteta, wegovoj snazi i vitalnosti, i da sa
visine modernog rezonovawa odlu~uje o tome kad i kako preduzeti prave
radwe da se iz dru{tvenog bi}a zemqe odstrane neke ustanove preì-
vjelih i arhai~nih oblika ìvota. On je smatrao da reforme zapo~ete
sedamdesetih godina moraju biti izvo|ene sa krajwom oprezno{}u,
korak po korak. To je, mo`da, i bio razlog koji ga je naveo na zakqu~ak
da je u reorganizaciji lokalnih organa vlasti dovoqno ako se wihovim
predstavnicima ta~no nazna~e mjese~ne prinadle`nosti.16
Mada su neki inostrani posmatra~i ve} prilikom prvog susreta
sa crnogorskom stvarno{}u lako zapaàli ~iwenicu da svu vlast u
zemqi ima kwaz Nikola i da on te{ka srca wi dijeli bilo sa kim, ipak
je svakome padalo u o~i da Crnogorac, uprkos takvom stawu stvari, sebe
smatra slobodnim. A jedan od ~esto isticanih elemenata takve slobode
bilo je i formalno pravo svakog gra|anina da moè svakog momenta
zatraìti prijem kod svog vladara i poàliti mu se na bilo koju odlu-
ku zemaqske vlasti. Prihvataju}i demago{ki takvu praksu, kwaz ju je
razvio do neslu}ene mjere, izri~u}i pravdu svojim podanicima i u pr-
vom i u potowem stepenu.17
Interesantno je da su i kwaz Nikola i wegovi ruski savjetnici
smatrali 1874. da u Crnoj Gori jo{ nije sazrelo vrijeme za osnivawe
ministarstava. Istina, dvije kwaèvske kancelarije postojale su i
prije objelodawivawa ovih reformi (Vojna i Finansijska), a potreba
za otvarawem dvije nove (za spoqne poslove i {kolski sistem i kance-
larije za unutra{we poslove i gra|evinarstvo) tako|e se nametala, te
se posao reformi nije mogao daqe odlagati.
Upore|en sa starim Senatom, iz vremena "krutoga poretka" za
vladavine kwaza Danila, tj. iz vremena kad je èqezna ruka vojvode
Mirka upravqala ~itavim dràvnim aparatom, senatori su bili dob-
rim dijelom produèna ruka zemaqskog vladara; {to je on èlio - bes-
pogovorno su ispuwavali. Ovom reformom iz juna 1874. htjelo se posti-
}i jo{ i to da se u izbor predstavnika u vrhovni zemaqski organ unese
i jedan presudan ~inilac - umnost kandidata. Kwaz je to èlio, a i
ruski savjetodavci su to od wega iziskivali.18
Po{to je ruska vlada imala puno povjerewe u kwaèv izbor pred-
sjednika Senata, Jonin nije imao gotovo nikakvu potrebu da o wemu dos-
tavqa podatke za upotpuwavawe wegovog portreta, kao ~ovjeka i dràv-
nika. On to, tako|e, nije u~inio ni za na~elnika Kwaèvske kancelar-
ije za vojne poslove - vojvodu Iliju Plamenca. Znao je da carska vlada o
Plamencu ima sva neophodna i pouzdana obavje{tewa. O portretima
ostalih izabranih li~nosti dostavio je poneki zanimqiv podatak.
Znaju}i da }e izbor vojvode Ma{a Vrbice izazvati najvi{e podo-
15 Isto, 2282.
16 Isto, 2281-2282.
17 Isto, 2284.
18 Isto, 2283-2285.
zrewa kod carske diplomatije, Jonin je naglasio da ovaj novoizabrani

senator, zaista, "uìva nezavidnu reputaciju". Kwaz je sve to znao, ali
se na to nije mnogo osvrtao. Wemu (kwazu) je bilo najvi{e stalo do toga
da je jedan tako preduzimqiv i snala`qiv ~ovjek u datom trenutku
neophodan vrhovnoj zemaqskoj vlasti, s tim da wegovo djelovawe bude
podvrgnuto strogoj kontroli. Kako se dade zakqu~iti iz ruske diplo-
matske gra|e, kwaz je na sebe preuzeo obavezu da prati Vrbi~inu dje-
latnost.19
Najmla|i novoizabrani senator bio je vojvoda Stanko Radowi}.
On je, po ocjeni ruske diplomatije, bio sposoban i spadao je u red onih
Crnogoraca kojima je inostrano {kolovawe donijelo koristi. Pred-
stavnici carske vlade su bili 1874. protiv toga da se Radowi}u uz Kan-
celariju o spoqnim poslovima stavi u du`nost i briga o osnovnim {ko-
lama. Postojao je prijedlog da za to treba odrediti posebnu li~nost.
Kwaz za to nije èlio ni da ~uje. On je obrazlagao svoje stanovi{te
~iwenicom da je Radowi} jedna od najobrazovanijih li~nosti u zemqi i
kao takva jedino i sposobna da se autoritativno nametne pretenciozn-
im u~iteqima i prosvjetnim radnicima.20
Najve}e iznena|ewe za rusku diplomatiju predstavqao je izbor
vojvode Marka Miqanova, komandira iz Ku~a, za senatora. Svojevre-
meno, 1871, kad je vojvoda Marko Miqanov izabran za komandira, u Pet-
rogradu se smatralo da je takav izbor opravdan, da je on, dobrim dije-
lom, odgovarao raspoloèwu samih Ku~a, naviklih da ìve stalno s
prstom na obara~u.21 Ruska diplomatija je tako|e podràla prijedlog da
se Marko Miqanov imenuje za crnogorskog zastupnika u Skadru 1872,
ubije|ena da }e ku~ki vojvoda tu du`nost obavqati daleko boqe od smi-
jewenog prethodnika.22 Ali, izbor Marka Miqanova na funkciju sena-
tora ruskoj diplomatiji je izgledao u najboqem slu~aju ~udan, s obzirom
na wegov "o{tar jezik" i wegovu "smjelost". U Petrogradu su se tada
pitali: da li }e kwaz Nikola imati sposobnosti da ukroti takvog ~ov-
jeka, britke rije~i i velikog ugleda i uticaja u narodu. Razmi{qaju}i
o tome, odgovorne li~nosti u Azijatskom departmanu su vjerovale da
Marko Miqanov ne}e mijewati svoje pona{awe na Cetiwu, niti }e
odstupati od onih eti~kih normi koje je bio izgradio "pod planinom
Komom".23
Zanimqivi su i podaci koje je ruska diplomatija prikupila o
novoizabranom senatoru Ma{u Androvu \urovi}u. Kako je ve} istaknu-
to, u Joninovom izvje{taju \urovi} je uìvao ne mawu popularnost od
Marka Miqanova. Poticao je iz stare ugledne porodice iz Crmni~ke
nahije. Dvije godine prije izbora za senatora obavqao je du`nost na~el-
nika nahije. Za to vrijeme se na wegovu javnu i dràvnu djelatnost nije
~uo ni najmawi prigovor. Zanimqivo je tako|e da u toku dvogodi{we
19 Isto, 2286-2287.
20 Isto, 2287.
21 Isto, GA, 739, 212, 213, 217 i 222 (13, 14, 20, 21. XI 1872).
22 Isto, 225, 27. XI/9. XII 1872, 2161-2163.
23 Isto, GA, 744, 2288.
sudske djelatnosti iz Crmnice nije u Senat prispio ni jedan apelaci-

oni zahtjev. Sve je to pripisivano u zaslugu Ma{u Androvu \urovi}u,
wegovoj qudskoj savjesti i objektivnosti. A kad je izabran za senatora,
doputovala je iz Crmnice specijalna delegacija da moli kwaza Nikolu
da \urovi}a zadrì u Crmnici.24
Za serdara Stanka Vukoti}a (brata od strica vojvode Petra Vu-
koti}a) i Baja Bo{kovi}a, u Azijatskom departmanu je istaknuta ~iwe-
nica da su ova dvojica na~elnika nahija (prvi Bjelopavli}ke, a drugi
Mora~ke) izdràli surovu probu na delikatnoj du`nosti, na kojoj je
svaki dan trebalo voditi brigu o odràvawu mira na granici, za{titi
li~nih i dràvnih interesa.
***
îni mi se da saop{teni podaci mogu biti od interesa istra-

ìva~ima politi~ke i dràvnopravne istorije Crne Gore uo~i Velike
isto~ne krize.
Branko PAVI]EVI]
REFORMES D’ETAT AU MONTENEGRO EN 1874
Résumé
L’auteur montre l’importance des réformes dans la Principauté du Monténégro au

début des années soixante-dix du XIXème siècle. Après les réformes accomplies dans le
domaine des finances et de l’armée, le prince effectue, à la moitié de 1874, la réorganisation
du sénat gouvernant et nomme de nouveaux sénateurs. Le sénat maintient les ingérences du
pouvoir judiciaire suprême, et certaines fonctions directes d’état sont assurées dans le
domaine d’activités de quatre bureaux établis pour les affaires suivantes : militaires, finan-
cières, intérieures et extérieures. La diplomatie russe est directement intégrée au travail du
Sénat et des bureaux d’affaires. Sur la base des rapports des diplomates russes, l’auteur com-
plète les portraits des personnalités qui sont entrées au Sénat et aux bureaux d’état.
24 Isto, 2289.
YU ISSN 0021-2652
Dr \uro TO[I]*
PORODICA MILORADOVI]-STJEPANOVI]
IZ VLA[KOG RODA HRABRENA
Sude}i po sadràju poslovne kwige ~uvenog dubrova~kog trgovca

Xivana Prip~inovi}a iz sredine 70-ih godina XV vijeka, na podru~ju
dana{we stola~ke, qubiwske i bile}ke op{tine ìvjeli su sqede}i
vla{ki rodovi i bratstva: Burmazi, Vlahovi}i, Ban~i}i, Goduni, Bo-
quni, Nenkovci, Pocrwe, Gle|evci, Primilovi}i, Mirilovi}i, Pre-
dojevi}i, Horojevi}i i Hrabreni.1 Taj prostor je u prvim turskim
popisima registrovan kao nahija Dowi vlasi koji se u doba bosanske
dràvne samostalnosti ne sre}e pod tim imenom, iako je, imaju}i u vidu
organizaciju ìvota, bio naseqen vlasima jo{ u vrijeme hercegove
vlasti, a mo`da i ranije.2 Najbrojniji me|u navedenim dowovla{kim
* Autor je nau~ni savjetnik u Istorijskom institutu SANU, Beograd.

1 Burmazi - Historijski arhiv Dubrovnika (HAD): Privata 3b fol. 44, 7. V 1477; fol. 45,
25. VIII 1475; fol. 49, 21. V 1476; fol. 60, 20. V 1477; fol. 46, 5. V 1476; fol. 63, 25. VIII
1477; Vlahovi}i - HAD: Privata 3b fol. 46, 5. V 1476; fol. 47-49, 17. V 1476; fol. 60, 25.
V 1477, fol. 61, 1. VIII 1477; fol. 62, 15. VI 1476; fol. 63, 25. VII 1477; Ban~i}i - HAD:
Privata 3b fol. 49, 27. V 1476; fol. 61, 10. VI 1477; fol. 62, 10. VI 1477; Boquni - HAD:
Privata 3b fol. 61, 21. VI 1476; Nenkovci - HAD: Privata 3b fol. 50, 27. V 1476; fol. 60,
24. V 1477; fol. 61, 1. VI 1477; Pocrwe - HAD: Privata 3b fol. 61, fol. 31. V 1477; fol. 63,
25. VII 1477; Gle|evci - HAD: Privata 3b fol. 50, 27. V 1476; fol. 61, 1. VI 1477; fol. 62,
15. VI 1477; fol. 63, 25. VII 1477; Primilovi}i - HAD: Privata 3b fol. 60, 25. V 1476;
fol. 61, 1. VI 1476; Predojevi}i - HAD: Privata 3b fol. 60, 31. V 1476; Horojevi}i -
HAD: Privata 3b fol. 60, 25. V 1477; Hrabreni - HAD: Privata 3b fol. 43, 26. V 1477; fol.
61, 27. VII 1477; fol. 63, 25. VI 1477. Upor: B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim
katunima prema poslovnoj kwizi Dubrov~anina Xivana Prip~inovi}a (O herce-
gova~kim vla{kim katunima), GZM, N. S. Sv. XI, Sarajevo 1956, 29-39.
Ovaj zanimqivi dubrova~ki izvor dobili smo u kserokopijama na uvid dobrotom
i qubazno{}u koleginice dr Ruè ]uk, na ~emu joj i ovom prilikom najtoplije
zahvaqujemo.
2 N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini (Vlasi i uspostava timarskog
sistema), Godi{njak Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knj. XII, Centar
za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 10, Sarajevo 1974, 156.
Jo{ u ratnim doga|ajima 1430. godine kada su Dubrov~ani ratovali s bosanskim
vojvodom Radosavom Pavlovi}em oko Konavala, pored Bobana, Pilatovaca, Kra-
rodovima bili su, sa svoja ~etiri katuna, Burmazi, koji su davali kneza,
dok su najuticajniji, mada ne tako brojni, sa svega jednim katunom,
Hrabreni regrutovali vojvodu za ~itavo podru~je Dowih vlaha. Kao
vla{ki starje{ina ranga vi{eg od kneza, vojvoda je "zapovedao vlasima
vojnicima skupine katuna (nahijske) i predstavqao grupu katuna (nahi-
ju) pred vi{im dràvnim predstavnicima", pa mu stoga pripada i jedno
od vode}ih mjesta me|u ~elnicima sto~arskih zajednica na teritoriji
isto~ne Hercegovine.3 Zbog toga je, upravo, vojvodski rod Hrabrena i
bio predmet interesovawa brojnih istraìva~a (poput Ni}ifora
Du~i}a, Vladimira ]orovi}a, Alojza Benca, Vojislava Bogi}evi}a,
Dimitrija Sergejevskog, Bogumila Hrabaka, Nedima Filipovi}a,
Marka Vega, Pavla Vasi}a i Qubinke Koji}), koji su se sa istorijskog,
kwièvnog, arheolo{kog i kulturnog stanovi{ta zanimali za wihovu
pro{lost, koja je, i pored toga, ostala u dobroj mjeri nerasvijetqena.4
Zato }emo se, polaze}i od rezultata pomenute literature i uz analizu
dosad nekori{}ene i nepoznate izvorne gra|e, pozabaviti u ovom radu
prikazivawem porodice Miloradovi}-Stjepanovi} koja je nekoliko
vijekova ~inila okosnicu najzna~ajnijeg me|u trinaest nabrojanih ro-
dova na podru~ju Dowih vlaha.
***
I danas se jedan od {est zaselaka Doweg Hrasna naziva Rabre-

nima, odakle je vjerovatno poticao pomenuti rod Hrabrena.5 Oni su -
sojevi}a i Pliska (docnije u Bobanima), pomiwu se i vlasi Burmazi, Mirilovi}i
i Pocrwe koji su kasnije igrali veoma va`nu ulogu u Dowim vlasima. K. Jire~ek,
Vlasi i Morovlasi u dubrova~kim spomenicama (Vlasi i Morovlasi), Zbornik
Konstantina Jire~eka I, Beograd 1959, 197.
3 B. Hrabak, êlnici sto~arskih zajednica u isto~noj Hercegovini (êlnici
sto~arskih zajednica), Zbornik za istoriju BiH 2, Beograd 1997, 160.
4 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, Kwièvni radovi, kw. I, Beograd 1891, 54-73;
V. ]orovi}, Historija Bosne, Beograd 1940; Isti, Hercegova~ki manastiri,
Manastir @itomi{qi} (Hercegova~ki manastiri), Starinar III serija, tom X-
XI, Beograd 1935-36, 3-36; A. Benac, Radimlja, Sarajevo 1950; V. Bogi}evi},
Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih u Hercegovini (Vlasteoska
porodica Miloradovi}a-Hrabrenih), GZM, N. S. Sv. VII, Sarajevo 1952, 139-160;
D. Sergejevski, Slike pokojnika na na{im srednjovjekovnim nadgrobnim spomenicima (Slike
pokojnika), GZM, N. S. Sv. VIII, Sarajevo 1953, 131-139; B. Hrabak, Prilog datovawu
hercegova~kih ste}aka (Prilog datovawu), GZM, N. S. Sv. VIII, Sarajevo 1953,
325-328, Isti, O hercegova~kim vla{kim katunima, 29-39; Isti, Razgranavawe
katuna i stvarawe grupe katuna odnosno plemena u nekada{woj Hercegovini
(XIII-XV vek) (Razgranavawe katuna i stvarawe grupe katuna), Predmet i meto-
di izu~avawa patrijarhalnih zajednica u Jugoslaviji, CANU, 3, Titograd 1981,
181-201; Isti, êlnici sto~arskih zajednica, 139-172; N. Filipovi}, Vlasi i uspostava
timarskog sistema, 127-221; M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja kod Stoca
(Kulturni karakter nekropole Radimlje), "Srednjovjekovna Bosna i zapadna kultura",
Zenica 1973, 307-335; P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje u Bosni i
Hercegovini (O nekim vidovima srednjovekovne no{nje), "Srednjovjekovna Bosna i zapad-
na kultura", Zenica 1973, 245-266; Q. Koji}, Manastir @itomisli}, Veselin
Masle{a, Sarajevo 1983.
5 J. Dedijer, Hercegovina antropogeografske studije (Hercegovina), Sarajevo
Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz vla{kog roda Hrabrena 95
prema kazivawu N. Du~i}a - pod kasnijim imenom Miloradovi}i, imali

svoje dvore u Crni}ima u Dubravama - gdje su sada Opija~i; neki ogranci
ove brojne porodice stanovali su i na Trijebwu, kao i u @itomisli}u,
dok su im se dobra nalazila u @itomisli}u, u Dra~evu i u Svitavi u
Gabeli, kraj Neretve, a pripadala im je i planina Obrqen - vi{e
Zijemqe - blizu Mostara.6 Ovako detaqno prikazanu i ìvopisno osli-
kanu panoramu rasprostawenosti ovog najzanimqivijeg hercegova~kog
vla{kog roda poku{a}emo provjeriti kroz prizmu savremenih, u prvom
redu turskih i dubrova~kih pisanih izvora, po{to prethodno utvrdimo
redoslijed javqawa onih wegovih ~lanova koji su igrali kqu~nu ulogu
u organizovawu dru{tvenog i javnog ìvota na teritoriji Dowih vlaha
u XV vijeku.
Ali, prije toga da poku{amo rije{iti pitawe odnosa porodi~nih
naziva Hrabrena i Miloradovi}a, od kojih je za posqedwe N. Du~i}
drào da su se pojavili tek u XVII i XVIII vijeku - budu}i da takvog
patronima nije mogao na}i ranije,7 dok je V. ]orovi} pomiwao samo
"nekoliko srpskih vojvoda, kao Petra Stjepanovi}a i Vuki}a Hrab-
rena", ne primje}uju}i uop{te da se radi o dvojici ro|ene bra}e.8 Isti-
ni za voqu, stvari su stajale znatno druga~ije: rodona~elnik porodice
Miloradovi} - Milorad je ìvio ve} u drugoj polovini XIV, a ne tek u
XVII i XVIII vijeku (kako to kazuje N. Du~i}),9 dok su wegovi unuci
"vojvoda Petar, drugi naziv Hrabren, i brat mu Vuki}" (dakle pripad-
nici iste, a ne dvije razli~ite porodice kako ih prikazuje V. ]orovi})
bili 1477. godine starje{ine zajedni~kog xemata od 127 ku}a i 16 neo-
èwenih vlaha koji su zimovali u mjestima Trebaw, Hrasno, Hvali-
{evo, Gwirac (?), Pqe{evac, Crni}i, Jaso~a, Pa{trokovina (?), Koro-
tu{a i Dubrava, a qetovali u mjestima zvanim Viso~ica i Tuhovija.10
Sve to sasvim jasno pokazuje da naziv Hrabren predstavqa ime roda i
katuna Hrabrena, a oznaka Miloradovi} prezime jedne, u ovom slu~aju
katunarske i vojvodske, porodice u okviru istoga roda, te stoga rod-
stveni~ko ime Hrabren, kao {ire, prethodi uèm porodi~nom imenu
Miloradovi}.11
Osim li~nog imena i pribli`nog vremena u kome je ìvio, za
rodona~nelnika porodice Miloradovi} u Hrabrenima moglo bi se
pretpostaviti i to da je bio starje{ina vla{kog roda ili kakve sku-
pine. O wegovom sinu Stjepanu Miloradovi}u, me|utim, sa~uvana gra|a
pruà ne{to vi{e pojedinosti i mogu}nosti da se wegova djelatnost
1990, 278.
Ne znamo otkuda podatak M. Vegu (Kulturni karakter nekropole Radimlje, 325) da se
jedan zaselak Gorweg Hrasna naziva Hrabrenima.
6 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 62, 65.
7 Isto, 60-61.
8 V. ]orovi}, Historija Bosne, 602-603.
9 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 34 i M. Vego, Kulturni karakter
nekropole Radimlje, 330.
10 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis sandàka vilajeta Hercegovina (Poimeni~ni popis), Sarajevo
1985, 130-131.
11 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 34.
detaqnije prati u prvoj polovini XV vijeka. Tako dubrova~ki izvori

biqeè vladinu àlbu bosanskom knezu Petru Pavlovi}u kako je s
proqe}a 1416. wegova vojska - pred kojom su bili ùpan \ura| i Stjepan
Miloradovi} - zajedno sa Turcima, opusto{ila predio oko Slivna12 i
~uvaju uspomenu na katun Stjepana Miloradovi}a iz 1438. godine.13 V.
Bogi}evi} je ispravno prihvatio mi{qewe \ura Dani~i}a da je
Stjepan Miloradovi} ~ovjek Petra Pavlovi}a,14 ali je iz sasvim jasne
stilizacije pomenute dubrova~ke àlbe brzopleto zakqu~io da je i
ùpan \ura| bio Miloradovi} i na osnovu toga nesmotreno uop{tio da
su Miloradovi}i, kao ùpani, spadali "u red bosanskog plemstva i
imali istaknutu ulogu u dru{tvenom ìvotu svoga vremena".15 Istina,
oni su, ali ne u svojstvu ùpana, jo{ prije uspostavqawa turske vlasti
postali vlastela, o ~emu svjedo~e ba{tine nekih wihovih istaknutijih
~lanova, o kojima }e malo kasnije biti vi{e rije~i.
O vojskovo|i i katunaru Stjepanu Miloradovi}u, pored pisanih
vijesti iz Dubrova~kog arhiva, govore i neki ostaci materijalne kul-
ture sa~uvani na ovom prostoru. Tako se u jednoj od najqep{ih sredw-
evjekovnih hercegova~kih nekropola Radimqi nalazi nadgrobni spome-
nik u obliku sarkofaga sa podno`jem izra|enim od istog komada kame-
na kao i sarkofag. Na jugozapadnoj {iroj strani ste}ka predstavqen je
{tit, uokviren linijama ispuwenim kosim crticama, uz ~iji se gorwi
desni ugao nalazi malo udubqewe. Preko {tita postavqen je ma~ sa
bal~akom koji se zavr{ava jednom kuglicom, a krsnica, obi~no smje{-
tena iznad {tita, ovdje je unutar wega. Na obje polovine {tita ukle-
sana su po dva zrakasta kruga, od kojih je desni gorwi, ne{to vi{e
smje{ten od lijevog, a ~itava predstava izvedena tehnikom urezivawa.
Iznad ovog {tita usje~en je natpis u dva reda koji glasi:
"Ase leì StipanÝ a ~inio ka(mi) Miogost kova~Ý".
Na sjeverozapadnoj uòj strani sarkofaga izra|en je krst na
trougaonom podno`ju i sa srazmjerno nisko postavqenom krsnicom i
krajwe neobi~no izvedenom ~itavom stilizacijom.16
Po mi{qewu nekih autora, pod ovim ste}kom je morao leàti
~ovjek koji je bio toliko poznat da kova~u nije bilo potrebno da urezu-
je wegovo prezime, pa stoga pojedini me|u wima tvrde da "nema gotovo
nikakve sumwe da se natpis odnosi na vojvodu Stipana Miloradovi}a,
12 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma (SSPP) I/1, Beograd 1929, 530-531,
br. 550, 23. III 1416; 531, br. 551, 23. III 1416.
13 B. Hrabak, Razgranavawe katuna i stvarawe grupe katuna, 188.
14 \. Dani~i}, Rje~nik iz kwièvnih starina srpskih, kw. II, Beograd 1864, 64.
15 V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih, 142. Sve ono {to
Bogi}evi} kazuje (na str. 146) o granama Hrabrena u Zvorniku i Bawaluci ne
treba prihvatiti "novo za gotovo", a wegovo rekonstruisawe veze Dobrijevi}a i
dubrova~ke porodice Hrabrih sa Hrabrenima i porijekla ovih posqedwih iz
zvorni~kog kraja, kao i geneolo{ko povezivawe Miloradovi}a preko
Hrabrenovi}a sa grofovima Ohmu~evi}, predstavqa {kolski primjer nekri-
ti~nosti u na{oj istoriografiji - kako je to primijetio jo{ i B. Hrabak u svome
radu: O hercegova~kim vla{kim katunima, 35, nap. 39.
16 A. Benac, Radimlja, 16-17, 39.
rodona~elnika Stjepanovi}a-Hrabrena"17. No, ipak, Vegova apodik-

ti~ka tvrdwa da je taj vojvoda Stipan umro oko 1470, najkasnije 1477.
godine, mora otpasti, po{to se wegovo ime ne sre}e ni u jednom od
turskih popisa iz 1468/69. i 1475/77. godine.
Koliko god nismo sigurni da pomenuti natpis na ovom ste}ku
pripada Miloradovom sinu Stjepanu - tim prije {to se wegov {tit uve-
liko razlikuje od {tita prona|enog na ste}ku sina mu Radoja - toliko
smo uvjereni da jedan drugi lapidarni spomenik ~uva direktnu uspomenu
na wega. U stvari, u dvori{tu stare pravoslavne crkve sv. Petra i
Pavla u gorwem dijelu sela O{ani}a, pored same radimqske nekro-
pole, na jednoj od dvije kamene stolice uklesane u ìvu stijenu stoji
zabiqeèno: "A se sto voevode Stipana Miloradovi}a a ponovi ga
voevoda Petar, sinÝ mu". Natpis na kamenoj stolici u O{ani}ima gov-
ori da je tu, upravo pred crkvom - kako je to bio obi~aj u sredwem vijeku
- sjedio i na nekom, mo`da, crkvenom zboru sudio svojoj druìni prvi,
po imenu poznati, vojvoda Dowih vlaha.18 On je, vjerovatno, nosio
vojvodsku titulu i onda kada je u proqe}e 1416, zajedno s agresivnim sus-
jedom ùpanom \ur|em, plijenio Dubrov~ane u Dowoj Neretvi oko
Slivna, da bi je poslije wegove smrti naslijedio jedan od sinova, vojvo-
da Petar, i u tom svojstvu obnovio o~evu suda~ku stolicu na kojoj je sje-
dio dok je obavqao preuzetu du`nost.
O vremenu smrti Stjepanovog "saborca" u sukobu protiv Dubrov-
~ana, ùpana \ur|a, koji je neosporno umro znatno prije wega, moèmo
ne{to pobliè re}i. I danas, naime, u sredwevjekovnoj nekropoli sela
Kru{eva stoji ste}ak sa natpisom koji glasi: "A se leì ùpan Juroe
koino pog(i)be na po~ten(i) slu`bi za sv(oga) g(ospo)d(ina). A pobili-
`(i) ga knezÝ"19. Ako se uporedi sadràj natpisa sa pomenutom dubro-
va~kom àlbom s proqe}a 1416. o pqa~ki vojske kneza Petra Pavlovi}a
- koju su predvodili ùpan \ura| i Stjepan Miloradovi} - i o{trim
\ur|evim zahtjevom Dubrov~anima da mu vrate neke dugove dok se bude
nalazio "na Hrasnu" (u neposrednoj blizini sela Kru{eva!), onda proi-
zilazi da je Pavlovi}ev odani ùpan nastavio "po~tenu slu`bu" u kojoj
"pog(i)be za sv(oga) g(ospo)d(ina)", pa ga zbog toga knez (svakako Petar
Pavlovi}!) "pobili`(i)" - postavi mu biqeg. Kako je pomenuti Pavlo-
vi} 1420. bio sigurno mrtav,20 to zna~i da je i wegovog vojskovo|u
morala zadesiti ista sudbina izme|u 1416. i 1420. godine, kad mu je nad
mrtvim tijelom i postavqen biqeg sa citiranim natpisom.
Katunar Hrabrena i vojvoda ~itavih Dowih vlaha Stjepan Milo-
radovi} je imao trojicu sinova: Petra, Radoja i Vuki}a. Sredwi po god-
17 A. Benac, Radimlja, 40 i M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324-325.

18 M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine (Zbornik srednjovjekovnih
natpisa), II, Sarajevo 1964, 13, br. 56. Upor. M. Vego, Novi i revidirani natpisi iz
Hercegovine (Novi i revidirani natpisi), GZM, N. S. Sv. XVII, Sarajevo 1962, 202-203 i
Isti, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 329.
19 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 3, Beograd 1984, 16, br. 4823.
20 Petar Pavlovi} je poginuo 1420. u ratu sa Turcima. S. ]irkovi}, Istorija sred-
wovekovne bosanske dràve (Istorija Bosne), Beograd 1964, 248.
inama bio je, po svoj prilici, Radoje, ~iji se ste}ak nalazi u pomenutoj
nekropoli Radimqi. To je, u stvari, nadgrobni spomenik u obliku viso-
kog sanduka koji dobiva formu zarubqene i obrnute ~etvorostrane
piramide smje{tene na podno`ju izra|enom od posebnog kamena. Na
{irim stranama ste}ka uklesana su po ~etiri arkadna stupa sa okru-
glim glavicama i ni{ama u podno`ju, dok je sjeverozapadna uà strana
najqep{e ukra{ena. Na woj se isti~e markantna mu{ka figura, na ~ijoj
je glavi lukom ispuwena crticama ozna~ena kosa, a o~i predstavqaju
udubqewa ispod kojih urezana crta ozna~ava prije brkove negoli nos, za
koju D. Sergejevski smatra da je upravo Radojev lik.21 Desna ruka figure
je podignuta, sa ra{irenim i nesrazmjerno velikim prstima, od kojih je
izme|u palca i kaìprsta smje{ten plasti~ni krug sa unutra{wim
udubqewem koji bi mogao biti znak vojni~kog ranga porodice kojoj je
pripadao pokojnik. U visini ramena lijeve ruke kojom se predstavqeni
lik podbo~io urezan je luk sa strjelicom, koji su nesumwivo simbol
wegove vojni~ke funkcije. Ispod podlaktice presavijene lijeve ruke
prikazan je ~etvrtasti {tit sa ne{to uzdignutim lijevim uglom, te
dijagonalom koja ga dijeli s desna u lijevo na dva dijela i ma~em od koga
se vidi okrugla glavica i vrh o{trice. Pod nogama figure usje~ene su
tri ni{e okruène urezanom linijom.22 I, najzad, posebno svojom gra-
ciozno{}u, isti~e se odijelo sa horizontalnim prugama, koje pred-
stavqaju {irit ili vez, i pojasom koji se, shodno burgundskoj modi koja
je vladala u Evropi XV vijeka, nalazio na svome prirodnom mjestu. Isto
tako, kroj odijela, pa ~ak i vertikalni nagibi koji padaju od pojasa
naniè ukazuju da je i na ovom ste}ku do{ao do punog izraàja modni
autoritet daleke Burgundije.23
Lijevo od glave uklesane figure sa jugozapadne i jugoisto~ne
strane spomenika stoji u dva reda zapisano:
"Sie leì dobri Radoe sin voevode Stipana na svoi ba{tini na
BatnogahÝ.
Si biligÝ postavi na me bratÝ moi voevoda Petar".24
Citirani sadràj natpisa nudi mnogo elemenata za zakqu~ivawe.
Sintagmu "dobri Radoe" B. Hrabak obja{wava ~iwenicom da je poko-
jnik "umro sasvim mlad - jo{ za ìvog oca", u skladu sa vjerovawem u
narodu "da bog uzima dobre mladi}e i devojke sa ovog sveta".25 Me|utim,
ako je Radojev otac vojvoda Stjepan bio ìv u momentu sinovqeve smrti,
bilo bi malo neobi~no da mu "biligÝ postavi" brat vojvoda Petar, a ne
otac kao {to je to bio obi~aj u ono vrijeme. Trebalo bi razmisliti i o
tome da li atribut "dobri" shvatiti u skladu s pomenutim narodnim
vjerovawem, ili mo`da u duhu dobrog junaka Radohne koji je sahrawen
ispod ste}ka u qubinskom selu Miqanovi}ima,26 u prilog ~emu kao da
21 D. Sergejevski, Slike pokojnika, 131-132.
22 A. Benac, Radimlja, 9, 31, 32.
23 P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje, 250.
24 A. Benac, Radimlja, 9, 39.
25 B. Hrabak, Prilog datovawu, 326.
26 [. Be{lagi}, Ste}ci katolo{ko-topografski pregled (Ste}ci), Sarajevo 1971, 380.
govori i lik uzornog ratnika uklesan na Radojevom nadgrobnom spome-

niku. [to se ti~e vremena smrti "dobrog Radoja", u wegovom utvr|i-
vawu bi}e nam od velike pomo}i turski popisi iz 1468/69. i 1475/77.
godine. Po sumarnom bosanskom defteru iz 1468/69. godine vojvoda
Petar je, zajedno sa bratom Radojem, uìvao timar od pet sela koji im je
donosio rentu od 2.585 ak~i i zbog toga su jahali u rat kao laki oklop-
nici (cebelü). Bra}a su posjedovala ovaj timar do 18. decembra 1475.
godine, kada im je oduzet i pridodat timaru Vuki}a Vladiva{a, oca
carskog ~ohadara (komornika), koji je Vuki} uìvao u nahiji Zagorje.27
Ovo nije puko re|awe podataka, ve} dokaz da je Radoje sa na{eg ste}ka
bio ìv jo{ i krajem 1475. godine. Me|utim, u poimeni~nom hercego-
va~kom popisu iz 1477. ne sre}emo ga vi{e me|u ìvima, po{to se,
umjesto wega, uz ime najstarijeg Stjepanovog sina - vojvode Petra - jav-
qa tre}i od bra}e, po imenu Vuki}.28 To zna~i da je u vremenu od kraja
1475. do sredine decembra 1477. godine (kada je zavr{en poimeni~ni
popis Hercegova~kog sanxaka) morao umrijeti, ili, mo`da, poginuti
"dobri Radoe sin voevode Stipana" koji i sada po~iva "na svoi ba{tini
na BatnogahÝ". Batonoge se i danas nazivaju zemqi{te od o{ani}ke
crkve sv. Petra i Pavla do potoka Radimqe, gdje se nalazi pomenuta
nekropola sa ste}cima.29 Da su sinovi vojvode Stjepana Miloradovi}a
iz roda Hrabrena zaista imali staru ba{tinu u Batonogama potvr|uje
mulk vinograd i ba{tina koje je po vla{kom obi~aju uìvao Petar
vojvoda, kao u mulk vinograd i ba{tina koje je, tako|e po vla{kom
obi~aju, posjedovao najmla|i brat Vuki}.30 Istina, selo Batonoge ovdje
je zabiqeèno kao podru~no Blagaju, a ne Dabru, ali da se radilo o
istom selu pokazuje ~iwenica da je i kod Petra vojvode i kod Vuki}a
nagla{eno da je ulazilo u biv{i timar Vuki}a, sina Vla|a.31 Idu}i
tragom imena biv{eg posjednika timara, u ~iji je sastav ulazilo selo
Batonoge, prona{li smo me|u spomenicima radimqske nekropole jedan
ste}ak koji je pripadao wegovom ocu Vla|u. To je, u stvari, spomenik u
obliku sarkofaga sa o{te}enim }o{kom na sjeveroisto~noj strani na
kojoj je tehnikom urezivawa predstavqen {tit sa ma~em, ~iji je obod
ozna~en pletenim uètom, a unutra{wost popuwena sa ~etiri zrakasta
kruga obi~nog rasporeda. Od ma~a se vidi krstasti bal~ak, sa okruglom
Sli~an primjer pruà i natpis u Qusi}ima kod Uloga, u kome se pomiwe "dobri
Pribislav" - u smislu junaka - koji je poginuo za bana Tvrtka. M. Vego, Zbornik
srednjovjekovnih natpisa, III, Sarajevo 1964, 48 br. 182.
27 A. Ali~i}, Sumarni popis Bosne iz 1468/69. godine (Sumarni popis Bosne) - u rukopisu,
str. 328-329.
Rukopis bosanskog sumarnog popisa dobili smo na kori{}ewe od akademika Sime
]irkovi}a, ~im nas je, kao i bezbroj puta dosad, zaduìo svojom nesebi~nom
qubazno{}u.
28 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130.
29 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlje, 325.
30 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 464-465.
Napomenimo i to da je N. Filipovi} (Vlasi i uspostava timarskog sistema, 153, 167,
179) pogre{no transkribovao naziv sela Batonoge kao Jatonoge, koje se nigdje
danas ne pomiwe pod tim imenom, ve} samo kao Batonoge.
31 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 464.
glavicom i krugom iznutra, iznad i vrh o{trice ispod {tita. Povrh

likovne predstave {tita sa ma~em stoji, sa lijeve strane malo okrwen,
natpis koji glasi:
(Se le`)i i Vla~Ý Vlahovi~Ý (a sie~e ka)mi Ratko Brati-
vo(n)i~.32
Ovaj ste}ak sa sli~nim amblemima na {titovima nekih ~lanova
porodice Miloradovi}-Stjepanovi} naveo je M. Vega na zakqu~ak o
bliskom srodstvu Vla|a Vlahovi}a sa katunarima Hrabrena i vojvo-
dama Dowih vlaha, u ~ijoj je slu`bi umro poslije 1490, a mo`da i nakon
smrti vojvode Radosava Hrabrena iza 1500. godine.33 Od svega toga ne bi
se moglo prihvatiti jedino vrijeme Vla|eve smrti, po{to ga ve} 1477. -
kada se wegov sin Vuki} javqa kao raàlovani timarnik - nije bilo
vi{e me|u ìvima.
Svojim specifi~nim izgledom, egzoti~nim motivima dekora-
tivne izrade i zavodqivim natpisom na sebi, prethodni ste}ak "dobrog
Radoja" je, kako izgleda, ve} odavno privla~io pa`wu qudi razli~itog
zanimawa. Ostaje za àqewe {to ga je, po svoj prilici, najranije posje-
tio neki radoznalac koji se za sadràj groba nije interesovao iz
nau~nih, nego iz nekih drugih pobuda. O~ito nezadovoqan time {to nije
na{ao traèno, ovaj beskrupolozni "kopa~ blaga" je ostavio iza sebe u
op{tem neredu sve ispod podizanog ste}ka, tako da je nau~na ekipa
Zemaqskog muzeja u Sarajevu 1950. mogla samo da konstatuje, na àlost
ne jedino, nedjelo nekog nesavjesnog ~ovjeka u~iweno prema ovom raz-
govorqivom svjedoku istorije.34
Poslije smrti vojvode Stjepana Miloradovi}a naslijedio ga je
najstariji sin Petar. Te{ko je odgovoriti na pitawe otkad je on ta~no
po~eo da obavqa funkciju vojvode Dowih vlaha i predstavqa ovu vla{-
ku grupaciju pred organima dràvne vlasti u Bosni. U literaturi,
dodu{e, stoji zabiqeèno da je od 1473. do 1486. godine vr{io du`nost
katunara vla{kog roda Hrabrena i vojvode cjelokupne nahije Dowih
vlaha.35 Me|utim, danas je mogu}e na osnovu turske gra|e prvu granicu
Petrovog vojvodovawa pomjeriti za nekoliko godina unaprijed. U suma-
rnom bosanskom defteru iz 1468/69. pomiwe se "timar vojvode Petra,
starje{ine vlaha Humske i wegovog brata Radoja"36, a u poimeni~nom
hercegova~kom defteru iz 1475/7. godine "xemat Petra vojvode - drugim
imenom Hrabrena i (drugog mu) brata Vuki}a", uz napomenu da je pome-
nuti Petar timarnik.37 Dodajmo ovim turskim vijestima i obavje{tewe
iz poslovne kwige Xivana Prip~inovi}a koja sredinom 1477. pomiwe
"Petra Stipanovi}a vojvodu Dowih vlaha" (Petar Stipanovich voyvoda de
Dogni Vlaxi).38 Mada u kori{}enim izvorima ne nalazimo potvrdu za to,
32 A. Benac, Radimlja, 22, 39.

33 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlje, 324.
34 A. Benac, Radimlja, 42.
36 A. Ali~i}, Sumarni popis, 328.
37 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130.
38 HAD: Privata 3b fol. 43, 26. V 1477.
vi{e je nego vjerovatno da je Petar i prije uspostavqawa turske vlasti

(1465) nosio katunarsku i vojvodsku titulu koju je preuzeo direktno od
oca. Zanimqivo je da se malo kasnije, uz wega, po~iwe da sre}e brat mu
Vuki} Hrabren (a ne Stjepanovi}!), tako|e sa titulom vojvode iako nije
obavqao funkciju nikakvog vojvode, nego je u najboqu ruku poslije bra-
tovqeve smrti (1488) mogao biti samo katunar Hrabrena.39
Vratimo se sada obe}anoj rekonstrukciji zemqi{nog grunta, koji
su vremenom stekli Petar vojvoda i bra}a mu Radoje i Vuki} - sastav-
qenog dijelom od wihovih starih imawa, koja su od ranije uìvali kao
ba{tine, a dijelom od novih posjeda dobijenih od Turaka. Pored pome-
nutih vinograda i ba{tina u selu Batonogama, Petar je imao i u praz-
nom dijelu sela Svitave u podru~ju Dabra - koju treba, dakle, razliko-
vati od mezre Svitave na podru~ju Po~iteqa - mulk vinograd i ba{ti-
nu, a mla|i mu brat Vuki} samo ba{tinu, koje su od ranije posjedovali
po vla{kom obi~aju.40 Sve to govori da su bra}a Stjepanovi}i zadràli
svoj staro imawe i zemqe i nakon toga {to je Petar vojvoda izgubio
pomenuti timar - sastavqen od pet sela: Seqani, Berkovi}i, Batonoge,
Svitava i @itomisli} - u korist Vladiva{a, oca carskog ~ohadara,
krajem 1475. godine.41 Odgovor na pitawe zbog ~ega su ova dvojica ugled-
nih starje{ina iz vla{kog roda Hrabrena izgubili svoj timar i da li
je taj gubitak mo`da stajao u nekoj vezi sa krizom oko Popova i Trebi-
wa, koja je vremenski koincidirala upravo sa wim, mora}e sa~ekati
neko boqe vrijeme, a mo`da i nekog inventivnijeg istraìva~a. No,
bilo kako bilo, wihovo dràwe nije dobilo flagrantne forme otpora
i neprijateqstva. U protivnom, ne bi se Petar vojvoda pomiwao u def-
teru iz 1477. kao timarnik, niti bi dobio unosni zakup la|a od Po~i-
teqa do mora i, zajedno sa bratom Vuki}em, zadrào krupan ~iftluk na
koji je pla}ao u{urnu rentu od 400 ak~i.42 Vjerovatno se ovdje radi o
~iwenici da su Miloradovi}i-Stjepanovi}i u ranije vrijeme imali
svoje posjede u predjelima gdje se nalazio wihov pomenuti timar, na {ta
ukazuju dva sela ovog timara - Svitava i @itomisli} - kojima treba
dodati i lokalitet Vojvodina u dana{wem selu Poprate - prozvan tako
po vojvodama iz ove porodice - i pomenuti ~iftluk u mjestu Trijebaw
koje je podru~no nahiji Blagaj.43 Iz svega dosad izloènog jasno
proizilazi da su oni sa svojim posjedom ste~enim jo{ u predosmansko
vrijeme izborili status doma}e vlastele koja je u tursko doba nastojala
da naslije|eni posjed pod vidom timara zadrì u svojim rukama. U
skladu sa tradicionalnim stavom prema starim posjednicima, Turci su
suzbijali i te`wu Stjepanovih sinova da odrè svoje biv{e ba{tine,

40 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 265, 465.
41 A. Ali~i}, Sumarni popis, 329.
42 A. Ali~i}, Poimeni~ni popis, 130, 362. Upor. N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sis-
tema, 154, 167.
43 N. Filipovi}, Vlasi i uspostava timarskog sistema, 154. O nazivu i ubikaciji lokaliteta
Vojvodina u selu Popratima op{irnije vidi: M. Vego, Kulturni karakter nekropole
Radimlja, 326.
time {to su pomenuti timar putem rotacije ustupili novom spahiji

Vladiva{u. Ali, re~eni Petrov i Vuki}ev ~iftluk u selu Trijebaw, s
druge strane, svjedo~i da su Turci znali, ako su im to nalagali intere-
si i zna~aj date li~nosti, praviti kompromise sa biv{im ba{tinici-
ma kojima su u obliku ~iftluka ostavqali dio wihovih posjeda. I daqa
istorija porodice Miloradovi}-Stjepanovi} pokazuje da su neki weni
agilniji ~lanovi ustrajavali u borbi za o~uvawe brojnih posjeda raza-
sutih na podru~ju prostrane nahije Blagaj.
Ve} 1488. vojvode Petra Hrabrena (pomenutog posqedwi put s tom
titulom u maju 1486) nije vi{e bilo me|u ìvima, po{to se 22. maja te
godine u odlukama dubrova~kog Senata sre}e neki Jonus kao vojvoda
Dowih vlaha, s kojim po~iwe serija Turaka ili konvertita koji }e se u
narednim godinama smjewivati na tome dotad u rodu Hrabrena nasqe-
|ivanom poloàju.44 Poslije Petrove smrti, najzna~ajniji me|u Hrabre-
nima postao je brat mu Vuki}, sa vojvodskom titulom, koju je nosio jo{
za ìvog brata, iako nije mogao, kao {to smo ve} vidjeli, obavqati du`-
nosti ve}e od funkcije vla{kog katunara ni onda kada je bio u najve}em
usponu dru{tvene mo}i. Da titula vojvode s kojom se posqedwi put
pomiwe 1496. Vuki} nije odgovarala funkciji vojvode koju je do smrti
obavqao Petar, pokazuje i to {to se vojvodsko zvawe kod Vuki}a nala-
zilo ispred vlastitog imena (vojvoda Vuki}), a kod Petra iza vlastitog
imena (Petar vojvoda).45
Da je smrt u posqedwe vrijeme ~esto kucala na vrata ove
najvi|enije dowovla{ke porodice svjedo~i i to {to je poslije "dobrog
Radoja", a prije Petra vojvode, jo{ jedan wen ~lan oti{ao na put bez
povratka. Na taj nemili doga|aj i danas podsje}a u radimqskoj
nekropoli smje{teni nadgrobni spomenik u obliku malog sarkofaga sa
podno`jem, izra|en od jednog komada kamena koji je prebijen i djeli-
mi~no o{te}en u predjelu krovne konstrukcije. Na {irim pobo~nim
stranama ste}ka udubqena su po ~etiri arkadna stupa sa okruglim
glavicama izme|u kojih su postavqeni trougaoni ispusti, a ispod
arkadnih stupova urezane ni{e, od kojih svaka stoji izme|u dva stupa. I
sa jugoisto~ne uè strane su dva takva arkadna stupa sa po jednom ni{om
ispod sebe, a sa jugozapadne tako|e uè strane predstavqena mu{ka
figura sa potpuno uokvirenom glavom (kapa? ili kaciga?), licem naz-
na~enim jednim urezanim kvadratom, uzdignutom desnom i u laktu pre-
savijenom i podbo~enom lijevom rukom i urezanim duplim }irilskim
slovom V ispod svake ruke.46
I, najzad, na jugozapadnoj strani krova stoji u tri reda usje~en
natpis sqede}e sadrìne:
"AzÝ rabÝ b(o)ì Radoe Vukovi} sinovacÝ voev(o)de Petra".47
Same dimenzije sarkofaga (duìna 77 cm, {irina 36 cm, visina 76
44 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 35-36 i S. Mi{i}, Humska zemqa
u sredwem veku (Humska zemqa), Beograd 1996, 175.
46 A. Benac, Radimlja, 8.
47 Isto, 9, 39.
cm) i visina uklesane figure (55 cm), kao i ~iwenica da iznad wene di-
gnute desne ruke nema plasti~nog kruga niti u nivou ramena lijeve ruke
postavqenog luka sa strjelicom - kakve figuralne predstave sre}emo
na ste}ku "dobrog Radoja" i nekim drugim ste}cima ove nekropole - po-
kazuju da je ovog mali{ana pretekla smrt prije nego {to je uspio da
napravi bilo kakvu vojni~ku karijeru.48 Pa da vidimo onda koliko je
godina mogao imati u momentu kada je umro. Kako su, u skladu s onovre-
menim obi~ajima, novoro|enoj djeci davana imena umrlih ~lanova poro-
dice, to je i ovaj dje~arac sa ste}ka morao biti ro|en poslije smrti
o~evog brata i svoga strica Radoja - ~ije je ime nosio - koji se, kao {to
smo to ve} naprijed rekli, preselio na onaj svijet u vremenu od kraja
1475. do kraja 1477. godine. Posqedwi dio epitafa pokazuje da je poko-
jnik bio "sinovacÝ voev(o)de Petra", {to zna~i da mu je drugi i jedini
preostali stric, dowovla{ki vojvoda Petar, bio ìv kada je nesre}ni
juno{a umro. To se moralo desiti prije maja 1488, po{to tada ni Petra
nije bilo vi{e me|u ìvima. U najkra}em, ako je ro|en neposredno pos-
lije smrti prvog strica i imewaka Radoja (po~etkom 1476), a umro pred
sam kraj ìvota drugog strica Petra (po~etkom 1488), mali Radoje Vu-
kovi} - neosporno sin jedinog preostalog brata Vuki}a - mogao je imati
najvi{e dvanaest godina kada ga je smrt zadesila, {to se savr{eno pok-
lapa i sa vizuelno izraènom predstavom wegove mladosti na pome-
nutom ste}ku. Mo`da }e od svega ostati najspornije to {to je pored ì-
vog dje~akovog oca - koji bi po logici stvari trebalo najvi{e da se sta-
ra o podizawu sinovqevog spomenika - na ste}ku zabiqeèno samo pat-
ronimi~ko prezime Vukovi} i daleko sna`nije istaknuta ~iwenica da
je pokojnik bio "sinovacÝ veov(od)e Petra" negoli sin Radoja.49 Ali, to
ni u kom slu~aju ne zna~i da se stvari u ovoj istaknutoj porodici nisu i
daqe odvijale nekim svojim, jedino wenim ~lanovima znanim, tokovima.
Iako oja|en gubitkom dvojice bra}e, i naro~ito maloqetnog
sina, Vuki} Hrabren je nastavio porodi~nu tradiciju, ali, izgleda, sa
ne{to mawe ugleda nego {to ga je uìvao najuticajniji me|u wima
Petar vojvoda. No, i pored toga, wegov vla{ki rod nije izgubio moral-
no-politi~ki kredit kod Republike sv. Vlaha, o ~emu svjedo~e i ~esti
darovi namjewivani pojedinim wegovim ~lanovima.50 Vuki} se pomiwe
posqedwi put u izvorima 1496, {to ne zna~i da nije ìvio i koju godinu
duè. Ve} po~etkom 1501. godine na wega se ~uva samo posredno uspome-
na, zahvaquju}i dubrova~koj odluci o poklonu "sinovcu vojvode Vuki}a
iz Dowih vlaha" (nepoti voevode Vochichi de Dogni Vlassi) koji je darovao
gradu osam {kopaca, pet junica i jednu ko{utu.51 Iako dubrova~ki izvo-
48 Isto, 9, 31, 32.

49 B. Hrabak, Prilog datovawu, 325-326.
Naravno da ne stoji opaska M. Vega (Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324) da se
po ovom natpisu "dade zakqu~iti da je Radojev otac Vuk bio stric vojvode Petra
Miloradovi}a", po{to se ne radi ni o kakvom stricu Vuku ve} o ro|enom Petro-
vom bratu Vuki}u.
51 Isto, 36.
ri ne govore ni{ta odre|eno ko je bio "sinovac vojvode Vuki}a", gene-

olo{ka situacija rekonstruisana na osnovu ste}aka porodice Milora-
dovi}-Stjepanovi} bi}e nam od velike pomo}i. Vuki}ev brat Radoje,
koji je umro od kraja 1475. do potkraj 1477. godine, nije ostavio nikakvog
potomstva iza sebe. O tome, pored ostalog, svjedo~i i ~iwenica da se na
wegovom spomeniku ne nalazi nijedna mawa qudska figura, kakve se
vide uklesane pod rukom ve}e figure na drugim ste}cima ove nekropole
i, po mi{qewu stru~waka, predstavqaju nasqednike sahrawenih poko-
jnika.52 Iz toga proizlazi da je pomenuti "sinovac vojvode Vuki}a"
mogao biti samo sin wegovog drugog brata, Petra vojvode, kome, bez
sumwe, odgovara Vukac Petrovi}, ~ije se ime pomiwe tako|e na jednom
od radimqskih ste}aka.53 Da je to zaista tako, potvr|uje i wegovo patro-
nimi~ko prezime Petrovi} - izvedeno od o~evog li~nog imena Petar -
kao {to je i prezime Vuk~evog ro|aka Radoja Vukovi}a izvedeno od
o~evog li~nog imena Vuki}. To pokazuje da se ve} u generaciji Stepano-
vih unuka - Vukca Petrovi}a i Radoja Vukovi}a - po~iwe da gubi op{te
porodi~no prezime Stjepanovi}, umjesto koga postepeno preovla|uju
patronimi~ka prezimena Petrovi} i Vukovi}, {to uveliko oteàva
istraìva~u zapo~eto pra}ewe geneolo{ke niti ove zna~ajne porodice
unutar vla{kog roda Hrabrena.
Zbog toga se ni budu}i ~lanovi ovog roda ne mogu dovesti u ~vr{-
}u me|usobnu vezu, niti se moè utvrditi ta~an stepen wihovog srodst-
va sa ve} prikazanim pripadnicima porodice Miloradovi}-Stjepano-
vi}. Tako se za nekog \ur|a zna jedino da je bio "ro|ak vojvode Vuki}a"
(consanguineo voyvode Vuchichi)54 , dok se za vojvodu Radosava Hrabrena -
~ije je tijelo sahraweno ispod jedne od dvije plo~e smje{tene u pravo-
slavnoj crkvi sv. Petra i Pavla u O{ani}ima - moè re}i toliko da je,
poput Vuki}a, bio samo vojvoda po tituli.55
Sqede}u generaciju Hrabrena - prema narodnoj tradiciji - ~ini-
li su bra}a: spahija Milisav - obnoviteq ìtomisli}kog manastira
1563 - vojvoda Radoje - ktitor crkve u Trijebwu 1534 - i Qubisav koji je
navodno sagradio pravoslavnu crkvu sv. Petra i Pavla u O{ani}ima na
uzvi{ici sa sjeverne strane Stoca.56 Narodna tradicija obi~no pri~a
jedno, a istorijski izvori nude ne{to drugo. Na osnovu tih izvora, jo{
je starija istoriografija utvrdila da je spahija Milisav ìvio tek
po~etkom XVII vijeka, od kada poti~e i wegov ~uveni portret (sa crk-
vom u @itomisli}u) koji po no{wi neodoqivo podsje}a na portret
zlatara Jovana Ho~anina u manastiru sv. Trojice u Pqevqima, {to uka-
52 A. Benac, Radimlja, 6, 8, 12, 34.

53 M. Vego, Kulturni karakter nekropole Radimlja, 324.
55 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 1, br. 397. Upor. B. Hrabak,
O hercegova~kim vla{kim katunima, 36; V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica
Miloradovi}a-Hrabrenih, 147, 153 i B. Nilevi}, Sprska pravoslavna crkva u Bosni i
Hercegovini do obnove Pe}ke patrijar{ije (Srpska pravoslavna crkva u BiH), Sarajevo 1990,
168.
56 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 62.
zuje da je vjekovna veza sa srpskim krajevima o~uvala i ovdje kontinu-

itet u odijevawu.57 To daleko poznije Milisavqevo javqawe u pisanim i
likovnim izvorima iskqu~uje mogu}nost da je bio brat pomenutog voj-
vode Radoja - obnoviteqa, a ne ktitora crkve sv. Nikole u Trijebwu -
navedenog u ~uvenom Pomeniku ~lanova roda Hrabrena koji je prona|en
u manastiru @itomisli}u.58 Radojevu djelatnost i petnaestak godina
ranije biqeì odobrewe dubrova~ke vlade da, uz uobi~ajenu carinu,
moè izvesti iz grada 17 lakata karizeja. Budu}i da se u ovoj prilici
naziv vojvoda vezuje za pomen Dowih vlaha i slijedi iza imena (Radoe,
voevoda de Dogni Vlassi)59 - kao nekada u slu~aju "Petra Stipanovi}a voj-
vode Dowih vlaha" - proizlazi da je pomenuti Radoje obavqao neko vri-
jeme vojvodsku du`nost, iako za april 1521. postoji zapis o Tur~inu
Mustafi kao dowovla{kom vojvodi.60
Poslije titularnog vojvode Radosava (1505) i Radoja, stvarnog
"vojvode Dowih vlaha" (1521. i 1534), pripadnici roda Hrabrena se,
naro~ito od kraja XVI vijeka, sre}u u izvorima kao spahije. Zbog sve
sna`nijeg pritiska Turaka, wihove porodice su po~ele da se iseqavaju
iz starog kraja u Rusiju, a oni koji su ostali u @itomisli}u uzimaju
zajedni~ko prezime Qoqi}a i Kuzmana, ili primaju islam, gdje i danas
ìve u stola~kim Dubravama pod imenom Opija~a. Na prisustvo poro-
dice Miloradovi}a-Stjepanovi}a u ovim krajevima dugo su podsje}ali
manastiri i crkve u @itomisli}u, O{ani}ima, Trijebwu i Klepcima
za koje se dràlo da su zadu`bine pojedinih ~lanova, iako ne najve}eg,
a ono najzna~ajnijeg vla{kog roda Hrabrena na podru~ju Dowih vlaha
koji su im ostavqali brojna zavje{tawa u posjedima.61
57 V. Bogi}evi}, Vlasteoska porodica Miloradovi}a-Hrabrenih, 153; Q. Koji},

Manastir @itomisli}, 23-24 i P. Vasi}, O nekim vidovima srednjovekovne no{nje,
253-254.
58 V. ]orovi}, Manastir @itomisli}, 18.
O Pomeniku kao relevantnom izvoru za istoriju manastira @itomisli}a i izv-
jesnim nejasno}ama u wegovom sadràju, uz korisan pregled ranije literature,
vidi op{irnije: Q. Koji}, Manastir @itomisli}, 23-24.
59 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 37 i M. Vego, Kulturni karakter
nekropole Radimlja, 329-330.
60 B. Hrabak, O hercegova~kim vla{kim katunima, 36, 37.
61 N. Du~i}, Manastir @itomi{qi}, 61, 63, 64; V. Bogi}evi}, Vlasteoska porod-
ica Miloradovi}a-Hrabrenih, 157-159 i Q. Koji}, Manastir @itomisli}, 23-
25.
Djuro TO[I]
LA FAMILLE MILORADOVIC – STJEPANOVIC

DE LA LIGNEE VALAQUE DES HRABRENA
Résumé
Sur la base d’inscriptions sur les monuments funéraires de l’une des plus belles
nécropoles médiévales hercégoviennes de Radmilje, puis de l’inventaire nominatif hercé-
govien datant de 1475-77, des livres de comptes d’un commerçant renommé de Dubrovnik,
Dzivan Pripcinovic de la moitié des années soixante-dix du XVème siècle , ainsi que d’autres
matériaux de source provenant de Dubrovnik, nous sommes en mesure de présenter l’évolu-
tion historique de la famille Miloradovic-Stjepanovic qui, pendant plusieurs siècles, a été le
pivot le plus important parmi la dizaine de lignées vivant sur le territoire « Donjih vlaha »
(aujourd’hui région des communes de Stolacka, Ljubinska et Bilecka). Plus précisément,
nous avons suivi en continuité sa généalogie, en commençant par le chef de lignée de la
famille, Milorad (deuxième moitié du XIVème siècle), de son fils le voïvoda Stjepan (pre-
mière moitié du Xvème siècle), les fils de Stjepan : Petar, voïvoda de l’ensemble des Donjih
Vlaha, « le bon Radoje » et Vukic (dans le dernier quart du XVème siècle), jusqu’aux petits-
enfants : Radoje Vukovic (fils de Vukic) et Vukac Petrovic (fils de Petar), dont ce dernier
est mentionné au début du XVIème siècle. Cependant, pour les autres, les membres les plus
jeunes de la lignée valaque des Hrabrena – tel un certain Djurdja « cousin du voïvoda Vukic »
(consanguineo voyvoda Vuchichi), voïvoda Radosav Hrabrena (1505), voïvoda Radoje
(1521 et 1534), Ljubisav et Milisav (début du XVIIème siècle) – on ne peut établir des liens
fermes , pas plus qu’on ne peut établir le degré exact de leur parenté avec les membres de la
famille Miloradovic – Stjepanovic ci-dessus mentionnés, dont la présence dans ces régions
est aujourd’hui rappelée par les monastères et les églises à Zitomislic, Osanici, Trijebnju et
Klepci qui furent les fondations de piété de quelques uns de ces illustres Hrabrena.
YU ISSN 0021-2652
Mr Miroslav PERI[I]*
GRAD I GRA\ANIN U SRBIJI

KRAJEM 19. VEKA
Abstrakt: Rad metodolo{kog karaktera zasnovan na istraì-

va~kom iskustvu prou~avawa razvoja grada, gra|anske kulture i gra-
|anstva u Srbiji krajem 19. veka
U dosada{wim ne naro~ito brojnim radovima na temu grada i raz-

voja gra|anskog ìvota u Srbiji, bilo da je re~ o razmatrawima op{ti-
jeg karaktera ili o radovima iz lokalne istorije, zapaàno je uglavnom
ono {to je okom istraìva~a najvidqivije. Nagla{avan je zna~aj grada
kao sredine koja objediwava vi{e va`nih funkcija, isticano je da je
re~ o administrativnim, trgova~kim, zanatskim, politi~kim, prosvet-
nim centrima, o sredi{tima dru{tvenih i intelektualnih kretawa, o
mestima organizovanog ìvota u kojima su uo~qive razli~ite i brojne
dru{tvene grupacije, analiziran je porast broja stanovnika, pra}en
razvoj {kolstva, pisano je o darodavcima, politi~kim qudima, prosvet-
nim misionarima, uspe{nim trgovcima. Uprkos brojnosti istraènih
podataka, nekada precizno i pedantno sistematizovanih u vidu hronika
i monografija pojedinih gradskih naseqa nastalih u ve}em broju napo-
rom istraìva~a iz {ireg kruga istori~ara, oni ne mogu u potpunosti
da zadovoqe stru~nu radoznalost na koju podsti~e bavqewe gradom kao
temom dru{tvene istorije. O tome svedo~i makar i najop{tiji pogled
na ina~e u oskudnom broju do sada objavqene radove na temu grada u
Srbiji krajem 19. i po~etkom 20. veka. Uvid u doma}u literaturu otkri-
va da se istoriografija o gradu uglavnom kretala u dva kruga iz kojih
ni interpretativno ni koncepcijski nije uspela da napravi zna~ajniji
iskorak. U jednom krugu nalaze se radovi op{tijeg karaktera u kojima
su sredi{we teme privredni ìvot, politi~ke prilike i razvoj pros-
vete na nivou Srbije. Istom krugu ali sa puno vi{e autorske inven-
tivnosti pripadaju i radovi nastali s ambicijom da u dugim potezima
* Autor je asistent u Institutu za noviju istoriju Srbije, Beograd.

daju op{tu sliku razvoja gradova ili razvoja dru{tva u Srbiji.1 U dru-
gom krugu nalaze se monografije gradova koje na jednoj strani zavre|uju
pa`wu svojim obimom i zavidnim nivoom istraènosti, ali, na drugoj
strani, zapaà se nizak nivo teorijskog znawa i odsustvo istraìva~ke
kreativnosti autora, zbog ~ega su takvi radovi identi~nih, relativno
skromnih dometa u metodolo{kom pogledu. îtalac }e sasvim retko u
tim radovima osetiti ne{to od neophodne ìvotnosti koju istori~ar,
ukoliko ima talenta, ugra|uje u svoj tekst kada èli da pribliì prou-
~avano vreme, a wihovu istoriografsku vrednost znatno umawuje nedo-
voqno pra}ewe, ina~e istraìva~ki te{ko uhvatqivih, sloènih pro-
cesa dru{tvenih promena. Ponajvi{e nedostaju, {to je sa stanovi{ta
prou~avawa razvoja dru{tva u Srbiji najneophodnije, analize razlika
bitnih za sagledavawe osobenosti, regionalnih ekonomskih, kulturnih,
dru{tvenih, jezi~kih, mentalitetskih i drugih neujedna~enosti karak-
teristi~nih za srpsko dru{tvo druge polovine 19. veka. Gradom ili
pojedinim segmentima gra|anske kulture, svako iz svog ugla, mo`da ne u
tolikom broju kao istori~ari, bavili su se i autori drugih struka -
etnolozi, istori~ari umetnosti, sociolozi, demografi, a ima primera
i kwièvnoistorijskih ogleda kakva je na primer kwiga Qubomira
Simovi}a "Uìce sa Vranama", u kojoj je na originalan, ~itala~ki zan-
imqiv, ali za istori~ara malo koristan na~in, autor "pro{etao" kroz
istoriju grada odabranog za temu kwige.
Tema "Grad i gra|anin u Srbiji krajem 19. veka" kao ideja pojavi-
la se tokom istraìvawa na jednoj uòj temi, i to najpre u formi koja
sugeri{e da je re~ o dvema posebnim temama - jednoj grad i drugoj gra|a-
nin. Ipak, i u jednom i u drugom slu~aju nije mogu}e strogo izdvojiti
samo jednu pojavu kao iskqu~ivi predmet istraìvawa i posmatrati je
nezavisno od druge; niti se moè sagledati istorijsko prisustvo grada
u odre|enom razdobqu izolovano od qudi koji u wemu ìve, a posebno
od nosilaca gra|anske kulture, niti se moè izu~avati ìvot gradskog
~oveka i razvoj gra|anstva a da se pri tom nema u vidu sve ono {to
sa~iwava, karakteri{e i presudno odre|uje sredinu u kojoj pojedinac
ìvi, po~ev od onoga {to spada u kulturu ìvqewa do svega ostalog po
~emu se gradska sredina razlikuje od seoske, s posebnom va`no{}u
ukqu~uju}i ispitivawe duhovnih prilika kao jednog od osnovnih obe-
le`ja prou~avanog vremena. Istraìva~ko iskustvo govori da je re~ o
temi i podtemi bez obzira na to koja je pojava sredi{wi predmet
izu~avawa.
U najop{tijem smislu, istraìvawa s ambicijom da se grad u
Srbiji druge polovine 19. veka prou~i i osmotri iz druga~ijeg ugla
nego {to je to do sada ~iweno u doma}oj istoriografiji mogu}a su u naj-
mawe dva pravca. Jedan odvodi ka svemu onome {to je slika unutra{weg
ìvota grada, drugi omogu}ava pogled sa odstojawa, odnosno pogled na
1 To su, pre svih, radovi R. Samarxi}a O gradskoj civilizaciji na Balkanu od 15.
do 19. veka u kwizi Ideje za srpsku istoriju, Beograd 1989, 79-91, i M. Ekme~i}a
Razvoj dru{tva u Srbiji 1850-1914. u kwizi Stvarawe Jugoslavije 1790-1918, 2,
Beograd 1989, 59-83.
Grad i gra|anin u Srbiji krajem 19. veka 109
pojedina~no ali ne otrgnuto iz op{teg ve} sadràno u op{tem {to

doprinosi dobijawu odgovora na pitawe koliko grad u unutra{wosti
zra~i u celini srpskog dru{tva i u~estvuje u procesu dru{tvenih prom-
ena kojima je Srbija sve vi{e bila podlo`na. Prvi istraìva~ki pra-
vac otvara ~itav kompleks pitawa kakva su: {kola, gimnazija, sud, bol-
nica, crkva i omogu}ava da se putem dokumenata pro{eta gradskim soka-
cima i ulicama, ~ar{ijom i pazari{tem, da se u|e u kafane, bakalske i
berberske radwe, majstorske radionice, da se za|e u privatne ku}e, baci
pogled na porodicu i porodi~ni ìvot, kulturu stanovawa, odevawa i
ishrane, da se pronikne u kolektivni, donekle i pojedina~ni na~in
mi{qewa, forme pona{awa, i da se u posmatrawu sudara moralnih
nazora sredine i individualnog izgradi potpunija slika varo{i i ste-
knu znawa o preovla|uju}em nivou svesti stanovnika. Nedovoqna istra-
ènost grada kao jedne od zaboravqenih tema srpske istoriografije
uslovqena je {irokom, veoma razu|enom i otuda te{ko savladivom
izvornom osnovom. Osim gra|e u svim fondovima Arhiva Srbije, neza-
obilazna je veoma bogata i samo delimi~no istraèna gra|a lokalnih
arhiva, me|u kojom po obimu i vrednosti najve}u pa`wu istraìva~a
zavre|uju fondovi op{tina i sudova. Prvi sadrè gra|u razli~itog
porekla: raspise, naredbe, postavqewa, poreske obaveze, licitacije,
kazne, zabrane, sporove, kra|e, bolni~ke tro{kove, mase, uba{tiwewa,
takse, primedbe, stawa ko{evske hrane, spiskove vojnih obveznika, po-
datke o pomo}i sirotiwi, kuluku, buxetu, prijemima u gra|anstvo, nado-
knadama {teta, raznim kontrolama gradskih vlasti, vojnim beguncima,
zatim statistike, tapije, razne spiskove... Gra|a suda otkriva zamr{ene
me|usobne odnose, progovara o na~inu ìvqewa, preokupacijama obi~-
nog ~oveka, problemima koje je ~esto sam stvarao ali i koje su mu namet-
ali drugi. Svet kafanskih i uli~nih kavgaxija, osiroma{enih dràv-
nih ~inovnika, propalih zanatlija, uspe{nih trgovaca, koristoqubi-
vih gazda, sitnih lopova, varalica, sirovih, gramzivih, poverilaca i
du`nika, tvrdoglavih, nemo}nih, zavidnih, inaxija - onih kojima je ì-
vot prolazio u lewosti i nemaru - svet je koji se otkriva u bogatoj i
sadràjno raznovrsnoj gra|i suda. Ta slika je stvarna; ona je bukvalna i
ta~na i u woj nema ni~eg {to je dodavano. To je i gra|a na osnovu koje se
moè mnogo saznati o dru{tvenim naravima, atmosferi nepoverewa,
nezaja`qivosti, korumpiranosti; na osnovu we je mogu}e ste}i uvid u
brojne pojedinosti, uo~iti odnos prema dràvi i vlasti, sagledati po-
liti~ku klimu vremena.
Krajem 19. veka u Srbiji je postojalo 21 naseqe vredno pomena
grada. Re~ je o varo{ima. U literaturi se za ta naseqa koristi pojam
grad, u dokumentima se upotrebqava pojam varo{, jer zvani~na klasi-
fikacija naseqa izvr{ena u Kneèvini Srbiji dono{ewem Zakona o
mestima 1866. godine a primewivana i u Kraqevini Srbiji nije poz-
navala kategoriju grada. U jednom delu literature postoje izvesne nedo-
umice o tome da li su srbijanske varo{i krajem 19. veka gradovi. Dile-
me nastaju usled ~iwenice da su varo{i u Srbiji imale mali broj stano-
vnika u pore|ewu sa sredwoevropskim gradovima. Milorad Ekme~i}
pi{e da se Srbija kao i sve druge balkanske pokrajine razvijala kao

punoglavac - prestonica pokazuje tendenciju da bude jedini veliki grad,
nema sredweg grada, a mali gradovi se grani~e sa socijalnim pojmom
sela.2 Samo pet gradova je 1890. godine imalo vi{e od 10.000 stanovnika
(Beograd, Ni{, Kragujevac, Leskovac, Poàrevac), od kojih prestonica
ima oko 35.000 stanovnika, dok ostali tek neznatno prelaze broj od
10.000. Osim broja stanovnika postoje i drugi kriterijumi, kao {to su
funkcija naseqa na {irem podru~ju, laka urbanisti~ka uo~qivost,
ekonomska, vojna i druge uloge u pro{losti. Uvaàvaju}i sve navedene
kriterijume i imaju}i u vidu da je po broju stanovnika re~ o najve}im
naseqima u Srbiji tog vremena, a posebno ~iwenicu da su srbijanske
varo{i objediwavale vi{e razli~itih funkcija koje su im davale grad-
ska svojstva, nema dileme da se moè govoriti o gradovima. Wihov pro-
svetni, kulturni, privredni, vojni, sudski i zdravstveni uticaj ose}ao
se na ve}em delu okruga, a sami gradovi su bili administrativni cen-
tri. Od ustanova karakteristi~nih za gradska naseqa u wima postoje
osnovne {kole, gimnazije, sudovi, bolnice, apoteke. Ose}ao se i bio sve
vidqiviji urbani razvoj, osnivane su lokalne novine, dru{tveni ìvot
je dobijao na bogatstvu, ~inovni~ki aparat je bio relativno brojan,
prisustvo inteligencije bilo je ve}e. Sama socijalna struktura stanov-
ni{tva davala je sliku grada.
Prou~avawu istorije grada u Srbiji krajem 19. i po~etkom 20.
veka mogu}e je pristupiti na vi{e na~ina. Istraìvawe demografskih
prilika, socijalne strukture, nacionalne i verske slike, administra-
tivne uloge, vodi nas ka kompleksu pitawa na osnovu kojih se uo~ava sve
ono {to je zajedni~ko za gradska naseqa. Re~ je o malim gradovima sa po
pet do deset hiqada stanovnika, zatim o verski i nacionalno uglavnom
homogenim sredinama sa malim brojem nesrpskog i nepravoslavnog
stanovni{tva, o okru`nim, sreskim i op{tinskim sredi{tima i o
naseqima koja imaju raznoliku socijalnu strukturu u kojoj preovla|uju
zanatlije (21%), posle wih trgovci (17%), a zatim slu`benici (13%),
nadni~ari (13%) i zemqoradnici (11%).
Drugi kompleks pitawa ~ije izu~avawe tako|e vodi ka onome {to
je u ìvotu gradova zajedni~ko sa~iwavaju ustanove - okru`na i sreska
na~elstva, osnovne {kole, gimnazije (Kragujevac se izdvajao postoja-
wem u~iteqske {kole), sudovi, bolnice, apoteke, crkva.
Tragawe za razli~itim me|u gradovima u Srbiji otvara problem
urbanog razvoja. On je presudno zavisio od uslova za samostalan razvoj,
postepeno i{~ezavawe orijentalnog i prodor evropskog. Dugi period
turske vladavine dao je pe~at srpskim gradovima. Urbani fond turskog
porekla, ve}im delom uni{ten u ustancima, mada nije imao zna~ajniju
materijalnu vrednost, predstavqao je jezgro iz kojeg se tokom 19. veka
razvijao grad sa dominantnim obele`jima evropske kulture. Gradovi su
bili zahva}eni procesom preobraàja u kome je usled svoje stati~nosti
turska kultura duhovno ustupala mesto evropskoj. To je dovelo do dvo-
2 M. Ekme~i}, n. d., 61.

jstva arhitektonskih zona. U ve}em broju gradova nije do{lo do preob-

likovawa starijih arhitektonskih celina izraènih u fizi~kom odr-
àwu turske urbane strukture sa objektima skromnih razmera i tro{ne
gra|e, ve} se formirawe nove, po zahtevima i idejama vremena u kome je
nastajala, odvijalo relativno bezbolno i nezavisno od turskog materi-
jalnog nasle|a. Evropska urbana kultura donosila je gradovima u Srbi-
ji prave i {iroke ulice, drvorede, ku}e od tvrdog materijala, objekte
na sprat, prostrana i ure|ena dvori{ta, zgrade velikih razmera, poseb-
no ure|ene povr{ine za razli~ite namene, nova iskustva ìvota u gra-
du. Na taj na~in ostvarena je svojevrsna razmena uticaja izme|u grada i
stanovnika grada, pri ~emu je velika sposobnost grada da privla~i qude
imala za posledicu wegovo trajno naseqavawe i teritorijalno {irewe.
Pove}ano kretawe stanovnika sela ka gradu, masovnija doseqava-
wa i sna`niji demografski razvoj uticali su ne samo na promenu fizi-
~kog izgleda gradova, u kojima su nekada{we periferijske i poqopri-
vredne zone pretvarane u gradske, ve} i na uzajamni odnos grada i sta-
novnika grada i na izgra|ivawe druga~ijih odnosa me|u samim ìteqi-
ma. U po~etku to je teklo bez nekog reda i odre|enih zahteva celine, po
voqi i ekonomskoj snazi pojedinca. Zauzimani su prazni prostori, pro-
kopavano zemqi{te, zaposedani placevi bez vlasnika i na wima podi-
zane ku}e, du}ani, uzgajana stoka. Kada se iskustvo kolektivnog prebi-
vali{ta obogatilo, po~eo je da se javqa ose}aj za urbanu zajednicu. On
se {irio od brige za uù porodi~nu sredinu i ste~ena materijalna dob-
ra, preko odnosa prema neposrednom okruèwu ~ime se institucija su-
sedstva javqa kao nova pojava, do zainteresovanosti za sokak ili ulicu
u kojoj se stanuje i u~e{}a u zajedni~kim poslovima i problemima grada
u celini. Time su se mewali sadràji i izgled varo{kog prostora, ~emu
je veliki podsticaj davala i dràva. Pored privatnih ku}a i poslovnih
zgrada podizane su i zgrade za potrebe dràvnih ustanova. Izgradwom
monumentalnih javnih gra|evina i wihovom arhitektonsko-prostornom
uobli~avawu sa dobro izabranim poloàjem, dràvna uprava je isti-
cala dru{tveni zna~aj institucija. To su zgrade okru`nih na~elstva,
sudova, kasarni i gimnazija koje su krajem 19. i po~etkom 20. veka nicale
iz kaldrme srbijanskih varo{i. Kako su one delovale na onda{weg srp-
skog ~oveka moèmo samo da pretpostavimo kada tako bogate svakim
detaqem i monumentalno{}u ni danas, gotovo jedan vek kasnije, ne
ostavqaju prolaznika ravnodu{nim. Dràvna uprava je mnogo ~inila i
na planskom ure|ewu varo{i koje je bilo osnova za daqi razvitak
gradova u 20. veku. Pri tom treba ista}i da se nasle|ena urbana struk-
tura gradova koji su oslobo|eni 1878. godine dosta razlikovala od one
u gradovima koji su ve} duè vreme bili integrisani u srpsko dru{tvo.
U pojedinim gradovima kao {to su Vaqevo i [abac ulice su regulisane
po ortogonalnom sistemu - {iroke i prave ulice se me|usobno preseca-
ju pod pravim uglom, dok su u â~ku, Jagodini, Smederevu, Zaje~aru, Pi-
rotu, Ni{u i posebno Vrawu ure|ivane po sistemu konzervativne
rekonstrukcije u vidu radijalne uli~ne mreè u kojoj se vi{e obi~no
{est ulica sustiù na centralnom zvezdasto oblikovanom trgu.
Sama izrada planova regulacija varo{i poveravana je putem kon-

kursa okru`nim inèwerima, profesorima Velike {kole ili stranim
stru~wacima. Osim brojnih slabosti koje su op{tine ispoqavale u
organizaciji izrade planova, iskrsavale su brojne te{ko}e prakti~ne
prirode do kojih je dolazilo usled neiskustva i nedostatka finansi-
jskih sredstava. Problem izbora stru~nih lica, razni nesporazumi
izme|u op{tina i projektanata, nedostatak neophodnih mernih instru-
menata, nedovoqno precizno predvi|awe obima poslova, brojne prime-
dbe sa svih strana i spremnost da se koliko je mogu}e ispo{tuju pojedi-
na~ne èqe gra|ana, uz administrativnu sporost, dovodili su do toga da
su poslovi u pojedinim sredinama vi{e puta zapo~iwani i prekidani.
Kompleks pitawa po kojima su se gradovi u Srbiji tako|e raz-
likovali sa~iwavali su privreda, sa wom u vezi komunikacije, a u zavi-
snosti od toga sadràji svakodnevnog ìvota. Osnovni ekonomski ~ini-
oci u ìvotu gradova bili su trgovina, zanatstvo i poqoprivreda. Na
wihovu preovla|uju}u zastupqenost u ukupnoj profesionalnoj struktu-
ri kao najrasprostrawenijih na~ina sticawa prihoda i obezbe|ivawa
ekonomskog opstanka, te na stepen wihove razvijenosti, uticalo je
vi{e okolnosti. Presudan je bio op{ti okvir srpskog dru{tva i drà-
ve, wena privredna zaostalost ali i pospe{enost tokom posledwe dve
decenije. Promene politi~ke, dru{tvene i ekonomske prirode nastale
u sklopu ukupnog razvoja srpske dràve tokom 19. veka sna`no su se
odrazile na postepeno formirawe druga~ije demografske, etni~ke,
verske, socijalne i privredne slike srpskih gradova. Ukidawe feuda-
lizma u Srbiji 1835. godine ozna~ilo je zavr{etak Srpske revolucije,
{to je donelo zna~ajne socijalne promene i doprinelo uspostavqawu
nu`nih pretpostavki za brì samostalniji ekonomski napredak. Stva-
rawe srpske privrede narednih decenija teklo je u znaku postepenog ali
ubrzanijeg odvajawa od nasle|enog turskog na~ina proizvodwe i prib-
liàvawa evropskim ekonomskim tokovima. Do{lo je do osavremewi-
vawa postoje}ih i ovladavawa novim zanatima, podsticawa industrije,
pove}awa unutra{weg robnog prometa, otvarawa perspektive novih
trì{ta, pospe{ivawa spoqnotrgovinske razmene, ve}e eksploatacije
rudnih i drugih prirodnih potencijala, pove}awa poqoprivredne pro-
izvodwe. Privredni razvoj u drugoj polovini pro{log veka bio je pra-
}en procesom imovinskog i dru{tvenog raslojavawa i imao je za posle-
dicu produbqivawe regionalnih neujedna~enosti. Demografske prome-
ne izraène u pove}awu broja stanovnika tako|e su uticale na ve}u
iskori{}enost poqoprivrednih mogu}nosti, a pove}ana koncentracija
stanovni{tva u gradovima na razvoj gradskih naseqa i snaèwe gradske
privrede.
Posebno dinami~an period srpske privrede nastupio je posle
1878. godine i me|unarodnog priznawa Srbije, ali se sa wim u{lo u
fazu ekonomski veoma protivre~nog razdobqa. Industrijska proizvod-
wa koja je do tada uglavnom bila prisutna samo kao vizija sve vi{e
zaokupqaju}i pa`wu vode}ih li~nosti Srbije po~ela je da postaje stva-
rnost. Wena pojava, najpre kao prete~e a potom nerazdvojnog dela i
osnovne karakteristike modernog doba, nagovestila je op{ti boqitak

u vidu uvo|ewa nove tehnologije, ve}ih u{teda, efikasnije proizvod-
we... Dràvnim intervencijama u obliku raznih olak{ica (besplatno
drvo iz dràvnih {uma, osloba|awe neposrednog poreza i carina za
uvoz ma{ina, monopol na prodaju u trajawu od 15 godina) stimulisano je
otvarawe fabrika, {to je uticalo na porast broja industrijskih pre-
duze}a sa tek nekoliko sedamdesetih godina na 45 krajem 19. i po~etkom
20. veka.3 Ipak, dràvna ulagawa su bila skromna, pa je osnovni finan-
sijski izvor pomo}u kojeg se modernizovala srpska privreda bio stra-
nog porekla. Strani kapital ulazio je u Srbiju neporednim investici-
jama i dràvnim zajmovima. Brojna i ~esta zaduìvawa gomilala su srp-
ski dràvni dug, koji je 1900. godine prevazilazio sumu od 350 miliona
dinara, pa je na wegovo vra}awe inostranim bankama odlazilo oko 30%
godi{weg buxeta.4 Stranim ulaga~ima Srbija je zbog jeftine radne
snage bila privla~na; nadnice radnika u srpskim rudnicima bile su
dvostruko niè od zarada wihovih kolega u nema~kim rudnicima.5
Mlada srpska industrija na prelazu iz 19. u 20. vek daleko je zaos-
tajala za razvijenim industrijskim zemqama, ali je bila ispred bugar-
ske i rumunske. Najve}i broj industrijskih preduze}a nalazio se u Beo-
gradu, mada ih je bilo i u unutra{wosti (Kraqevo, Leskovac, Aleksi-
nac, Negotin, Jagodina, Zaje~ar, [abac, Vaqevo, Para}in). Krajem veka
u Srbiji su industrijski proizvo|eni: pivo, gajtani, okovratnici, ko-
feri, obu}a, parket, {ibice, alkoholna pi}a, sir}e, boje, mastilo, lak,
cigla, {tirak, rubqe, koà, ~oha, ambreli, ma{ine, staklo, metal...
Pove}ana ponuda industrijske robe doma}eg porekla, uz zanatske i
poqoprivredne proizvode, kao i poboq{awe saobra}ajnih veza, u~ini-
li su trgovinu jednom od najzna~ajnijih privrednih grana. Pana|uri i
va{ari, kojih je bilo vi{e nego ranije, nisu bili jedina mesta sa veli-
kim trgovinskim prometom. Oìvqavale su gradske pijace oboga}ene
{irim asortimanom roba, a pojedini krajevi su postajali prepoznat-
qivi po proizvodima za kojima je zbog kvaliteta rasla tra`wa. Finija
i skupocenija roba imala je svoje stalno mesto u radwama gradskih trgo-
va~kih zona.
Pove}awe robnog prometa i uop{te privrednih delatnosti povo-
qno se odrazilo i na uve}ano kretawe novca u Srbiji. Neposredno po
sticawu dràvne nezavisnosti (1878), Zakonom o kovawu novca usvojena
su pravila tzv. Latinske nov~ane unije ~ime je olak{an trgova~ki pro-
met. Op{te plate`no sredstvo postao je dinar, koji je imao 100 para i
bio izjedna~en sa francuskim frankom. Nov~ani promet od 492.000 di-
nara 1884. godine porastao je na 24,6 miliona dinara sredinom posledwe
decenije pro{log veka, {to je omogu}ilo otvarawe novih finansijskih
ustanova. Dok je sedamdesetih godina bilo tek nekoliko nov~anih usta-
nova (Beogradski kreditni zavod, Smederevska kreditna banka, Vaqe-
3 M. Ekme~i}, n. d., 71.
4 ^. Popov, Privreda, dru{tvo, politika, u: "Istorija srpskog naroda", Beograd
1983, 28.
5 Isti, isto, 30.
vska {tedionica i Poàreva~ka banka) sa skromnim nov~anim sred-

stvima i ograni~enim poslovawem, devedesetih godina Srbija je imala
43 sli~ne ustanove.6
Zna~ajne ekonomske promene u Srbiji bile su posledica wenog
izmewenog me|unarodnog poloàja, {to je dovelo do uspostavqawa ve}e
spoqnotrgovinske razmene u kojoj Srbija nije bila ravnopravan part-
ner. Uprkos neposrednim ugovorima kojima se obavezivala na trgovin-
sko poslovawe sa Turskom, Rumunijom, Engleskom, Francuskom, Nema~-
kom, Belgijom, Bugarskom, Italijom, Rusijom i [vajcarskom, Srbija je
sklapawem Trgovinskog ugovora 1881. godine najvi{e bila upu}ena na
Austro-Ugarsku. Poseban ekonomski odnos sa susednom carevinom do-
veo je Srbiju u gotovo potpunu ekonomsku zavisnost. Najve}i deo srp-
skih proizvoda (89,34%) devedesetih godina i{ao je pod veoma nepovo-
qnim uslovima na austrijsko trì{te, pa se i celokupni ekonomski
razvoj Srbije odvijao pod uticajem i u senci interesa wenog severnog
suseda. Neskriveni austrijski ekonomski interes i vezivawe srpske
privrede najjasnije je izraèn u izjavi be~kog diplomate 1880. godine:
"Sredi{na ta~ka na{eg poloàja na jugoistoku nalazi se u Beogradu.
Tek kada postanemo gospodari Srbije na{a uticajna sfera na Balkan-
skom poluostrvu dobi}e ~vrstu osnovicu".7
Industrijski razvoj imao je i neposredan uticaj na poloàj zana-
tstva. Otvarawe preduze}a, pojava idustrijske robe na trì{tu i uvoz
stranih artikala nepovoqno su se odraàvali na plasman pojedinih za-
natskih proizvoda. Pove}ana konkurencija slabila je mo} velikog bro-
ja zanatskih radwi, pa su se one na{le u velikoj ekonomskoj krizi.
Ipak, zanatska proizvodwa, kao starija i ra{irenija privredna grana,
dominirala je nad industrijom.
Ako su razvoj industrije, trgovine i zanatstva bili jedno bitno
obele`je srpske privrede, poqoprivreda kao najmasovnije zanimawe
bila je drugo. Kraj pro{log veka Srbija je do~ekala kao seqa~ka zemqa
u kojoj se 84,11% stanovni{tva bavilo zemqoradwom i sto~arstvom.
Poqoprivreda je bila i grana koja je najsporije napredovala. Osnovni
uzrok zaostajawu bio je primitivni na~in obrade zemqe, {to je dovodi-
lo do neodgovaraju}eg odnosa uloènog rada i wegovih rezultata. Srp-
sko selo je bilo autarhi~no, proces osavremewivawa na~ina poqopriv-
redne proizvodwe prodirao je sporo, integracija srpskog dru{tva i
uticaj grada kojim bi selo bilo ukqu~eno u ekonomske tokove tako|e,
pa je i svest o modernizaciji bila nedovoqno razvijena. U poqoprivre-
di se uglavnom proizvodilo za osnovne potrebe doma}instva, onoliko
koliko je potrebno da se prehrani porodica, pa otuda i zapaàwe o
Srbiji kao "raju za siroma{nog ~oveka". Kowska kola su bila retkost,
a oru|a poput gvozdenih motika i plugova prodiru tek u prvoj deceniji
20. veka. Sa preko 96% preovla|ivali su sredwi i sitni zemqi{ni
posed, a dràva je u nameri da onemogu}i stvarawe klase velikih zem-
6 Isti, isto, 17.

7 D. \or|evi}, Carinski rat Austro-Ugarske i Srbije 1906-1911, Beograd 1962, 11.
qi{nih posednika ograni~avala prodaju i preprodaju zemqe {tite}i

na taj na~in malog parcelnog seqaka, {to nije ublaìlo wegovo osiro-
ma{ewe, zaduìvawe i postepeno propadawe. Takva socijalna mera
imala je za posledicu usporen napredak poqoprivredne proizvodwe.
Mala akumulativna sposobnost, nedostatak mehanizacije, veliko ula-
gawe ìvog rada i ru~na obrada davali su poqoprivredi ekstenzivan
karakter i odràvali wenu neracionalnost. Kr~ewe {uma i pretva-
rawe pa{waka u oranice ~ak i u neposrednom gradskom zale|u delimi-
~no je pove}avalo ratarsku proizvodwu, ali je istovremeno smawivalo
sto~arsku.
Privredni uspon Srbije u posledwim decenijama pro{log i prvoj
deceniji ovog veka nije stvarao samo velike pojedina~ne socijalne raz-
like i produbqivao imovinsko raslojavawe, ve} je svojom neravnomer-
no{}u pove}avao i od ranije postoje}e regionalne neujedna~enosti.
Gradovi u kojima se razvijala industrija bili su privredno perspek-
tivniji i dinami~niji od onih koji su ostajali izvan po~etnih tokova
industrijalizacije. Regioni obuhva}eni dobrim saobra}ajnim vezama
imali su u izgledu boqu budu}nost od krajeva koji su se nalazili mimo
doma{aja glavnih saobra}ajnica. Snaga uticaja mlade srpske elite, koju
karakteri{u nastojawa da pojedina~nim naporima ili u okviru dràv-
nih institucija podstaknu, osmisle i doprinesu promeni op{te slike
dru{tva u Srbiji, nije bila dovoqna da moderno prevlada nad tradi-
cionalnim, pa srpsko dru{tvo do kraja veka ostaje agrarno, sa malom
ekonomskom mo}i, preovla|uju}om ru~nom proizvodwom i industrijom
u za~etku, sa nedovoqno izgra|enim saobra}ajnim komunikacijama i
nerazvijenom putnom mreòm. Proizvodi ìtnica Stiga i Ma~ve, kra-
jinsko vino, para}inski pamuk, rudni~ka i vaqevska {qiva, uì~ki
sto~arski proizvodi te{ko su izlazili na trì{ta {irom Srbije.
Krajem veka prime}eno je da se u Srbiji "seje ono {to bi takore}i i
samo od sebe izniklo, a proizvodi samo onoliko koliko treba da se ne
skapa od gladi". Jedan trgovac je pisao da je srpski ~ovek dovoqan sam
sebi, jer "ku}u mu je ostavio otac a ako nije puste je zemqe i gore dosta
pa je moè na~initi, hranu mu daje zemqa ma gde motikom zakopao, ogre-
va ima suvi{e u op{tinskim i dràvnim {umama a porez bi ba{ mogao
isplatiti sa nekoliko kola drva koja bi iz dràvnih ili op{tinskih
{uma doneo i prodao u varo{i".
Najve}u smetwu privrednom, kulturnom i uop{te dru{tvenom
otvarawu Srbije, wenom komunikacijskom povezivawu, i unutra{wem i
sa susednim zemqama, predstavqao je nedostatak dovoqno kvalitetnih
puteva kojima bi se obavqao putni~ki saobra}aj i trgova~ki promet.
Putna mreà, nasle|ena iz vremena turske vladavine, bila je ne samo
razvijena ve} i uveliko zapu{tena i skoro neupotrebqiva. Zbog toga su
obnavqawe i izgradwa puteva bili jedan od najpre~ih zadataka srpske
dràve posle oslobo|ewa. Kontinuitet napora ~iwenih u tom pravcu
mogu}e je pratiti jo{ od tridesetih godina, kada se za vreme vladavine
kneza Milo{a Obrenovi}a zapo~elo sa presecawem puteva u unutra{-
wosti Srbije, da bi ono bilo nastavqeno tokom druge polovine 19. veka.
Rezultati su, i pored izvesnog napretka, bili veoma skromni.

Iako je svest o zna~aju i gotovo presudnoj ulozi saobra}aja za
podizawe narodne privrede, industrijski i ekonomski razvoj i ukupnu
promenu na~ina ìvota sazrevala, dràva dugo nije uspevala da izna|e
odgovaraju}e re{ewe tog problema. Nedostajale su energi~nije mere
koje bi trajno uredile to pitawe, pa je proces izgradwe puteva imao
karakter stalnog ka{wewa i tekao je u neskladu izme|u zahteva proiz-
vodwe i trgovine sa mogu}nostima stvarawa osnovnih pretpostavki za
~vr{}u vezu proizvodwe i potro{we, ìvqi promet robe, brì trans-
port u udaqenije krajeve, osvajawe novih trì{ta i ve}u pokretqivost
stanovni{tva. Jeftiniji, bezbedniji i lak{i prevoz i boqa dostupnost
prirodnim potencijalima bili su trajan ekonomski imperativ i u inte-
resu celokupnog stanovni{tva. Me|unarodna razmena dobara, izvoz
sirovina i roba na strana trì{ta, uz istovremeno otvarawe svog za
proizvode iz inostranstva, tako|e su presudno zavisili od mogu}nosti
prevoza. Kako se drumski saobra}aj razgrawavao a kvalitet puteva pos-
tepeno poboq{avao, tako je i potreba za saobra}ajnicama rasla, pa se i
wihov nedostatak sna`nije ose}ao.
Mada je razvoj saobra}aja osamdesetih godina hvatao zamah, Srbi-
ja je u 20. vek u{la kao nerazvijena zemqa sa putevima koji su i kvalite-
tom i brojno{}u daleko zaostajali za evropskim. Wihova duìna, koja
je na dràvnoj teritoriji od blizu 50.000 km 1880. godine iznosila oko
400 km, bila je nedovoqna za uspostavqawe veza unutra{wosti zemqe sa
Beogradom i susednim dràvama.8 Krajem 19, a naro~ito po~etkom 20.
veka, uvo|ewem èlezni~kog i ubrzanijim oìvqavawem re~nog, deli-
mi~no je nadokna|en nedostatak drumskog saobra}aja, ~ime je r|ava sao-
bra}ajna slika Srbije donekle ublaèna.
Uzroci lo{eg stawa drumskog saobra}aja bili su vi{estruki.
Nedovoqna angaòvanost dràve bio je jedan od osnovnih. Dràva dugo
nije uspela da formira i osmisli efikasnu politiku gra|ewa puteva,
pa su oni pravqeni zavisno od voqe pojedinih vladara i trenutnih
potreba unutra{we politike ili interesa izmewenih spoqnopoliti~-
kih orjentacija. Takav odnos stvarao je velike razlike me|u pojedinim
gradovima i okruzima, pri ~emu su jedni napredovali a drugi zaostajali
~ame}i u saobra}ajnoj izolaciji. Iz delova zemqe koji su bili u povo-
qnijem poloàju proizvodi su dopirali do ve}ih trgova~kih centara i
prodavani uz povoqniju cenu, za razliku od onih iz zaba~enih, teè
dostupnijih krajeva koji zbog skupog i nebezbednog transporta nisu
mogli da izdrè konkurenciju. Nedovoqna dràvna intervencija bila
je uslovqena skromnim izdvajawem sredstava u buxetu za namene projek-
tovawa, izgradwe i odràvawa putne mreè. Dràva se pojavqivala
8 M. Ekme~i}, Stvarawe Jugoslavije 1790-1918, 2, Beograd 1989, 74. Budu}i da
Slobodan Jovanovi} u svom delu Ustavobraniteqi i wihova vlada, str. 83,
iznosi podatak, ne sasvim pouzdan, da je 1858. godine u Srbiji bilo napravqeno
1.200 km puteva, Ekme~i}ev podatak se verovatno odnosi na dràvne puteve koji
su ispuwavali norme o podlozi, ~vrstini i {irini po propisanim zakonskim
merama.
kao nosilac krupnih privrednih podsticaja ulagawem u industrijske

objekte i rudnike, uspostavqala je spoqnotrgovinsku razmenu i uz to
imala redovne teku}e finansijske obaveze prema vojsci, sudstvu, pros-
veti, kulturi i nauci, tako da su rashodi prema{ivali prihode. Buxet-
ski mawak bio je ~esta pojava. Ekonomski nerazvijena Srbija je do~eka-
la i teritorijalno pro{irewe. Priznawe nezavisnosti na Berlinskom
kongresu nametnulo je druga~iji me|unarodni poloàj, ali i odre|ene
obaveze u sklopu izmewenog statusa. Jedna od wih, ekonomske a podjed-
nako i politi~ke prirode, bila je teì{na - izgradwa èleznice. Uz
razvoj re~nog, to je umnogome doprinelo zapostavqawu drumskog sao-
bra}aja, odnosno malom ulagawu u wegova korenitija poboq{awa. Ma-
wak {kolovanog kadra, inèwera koji bi izra|ivali projekte i stru~-
no vodili poslove na terenu, dodatno je oteàvao prilike. Sredinom
veka tre}ina okruga nije imala inèwera.9
Da bi se stekla objektivnija slika te{ko}a koje su stajale pred
dràvom neophodno je imati u vidu jo{ jedan vaàn uzrok postoje}im
prilikama u drugoj polovini 19. veka - stawe zate~eno posle sticawa
autonomije, odnosno nasle|eni siroma{an putni potencijal. Izlokani
i blatwavi putevi, neprohodni za kolski saobra}aj, pruàli su te{ku
sliku razorene privrede Srbije posle odlaska Turaka i ukidawa osman-
ske feudalne vlasti. Stari rimski, stari srpski i putevi gra|eni za
vreme austrijske okupacije bili su odavno uni{teni, pa su po~etkom 19.
veka bili "vi{e nalik na staze nego na drumove".10
U vreme vladavine Milo{a Obrenovi}a postojalo je {est puteva
koji su se izdvajali po ne{to ve}im mogu}nostima upotrebqivosti. Svi
su bili povezani sa Beogradom i i{li u pravcima koji se mogu okarak-
terisati kao strate{ki. To je, pre svega, bio Carigradski drum koji je
povezivao Beograd, Grocku, Jagodinu, ]upriju i Ni{. Pored tog, naj-
prometnijeg, postojao je put koji je povezivao prestonicu Kneèvine
Kragujevac sa Beogradom, sedi{tem beogradskog vezira. Od Kragujevca
on se ra~vao ka â~ku i Uìcu, odnosno Karanovcu i Kru{evcu. Tre}i
put povezivao je Beograd sa Vidinom i Vla{kom, vezuju}i istovremeno
Smederevo, Milanovac i Kladovo, a wemu je 1837. godine prikqu~en put
od Svilajnca, preko Neresnice i Majdanpeka do Milanovca. Ka Bosni
su vodila dva puta: od Beograda, preko Paleà (Obrenovac), [apca i
Loznice, i od Beograda preko Uba, Vaqeva i Uìca do Vi{egrada. Mi-
lo{ Obrenovi}, i sam najve}i trgovac me|u Srbima, bio je li~no zain-
teresovan za kr~ewe puteva kako bi se uspostavila ìvqa trgovina.
Poznato je vi{e wegovih naredbi o izgradwi, odràvawu i popravci
puteva i mostova. Dràva je preuzimala na sebe obavezu nabavke gvo`|a
za mostove, a ostali materijal i rad padali su na teret srezova i okru-
ga.11 Zbog ogromnih i gustih {uma kojima je veliki deo Srbije bio prek-
9 S. Jovanovi}, Ustavobraniteqi i wihova vlada, 84.
10 N. Vu~o, Razvoj industrije u Srbiji u 19. veku, SANU, Beograd 1981, 123; T.
\or|evi}, Srbija pre sto godina, Prosveta, Beograd 1946, 8; R. Qu{i},
Kneèvina Srbija (1830-1839), SANU, Beograd 1986, 106.
11 R. Qu{i}, n. d., 106.
riven, gradwa novih puteva svodila se na wihovo prosecawe. Bili su to

zemqani putevi, bez nasipa, tzv. kr~enici, koji nisu mogli da podnesu
ve}i teret. Prenos robe vr{io se kowima, dok se upotreba zapre`nih
volovskih kola, osim u retkim slu~ajevima, javqa kasnije. Nasipawe
puteva po~elo je sredinom veka, kada je dràva preduzela vi{e admin-
istrativnih mera za uspostavqawe solidnije putne mreè. Bili su to
tzv. hudoèstveni putevi.12 Ni oni svojom duìnom i kvalitetom nisu
dugo zadovoqavali potrebe, pa su 1848. godine donete prve zakonske
mere o na~inu gra|ewa puteva. Zami{qene kao osnova za budu}u gradwu
puteva, ove mere, koje su predvi|ale {irinu i na~in obezbe|ewa, ostale
su samo na nivou planova, pa je 1864. godine donet Zakon o suvozemnim
javnim drumovima, kojim je izvr{ena podela na dràvne, sreske i op{-
tinske puteve. Po toj kategorizaciji Srbija je imala ~etiri dràvna
druma (Beograd - Ni{, Beograd - Novi Pazar, preko Kragujevca, Beo-
grad - [abac i Beograd - Vidin). Kada se ovoj sumornoj slici putne mre-
è doda ~iwenica da je re~ni saobra}aj tekao samo Savom i Dunavom i
da je èleznica krajem veka povezivala samo gradove pravcem sever - jug,
onda je slika slabe povezanosti srpskih gradova jasnija, a ona se odra-
àvala na celokupni privredni i dru{tveni ìvot u wima.
Dosada{wa istraìvawa pokazala su, ipak, da je, kada je u pitawu
grad u Srbiji krajem 19. i po~etkom 20. veka, re~ o sve zna~ajnijoj pojavi
u dru{tvenom ìvotu. Na osnovu tih istraìvawa proistekla su zapa-
àwa da u srpskim gradovima tog vremena postoji, neguje se i razvija
gra|anski ìvot, da su gradovi sve vi{e podlo`ni uticajima modern-
izacijskih procesa i da se u zavisnosti od geografskog poloàja, isto-
rijskog razvoja i saobra}ajnih veza funkcije pojedinih gradova mewaju.
Usled toga jedni imaju ili po~iwu da dobijaju prednost u odnosu na
druge, kao {to je slu~aj sa gradovima na velikim me|unarodnim re~nim
tokovima, zatim grani~nim gradovima i gradovima koje spaja komunika-
cijski, strate{ki i privredni pravac sever - jug. Za razliku od Vaqeva
i â~ka, na primer, koji nisu grani~ni gradovi, krajem veka nemaju
èleznicu i nisu drumski kvalitetno povezani sa ostalim delovima
Srbije, [abac - najeseverniji srpski grad, nalazi se na velikoj reci,
bio je grani~ni grad a time i grad-izlog prema Sredwoj Evropi, ali i
prema unutra{wosti Srbije kao grad koji poprima podosta od spoqa{-
weg sredwoevropskog sjaja. Naspram [apca stajalo je Vrawe - najju`-
niji srpski grad, tako|e grani~ni, sa posredni~kom ulogom, ali grad
koji nije uspeo da postane izlog prema jugu. Na maloj razdaqini od
turske granice i velikoj udaqenosti od Beograda, Vrawe je povezivalo
oslobo|enu i nezavisnu Srbiju sa neoslobo|enim predelima u Staroj
Srbiji. Wegova transmisiona uloga "kapije za Staru Srbiju" u~inila
ga je onom upori{nom ta~kom na kojoj su se susretali duhovni, kulturni,
ekonomski i nacionalni uticaji. Egzistiraju}i na etni~ki kole-
bqivom podru~ju, razapeto izme|u i pod dejstvom isprepletanih kul-
tura i uticaja, od kojih se sredwoevropski sa severa ose}ao samo kao
12 S. Jovanovi}, n. d., 82.
daleki odraz, Vrawe je bilo varo{ u kojoj se krajem veka, po re~ima

\or|a Ni~i}a, "bije bitka izme|u Istoka i Zapada, li~nosti i celine,
strasti i morala". Stapawe i integracija Vrawa u srpsko dru{tvo,
sporim i postepenim odvajawem od sna`nog turskog nasle|a koje je
wegovu sredinu natapalo atmosferom svog vremena i turske vlasti
vi{e nije bilo, tekli su sa zna~ajnim zaka{wewem i velikim pote-
{ko}ama, zapravo kao i celokupan proces unutra{we nivelacije tradi-
cionalnih razlika u privredi, urbanizaciji, na~inu odevawa, kulturi
stanovawa, upotrebi lokalnog govora i jednoj op{toj privrènosti
svom tlu i podnebqu sa te{ko iskorewivim navikama. Sve to uticalo je
da Vrawe, po re~ima Stojana Novakovi}a, dugo ostane "ju`na straàra
Srbije".
I drugi gradovi u Srbiji imali su odre|ene specifi~nosti koje
su im davale poneku od zna~ajnih funkcija u okviru srpskog dru{tva.
Smederevo, Poàrevac, Negotin i Zaje~ar su gradovi na Dunavu - veli-
koj me|unarodnoj reci kojom je tekao re~ni saobra}aj, Ni{ se nalazio
na va`nom privrednom i èlezni~kom pravcu sever - jug, Kragujevac,
biv{a prestonica Srbije, bio je krajem veka prosvetni centar.
***
Izme|u svega onog {to su gradovi u Srbiji krajem 19. veka bili
iznutra i spoqa, izme|u onog {to je unutra{wa slika grada i onog
koliko on zra~i prema spoqa, izme|u grada i stanovnika grada, izme|u
sredine i pojedinca, odnosno u svemu tome, zahvaquju}i i prvom i dru-
gom, tekli su procesi dru{tvenih promena, a sastavni deo tih procesa,
bilo kao nosilac ili stoje}i naspram i odupiru}i se tim promenama,
stajao je gra|anin, i to kao pojedinac, kao pripadnik dru{tvene grupe
ili li~nost od imena sa tradicijom porodi~nog stabla. Osim gra|a-
nina, tu je i ìteq grada kao neko ko je u gradu prisutan samo fizi~ki,
a ne i duhovno. On je, naj~e{}e, skora{wi stanovnik grada koji je svo-
jim na~inom ìvqewa, pona{awem i delatno{}u okrenut selu. Grad mu
uglavnom nije potreban, niti je on potreban gradu, a zadràvaju}i sis-
tem vrednosti i poglede na ìvot koje je poneo sa sela, predstoji mu
dugo prilago|avawe na gra|anski ìvot.
Lokalni gradski miqe sa~iwavaju stanovnici koji za ~itav ìvo-
tni vek nisu nikada iza{li izvan svog okruga i oni koji, poput trgova-
ca, odlaze i vra}aju se, koji po prirodi svog posla ìve druga~ije i koji
su putuju}i u daleke krajeve, strane zemqe i gradove sretali razne qude,
prime}ivali ène privla~nije, slobodnije i doteranije od onih koje
ìve u wihovoj varo{i, zagledali se u velike i lepe ku}e, gra|evine
velikih dimenzija i, kre}u}i se obodima evropsko-orijentalnih kul-
turnih pojaseva gde su se ukr{tali i razmewivali balkanski i evrops-
ki pazari, izo{trenim ~ulima naslu}ivali kuda se kre}e budu}nost u
wihovom poslu. Me|u wima je bilo li~nosti od ugleda, politi~kih
qudi, darodavaca, pojedinaca koji su nastojali da unaprede svoj grad i
ìvot svojih porodica, ali je bilo i "Gli{i}evih" zelena{a, onih koji
se nisu obazirali na tu|u muku, spremnih da radi naplate duga ostave

drugog i bez krova nad glavom. Primeri sitnih i krupnih trgovaca,
onih koji su bili primorani da zatvore svoje radwe i onih koji su gomi-
laju}i bogatstvo kupovali nove, neznatan broj onih koji su prodavali
jednu vrstu robe i veliki broj onih koji su trgovali me{ovitom robom,
zatim onih koji su se trgovinom bavili kao dodatnim izvorom prihoda
i onih koji su proizvodili za prodaju - govore o sve ve}em imovinskom
raslojavawu, ali i o nemilosrdnijim zakonima trì{ta. Budu}nost je
pripadala onima koji su znali da oslu{nu vreme u kome ìve i da se
prilagode novim, druga~ijim uslovima u kojima su rizik i dobit bili
ve}i. Idu}i za poslom, putevi sticawa bogatstva, {to je bila wihova
glavna preokupacija, odvodili su ih preko granice i to je presudno
uticalo na wihovo razumevawe novog doba. U dodiru sa druga~ijim sve-
tom od onog iz koga su dolazili i kome su pripadali wihovo snalaèwe
je bilo na zavidnom nivou. @eqa za bogatstvom je svakim slede}im
odlaskom uve}avana, jer je trebalo zaraditi za uve}awe imetka, kupov-
inu novih du}ana, podizawe ve}ih i lep{ih ku}a, wihovo rasko{no
opremawe...
Kao najpokretqiviji deo dru{tva, trgovci su bili nosioci mod-
ernizacije. Zahvaquju}i wima, obi~nom ~oveku su pribliàvana tu|a
dostignu}a i osavremewivan ìvot. Unosili su u upotrebu nove proiz-
vode koji su kasnije dobijali nezamenqivo mesto u svakodnevnom ìvo-
tu. Osim proizvoda, sa wima su stizale i nove ideje, odre|ena saznawa,
razne informacije, druga~ije ìvotne navike, evropski na~in odevawa.
@ivot u neprekidnom pokretu, s ra~unom i ostvarivanom dobiti, stal-
na komunikacija, ~esta putovawa, prepu{tawe raznim izazovima i zado-
voqstvima daleko od o~iju svoje varo{i i ekonomska sigurnost, ~inili
su trgovce samopouzdanim i punim sebe - jednostavno qudima koji su po
svojoj ìvotnoj filozofiji, na~inu obla~ewa i shvatawu vremena u
kome ìve nadvisili sredinu za koju je vezana wihova sudbina. Bili su
to qudi bogatijeg ìvotnog iskustva, gospodstvenog dràwa i realni u
procenama poslova. Zahvaquju}i "punim kesama", ose}ali su se slobod-
no. Vra}aju}i se sa poslovnih putovawa u kutke svoje varo{i nastojali
su da ìvot urede po svojoj voqi, uticali su na wega vi{e i sudbinski-
je od drugih, mogli su da planiraju, da ostvaruju zamisli, biraju mesta i
kafane u koje }e da zalaze i gde ih je ~ekao wihov sto, da odabiraju pri-
jateqe svog doma. Opsednutost poslovima, sabirawe i oduzimawe, sti-
cawe kapitala, wegovo odràvawe i uve}avawe vodili su ih ka prak-
ti~noj i racionalnoj strani ìvota, formirawu posebnog mentaliteta,
disciplini u raspolagawu novcem, koja nije dozvoqavala nepromi{-
qeno tro{ewe i pogre{no ulagawe. Bavili su se krupnim ìvotnim
stvarima - podizawem ku}a, {kolovawem potomstva, politikom... Bla-
godet pune ku}e i raznovrsnih roba u radwi pruàla je radost i sigu-
rnost trgova~kim ènama i deci. Povraci trgovaca iz sveta uvek izno-
va su bili praznici za uku}ane, poslugu i kom{ije. Sve vreme dok bi oni
od prole}a do jeseni po nekoliko puta odlazili od ku}e za wihove
porodice bili su to dani velikog i{~ekivawa, nestrpqewa i straha.
Zastra{ivala je pomisao da bi tokom rizi~nih putovawa mogao biti

ugroèn ìvot ili opqa~kana roba za koju je odvajan znatan deo u{te-
|evine. U trgova~kim porodicama, ina~e, sve je bilo podre|eno autori-
tetu oca. On obi~no nije mnogo govorio, ali je re~eno bilo po{tovano.
Nekad ponizno i sa strahom, nekad iz qubavi, èna se nije protivila
wegovoj voqi i odlukama. Uvek je bilo onako kako je on hteo i odlu~io
dok su ga snaga i um dràli, ~ak i onda kada nije vi{e mogao da ide u
trgovinu i donosi prihod kao ranije.
Osim trgovaca, u gradu je postojao veliki broj zanatlija. Oni su
dobar primer promenqivosti qudske sudbine, o kojoj je sa dosta
ìvotnog iskustva neku deceniju ranije pisao Prota Mateja Nenadovi}
u svojim "Memoarima". Tokom posledwe dve decenije 19. veka oni su
zapadali u sve teì poloàj, pa je vreme sna`nijeg prodora moderni-
zacijskih procesa bilo mawe bezbri`no za majstore koji su godinama i
decenijama ume}em ru~ne izrade raznih proizvoda sebi i svojim poro-
dicama obezbe|ivali pristojan ìvot. Modernizacija srpske privrede
i dru{tva imala je za posledicu slabqewe zanatske proizvodwe i sve
teì ekonomski poloàj zanatlijskih radnika. Radni dan od 12, 14, pa i
16 sati u neuslovnim radionicama, mala potra`wa za wihovim proiz-
vodima, a time niske zarade i jo{ niè nadnice zanatlijskih pomo}-
nika, bili su svakodnevna slika stawa u kome su se nalazile varo{ke
zanatlije. Bio je u toku nezaustavqiv ekonomski proces kojim je ru~na
proizvodwa doma}ih zanatlija neminovno gubila u konkurenciji sa jef-
tinijim i kvalitetnijim doma}im i stranim fabri~kim ili moderni-
jim zanatskim proizvodima koji su preplavili srpsko trì{te, poseb-
no posle sklapawa Trgovinskog ugovora sa Austro-Ugarskom 1881. godi-
ne. Bespravan rad kojim je u potrazi za poslom jedan broj zanatlija i
trgovaca po~eo da se bavi, razvoj trgovine na {tetu zanatstva i porast
zanatlija na selu koji su nudili usluge "na licu mesta", dodatno su
oteàvali poloàj varo{kih zanatlija. U poku{aju da se za{tite od
konkurencije, zanatlije su polagale velike nade u esnafsku organi-
zaciju; me|utim zastareli i sami optere}eni problemima iznutra, esna-
fi nisu mogli da se odupru krizi koja ih je sve teè poga|ala. Za poje-
dinim zanatima je potpuno prestala potreba, kao, na primer, za mumxi-
jama koji su pravili sve}e "lojanice". Wihovo i{~ezavawe prouzroko-
vano je pojavom lampe na gas, osamdesetih godina. Brojni orijentalni
zanati (terzijski, abaxijski, ~aruk~ijski, dun|erski, nalbantski) koji
su preovla|ivali sredinom veka, postepeno gube zna~aj. Zbog opadawa
potreba, terzije su radile abaxijske poslove, a i jedni i drugi su bili
ugroèni od kroja~a, koji su se i sami nalazili u nezavidnoj situaciji.
Pu{kari, kujunxije, limari i potkiva~i obavqali su i bravarske pos-
love, zbog ~ega su bravari bili dovedeni u kriti~an poloàj. Opan~are
su najvi{e ugroàvali trgovci koji su prodavali gotove opanke, pa ~ak
i dràli iznajmqene kalfe za izradu opanaka. O svom te{kom polo-
àju, marta 1896. godine, pisao je jedan zanatlija: "Jo{ koji dan ako
potraje ovako dospe}emo da umiremo od gladi... Stawe je tako da se gore
ne moè zamisliti. Od Boì}a do danas nisam zaradio 10 dinara, a sada
mislite kakav vam je ìvot kad s takvom zaradom moram da izdràvam

petoro dece, jednog {egrta i nas dvoje koji svi traè da jedu, da ne idu
goli. I ja sam morao prodati ku}u da bi kupio leba".13
Me|u zanatlijama je bilo divnih primera vredno}e. U mladosti
su uglavnom regrutovani sa sela, naj~e{}e iz siroma{nih porodica.
Dolazili su u varo{, gde su pored u~ewa zanata obavqali mnogo drugih
poslova, ne samo u radionici ve} i u majstorovoj ku}i. Nosili su vodu,
cepali drva, loìli vatru, prali sudove, ~uvali majstorovu decu, prali
sobe i radionice... Mnogi od wih, koji su ro|eni u siroma{tvu a onda
radom obezbedili sebi boqi ìvot, doìveli su pod stare dane ponovo
siroma{tvo. Pred o~ima iskusnih majstora, qudi u godinama, ru{ila su
se osnovna na~ela o radu kao jednoj od najve}ih vrednosti. Ponestajalo
im je snage da se odupru te{ko}ama i propadawu, a uzdati se u sopstveni
rad koji je sve ~e{}e bio toliki dokle su dosezale fizi~ke mogu}nosti
zna~ilo je zapadati u sve dubqu krizu. Duboko poti{teni, sa izgubqe-
nim pouzdawem, mnogi su bili primorani da od op{tine traè pomo} da
preìve ili kupe ogrev, a veoma potresna je molba ène jednog obu}ara
iz Vaqeva da joj op{tina sa 10-20 dinara pomogne da sahrani muà.14
Najzad, kao nosioci gra|anskog ìvota tu su jo{ sve{tenici koji
su po{tovani, u~iteqi koji su sa~iwavali neveliku dru{tvenu ali naj-
brojniju intelektualnu grupaciju i sudije, oficiri, inèweri, lekari
i profesori kao stanovnici grada, ali zbog ~estih slu`benih preme-
{taja i kao stanovnici Srbije. Oni su sa~iwavali gradsku intelektu-
alnu elitu i istovremeno pripadali najuèm krugu srpske inteligen-
cije okupqene oko nau~nog, prosvetnog i kulturnog preobraàja Srbi-
je. Dru{tvena uloga i status u~iteqa bili su odre|eni prirodom posla,
odnosno vaspitno-obrazovnom funkcijom {kole. Shodno tome, pred wih
su postavqani visoki zahtevi u pogledu moralnog profila li~nosti:
"Karakter treba da mu je ~ist. Iz wegovih usta treba deca da ~uju samo
istinu i ono {to je dobro i ~estito i {to krasi ~ove~iji ìvot i da ni-
kada ne posumwaju da u~iteq nije onakav kako ih on u~i da svaki treba
da bude".15 Od u~iteqa se o~ekivalo da bude "svetao uzor", a veliki dru-
{tveni uticaj i pripadnost varo{kom intelektualnom krugu uve}avali
su wegovu odgovornost i vi{e obavezivali nego {to su bili prednost.
Wegov privatni ìvot bio je izloèn strogim pogledima patrijarhal-
ne sredine, a rad i pona{awe u {koli bili su pra}eni od prosvetnih
vlasti neposredno preko ministarskih izaslanika. Prosvetne vlasti
su od u~iteqa traìle i o~ekivale da bez obzira na li~ne materijalne
neda}e i te{ke uslove rada nastavu obavqaju {to je boqe mogu}e, rodi-
teqi da im decu opismene, obrazuju i vaspitaju, {ire varo{ko okruè-
we da po{tuju zate~ena merila vrednosti i uzmu u~e{}a u javnom ìvo-
tu, a op{tinska vlast neprestano izraàvawe lojalnosti. Dru{tveni
status u~iteqa nije bio pra}en odgovaraju}im materijalnim statusom.
13 Socijaldemokrat, Beograd, 10. mart 1896.
14 Istorijski arhiv Vaqeva (IAV), Op{tina grada Vaqeva, k. 88, I, A, f I, 80/1902.
15 Navedeno prema: V. Te{i}, Moralno vaspitaqe u {kolama Srbije (1830-1878),
Beograd 1974, 306.
Ve}ina nije imala stan; radili su van rodnog mesta, u sredini u kojoj su
bili do{qaci i gde mnogi za ~itav radni vek nisu uspeli da stvore traj-
nije materijalno dobro. Bez sopstvenih imawa nisu imali nikakve do-
datne izvore prihoda, pa je wihov ìvot zavisio iskqu~ivo od niske
plate za koju je mogao tek nekoliko puta u toku meseca da otputuje do
Beograda, bio skroman i uz brojna odricawa proticao u siroma{tvu. O
mukotrpnom ìvotnom putu svedo~i molba jednog od u~iteqa: "... Po
svr{etku {kole tadawi Gospodin ministar spoqni poslao me je u Pri-
zren za u~iteqa, no tamo{wi vladika pomo}u turskog pa{e protera me
u Bosnu gde sam vi{e godina bio u~iteq u raznim mestima, a najvi{e u
Br~kom. Pored nastave glavna mi je briga bila da {to vi{e probudim
svesti u tamo{wem potla~enom narodu o ujediwewu svega srpstva pod
Svetlom Dinastiom na{eg Milostivog Gospodara. Oko toga ni{ta svo-
je poàlio nisam, prezreo sam svoj li~ni interes, svoju porodicu pa i
sam ìvot i svakojakim se patwama izlago samo da bi {to vi{e koris-
tio op{toj srpskoj stvari.
Kad je na{a majka - Srbija - prvi put Turskoj rat objavila odmah
sam do{ao na Drinu i stupio u dobrovoqce gde sam se {est meseci borio
protiv na{eg op{teg du{manina, a moja porodica kroz sve to vreme sva-
kojako se patila i mu~ila. Po svr{etku rata Gospodin Ministar pros-
vete izvoleo me je postaviti ovde u Vaqevu za u~iteqa, no moja èna, ko-
ja je tako|e u Br~kom u~iteqka bila, iznurena od mnogi pretrpqeni ne-
voqa, razboli se i posle duèg bolovawa na moju preveliku tugu umre. Ja
sam sada u~iteq devete klase, no moje je stawe o~ajni~ko, jer plata mi je
tako mala da za w ne mogu ni leba za moju sirotu porodicu nabaviti..."16
U odnosu na u~iteqe, profesori gimnazije bili su objektivno u
znatno povoqnijem poloàju. Oni, pre svega, ve} po karakteru {kole u
kojoj su radili i stepenu obrazovawa nisu morali da strahuju od raspo-
re|ivawa na du`nost u neko zabito mesto, jer su gimnazije postojale
samo u okru`nim varo{ima. Gimnazija nije bila obavezna, {to je pro-
fesorima omogu}avalo vi{e slobode u isticawu zahteva za znawem i
uspostavqawu kriterijuma do kojih su dràli. Osim toga, u gimnaziju su
se upisivali boqi u~enici koji su ve} bili formirani u duhu {kole, sa
izgra|enom sve{}u o {kolskim obavezama i sa ste~enim radnim navika-
ma. Tako|e, re~ je i o deci starijeg uzrasta, mahom iz kulturnijih poro-
di~nih sredina iz kojih se donosilo odre|eno vaspitawe. Uz to, naklo-
wenost varo{i, odnosno wenih najuticajnijih qudi prema gimnaziji
zbog prestià koji je ona donosila gradu, pogodovala je profesorima,
jer je delimi~no olak{avala re{avawe odre|enih {kolskih problema.
Wihova pripadnost onom delu srpske prosvetne elite raspore|enom u
unutra{wost Srbije u skladu s potrebama nacionalne obnove i kulture
i ~esta lutawa prosvetnih vlasti u tragawu za boqim re{ewima u do-
menu prosvetne politike (izmene nastavnih programa i planova, mewa-
we statusa gimnazija, pove}awa i smawewa broja razreda, izmene uslo-
va upisa, odobravawe, zabrana pa ponovno odobravawe upisa ènske
16 Arhiv Srbije (AS), MPs, f III, r 58/1879.

dece), s jedne, i nestalnost duha, stru~ne ambicije ili privatni odnos-

no porodi~ni razlozi, s druge strane, vodili su ih od mesta do mesta.
Profesori u odre|enim slu~ajevima i iz politi~kih razloga nisu vezi-
vani za jedno mesto. Duè zadràvawe u jednom gradu moglo je da uve}a
li~ni ugled profesora i osnaì wihovu poziciju u varo{i i dovede do
ozbiqnih uticaja na politi~ko raspoloèwe sredine na {ta vlasti
nisu gledale blagonaklono.
Profesori su bili, u srpskom seqa~kom dru{tvu, najistureniji
deo srpske nauke definitivno stvorene na evropskom uzoru. Ve} samo
wihovo prisustvo kao qudi koji su iza sebe imali zavr{ene visoke
{kole, govorili po nekoliko stranih jezika i ba{tinili nemerqivo
ìvotno iskustvo bogatilo je gradsku sredinu, u kojoj je bilo sve vi{e
onih koji su razmi{qali o {kolovawu dece. Mada dve civilizacijske
tekovine - pismenost i zdravstvena kultura - nisu bile karakteristika
srpskog dru{tva, postojawe {kola i bolnica uticalo je iako sporo i s
velikim zaka{wewem na promenu svesti stanovnika grada. Nesumwivo
je da su i u tom pogledu postojale velike razlike. Dok se u Vrawu posle
oslobo|ewa, po re~ima Mate Radovi}a, okru`nog na~elnika, nije moglo
na}i pismenih qudi kojima bi bila poverena administracija nove vla-
sti, "narodna ra~unica je rabo{, a literatura u sto ku}a po jedan ve~i-
ti kalendar",17 dotle je u [apcu, Vaqevu, Kragujevcu, na primer, pis-
menost osvajala stanovni{tvo i 1884. godine preko 40% gradskog stano-
vni{tva je poznavalo slova.
Na duhovne prilike u gradu posebno je uticala pojava {tampe. Ne
samo da se pojavom lokalnih novina u gradovima pismenost pokazala
kao privilegija, ve} je {tampa qude koji znaju da ~itaju preobrazila u
qude koji ~itaju i donela dalekoseàn preokret u wihovom mi{qewu,
govoru i pona{awu. Skroman fond re~i kojim se raspolagalo, nedovo-
qnu ili nikakvu obave{tenost o mnogo ~emu {to se doga|alo van varo-
{i i u svetu, duhovnu sku~enost i svedenost na ustaqeno i poznato, po-
~eli su naglo da smewuju bogatiji re~nik, upoznatost sa mnogim doga|a-
jima iz pro{losti, usvajawe niza obrazovnih i nau~nih informacija.
[tampa je unela ìvost u kafanske razgovore. Raspri~anost o "ovome"
i "onome" {to se pro~italo, na osnovu toga saznalo, pretpostavqalo,
naziralo, verovalo, probudila je interesovawe, podstakla na pitawa i
odgovore, na izja{wavawa o raznim dilemama "ovoga sveta". Raznovr-
snim sadràjima novine su ~itaocima nudile "znawa" koja su mo`da i
presudno po~ela da odvajaju stanovnika varo{i od ìteqa okolnih
sela. Brojnim savetima, "korisnim napomenama", raznim informaci-
jama vr{en je uticaj na ~itaoca. Profil varo{anina po~eo je jasnije da
se razlikuje od seqaka, koji je ostajao uvek isti i koga su i nekoliko
decenija kasnije sociolozi opisivali kao "ve~itu figuru savijenu nad
crnom zemqom, znojavu, izmu~enu, upla{enu, pokornu..."18
17 Navedeno prema: @. Trebje{anin, Tri prve decenije gimnazije u Vrawu, Vrawski
glasnik, VI, 1970, 67.
18 D. Jovanovi}, Seqa~ko porodi~no gazdinstvo, Socijalna misao, Zagreb 1930, br.
3, 51-52.
Stanovnicima grada su tekstovima u novinama priblièni Kine-

zi, [panci, Mavri, Indijanci, Nazareni... Saznavalo se pone{to o
ve{tini ratovawa, upotrebi baruta, zna~aju otkri}a topa i novih oru-
`ja, razmerama pojedinih ratova. Mogli su da pro~itaju "sve" o ìvotu
korwa~a, p~elama, lovu na slonove, proizvodwi duvana, astronomiji i
zvezdama, instituciji miraza, razlikama izme|u pravoslavnih i [oka-
ca, ùrnalizmu kod Hrvata. Kataklizmi~no su u ~ar{iji odjekivale
informacije o sukobima Francuza i Kineza, gomilawu ruskih trupa na
Kavkazu, engleskom kolonijalizmu u Indiji, vojnom ja~awu Nema~ke,
gu{ewu pobuna u Albaniji, nesporazumima sa Bugarskom. Ni{ta mawe
dramati~no nije bilo ni varo{ko prihvatawe i tuma~ewe nau~nih
teorija o starosti Zemqe, ohla|enim slojevima u wenom uàrenom jez-
gru, sun~anom sistemu, vasioni. Poseban odjek izazivale su vesti o zlat-
noj groznici koja je potresala Australiju i dijamantskim rudnim poqi-
ma u Africi. îtaoci su saznavali za Bizmarka, Napoleona, nema~kog
cara Viqema, gr~kog kraqa, za anarhiste u [vajcarskoj, koleru u
Indiji. Imena gradova Berlina, Londona, Moskve, Be~a, Odese,
Jerusalima postala su im poznata. Informacije takvog tipa pruàle su
kakvo-takvo obrazovawe, ali su bile daleko od toga da u glavi sta-
novnika izgrade mozaik sloènih doga|aja u Evropi i svetu.
Brojne informacije o novcu, finansijama, bankama, berzama, pos-
lovima i transakcijama formirale su moderan duh koji je neminovno
postajao ra~unxijski. Odre|enom broju gra|ana vi{e nisu bile nepoz-
nate re~i depozit, akcija, hipoteka, priznanica, ste~aj, licitacija,
obligacija. Taj novi poslovni re~nik i, na prvi pogled, bezna~ajan
splet informacija, od kojih su mnoge imale vi{e op{tekulturnu i
obrazovnu nego prakti~nu vrednost, nije bilo nimalo povr{no obele-
`je gra|anina. Nesumwivo je da je nov~ana privreda, na koju se razvi-
jawem rada wegovo stanovni{tvo sve vi{e svikavalo, ispuwavala ì-
vot novoformiranih gra|ana ra~unawem, odmeravawem, proveravawem,
razmi{qawem. Uporedo sa tim formirale su se nove osobine gra|ana:
preciznost, znawe kako se novac ~uva i kako se wime barata, sigurnost
ako se ima i obrnuto ako ga nema, ta~nost. Spiskovi akcionara podsves-
no su bili upe~atqiv putokaz kojim treba krenuti u sticawu bogatstva.
Novine su upoznavale stanovni{tvo grada i sa obavezama koje je
pred wih stavqala gradska vlast. Naredba da svaki majstor, gazda, trgo-
vac "svoje momke policijskoj vlasti prijavi i upi{e", za istori~are je
va`no svedo~anstvo o gradu u kome se vi{e ne znaju poimence svi wego-
vi ìteqi. U crnim hronikama novine su javqale o gradskim su|ewima.
Naj~e{}e su bile kra|e stoke i pqa~ke trgova~kih radwi. Doga|aji
koji su podgrevali epsku svest stanovnika grada bili su hap{ewa hajdu-
ka. De{avala su se i nasiqa na nevinost, a i uvreda vlasti bila je
razlog odlaska na sud. Trovawe supru`nika svedo~i o udaqavawu od
razra~una u agrarnom dru{tvu u kome su osnovna i svakodnevna sredst-
va za rad bila osnovne alatke u izvr{ewu zlo~ina. Novine su donosile
informacije o rudnom blagu Srbije, sto~arskim potencijalima sela,
nagove{tajima industrijske budu}nosti. Du`nici su opomiwani da
izvr{e svoje obaveze. Sugra|ani i rodbina obave{tavani su o sahrana-

ma, parastosima, pomenima, sluèwima. U varo{i se iz novina saznava-
lo o propadawu pojedinih familija, licitacijama imawa, ste~ajima
trgova~kih firmi. Stranice novine sluìle su i za iskazivawe "javne
blagodarnosti" darodavcima, objavqivani su zdravstveni bilteni, a
pogodnost ogla{avawa ve{to su koristili trgovci. Vlasnici koloni-
jalno-bakalskih radwi nudili su kupcima "razne sorte" kafe, {e}era
"u glavama, se~enog i sitnog u vre}ama", pirin~a "krupnog talijan-
skog", zejtina u staklenim fla{ama i buradima, pe{tanskog bra{na,
"prave francuske sardine sa kqu~evima", maslinki, limuna, pomoran-
xi, smokava, }eten-alve, kestewa, badema, bombona... Reklamirana su
ogledala, {areni sanduci, {iva}e ma{ine...
U skladu sa dru{tvenim promenama bogatio se i jezik stanovnika
grada. Na taj proces delovalo je vi{e faktora, me|u kojima su osnovni:
napredak prosvete, osnivawe novih ustanova (prosvetnih, kulturnih,
zdravstvenih, privrednih), pojava novih struka i qudi koji se wima
bave, zatim pojava {tampe, ve}a pokretqivost stanovni{tva, ve}a otvo-
renost trì{ta i ukupno ve}a otvorenost sredine za uticaje sa strane.
S razvojem prosvete rastao je broj onih koji znaju da ~itaju, usvajaju
ve}u koli~inu znawa i na taj na~in se susre}u sa novim re~ima. Gimna-
zija je donela nove predmete, nove kwige, nova zanimawa i u gradove
dovela nove qude. Wenim osnivawem sugra|ani stanovnika srbijanskih
varo{i postaju li~nosti koje pripadaju intelektualno vode}em sloju
dru{tva, a u svakodnevnom govoru po~iwu da ìve re~i suplent, preda-
va~, profesor. Osim sasvim konkretnog zna~ewa, navedeni pojmovi su u
svesti stanovnika grada, koji do tada nisu bili u mogu}nosti da se u svo-
joj sredini sre}u sa li~nostima tog zanimawa, upu}ivali na obrazo-
vawe, znawe, kulturu, uvaàvawe, strane jezike, {to je ukupno delovalo
na mi{qewe qudi i postepeno izgra|ivawe novih vrednosti u me|usob-
nim odnosima. Vi{e nego ranije neguje se autoritet znawa i ra|a
znatièqa, uve}avaju se izraàjne mogu}nosti jednog broja gra|ana, ali
i razlike u tom pogledu postaju o~evidnije. Veliki broj izraza turskog,
nema~kog, ma|arskog porekla govori o tome da je u svakodnevnom govoru
bilo dosta stranih re~i. Brojni turcizmi su zameweni srpskim re~ima.
Za pekara se vi{e nije upotrebqavao izraz ekmexija, za opan~ara nije
kori{}en izraz ~arugxija, a nalbanta je ustupio mesto potkiva~u. Jo{
uvek je, me|utim, za mesara zadràn izraz kasapin (kasap) i abaxija za
suknara. Izvestan broj izraza svedo~i o uticajima koji su dolazili iz
Austro-Ugarske, kao {to je ti{qer (der Tischer) - stolar, {loser (der
Schloser) - bravar, ili ma|arski pinter - ka~ar, ba~var.
Prekodana na ulici, u kafani i u ku}i pozdravqalo se sa "pomozi
Bog" ili "pomaè Bog", dok je pozdravqeni odgovarao "Bog vam pomo-
gao". Pri rastanku pozdravqalo se sa "zbogom", a onaj koji ostaje odgo-
varao je "idi s Bogom", {to je trebalo da zna~i da mu Bog bude za{tit-
nik u putu. Uve~e se pozdravqalo sa "dobar ve~e" a pozdravqeni je odgo-
varao "Bog vam dobro dao" ili "Bog vam pomogao".19
U me|usobnom razgovoru i pona{awu nije bilo obazrivosti i
uzdrànosti, malo je vo|eno ra~una o osetqivosti drugog. Upotreba

izraza "prostak", "podlac", "{pijun" svedo~i o grubosti jezika koji ni-
je oskudevao psovkama. U zvani~nim predstavkama i molbama nosioci
vlasti su hvaqeni, izraàvana im je lojalnost i uvaàvawe. Obra}alo
se sa "visokopo{tovani" ili "po{tovani", a potpisivalo sa "ponizno
potpisani" ili "pokorni". Ako je re~ o molbi, onda je unapred izraà-
vana zahvalnost re~ima: "na ~emu }u ve~no blagodaran i priznatelan
biti".20 Birani su izrazi i kada je iskazivana nesaglasnost sa odre|e-
nim odlukama pretpostavqene vlasti. êsto je to bilo u formi: "dale-
ko od toga da kritikujem odluke pretpostavqene vlasti", ili "usu|ujem
se smerno izjaviti moje veliko ~u|ewe", pri ~emu je uvek isticana "ple-
menitost vlasti".21
Savremenici druge polovine 19. i po~etka 20. veka ìveli su u
druga~ijem dru{tvenom ambijentu od onog u kakvom je proticao ìvot
prethodnih generacija. U sve ~e{}em susretawu sa novim pojmovima i
re~ima ~ovekova svest je postajala otvorenija za saznawe. Na putu ka
saznawu jezik je imao veliku ulogu. Preko i posredstvom jezika posto-
jala je svest o vremenu i epohi u kojoj se ìvelo. U koliko je epoha bila
bogatija dru{tvenim promenama u toliko je i jezik, koji je i sam bio u
procesu proìmawa tradicionalnog i modernog, bio podlo`niji prom-
enama. On je sve mawe bio okovan nasle|enim fondom re~i, a sve vi{e
odraz "vremena koje te~e i koje je razumevano kao razli~ito od pret-
hodnog, a uo~avano kao ulazak u predstoje}e 'Novo doba', 'Novi vek'".22
Uspon gradskih sredi{ta u Srbiji krajem 19. veka u vremenu kada
su qudi oblikovali grad ali kada je istovremeno i grad formirao
gra|anina tekao je u znaku modernizacije srpskog dru{tva. Sredwo-
evropski uticaji koji su donosili nova, do tada nepoznata zanimawa i
mewali na~in rada u ve} postoje}im, unosili druga~iju kulturu ìvqe-
wa, stanovawa, odevawa, ubrzavali stvarawe gra|anskih navika, sudar-
ali su se sa etnografski najo~uvanijim i najsna`nijim karakteris-
tikama patrijarhalne kulture koja je svoje upori{te imala u socijalnoj
i ekonomskoj organizaciji, imala svoje ustanove, iskustva, ìvotne i
moralne poglede. Od snage tih dveju kultura, jedne rasprostrawenije i
ukorewene i druge, ~ije su se osnovne konture nazirale i prepoznavale
sedamdesetih godina 19. veka, kao i od podlo`nosti tla da o~uva i pri-
hvati, odnosno pomiri wihovo me|usobno priznawe, zavisila je i brzi-
na izrastawa modernog grada. Taj ideal nije bio dosegnut u 19. veku, ali
su mnoge pretpostavke bile stvorene.
19 A. Krsti}, Srpsko hri{}ansko doma}e vaspitawe, Leskovac 1888.

20 AS MPs f X r 245/1877.
21 AS MPs f XII r 253/1877.
22 A. Mitrovi}, Propitivawe Klio, Beograd 1996, 74.
Miroslav PERI[I]
LA VILLE ET LE CITADIN EN SERBIE

A LA FIN DU XIXème SIECLE
Résumé
Les processus des changements sociaux qui ont affecté la Serbie à la fin du XIXème
siècle ont apportéun développement plus accéléré des villes et de la vie urbaine. Outre le pro-
grès démographique, économique, urbain et éducationnel, c’est tout l’ensemble de l’envi-
ronnement urbain qui a subi des changements, ce qui a évidemment eu une forte répercus-
sion sur la culture et la manière de vivre mais aussi sur la conscience des habitants de la ville
dont le profil commençait nettement à se distinguer de celui des habitants ruraux. Une cer-
taine influence s’est développée entre la ville et les citadins, ce qui a entraîné la formation et
la culture de la vie urbaine.
YU ISSN 0021-2652
PRILOZI
Dr [erbo RASTODER*
O ISTORIJI, ISTORIJSKOJ NAUCI,

OBJEKTIVNOSTI U ISTORIJI
U svojoj evoluciji od istorije pripovijesti (narativne istorije)

do savremene istorije problema (konceptualizacije istorije) u osnovi
je stalno htjewe za istinom, odnosno stalno zakliwawe u na~elo obje-
ktivnosti. Dakle, konstantna je te`wa za istinom, a ne sama istina,
koja se pojavquje kao ideal kojem treba teìti. Zato istina nije apso-
lutno, pa ~ak ni dominantno obiqe`je istoriografije. Otuda vje~ita
dilema: da li je istorija objektivna (istinita), ili se radi o naknadnoj
intelektualnoj konstrukciji, gdje je objektivno samo ono {to je bilo,
dok je pri~a o onome {to je bilo po prirodi stvari naknadna rekon-
strukcija podlo`na mnogim subjektivnim radwama, te je, u krajwem,
rezultat tih radwi nu`no subjektivan. Zato i treba vjerovati svima
onima koji su se u milenijumskom trajawu pisawa i pri~awa o pro{lom
zakliwali u istinu, kao {to je vi{e nego jasno da svi nijesu govorili i
pisali istinu. Podsjetimo se samo Tacita (Sine ira et studio), pa potom na
mnogobrojne tvrdwe u kojima je izraàvana rije{enost da se kaè gola
istina i tako sve do kultnog iskaza rodona~elnika kriti~ke istori-
ografije Leopolda fon Rankea (1795-1886), koji je tvrdio da treba
(...bloss zeigen, wie ist es eigentlich gewesen) "... jednostavno pokazati kako
je to uistinu bilo". Danas su pojedine moderne istorijske {kole uve-
liko prihvatile relativnost istoriografskih sudova, odnosno afir-
misale shvatawe da je svak istori~ar za sebe (Carl Becker) do Marka
Bloka, koji nije poricao subjektivnu prirodu istoriografskih sudova.
Na nivou teorijskih rasprava pitawe objektivnosti se naj~e{}e svodi
na sveto trojstvo, odnosno podrazumijeva se: a) da je svijet objektivan,
b) da se o wemu moè objektivno znati i v) da se postignuto znawe moè
objektivno iznositi. U aksiomu da jeste ono {to je bilo i da je ono {to
je bilo realnost nekada{we stvarnosti, sadràno je uvjerewe da se ona
moè spoznati definisanim metodom (primjenom standardne tehnike
* Autor je vanredni profesor na Filozofskom fakultetu u Nik{i}u.

istraìvawa) koja je sama po sebi pretpostavka (a znamo da nije) na~ela

objektivnosti. U vezi sa tim javqa se i dodatna dilema. Naime, ako je
ono {to je bilo realnost (objektivnost) nekada{we stvarnosti i ako
postoji potreba da se ona sazna, zna~i li to istovremeno da je svaka
sada{wost savremenicima nepoznata, odnosno da }emo ono {to se de{a-
va danas saznati tek sjutra?
Iz svega navedenog se moè zakqu~iti da je jedina konstanta u
subjektivnoj interpretaciji nekada{we stvarnosti te`wa za istinom.
Put do we je za istori~ara potpuno druga~iji nego kod drugih, jer se on
sa svojom gra|om uglavnom ne suo~ava neposredno, ve} je osu|en da svoj
predmet posmatra kroz rije~i i djela drugih, ponekad fizi~ki udaqe-
nih nekoliko vjekova od wega. Zato je pri~a istori~ara empirijska
stvarnost, koja se razlikuje od pri~e kwièvnika ili slikara koji pred
sobom imaju pjesmu ili sliku koja ih obavezuje samo po naslovu, ili fi-
zi~ara i hemi~ara ~iji je ciq da stvore ponovqivost kroz eksperiment.
Iz shvatawa istori~ara da svaka istinita pri~a mora imati upo-
trebnu vrijednost rodila se wihova najve}a iluzija da se primjerima
nekada{we stvarnosti moè ~uvati, ili po potrebi mijewati i obliko-
vati sada{wost. Na taj se na~in uslovqava poimawe objektivnosti u
cjelokupnoj svojoj relativnosti.
Na ravni na{eg iskustva istori~ari su u relacijama pore|ewa
pro{lost-sada{wost-budu}nost ovu drugu naj~e{}e promi{qali kao
"jedinu mogu}u budu}nost te pro{losti", kako bi to rekao Fransoa
Fire. Na taj na~in su mnogi dozvolili sebi intelektualni luksuz da ih
ne nadìve produkovani apsolutni sudovi ~iju su objektivnost prob-
lematizovali krugovi izvan istorijske nauke (to su naj~e{}e bili
politi~ki centri mo}i), i to naj~e{}e kroz poku{aje promjene objek-
tivne stvarnosti na kojoj je gra|en poèqni identitet nekada{we
stvarnosti. U neshvatawu toga treba i traìti razloge za opstajawe
iluzije o apsolutnoj nevinosti esnafa istori~ara, koji se naj~e{}e
predstavqa kao homogeni, bezli~ni, kolektivitet sakriven u sjenci
civilizacijske ekspanzije istorije kao utemeqenog znawa. Posebno je
to karakteristi~no za sredine koje svjesno razvijaju mit o superi-
ornosti istorije (za na{u nepobjedivost moèmo da zahvalimo i neob-
jektivnim istori~arima), koji jo{ opstaje u vremenu kada je istorija
pretvorena u nauku, jer je istorijska nauka tek dio istoriografije,
odnosno pisawa o pro{lom. Jo{ iz XIX vijeka je poznata pojava da su
starozavjetne legende ustuknule pred naletom dràve nacije u impera-
tivu da se istorijska svijest slije u bujicu kolektivne svijesti (soli-
darnosti), na putu ka stvarawu monolitne zajednice na osnovama normi-
ranih vrijednosti (pou~nih primjera). Tako je istorija postala k}i
svoga vremena i opasan proizvod hemije uma, kojim je mogu}e dokazati
sve a ne pokazati ni{ta, kako bi to rekao Pol Valeri.
Istraìvawe pro{losti (kao prethodnog stupwa sada{wosti) u
dru{tvima izrazite krize identiteta, odnosno u nestabilnim dru{-
tvima, neminovno prouzrokuje pojavu ~estih promjena "opho|ewa" sa
istorijom. To po pravilu zna~i da se uvijek iznova postavqa potreba za
O istoriji, istorijskoj nauci, objektivnosti u istoriji 131
provjerom postoje}ih navodnih "istinitih pri~a". Zato te provjere i

nijesu dio logi~nog i kontinuiranog procesa proiza{log iz same pot-
rebe za unapre|ewem i razvojem istorijske nauke, ve} naj~e{}e nalog
napisan izvan nauke u stalnom tragawu identiteta sada{wosti u neka-
da{woj stvarnosti. Na taj se na~in istorijska nauka udaquje od savre-
menih obile`ja u kojima sve vi{e gubi linearnu viziju i odre|en,
implicitan smisao. U savremenoj istorijskoj nauci je sve {to je bilo
istorijsko. Takva tematska disperzivnost omogu}ava stvarawe koher-
entnih pri~a sa razli~itim sadràjima, koje se u krajwem sjediwuju u
te`wi za objektivnim prikazivawem nekada{we stvarnosti.
Kod nas je naj~e{}e shvatawe istorije negdje izme|u hobija i
zanata uslovilo i op{tu ponesenost zanesewaka da je istinito sve
ono {to je saobraèno sa ~iwenicama, i da je istina dostupna i na doh-
vatu ruke, te je samo treba pretvoriti u koherentnu pri~u. Problem
nastaje zbog toga {to se postavqa pitawe: da li postoji ~iwenica na
ravni uop{tavawa, odbira i vrijednosnog suda. Fransoa Fire s pravom
upozorava da su jedina pravila zanata pravila procedure, ali ona odre-
|uju samo zanat, a ne i nauku, te da je jedno ustanoviti istinitu
~iwenicu u wenoj sloènosti, a sasvim drugo otkriti zakon koji
upravqa wenom pojavom ili wenim postojawem.
Po|emo li od logi~ne pretpostavke da ~iwenice postoje i da ih
samo treba otkriti i u~initi dijelom op{teg znawa, potvr|ujemo mi{-
qewe da su one realnost koja postoji nezavisno od na{e èqe za wiho-
vom spoznajom. Me|utim, postavqa se i pitawe smisla ~iwenica nekda-
{we stvarnosti koje su nastajale u neprekidnom hodu vremena. Odnosno,
postavqa se logi~no pitawe: koje su to razmjere nekda{we stvarnosti
koje je nemogu}e i koje nikada ne}emo saznati. Prema tome, i osnovna
dilema je u tome: [ta je istorija - slu~ajno, odabrano ili dostupno zna-
we? Iako je mogu}e odgovoriti da istorijska nauka moè biti sve to,
nije li onda svaki odbir sam po sebi subjektivno vi|ewe nekda{we stva-
rnosti, odnosno radi li se onda o ekspertizi o istoriji (mogu}e, sub-
jektivno saznawe o onom {to je bilo), a ne o istoriji (ono {to je bilo)?
Osnovna pretpostavka mogu}nosti saznawa pro{losti je posto-
jawe posrednika do we (istorijskih izvora). Tamo gdje nema izvora,
nema ni pri~e o pro{losti koja se moè provjeriti, {to zna~i da je ona
objektivna i saobraèna sa ~iwenicama. Tamo gdje nema izvora, nema ni
pri~e o pro{losti, {to ne zna~i da ona nije postojala. Weno postojawe
ne zavisi od nas. Dakle, za nas postoji samo ona pro{lost koja je sadr-
àna u izvorima, ali oni sami po sebi nijesu istorija. Dakle, izvor je
ne~ija tu|a pri~a koju teìmo saznati i od we stvoriti neku novu
pri~u, koja se moè provjeriti. Naj~e{}e je to nemogu}e uraditi poput
Samjuela Eliota Morisona, koji je dokazuju}i ta~nost Kolumbovog
brodskog dnevnika plovio od [panije do Zapadne Indije, pa sve do poje-
dinih u~enih zanesewaka koji su u jednoj vrsti istorijskih laboratori-
ja poku{avali da izreìraju neke ~uvene bitke, odnosno izvr{e wihove
vjerne rekonstrukcije.
Postavqa se pitawe: Koji to segment qudske pro{losti mi saz-
najemo? Naravno, onaj koji je sa~uvan u izvorima. A {ta je u wima naj-

vi{e sa~uvano? Patologija ìvota. Za{to? Zato {to ~ovjek po priro-
di stvari najmawe tragova ostavqa o lijepim stranama svog ìvota (qu-
bavi, sre}i, razonodi, svakodnevnom ìvotu). Zato }ete o tome rijetko
gdje pro~itati u istorijskim kwigama. ôvjek najvi{e tragova ostavqa
o destruktivnoj prirodi svog ìvqewa, ili o nekoj vrsti ìvotnog
konflikta (su|ewa, sporovi, ratovi, katastrofe, mr`wa, zavist, qubo-
mora), te se otuda svaka pri~a o pro{lom po pravilu iskazuje kao neki
oblik qudske patologije, ili kao istorija mo}i, odnosno stalna borba
za i sa wom. Otuda i rije~i Karla Popera: "Istorija politi~kih mo}i
uzdignuta je na nivo istorije svijeta. Te{ko da je ona boqa od istorije
pronevjere, razbojni{tva ili trovawa... Istorija politi~ke mo}i nije
ni{ta drugo nego istorija me|unarodnog zlo~ina i masovnog ubistva".
Ako su navedene rije~i bliske istini, postavqa se pitawe: otkuda qud-
ska potreba za stalnim podsje}awem na mra~nu stranu svoje prirode.
Mislim da je odgovor mogu}e na}i u na{oj iluziji i te`wi da budemo
boqi od svojih prethodnika. I da nam wihova iskustva i podsje}awa na
wihova (ne)djela sluè za nauk u te`wi da se pojedini primjeri slijede,
a ono {to nije za primjer da se ne ponovi. Da to ba{ nije tako, najboqi
je dokaz vijek koji je na izmaku. Nikada ~ovjek nije bio svjesniji sop-
stvene pro{losti, nego {to je to bio u ovom vijeku. Nikada ~ovjek nije
bio svjesniji sopstvene destruktivne naravi nego {to je bio svjestan u
ovom vijeku. Pa ipak, potpuno su u pravu oni koji ovaj vijek nazivaju
stoqe}em zlih (Andrej Mitrovi}), ili vijekom ekstremizma (Erih
Hobsbam), tako da je s razlogom glavna krilatica na kraju ovoga vijeka
postala - Preìvjeti drugi milenijum. Jer, samo su u ovom vijeku bila
mogu}a dva svjetska rata, koncentracioni logori smrti, totalitarna
dru{tva poznata po zastra{uju}im mogu}nostima uni{tewa. Samo je
~ovjek ovoga vijeka bio sposoban da stvori realne pretpostavke ~ak i
samouni{tewa. Prema nekim prora~unima {vajcarskih nau~nika, u
svim dosada{wim ratovima na ovoj planeti je ubijeno preko 3 mili-
jarde i 640 miliona qudi. Uz to, nigdje vi{e qudskih kostiju nije posi-
jano nego u Evropi, kolijevci qudske civilizacije. Ako bismo se poz-
vali na Sartra koji je tvrdio "da ako treba da umremo nasilnom smr}u,
na{ ìvot unaprijed nema nikakav smisao - te da smrt nije projekat
istinske slobode", do{li bismo do naizgled paradoksalnog zakqu~ka
da je ~ovjek ovoga vijeka bio najneslobodniji u svojoj istoriji. I da je
wegova pri~a o potrebi za pri~awem o zlu, sadràna u èqi da se zlo
ne ponovi, u stvari bila jedna vrsta propagande zla. Kako ìvot obi~no
nije sazdan od èqa, ve} od djela svakog pojedinca (Paolo Kueqo), to je
~ovjek dvadesetog vijeka postao prepoznatqiv po zlo~inu i odnosu
prema wemu. Koliko je onda u pravu Agne{ Heler koja optuùje istori-
ju za isti zlo~in u XX vijeku za kakav su prosvjetiteqi optuìvali
religiju dva vijeka ranije?
Dakle, ~itava ova pri~a ima svoj smisao ako se dokaè da qudska
istorija nije prije svega istorija zlo~ina, ili racionalizacija rata, i
da je ~ovjek XX vijeka postao svjestan destruktivne strane svoje naravi.
O istoriji, istorijskoj nauci, objektivnosti u istoriji 133
Prije nego poku{amo odgovoriti na ovo pitawe, poku{a}emo da odgo-

netnemo: {ta je to zlo~in u istoriji i {ta je su{tina wenog pri~awa o
zlu. Prvo }emo uo~iti da istoriju ne zanima svaki zlo~in, ve} wu zan-
ima samo organizovani zlo~in. Poznati ~e{ki intelektualac Karel
Kosik je napisao: "Ko ubije iz li~nih motiva na svoju ruku i privatni
rizik, ubica je. Ko ubije po vi{em ovla{}ewu i u interesu dru{tva
'nije ubica'". Sli~nu tvrdwu u ogoqenijoj formi izrekao je i Filip
Mladenovi}: "Kad ubije{ svoju ènu i djecu ti si umno poreme}en. Kad
ubije{ tu|u ènu i djecu ti si patriota. Svaki oblik ludila ima svoj
precizan naslov". Podsjetimo se i toga da je nedavno jedan predsjednik,
jednog, za pretpostaviti je, intelektualnog i filantropskog esnafa, na
pitawe o jednom savremenom zlo~incu, mrtav-hladan ustvrdio da je on
bio uz svoj narod. Kao da je Hitler bio uz Papuance, a ne uz Wemce, koje
je èlio, shodno svojoj pomu}enoj viziji, da usre}i spaquju}i ìvote
drugih. Problem zlo~ina u istoriji se tako iskazuje i kao problem
wenog vrijednosnog suda. Po pravilu zlo~in nije na{, on je negdje izvan
nas, on nije dio na{eg nasqe|a.
Ako pogledamo kartu zlo~ina na jugoslovenskom prostoru, uo~i-
}emo da nema naroda koji nema svoje "jame". I to one u koje su bacali i
bili ubacivani. Ali od wih je napravqena metafora za zlo "onih dru-
gih", koja je prerasla u pravu nekrofiliju. I to do mazohizma, po kojem
izgleda: {to je jama punija na{im le{evima, to smo mi neviniji u puwe-
wu jama wihovim le{evima. Problem organizovanog zlo~ina i vrijed-
nosnog suda o wemu je po pravilu u tome {to je zlo~in te{ko individu-
alizovati, a da u podtekstu ne ostane neka kolektivna krivica u vidu
podr{ke, èqe, odobravawa do nesuprotstavqawa.
U svakom zlo~inu je sadràna ideja nekog vi{eg ciqa koji zlo-
~ince u vrijeme zlo~ina navodi na pomisao da }e wihova "krivica"
biti amnestirana i da je wihov zlo~in opravdan. Zlo~inac nikada ne
pravi zlo~in sa svije{}u o wemu kao radwi nedostojnoj qudske vrste.
On nikada vjerovatno pri pravqewu zlo~ina ne razmi{qa o zatvoru,
nego o medaqi. Naknadno licitirawe oko broja `rtava, do paradoksa u
kojem cifre ~esto odre|uju smisao zlo~ina, veoma ~esto se iskazuje kao
licemjerstvo u kojem sje}awe na `rtve postaje potreba ìvih, a ne
izraz po{tovawa prema nevino nastradalima. U tom kontekstu se pri~a
o zlu veoma ~esto iskazuje kao propaganda zla i poziv na ratnu mobi-
lizaciju. Tako se stvara predstava o istorijskom krugu zla, kojem isto-
ri~ari, i ne samo oni, po pravilu daju svoj naknadni i "nau~ni" smisao.
A on se ogleda u tome da danas nema naroda koji ne u~i da nije imao
slavnu pro{lost. Jedni zato {to su stalno bili slobodni, drugi zato
{to su sve vrijeme mislili na slobodu.
YU ISSN 0021-2652
Pero RAIÊVI]*
O PROBIJAWU POKRAJINSKOG KOMITETA

KPJ ZA CRNU GORU IZ OKRU@EWA
U VRIJEME BITKE NA SUTJESCI
U drugoj polovini maja 1943. godine, po{to je ve} otpo~ela tzv. V

neprijateqska ofanziva, gotovo svi ~lanovi Pokrajinskog komiteta
KPJ za Crnu Goru i Boku, zajedno sa politi~kim sekretarom Blaòm
Jovanovi}em i organizacionim sekretarom Radojem Daki}em, na{li su
se na @abqaku. Trebalo je da Centralnom komitetu KPJ podnesu izvje-
{taj o radu partijske organizacije u Crnoj Gori u ilegalstvu za period
od maja 1942. do maja 1943. godine.1 Tom prilikom izvr{ene su neke izm-
jene u sastavu Pokrajinskog komiteta, ali Blaò Jovanovi} i Radoje
Daki} ostali su i daqe na svojim ranijim funkcijama.
Kada je Vrhovni {tab poslije te{kih borbi zakqu~io da wema-
~ke snage okruùju wegovu grupaciju i kada je donio odluku o pregru-
pisavawu svojih snaga radi izvla~ewa iz okruèwa, odlu~eno je da se
Pokrajinski komitet vrati u pozadinu, na okupiranu teritoriju Crne
Gore i Boke, sa zadatkom da intenzivnim politi~kim radom razvije
NOB, koriste}i pozitivna i negativna iskustva iz dotada{weg jedno-
godi{weg rada. Rezultati te politi~ke aktivnosti trebalo je prven-
stveno da budu: formirawe vojnih jedinica i prelazak sa wima u ofan-
zivu protiv wema~kog i italijanskog okupatora i doma}ih izdajnika.
Sa Pokrajinskim komitetom upu}eno je nekoliko desetina boraca za
rukovode}i kadar vojnih jedinica i politi~ko-partijskih organizacija
na terenu.
Pokrajinski komitet i pridodati rukovode}i kadar poku{ali su
da se prebace u pozadinu sa prostorije Jezera i Drobwaka, ali u tome
nijesu uspjeli zbog gustog rasporeda wema~kih i italijanskih snaga
koje su sa juga i istoka, od Nik{i}a i Kola{ina, potiskivale jedinice
* Autor je oficir JNA u penziji, Beograd.

1 Bo{ko \uri~kovi}, "Kroz neprijateqski obru~ na nove zadatke u pozadinu",
Zbornik radova "Sutjeska", III kwiga, 52.
Operativne grupe Vrhovnog {taba. Odlu~eno je da se to poku{a u~i-

niti sa prostorije Planine Pivske, kamo se grupa Pokrajinskog komi-
teta preko Durmitora prebacila.
Prvih dana juna Wemci su svojim sna`nim ofanzivnim dejstvima
okruìli i stijesnili Grupu divizija sa Vrhovnim {tabom NOVJ na
veoma te{ku i vrletnu prostoriju izme|u rijeke Sutjeske, doweg toka
rijeke Tare i planine Durmitora. Posebna te{ko}a za snage NOVJ je
bila u tome {to su one rijekom Pivom i kawonom Pive bile razdvojene
na dva dijela.
U toj situaciji Vrhovni {tab NOVJ 3. juna donosi odluku da se iz
okruèwa probija na dva pravca. Prva i Druga divizija sa ostalim dje-
lovima koji su se toga dana nalazili na lijevoj obali rijeke Pive imale
su se probijati preko rijeke Sutjeske, na dijelu izme|u Suhe i Popova
Mosta i odatle daqe preko Zelengore prema Isto~noj Bosni. Tre}a i
Sedma divizija, sa Centralnom bolnicom i nekim ~lanovima AVNOJ-a,
imale su se, kao posebna grupa, sa Planine Pivske probijati preko ri-
jeke Tare u Sanxak, ili prema planinama Siwavini ili Goliji, pre-ma
tome gdje budu imale vi{e izgleda za uspje{an prodor i manevar.
Petog juna Vrhovni {tab ponovio je naredbu Petom bosanskom
korpusu da sa svojom Petom divizijom krene odmah prema Trnovu i da u
tom pravcu {to hitnije i efikasnije ispoqi ofanzivno dejstvo, radi
prihvata djelova Operativne grupe koji se probijaju preko Sutjeske i
Zelengore.
Prema ovoj odluci Vrhovnog {taba, ve} 8. juna Prva proleterska
divizija prelazi Sutjesku i izbija na Zelengoru. Toga dana je i Vrhovni
{tab pre{ao Sutjesku. Prethodnog dana, tj. 7. juna, Vrhovni {tab je oba-
vije{ten od Grupe (3. i 7. divizije), koja se nalazila na Planini
Pivskoj, izme|u dowih tokova rijeke Pive i Tare i planine Durmitora,
da se zbog pristizawa jakih wema~kih snaga ne mogu probiti preko ri-
jeke Tare u Sanxak, niti prema planinama Siwavini ili Goliji. Isto-
ga dana Vrhovni {tab je naredio da se te{ki rawenici sklone u kawone
rijeka Pive i Tare, a 3. i 7. divizija sa lak{im rawenicima da ubrzan-
im mar{em, obezbje|uju}i se od pravca Magli}a i od ]ureva, krenu
prema Sutjesci i da se daqe kre}u za Prvom i Drugom proleterskom
divizijom. Postupaju}i po ovom nare|ewu, Sedma banijska divizija je
odmah otpo~ela pokret sa lijeve obale rijeke Tare i mar{uju}i preko
Planine Pivske pre{la je rijeku Pivu preko improvizovanih mostova
u D. i G. Kru{evu i u toku no}i 7/8. juna izbila na Vu~evo, a ve} 10. juna
uve~e pre{la je rijeku Sutjesku i nastavila mar{ za Vrhovnim {tabom.
Tako je 8. juna uve~e na desnoj obali rijeke Pive, na Planini
Pivskoj, ostala sama Tre}a divizija sa Centralnom bolnicom i jednim
brojem ~lanova AVNOJ-a. Peta proleterska brigada 3. divizije sve do
8. juna vodila je te{ke uzastopne za{titni~ke borbe sjeverno i sjevero-
zapadno od [avnika, brane}i ujedno desnu obalu rijeke Komarnice od
Nijemaca koji su nadirali iz pravca Bajova Poqa i Brezana. Osmog juna
ova brigada dràla je poloàje na liniji od Nikolin Dola do rijeke
Komarnice.
O probijawu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru ... 137
Toga dana morao sam da napustim Tre}i bataqon Pete proleter-

ske brigade i da se prikqu~im djelovima naprijed navedene Grupe Pok-
rajinskog komiteta. Jo{ ranije, poslije pada [avnika u ruke Nijemaca,
dok je Tre}i bataqon spre~avao Nijemce da se sa Brezana dohvate desne
obale rijeke Komarnice preko mosta u rejonu sela Duì i preko gazova
na toj rijeci u rejonu sela Dubrovsko - trebalo je da idem u pozadinu sa
jo{ nekoliko drugova. Po pozivu do{ao sam u {tab Tre}eg bataqona,
gdje sam na{ao politi~kog komesara Nikolu Qe{kovi}a i zamjenika
komandanta bataqona Maksima Kova~evi}a. Odmah sam im rekao da ne
èlim da idem u pozadinu, jer sam bio protekle godine; jedva sam ~ekao
da se "do~epam" jedinica NOVJ i kad mi je to uspjelo, ponovo me vra}aju
u pozadinu. Na to mi je Nikola Qe{kovi} rekao: "Slu{aj, Pero, ti ako
ne}e{, ne mora{ i}i. Nama u {tabu bataqona je drago da bude{ u na{em
bataqonu. Mi }emo izvijestiti u {tab brigade da te ne moèmo sada
uputiti jer smo te poslali na specijalni zadatak. Oni }e brzo odredi-
ti drugog i tako }e{ ostati u na{em bataqonu". Ja sam mu mnogo zah-
valio i veseo po{ao u svoju ~etu. Drugi dan nakon toga bio sam na obezb-
je|ewu gaza na rijeci Komarnici u rejonu sela Dubrovsko, pa mi je vod-
nik Rade Luburi} rekao da }e te no}i preko toga gaza pre}i dva druga:
Du{an Tadi} i Vlado ôlakovi}, koji treba da se probiju u pozadinu.
Kako sam docnije saznao od Du{ana Tadi}a, trebalo je da i ja, kao tre}i
~lan grupe, sa wima idem u pozadinu te no}i.
Me|utim, kroz nekoliko dana Tre}i bataqon dobio je zadatak da
se pod borbom povla~i ka Nikolinom Dolu. Kad sam do{ao u Nikolin
Do, susreo sam se tamo sa Mihailom Vuki}evi}em i wegovim sinom
Du{anom, koje sam ina~e dobro poznavao. Mihailo mi je odmah rekao:
"Pa, Pero, gdje si, ve} su te nekoliko puta traìli da ide{ u pozadinu.
Eto, tu je Radoje Daki} i on mi je rekao da si odre|en u na{u specijal-
nu jedinicu koja treba da pomogne da se Pokrajinski komitet probije u
pozadinu na okupiranu teritoriju Crne Gore". Ja sam Mihailu rekao da
ne èlim ponovo u pozadinu, jer sam ve} bio godinu dana. Nijesam se u
woj ni "proslavio", rekao sam mu. Me|utim, on je, èle}i da i ja idem sa
wima u pozadinu, rekao da }e ovoga puta biti mnogo lak{e. Upozorio me
je i na to da je o tome odlu~ila Partija, pa sam, prema tome, duàn da
izvr{im tu odluku. Ubrzo se tu na{ao i wegov sin, a moj dobar pre-
dratni {kolski drug - Du{an Vuki}evi}, koji je bio sa mnom od 5. apri-
la do 10. juna 1942. godine u Drugom udarnom bataqonu Nik{i}kog NOP
odreda, kao politi~ki komesar ~ete i ~lan bataqonskog biroa KPJ. On
je tako|e izvu~en iz 1. ~ete na{eg Tre}eg bataqona, gdje je bio do tada
pomo}nik politi~kog komesara ~ete. Wega je odredio za pozadinu Rado-
je Daki}. I on me je ubje|ivao da sa wima po|em, da }e ipak sada biti
lak{e raditi u pozadini, itd. Ubrzo se tu na{ao i Milan Vukoti}, a
zatim i Radoje Daki}, kao i jo{ neki drugovi, koje nijesam poznavao.
Nije ostalo ni{ta drugo nego da pristanem da idem u pozadinu. Po{ao
sam u {tab bataqona, gdje sam na{ao samo politi~kog komesara Nikolu
Qe{kovi}a, i rekao mu da moram da idem u pozadinu, jer su me ovdje u
Nikolin-Dolu sreli Radoje Daki} i jo{ neki drugovi koji su tako|e
odre|eni da idu u pozadinu. Saslu{av{i me, Nikola re~e: "Iako bih ja

li~no èlio da ostane{ u na{em bataqonu, mora{ izvr{iti zadatak
Partije i i}i i po drugi put u pozadinu. Ovoga puta ide{ u sastav jedne
specijalne jedinice koja treba da omogu}i probijawe Pokrajinskog
komiteta nazad, u Crnu Goru, na okupiranu teritoriju. Evo, malo prije
dobio sam nare|ewe iz {taba Pete brigade da te odmah uputim u tu
jedinicu, i ja ne mogu niti smijem vi{e 'manevrisati' da te ne {aqem.
Zato po|i odmah u ~etu i pozdravi se sa drugom Jaramazom i ostalim
drugovima, i odmah se prikqu~i grupi koja se nalazi tu u blizini. Eto,
ti si se ve} vidio sa nekim od wih". Pozdravili smo se i poqubili, da
se vi{e nikada ne vidimo.2
Po{to sam se u ~eti pozdravio sa komandom i drugovima iz moje
desetine, posebno sa mojim dragim drugom, kom{ijom i saborcem We|e-
qkom Sredanovi}em, koga poslije ovog rastanka i pozdrava tako|e
vi{e ne}u vidjeti,3 po{ao sam u ku}u gdje se ve} nalazilo vi{e drugova
- Mijajlo Vuki}evi}, Du{an Vuki}evi}, Milan Vukoti}, Radojica
Baleti} i jo{ 7 do 8 drugova koje nijesam poznavao. Odatle smo isti dan
nastavili put na sjever i preko sela Kneèvi}a do{li negdje oko pola
no}i u selo Nikovi}e na Planini Pivskoj. Tu se u toku no}i iskupila
skoro ~itava grupa Pokrajinskog komiteta i tu je privremeno ofor-
mqena jedna ~eta. Re~eno nam je da je za komandira ove ~ete odre|en
Nikola Popovi}, koji nije bio stigao, a za politi~kog komesara Janko
Tadi}, koji je pristigao tek u zoru 9. juna. Tu nam je u najop{tijim crta-
ma iznesen zadatak ~ete i Pokrajinskog komiteta o probijawu za Crnu
Goru. Pored toga, rekli su nam da su vr{ena ispitivawa da li postoji
mogu}nost da se probijemo u pozadinu sa sektora Planine Pivske, ali
da je utvr|eno da za to nema uslova, pa da }emo morati pre}i rijeku Pivu
i poku{ati da taj zadatak izvr{imo sa sektora Vu~eva i Magli}a.
Osje}alo se, vi{e nego se to saop{tavalo, da je situacija veoma
sloèna i te{ka.
Naime, 8. juna poslije podne definitivno je utvr|eno da se Cen-
tralna bolnica i Tre}a divizija ne mogu probijati preko Tare u San-
xak, niti prema planini Siwavini ili Goliji, ve} da im ostaje jedina
mogu}nost da krenu za Vrhovnim {tabom, o ~emu je on depe{om i izvi-
je{ten. U kasnim popodnevnim satima ovoga dana izdata su svim jedi-
nicama nare|ewa za pokret ka dolini rijeke Pive i ka Vu~evu.
Centralna bolnica u tom momentu bila je najteì problem, a naro~ito
te{ki rawenici (na nosilima oko 140 i na kowima oko 600, a uz wih i
oni koji su se nekako sami kretali). U vezi sa tom odlukom nare|eno je
Prvoj dalmatinskoj brigadi da se {to prije i {to brè moè iz doline
rijeke Tare prebaci preko Pive na Vu~evo i da uhvati vezu sa Sedmom
banijskom divizijom, za koju se mislilo da se jo{ nalazi na Vu~evu. Za
Prvom dalmatinskom brigadom trebalo je da se kre}u Peta proleters-
ka crnogorska brigada, {tab divizije, Centralna bolnica, a zatim
2 Poginuo je u dolini Sutjeske 13. juna 1943. godine.

3 Poginuo je u dolini Sutjeske 13. juna 1943. godine.
Mostarski bataqon 10. hercegova~ke brigade i, na kraju, kao posqedwa

za{titnica, Tre}a proleterska sanxa~ka brigada.
U izvr{ewu ovog nare|ewa Prva dalmatinska brigada je prije
zore 9. juna pre{la rijeku Pivu preko improvizovanog mosta kod Kru-
{eva u rejonu ôkove Luke i u svanu}e dohvatila se Vu~eva. Peta crno-
gorska proleterska je no}u 8/9. juna napustila poloàje na liniji
Nikolin Do - Komarnica i ubrzanim no}nim mar{em pre{la preko
Planine Pivske i rano ujutro 9. juna pre{la Pivu i dohvatila se
Vu~eva. [tab 3. divizije sa {tabom grupe, nekim ~lanovima AVNOJ-a
na ~elu sa Ivanom Milutinovi}em i Milovanom \ilasom i prate}om
~etom, preno}ili su 8/9. juna u selu Borovina na Dowim Crkvicama i
prije svanu}a krenuli ka Pivi pravcem: Krièvac - Rudina - Soko.
Odatle su se spustili u Paklice i krenuli uz rijeku Pivu i izme|u 8 i
9 ~asova 9. juna pre{li preko improvizovanog mosta kod ôkove Luke i
odmah nastavili put uz Vu~evo.
Toga dana ujutro, tj. 9. juna, Centralna bolnica se nalazila kon-
centrisana na prostoriji sela @ei~no, Pregvo`|e i Rudine. Odatle je
rano toga jutra otpo~eo pokret prema Pivi i Vu~evu, uglavnom dvama
pravcima, dvjema kozijim stazama: jednom, koja vodi od Pregvo`|a preko
Brvnenog Dola na Kru{evo, i drugom, koja vodi od sela @ei~no preko
Ravne Kose do ôkove Luke i Kru{eva na Pivi.
Na{a ~eta sa grupom Pokrajinskog komiteta po{la je iz sela
Nikovi}a negdje oko 10 ~asova 9. juna pravcem: Borikovac - Borovina -
Rudine. Oko podne stigli smo do ispred sela Rudina, gdje smo zastali,
jer je bilo u toku èstoko bombardovawe (iz aviona) ovoga sela, kao i
puteva i staza koje sa ove prostorije vode u kawon Pive. Odatle je ~eta
nastavili put i kretala se od Rudina prema Sokolu, stazom kojom se ve}
kretao jedan dio Centralne bolnice, te{ki rawenici na nosilima i na
kowima, kao i rawenici pje{aci, koji su mogli da se kre}u.
Bila je to veoma te{ka i tu`na slika. Nijemci su iz aviona
osmotrili pravac kretawa kolone rawenika, pa ju je tuklo po nekoliko
aviona u bri{u}em letu. Letjeli su uvis djelovi qudskih tijela, nosi-
la, odijela i padali po okolnom drve}u, ili ostajali po stazi. Najve}i
dio te{kih rawenika nosili su zarobqeni italijanski vojnici, koji
bi, ~im bi ~uli avione, ostavqali nosila na sred puta i bjeàli lijevo
i desno od staze, da bi izbjegli pogotke. Kowi koji nijesu bili pogo|eni
bombama skakali su i zbacivali sa sebe te{ke rawenike, koji su padali
pored puta i po putu. êta i grupa Pokrajinskog komiteta morale su
ùrno prolaziti, kako bi {to prije uspjele da pre|u rijeku Pivu i
izvr{e svoj specijalni zadatak. Nijesmo mogli niti smjeli da se zaus-
tavqamo. Idu}i tom stazom zapazio sam od rukovodilaca koje sam poz-
navao Dragi{u Ivanovi}a i Bo{ka \uri~kovi}a, koji su ~inili sve da
se kolona rawenika ipak kako-tako kre}e naprijed. Mi smo na{ pokret
ubrzavali naro~ito u me|uvremenu, dok su se avioni vra}ali u svoje
baze da prihvate bombe. Tako smo tom stazom, kojom se kretala i bolni-
ca, do{li u jedan veliki klanac, negdje u strmim stranama desne obale
Pive. Taj kameniti klanac bio je otkriven i go, tako da se mogao
osmotriti ne samo iz aviona nego i sa velike daqine, sa Vu~eva i daqe.

Po{to su Nijemci uo~ili taj klanac i kolonu koja kroz wega prolazi,
otvorili su na wih èstoku artiqerijsku vatru. Wema~ka artiqerija i
avijacija èstoko su tukli staze kojima su se kretali rawenici, a
naro~ito su se bili okomili na naprijed opisani klanac - prolaz, kuda
je morala pro}i kolona rawenika iz pravca Rudina i Sokola.
Kada su ~eta i grupa sa Pokrajinskim komitetom do{le pred
klanac, ovaj je ve} bio zakr~en le{evima, nosilima i rawenicima. Kada
je ponovo otvorena artiqerijska vatra na ovaj klanac, odlu~eno je da
~eta i grupa Pokrajinskog komiteta idu prema rijeci Pivi, niz jednu
strmu i te{ko prohodnu rivoto~inu. Kad smo uz mnogo napora do{li do
rijeke, onda smo nekih kilometar-dva po{li uz rijeku i pred samu no}
9. juna kod Kru{eva pre{li rijeku Pivu preko improvizovanog mosta.
Odlu~eno je da se qudstvo odmori u jednoj vodenici4 i tu preno}i, pa da
se ujutro rano krene za Vu~evo, odakle bismo traìli mogu}nost da se
probijemo u pozadinu sa jedne ili druge strane Magli}a.
Predve~e ovoga dana, poslije na{eg smje{taja za odmor i preno-
}i{te u vodenici, stigla je vijest koja je bila tu`na za sve nas, a oso-
bito za Mihaila i Du{ana Vuki}evi}a. Naime, javqeno je da je poginuo
Radule Vuki}evi}, sin Mihailov a Du{anov brat. U momentu pogibije
Radule je bio politi~ki komesar bolnice 3. divizije. Pao je na Vili-
nim podima, ispred onog naprijed opisanog klanca, na stazi kojom se
kretala i Centralna bolnica prema Kru{evu, a koji smo mi upravo zao-
bi{li i "survali se" izravno na rijeku Pivu. Radule je bio student
filozofije na Beogradskom univerzitetu i aktivista u studentskom
pokretu. Prilikom prolaska ~ete i grupe Pokrajinskog komiteta po-
red kolone rawenika i bolesnika, Du{an se toga dana vidio sa wim, na
brzinu su se raspitali o doma}im stvarima, promijenili kape i rastali
se. Du{an i Mihailo su se odmah spremili da idu nazad, da ga, ako ikako
mogu, prona|u i sahrane. Me|utim, ve}ina drugova ih je savjetovala da
odustanu od te namjere, jer je bilo nemogu}e vi{e i do}i na to mjesto,
nako da bespotrebno obojica izgube ìvot u onoj velikoj gu`vi i trage-
diji rawenika na kozjoj stazi desne obale kawona Pive. Poslije dosta
ubje|ivawa, obojica su uvidjeli da je ta wihova namjera neostvariva i
odustali su od we. Nije im bilo lako.5
îtavu no} 9/10. juna preko mosta prebacivali su se rawenici i
bolesnici Centralne bolnice i to mahom oni lak{i i pokretqiviji.
Te no}i prebacili su se i neke jedinice 3. divizije. Prebacivawe je nas-
tavqeno i u toku dana 10. juna. Toga dana su se prebacili i posledwi
rawenici kao i bataqoni Tre}e sanxa~ke brigade, koji su bili u
za{titnici na Planini Pivskoj, na liniji Vojinovi}i - Kneèvi}i -
Nikovi}i i koji su se, osim jednog bataqona, u toku ~itave no}i 9/10.
4 Po kazivawu Janka Tadi}a, vodenica je bila vlasni{tvo Todora Cicmila.
5 Mihailo i Du{an Vuki}evi} su nakon zavr{etka rata na{li kosti Radulove, ali
su one bile izmije{ane sa kostima jo{ 4-5 drugova, koje su seqaci iz okolnih sela
poslije Pete ofanzive sahranili. Oni su Radulove kosti i kosti ovih nepoznatih
boraca sahranili u Nik{i}u i podigli im zajedni~ki spomenik.
juna i rano ujutro 10. juna prebacili preko Pive i po~eli se peti uz
Vu~evo. Tre}i bataqon ove brigade, koji je bio posqedwa za{titnica
Tre}e divizije i Centralne bolnice pred nastupawem Prve brdske
wema~ke divizije, oko 18.00 ~asova ovoga dana pre{ao je most u Kru-
{evu, pa je poslije toga most poru{en po nare|ewu {taba divizije.6 O
tome da se po prelasku svih na{ih dijelova sa Pivske Planine most
poru{i, starali su se Bo{ko \uri~kovi} i Mile Peruni~i}, koji su sa
sobom imali jedno za{titno odjeqewe iz Tre}e sanxa~ke brigade.
I danas, poslije toliko godina, ìvo mi stoji u sje}awu jedna ve-
oma te{ka slika iz te velike tragedije na{ih te{kih rawenika u kawo-
nu rijeke Pive. U svitawe dana 10. juna bio sam na straì pred vodeni-
com koja je bila uz samu lijevu obalu rijeke Pive i u kojoj se odmaralo
qudstvo na{e ~ete i grupa Pokrajinskog komiteta. Na desnoj obali
Pive, prema vodenici, nalazilo se 5 do 6 te{kih rawenika, bez jedne
ili obje noge, koji su, ja ne znam kako, dopuzali i dokotrqali na rijeku.
Jasno sam vidio jednu drugaricu koja je bila bez obje noge i koja je bespo-
mo}no dozivala: "Drugovi, ne ostavqajte nas". Bilo mi je veoma te{ko,
u srcu i na du{i, ali ni ja ni iko od nas, ni woj ni ostalim ostavqenim
te{kim rawenicima nije mogao pomo}i, jer smo pred sobom imali drugi
zadatak. Kaèm i danas, poslije 50 i vi{e godina, kad se sjetim tih mom-
enata u kawonu rijeke Pive, odzvawaju mi u u{ima rije~i te{ko rawene
drugarice i pitam se, pitam svoju savjest, da li smo ovim na{im drugov-
ima mogli ne{to pomo}i...
Deveti i deseti jun bili su dani u kojima su nastradali te{ki ra-
wenici u kawonu rijeke Pive. Wema~ka avijacija otkrila je pravce i
staze kretawa kolona Centralne bolnice i izloìla ih stalnom bom-
bardovawu. Osim toga, jake artiqerijske grupe iz rejona Huma, sjeverno
od [}epan-poqa i iz rejona Kosmana, sjeverozapadno od u{}a rijeke
Sutjeske u Drinu, otvarale su u toku 9. i 10. juna èstoku artiqerijsku
vatru du` staza kojima su se kretali rawenici, kao i po improvizova-
nom mostu kod Kru{eva. Italijanski zarobqenici, koji su nosili te{-
ke rawenike, napu{tali su nosila i skrivali se po vrletima kawona.
Rawenici su bespomo}no ostajali po stazi, zakr~uju}i put. Stvarala se
gu`va na putu, a sve je to bila izrazita meta za neprijateqsku avijaci-
ju i artiqeriju. To su bili veoma te{ki ~asovi i za rawenike i za bor-
ce. Ovdje, vaqda prvi put, de{ava se da borci prolaze pored nosila
nemo}nih rawenika, ostavqaju}i ih sudbini i slu~aju. Prema nekim
podacima, u kawonu rijeke Pive i na Pivskoj Planini 9, 10. i 11. juna
izgubilo je ìvot od 500 do 600 te{kih rawenika. To je bio veliki po-
koq rawenika Centralne bolnice, po broju `rtava i tragediji jednak
onom koji }e se desiti, tri-~etiri dana docnije, u kawonu i dolini
rijeke Sutjeske.
Ne{to od te{kih rawenika bilo je skloweno me|u stijenama i
ambisima desne obale kawona Pive, a ne{to u pe}ini Preodnica. Osim
6 Vojin Popovi}: "Kroz pakao Sutjeske", Narodna kwiga, Beograd 1981, 429; Bo{ko
\uri~kovi}, nav. djelo, 50.
toga, jedan mawi broj te{kih rawenika (oko 60) smje{ten je u Alugama7
na desnoj strani kawona Pive, a oko 30 na lijevoj obali Pive iznad
ôkove Luke. Zna se da je na Rudinama ostalo 11 te{kih rawenika na
nosilima. No, budu}i da je ve} 11. i 12. juna ~itava Prva brdska wema~ka
divizija posjela prostoriju Gorwih i Dowih Crkvica, sa posebnim za-
datkom da ~vrsto i neposredno drì desnu obalu rijeke Pive do [}e-
pan-poqa - ve}i dio ovih sklowenih te{kih rawenika Nijemci su pro-
na{li i pobili. Zbog svega toga sasvim je u pravu dr Gojko Nikoli{,
kad kaè da je taj 9. jun bio jedan od najstra{nijih dana mo`da ~itavog
na{eg rata i da je to bila stvarna tragedija rawenika i mnogih boraca
koji su pali u kawonu rijeke Pive.8
êta i grupa Pokrajinskog komiteta su oko 8 ~asova ujutro 10.
juna krenule uz Vu~evo, stazama i putevima koje su ve} bile utrle na{e
jedinice koje su prethodnih dana i no}i hitale na prostoriju Vu~eva.
Strana je bila strma i znatnim dijelom otkrivena. Na woj smo pristi-
zali i prestizali grupe te{kih rawenika, nekoliko grupa tifusara i
dijelove komora. Tu, skoro pri samom vrhu, pristigli smo i jedan dio
baterije topova Tre}e divizije. Avijacija je povremeno nadlijetala, ba-
cala bombe i mitraqirala ovu stazu, ali to nije bilo onako pogubno
kao na stazama koje su vodile sa Planine Pivske u dolinu Pive na
Kru{evo. Prolazili smo pored mrtvih rawenika i tifusara. Tu ih je
izmu~ene, gladne i rawene, skr{io umor i tu su sjede}i ili leè}i umi-
rali. Prolazili smo i neke grupice tifusara koji su izgledali izbe-
zumqeni, ali su uporno i{li za kolonom. Ne{to ispred podne iz kawo-
na smo iza{li na povr{ Vu~eva, negdje u rejonu Strmca, i tu smo se
odmorili. U blizini se nalazio i {tab Tre}e divizije, pa je Blaò
Jovanovi} sa nekoliko ~lanova Pokrajinskog komiteta po{ao tamo, a
ostalo qudstvo odmaralo se pored puta. îm smo iza{li na Vu~evo
primijetili smo da nekoliko boraca i starje{ina sa~ekuju jedinice,
komoru, rawenike i bolesnike i upu}uju ih kuda treba da se kre}u.
Docnije sam saznao da je u toj grupi za prihvat bio Ivan Milutinovi},
koji je ~inio sve da se iskupe, organizuju i ponovo koncentri{u pre-
ostali dijelovi Centralne bolnice. U toku 9, 10. i 11. juna ona se isku-
pila na Vu~evu, i razmjestila se pored puta koji vodi od Haxi}a Ravni
preko Suhe gore do Lokve Deren~i{ta. Na toj prostoriji iskupilo se
nekoliko stotina rawenika i bolesnika Centralne bolnice, ne ra~u-
naju}i divizijsku bolnicu i lak{e rawenike koji su se kretali sa svo-
jim brigadama. Tu je Centralna bolnica reorganizovana i podijeqena u
tri e{alona (Dalmatinski, Sanxa~ki i Crnogorski). Svaki e{alon
7 Janko Tadi}, koji je krajem jula 1943. godine pratio preko Planine Pivske i
rijeke Pive prema Isto~noj Bosni Sava Buri}a, komandanta Pete proleterske
brigade, sa grupom drugova - sje}a se da su idu}i stazom od sela Pregvo`|a do
Kru{eva u jednoj pe}ini pored staze nai{li na oko 30 do 35 mrtvih te{kih
rawenika, od kojih je jedan broj jo{ bio na nosilima. Bili su po~eli da se ras-
padaju, primje}ivalo se da je ve}ina od wih ubijana u glavu, od strane Nijemaca.
Naredili su seqacima okolnih sela da ih sahrane, {to su ovi i u~inili.
8 Vojin Popovi}, n. dj, str. 422-425.
imao je svoga komandanta i politi~kog komesara. Centralna bolnica je

trebalo da se kre}e kao cjelina, ali ukoliko brigade budu prisiqene da
se probijaju raznim pravcima, onda bi se i ovako formirani e{aloni
rawenika kretali sa odgovaraju}im brigadama.9
Dok se Blaò Jovanovi} sa nekim ~lanovima Pokrajinskog komi-
teta nalazio u {tabu Tre}e divizije, ostalo qudstvo odmaralo se u jed-
nom {umarku, pored glavne staze koja je nedaleko od nas izvodila iz
kawona Pive na povr{ Vu~eva. Ni sam ne znam za{to, bio sam se izdvo-
jio od drugova i odmarao se na jednom zapodiwku, odakle sam mogao osma-
trati doqe rijeku i kawon Pive, pa i prelaz preko improvizovanog
mosta kod Kru{eva. Jo{ su wime prolazile neke mawe jedinice i rawe-
nici i hitali stazama uz Vu~evo.
Iznenada ispod mene primijetim mog strica Toma Rai~evi}a, ka-
ko se uspiwe tom stazom na Vu~evo. Sa wim je i{lo jo{ nekoliko star-
ijih qudi, ali neposredno sa wim kretala se na{a ro|aka Rumica Peru-
novi} koja je bila od Rai~evi}a ali udata u Pje{ivcima. Ona je imala
dva sina i obojica su sa wom bili u borbi od po~etka rata. Str~ao sam
odmah na put i izqubio se sa strikom Tomom, jer ni{ta nijesam znao o
wemu od po~etka maja. Odmah sam mu objasnio da sam odre|en u jednu
specijalnu jedinicu, koja treba da se sa Pokrajinskim komitetom pro-
bije na okupiranu teritoriju i da se tamo nastavi borba. Po{to sam se
raspitao {ta zna o Nikoli, svome sinu, predloìo sam mu da i on po|e
sa nama. Objasnio sam mu da se u jedinici nalaze i qudi stariji od wega,
kao \oko Pavi}evi}, Boò Markovi}, Peri{a Ivanovi} i jo{ neki.
Rekao sam mu da }u po}i kod Veqka Zekovi}a da to odobri. Znam da }e
on to odobriti jer te dobro poznaje i zna sve tvoje kvalitete, rekao sam
striku Tomu. On me tu`no pogleda, kao da je predosje}ao da se vi{e
nikada ne}emo vidjeti. Malo se kroz taj tuàn pogled kao nasmije{i i
re~e mi: "Zna{, Pero, ja znam da bih mogao izdràti sa vama. Znam da
bi mi Veqko i Blaò dozvolili, pa mo`da i poèqeli da idem sa vama.
Ali, rekli su mi da je moj sin Niko po{ao naprijed na Vu~evo, pa i ja
moram za wim. No, moj Pero, kad se probijete i do|ete u one na{e kra-
jeve, nemojte saàqevati doma}e izrode i izdajnike, koji sluè okupa-
toru. Zna{, oni su gori, teì i opasniji za na{u borbu nego okupatori,
nego, ova velika wema~ka sila koja je krenula da nas opkoli i uni{ti
na ovim planinskim vrletima. U~inite sve da dobro plate svoju izdaju".
Ostali su sa mnom jedno pola sata i oboje krenuli preko Vu~eva. Vi{e
se nijesmo vidjeli, jer je striko Tomo poginuo negdje ispod Krekova,
po{to je pre{ao rijeku Sutjesku.
Oko 12 ~asova ovoga dana vratili su se Blaò Jovanovi}, Radoje
Daki} i neki ~lanovi Pokrajinskog komiteta iz {taba Tre}e divizije,
9 Za komandanta ovako reorganizovane Centralne bolnice odre|en je Obrad
Cicmil, a za politi~kog komesara Ferid êngi}, za komandanta Dalmatinskog
e{alona Mi}un Jaukovi}, a za polit. komesara Mitra Mitrovi}; za komandanta
Sanxa~kog e{alona Vojo Ze~evi}, a za polit. komesara Lidija Jovanovi}; za
komandanta Crnogorskog e{alona odre|en je Milo{ Radovi}. Nije poznato ko je
bio polit. komesar Crnogorskog e{alona.
gdje je bio prisutan i Milovan \ilas. Na sastanku u {tabu Tre}e diviz-

ije odlu~eno je da se oja~a grupa Pokrajinskog komiteta sa jo{ neko-
liko rukovode}ih drugova i boraca iz sastava Pete brigade, te da se od
cjelokupnog qudstva formira jedan specijalni bataqon koji treba da
se probije u pozadinu sa Pokrajinskim komitetom. Re~eno nam je da je
izvi|awem utvr|eno da se nije mogu}e probiti kroz wema~ke poloàje
izme|u Magli}a i rijeke Pive, jer su na tom pravcu skoncentrisane jake
snage Sedme SS divizije "Princ-Eugen", koje su zaposjele gustim ras-
poredom sav taj prostor i ispoqavaju aktivnost naro~ito pravcima
Mratiwe - Prepeli{te - Vu~evo i Ulobi}e - Haluge, te da je zbog toga
odlu~eno da sa probijawem poku{amo zapadno od Magli}a, sa prostori-
je Prijevora prema Trnova~kom jezeru i Volujaku. Nijemci su Vu~evo
ovog dana izloìli èstokom bombardovawu, a osobito one pravce,
staze i puteve koji vode prema Sutjesci. Nekoliko puta u toku na{eg
kretawa morali smo da se sklawamo od naleta avijacije i bombar-
dovawa. Toga dana - predve~e - do{li smo u rejon Poqane - Suha Gora,
gdje je, lijevo i desno od puta koji vodi tim rejonom, bio smje{ten jedan
dio Centralne bolnice. Po{to smo se tu zadràli duè na odmoru,
zamolio sam politi~kog komesara, Janka Tadi}a, da mi dozvoli jedno
pola sata da potraìm moje te{ko rawene drugove iz Gorwega Poqa
(Boò Krivokapi}-Cuca i Radojica-Rale Mi}ovi}) - jer mi je re~eno da
se nalaze tu u blizini. Janko mi je to odobrio i ja sam vrlo brzo na{ao
Radojicu Mi}ovi}a-Raleta, a za Boà Krivokapi}a reko{e mi da se
nalazi u brigadnoj bolnici jer nije htio da se ni kao rawenik odvaja od
svoje Pete brigade.
Raleta sam na{ao na nosilima pod jednim drvetom. Bio je te{ki
rawenik. Nije imao jedne noge skoro do kuka. Ostao je bez we u borbama
negdje oko Nevesiwa jo{ sredinom aprila. Ali se rana te{ko zamiri-
vala. Kad me je vidio, bio je jako iznena|en i uzbu|en, hitro se podigao
i poku{ao da ustane sa nosila, ali sam ga ja, grle}i ga, sprije~io u tome,
pa je sjeo na nosila. Moram re}i da mi je bilo vrlo te{ko, vide}i ga bez
noge, onako mr{ava i mirna. Nije to vi{e bio onaj veseli, ìvahni i
{aqivi mladi stolarski radnik iz Beograda, koji je bio visok, stasit
i izvanredno lijep momak, za kojim su se cure okretale. Odmah po oku-
paciji zemqe Rale je sa oba starija brata (Milutin i Tomo) do{ao iz
Beograda u selo Pi{teta. Zajedno sa bra}om ukqu~io se u pripreme za
ustanak. U~estvovao je u Trinaestojulskom ustanku i docnijim borbama.
Ve} po~etkom marta 1942. godine stupio je u Prvi udarni bataqon Nik-
{i}kog NOP odreda. Bio je poznati pu{komitraqezac ovog bataqona
a docnije Prvog bataqona Pete proleterske brigade. Bio je veseo i
duhovit, pri~ali su mi drugovi iz wegovog bataqona. Imao je lijep glas
i veoma lijepo je pjevao. Znao je i u najteìm trenucima borbe ili na-
pornog mar{a da zapjeva i podigne moral ~ete, pri~ao mi je Pejo Rai-
~evi}, politi~ki komesar wegove ~ete u 1. bataqonu Pete brigade.
Kako nijesam imao mnogo vremena za razgovor, brzo sam mu objasnio
prilike u na{em kraju i dobro dràwe cijele wegove porodice. Znao je
da mu je najstariji brat poginuo jo{ 1942. godine u Hercegovini. Ispri-
~ao mi je da je imao sre}u te je ve} u svanu}e 9. juna u prvoj koloni rawe-

nika preba~en preko Pive na Vu~evo. Znao je da je 9. i 10. juna u kawonu
rijeke Pive stradalo mnogo te{kih rawenika - wegovih drugova. Rekao
mi je da se ne boji za ìvot, da ga drugovi ne}e ostaviti. Vjerovao je i
tada kao i ranije u na{u pobjedu. Ali, bilo mu je krivo {to mu je oduze-
to oru`je. U jednom momentu, uzdahnu duboko pa mi re~e: "E, {to nije-
sam ~itav, da se prihvatim pu{komitraqeza, da pokaèm ovim [vabama
kako bije omladinac i pu{komitraqezac 1. bataqona Pete prolete-
rske".
Nije bilo vi{e vremena za razgovor. Morali smo se rastati.
Izgrlili smo se, izqubili i posqedwi put pozdravili da se vi{e ni-
kada ne vidimo. Pri odlasku ostavio sam mu moju vojni~ku porciju, punu
heqdinog ka~amaka, koji smo imali kao neku rezervu za probijawe, a
uzeo sam sa nosila wegovu praznu porciju. Pao je wegdje u dolini Sutje-
ske kroz tri dana.
Odatle smo nastavili put i stigli u Mrkaq-klade, gdje su bili
ve} pristigli {tab divizije, komora i neki pozadinski djelovi diviz-
ije. Tu smo preno}ili i snabdjeli se sa ne{to hrane. Situacija je bila
veoma te{ka i nije bilo vi{e mogu}nosti da se odlaè sa na{im pro-
bijawem u pozadinu.10
Tre}a divizija sa Centralnom bolnicom na{la se potpuno okru-
èna jakim wema~kim snagama. Wema~ka 1. brdska divizija je do kraja
dana 10. juna zauzela Poqa i prostoriju sjeverno od Poqa do sastava
Pive i Tare, a 11. juna ~vrsto i gusto je posjela lijevu obalu rijeke
Pive. Jake wema~ke snage (118. lova~ka divizija i dijelovi 7. SS diviz-
ije), poslije prolaza 1, 2. i 7. divizije, posjele su i utvrdile poloàje
od Ko{ura preko Krekova do Milin-klada, a odatle na Ozren, Ple}e,
Vilewak do Suhe, i na taj na~in stvorili jedan veoma jak vatreni xak
koji je bio otvoren prema rijeci Sutjesci, kuda se imala probijati
Tre}a divizija sa Centralnom bolnicom.11
Po~ev od 9. juna jake snage 7. SS divizije otpo~ele su èstoki pri-
tisak sa linije Magli} - rijeka Piva, a naro~ito iz rejona sela Mrati-
we, s namjerom da ovladaju Vu~evom. Kada su jedinice Tre}e divizije i
Centralne bolnice ve} 12. juna ujutro krenule sa prostorije Mrkaq-
klada ka Drago{-sedlu i Sutjesci, radi probijawa za glavninom, prav-
cem: Drago{-sedlo - Tjenti{te - Zelengora, i kada je Prva dalmatinska
10 U vezi sa pravcem probijawa treba navesti i sje}awe Janka Tadi}a. Naime, Janko
je dobro poznavao ovu prostoriju, znao je zadatak Pokrajinskog komiteta, da se po
mogu}nosti bez borbe provu~e kroz neprijateqski raspored, pa je u vezi s tim bio
mi{qewa da grupa treba da ide jo{ sa Tre}om divizijom preko Sutjeske i
Zelengore do blizu Baora, pa da se sa te pogodne manevarske prostorije okrene
nazad i da se preko gata~ke povr{i dohvati planine Labr{nika, Ravnog, Lati~na
i Golije. Me|utim, razvoj situacije, posebno posijedawe lijeve obale Sutjeske
jakim wema~kim snagama i u vezi s tim nu`nost da se Tre}a divizija sa
Centralnom bolnicom probija kroz wema~ke poloàje na Sutjesci, diktirali su
da se grupa Pokrajinskog komiteta iz rejona Mrkaq-klada okrene nazad prema
Trnova~kom jezeru i Magli}u, te da se tim pravcem probija prema Crnoj Gori.
11 Vojin Popovi}, nav. dj, strana 431.
brigada kao ~elni e{alon ve} od 11. juna poslije podne na Sutjesci
vodila èstoke borbe u rejonu Tjenti{ta - ja~e wema~ke snage napale su
ostale jedinice Tre}e divizije i Centralnu bolnicu u pokretu prema
Drago{-sedlu i to: u desni bok od pravca Borovna i Boavna preko Mit-
rina usova i od Pogledala, i u lijevi bok iz doline Suhe preko Prije-
vora ka Drago{-sedlu. Ciq im je bio da u rejonu Drago{-sedla presi-
jeku, razbiju i uni{te snage Tre}e divizije i Centralnu bolnicu.
Komandant divizije, Sava Kova~evi} morao je hitno interveni-
sati sa 3. i 4. bataqonom Pete crnogorske brigade prema wema~kim
snagama koje su mu ugrozile desni bok, a sa Mostarskim bataqonom pro-
tiv wema~kih jedinica koje su mu sa Prijevora ugrozile lijevi bok
divizije u pokretu. Oba ova protivnapada bila su uspje{na. Tre}i i
êtvrti bataqon Pete brigade razbili su wema~ke snage koje su napa-
dale sa sjevera i gonili ih do Popova Mosta, a Mostarski bataqon pos-
lije vi{e~asovnih borbi na Prijevoru uspio je da odbije wema~ke sna-
ge. No, to je imalo i posqedicu: zakasnilo se sa otpo~iwawem prelaska
Sutjeske.
Dvanaestog juna prije podne,12 prema prethodno izra|enom planu-
mar{ruti, grupa Pokrajinskog komiteta krenula je iz Mrkaq-klada
prema Crnoj Gori. Naime, rukovodstvo je izradilo mar{rutu koja bi se
uglavnom kretala ovim op{tim pravcem: Mrkaq-klade - Staji{ta -
k. 1645 - isto~na strana Prijevora - Jelov dol - [tavqen - isto~na stra-
na Trnova~kog jezera - Kom - Vlasuqa - Bio~ i daqe prema Stabnima,
ve} prema situaciji.
Neposredno pred polazak definitivno je oformqena vojni~ka
jedinica koja je nazvana Specijalni bataqon, koji nije imao ~ete i vo-
dove, ve} su ga sa~iwavale borbene grupe. Kako je naprijed re~eno, sas-
tav ovog bataqona bio je iz tri dijela: prvi dio sa~iwavali su ~lanovi
Pokrajinskog komiteta na ~elu sa politi~kim i organizacionim sekre-
tarima, Blaòm Jovanovi}em i Radojem Daki}em. Drugi dio sa~iwavali
su drugovi i drugarice koji su bili predvi|eni za rukovode}i poli-
ti~ki i vojni~ki kadar za vojne jedinice i politi~ko-partijska ruko-
vodstva na okupiranoj teritoriji Crne Gore i Boke. Tre}i dio sa~i-
wavalo je oko 30 do 35 boraca, koji su bili "izvu~eni" iz jedinica, pre-
te`no iz Pete proleterske crnogorske brigade. Ovdje, u Mrkaq-kla-
dama, odlu~eno je da sva tri ova dijela ~ine jedan (specijalni) bataqon,
te da svo qudstvo, pa i svi ~lanovi Pokrajinskog komiteta, zajedno sa
Blaòm Jovanovi}em i Radojem Daki}em, ulaze u sastav bataqona. Za
komandanta tog bataqona odre|en je Nikola Popovi}, koji nam se ovdje
prikqu~io. Za politi~kog komesara bataqona odre|en je Janko Tadi},
a za wegovog zamjenika imenovan je \edo Milutinovi}. Na postavqeno
pitawe Nikole Popovi}a, Blaò Jovanovi} je jasno i izri~ito nagla-
sio: "[tab bataqona ima komandovati svima u bataqonu, svim ~lanovi-
12 Prema sje}awu Bo{ka \uri~kovi}a, grupa je po{la 12. juna oko 14 ~asova, a prema
sje}awu Luke \urkovi}a ona je krenula oko pono}i 11/12. juna. Meni se ~ini da
smo po{li 12. juna ujutro.
ma Pokrajinskog komiteta, pa i meni i Radoju Daki}u. Svi bez izuzetka

moramo izvr{avati nare|ewa ovog {taba".
Prema sje}awima nekih drugova, ovaj specijalni bataqon brojao
je ukupno 53 ~ovjeka. Me|utim, prema sje}awima drugih, on je brojao i
preko 80 qudi. Meni se ~ini da je on brojao preko 65 qudi. Evo imena
qudi za koje sam utvrdio da su sigurno bili u sastavu ovog bataqona:
1. Blaò Jovanovi} 23. Savo Joksimovi}

2. Radoje Daki} 24. Janko Tadi}
3. Bo{ko \uri~kovi} 25. Radoman Daci}
4. Andro Mugo{a 26. Momir Jaki}
5. Stana Toma{evi} 27. Boò Markovi}
6. \edo Milutinovi} 28. Radovan Markovi}
7. Savo Brkovi} 29. Nikola Popovi}
8. Milutin Mili} 30. Radomir Mili}
9. Ika Dimi} 31. Spasoje Jovanovi}
10. Anton Lukateli 32. Boìdar Blagojevi}
11. Bosa Pejovi} 33. Mihailo Tiodorovi}
12. Mihailo Vuki}evi} 34. Obren Blagojevi}
13. Du{an Vuki}evi} 35. Pero Rai~evi}
14. \oko Pavi}evi} 36. Golub Tadi}
15. Branko Pavi}evi} 37. Luka \urkovi}
16. Niko Pavi} 38. Laki} Simonovi}
17. Milan Vukoti} 39. Peri{a Ivanovi}
18. Peko Popovi} 40. Dragi{a Perovi}
19. Vlado Gatolin 41. Veqko Milatovi}
20. Rade Ble~i} 42. Luka Jovovi}
21. Veqko Zekovi} 43. ]etko Sredanovi}
22. Puni{a Perovi} 44. Ratko Radovi}
I pored svih napora, nijesam mogao utvrditi imena ostalih, pa

im se izviwavam, jer su vrijeme i zaborav u~inili svoje.
Prije polaska odràn je sastanak ovog bataqona na kome su izla-
gali Blaò Jovanovi} i Radoje Daki}. Blaò je veoma kratko ali vrlo
koncizno iznio zadatak koji ima bataqon, ukazao je na teìnu, delikat-
nost i va`nost tog zadatka. Istakao je, koliko se sje}am, da je prven-
stveni zadatak probiti se kroz neprijateqski raspored neopaèno i
bez borbe. Bio je to veliki problem, jer smo ~inili veliku grupu da bi
se neopaèno provukli, a malu da bi se probili silom kroz neprijate-
qske poloàje, s obzirom na okolnosti da su wema~ke rezerve iza prvih
poloàja bile veoma jake. Blaò je u svom izlagawu osobito podvukao
zna~aj discipline i bespogovornog izvr{avawa svakog zadatka.
Niko nema pravo da stavqa prigovore na odluke i nare|ewa ruko-
vodstva, pa ma {ta se doga|alo i ma kuda se kretali.
Bo{ko \uri~kovi}, Nikola Popovi} i Janko Tadi} predloìli
su naprijed navedenu mar{rutu i pravac probijawa u pozadinu. Bo{ko
je zajedno sa Jankom Tadi}em bio u toku probijawa glavni vodi~ i izvi-
|a~ svih opasnih klanaca kojima se kretalo. On je imao pri ruci i kartu
1:100.000, koju je odli~no ~itao, po kojoj nas je vodio kroz ove vrleti i
bespu}a i po kojoj nas je odista uspje{no proveo kroz wema~ke poloàje
i doveo na Lati~no.
Kre}u}i se od Mrkaq-klada ka Staji{tima susreli smo se sa
Vojom \ura{evi}em; on se nalazio na ~elu Drugog bataqona Pete bri-
gade, koji se povla~io sa nekih za{titni~kih poloàja ispod Magli}a
i hitao prema Drago{-sedlu, odnosno Sutjesci. Po{to je ùrio bata-
qon a ùrili smo i mi, nije bilo vremena za duì razgovor, ve} smo
jedni drugima sretwikali pokret i poèqeli sre}u. Negdje u rejonu
Staji{ta napravqen je kratak zastanak, a potom je nastavqen mar{
uzbrdicom kroz {umu do nekih koliba na Prijevoru. Bila je uzbrdica a
put dosta teàk, pa je bataqon napravio odmor. Po{to smo se, to smo
osje}ali, pribliàvali wema~kim poloàjima, to smo oko mjesta odmo-
ra postavili potrebno obezbje|ewe. Milan Vukoti}, ina~e komandir
pu{komitraqeskog odjeqewa, ~a~kao je ne{to oko pu{komitraqeza i
nehotice je opalio metak. Nastalo je uzbu|ewe, a i èstoki protesti i
kritika kako rukovodstva tako i ve}ine pripadnika bataqona. Kako se
moglo desiti takvo neozbiqno i neodgovorno pona{awe u nebudnost
Milana Vukoti}a, tu neposredno ispred neprijateqskih poloàja!? Is-
tina, moglo je to imati veoma te{kih posqedica za ~itav na{ zadatak,
ali do toga nije do{lo. Nijemci uop{te nijesu reagovali na taj pucaw.
Vjerovatno su pretpostavili da je to neki wihov vojnik opalio iz
pu{ke.
Poslije ovog zastanka peli smo se uzbrdicom kroz {umu jo{ koji
kilometar i ponovo zastali. Rukovodstvo je odlu~ilo da jedna patrola
od tri druga na ~elu sa Milutinom Mili}em izi|e na jednu presedlinu
- prevlaku, sjeverno od sela Prijevora, gdje se zavr{avala gusta {uma, i
odatle osmotri prostoriju do Trnova~kog jezera, sa ciqem da se ispita
mogu}nost prolaska tim pravcem. Poslije nekog vremena patrola se
vratila i saop{tila da su Nijemci grupno posjeli liniju koja vodi od
vrha Magli}a preko k. 1962, zapadnim padinama Magli}a na Prijevor i
isto~ne padine brda Kite (k. 1640), pa do Su{a~kog potoka, prema Sut-
jesci. Predo~ili su da su padine Magli}a kuda je trebalo pre}i strme,
gole i kamenite sve do {ume iznad Trnova~kog jezera. U prvi mrak (12.
juna) uspeli smo se na prostoriju iznad koliba kod katuna Prijevor. Tu
smo opazili wema~ku straù, pa je odlu~eno da se uspnemo jo{ uz tu
stranu, kako bismo poku{ali zaobi}i ovo straàrsko mjesto, ali smo
ubrzo uo~ili i drugo i tre}e straàrsko mjesto, pa je stoga zakqu~eno
da je ~itava ta kosa do samog vrha Magli}a posjednuta gusto. Zato je
odlu~eno da se spustimo niè u {umu, pa da sqede}e no}i, tj. 13/14. juna,
po{to jo{ detaqnije ispitamo liniju neprijateqskog rasporeda i kre-
tawa, poku{amo neopaèni prolazak kroz neprijateqski raspored. Tu
smo proveli ostatak no}i 12/13. juna i skoro cijeli dan 13. juna.
Odmah poslije pono}i (12/13. juna) otpo~ela je borba, a u samu
zoru 13. juna ~ula se uraganska vatra iz svih oru|a na Sutjesci u rejonu
Suhe i Tjenti{ta. Zakqu~ivali smo po toj èstokoj vatri da se to pro-
bija Tre}a divizija sa Centralnom bolnicom preko rijeke Sutjeske

prema Zelengori. Tutwava je bila neprekidna sve do ispred podne, a
onda je po~ela da jewava.
Predve~e 13. juna popeli smo se ponovo na jednu presedlinu iznad
koliba kod Prijevora i odatle se prebacili u {umu sjeveroisto~no od
Jelova dola. No} je bila karamra~na, a kroz {umovite vrleti i nerav-
nine u takvim uslovima te{ko se kretalo, jer se nije ni{ta vidjelo.
Zbog toga je rukovodstvo odlu~ilo da tu ostanemo preko no}i, pa da se u
svitawe, kad vidnost bude ne{to ve}a, prebacimo prema Trnova~kom
jezeru. U samu zoru izbili smo iz {ume na jedno strmo i golo to~ilo
ispod Magli}a. Trebalo je jedno 500 do 600 metara pre}i golim terenom,
odnosno kamenitom stranom Magli}a. Zbog toga je nare|eno da se svi
oni drugovi koji su imali cokule na nogama izuju i da u ~arapama ili
bosi pre|u tu kamenitu stranu, kako se ne bi ~uo hod qudstva, koji bi
mogao upozoriti Nijemce. Dobro se sje}am da sam sa sredine te ~istine,
u svitawe dana, vidio nama sa desne strane, doqe na jednom zapodiwku,
dva wema~ka brdska topa prekrivena {atorom. Vidio sam i jednog
vojnika. Ali za ~udo, i za na{u sre}u, on nas nije vidio, ili nas nije
htio vidjeti, jer smo se udaqavali od wega.
Tako smo, eto, u samo svanu}e 14. juna pro{li najopasnije mjesto i
prvu vatrenu liniju neprijateqa, {to je bilo najteè ali i najva`nije.
Do{li smo opet u jednu veliku {umu sjeverno od Trnova~kog jezera. Na-
pravqen je odmor do poslijepodne. Odmaralo se po grupama, uz svestra-
no obezbje|ewe straàma i osmatra~ima. Ovdje je Blaò skupio bata-
qon i odrào ponovo kratak sastanak. Ukazao je na to da, iako smo, iz-
gleda, pro{li prvu neprijateqsku liniju, moramo biti veoma budni i
do kraja oprezni i disciplinovani, jer nas neprijateq ne smije iznena-
diti. Istakao je da smo i gladni i umorni, ali sve moèmo i moramo
izdràti. Rekao je da je primijetio u toku mar{a i ovdje na zastanku
neku nervozu me|u drugovima, a toga ne smije biti. Istakao je nu`nost
me|usobnog pomagawa i razumijevawa u ovim izvanredno te{kim pri-
likama.
Odista, primje}ivala se neka nervoza i pomalo neka netrpeqi-
vost, po~ev od prethodnog dana. Li~no mogu da istaknem jednu pojavu u
svom pu{komitraqeskom odjeqewu. Bio sam prvi pomo}nik pu{komi-
traqescu Milanu Vukoti}u. Imali smo uz pu{komitraqez jedan pove}i
sanduk municije, teàk, jer je u wemu bilo naslagano dosta {arèra.
Prve i druge no}i i sve do ovog zastanka iznad Trnova~kog jezera ja sam
sam nosio taj sanduk municije i niko od drugova iz odjeqewa nije htio
da me izmijeni. Bilo mi je krivo na te moje drugove. înilo mi se da to
nije ni vojni~ki ni drugarski, a ni moralno opravdano. U~inilo mi se
da ne èle da se zamaraju, optere}uju i zaduùju u te{kim trenucima.
Kad to nijesu htjeli ni ujutro 14. juna, ja sam na prvom zastanku poslije
prelaska naprijed opisane ~istine, qutito i demonstrativno otvorio
sanduk i po nekoliko {arèra dao svakom drugu iz odjeqewa da nosi u
svom ruksaku ili torbici. Za sebe sam u sanduku zadrào polovinu kom-
pleta. Jedna grupa ~lanova PK sa, Blaòm i Brkom, nije bila daleko od
tog mjesta i lako je mogla ~uti i vidjeti moje reagovawe, pa mislim da

su se one Blaòve rije~i o pojavi nervoze odnosile i na ove odnose me|u
nama iz pu{komitraqeskog odjeqewa Milana Vukoti}a.
Toga dana bili smo pritisnuti jo{ jednom velikom te{ko}om.
Naime, po~ela je da dejstvuje glad. Koliko sam mogao da vidim, vi{e
niko nije imao ni{ta da pojede. Svi smo za protekla dva dana pojeli ono
malo mesa i heqdinog ka~amaka {to smo imali u porcijama kao rezervu
za probijawe kroz ove vrleti. Ja sam na ovom zastanku iznad Trnova~kog
jezera prvi put bio toliko gladan da sam sa Milanom Vukoti}em brao
mlado bukovo li{}e i jeo, samo da bih utolio glad. Osim toga, prim-
je}ivala se pomalo i fizi~ka iscrpqenost, a naro~ito onih po godina-
ma starijih drugova, pa je Blaò na{ao za potrebno da svojom rije~ju
ohrabri sve drugove i otkloni svaku nervozu u druìni pred kojom je i
daqe stajao veoma teàk i delikatan zadatak.
Imali smo tu u blizini i jedan planinski izvor, ali rijetko je ko
i{ao da pije vode. Sa ovog mjesta mogli smo da osmatramo isto~ne padi-
ne planinskog vijenca Volujaka, kako, wegove planinske i kamenite
visove tako i onaj pitomiji i {umovitiji dio koji se spu{ta ka dolini
Su{a~kog potoka i ka Trnova~kom jezeru, koji leì u dubodolini izme-
|u planina Volujaka i Magli}a. Odatle smo mogli lijepo posmatrati
divokoze podno kamenitih visova Volujaka, ali smo primje}ivali isto-
vremeno i wema~ke kolone koje su se kretale podno`jem Volujaka prema
Suhoj i dolini Sutjeske.
Negdje poslije podne toga dana, izme|u 16 i 17 ~asova, krenuli smo
prema Trnova~kom jezeru. Predstojao nam je teàk i naporan put,
naro~ito od Trnova~kog jezera prema presedlini izme|u masiva Koma i
Vlasuqe, kuda smo se imali ispeti iz ove dubodoline oko Trnova~kog
jezera. To je bio prete`no go i otkriven teren, na kome su nas mogli
Nijemci sresti ili pak osmotriti sa padina Volujaka i Magli}a. Zato
je odlu~eno da taj teren pre|emo u prvi mrak i no}u 14/15. juna.
Pre{av{i nekoliko kilometara na{li smo se na isto~noj obali
Trnova~kog jezera, ali nije bilo vremena da uìvamo u qepoti ovog
prekrasnog "planinskog oka" i wegove bliè okoline, ve} smo se jed-
nim puteqkom brzo po~eli pewati uz presedlinu izme|u Volujaka i
Magli}a, odnosno izme|u brda Vlasuqe i Koma. Na jednoj ledini pored
puta nai{li smo na kowa i na `drjebe, koje smo mogli iskoristiti za
meso, odnosno za hranu. Zbog toga se ovdje malo zastalo, da bi se odlu-
~ilo da li ima vremena i mogu}nosti da se `drijebe zakoqe i wegovo
meso iskoristi za hranu qudstva, koje je ve} bila dobro "pritisla"
glad. Po{to su se pojavila suprotna mi{qewa, Blaò Jovanovi} je
brzo skupio biro PK i {tab bataqona na kratak sastanak, gdje je ve}i-
nom glasova odlu~eno da se tu bataqon ne zaustavqa niti da se `drijebe
koqe, ve} da se odmah nastavi mar{ prema selu Stabnima. Nije bilo
vremena za taj posao, a teren okolo je bio go i Nijemci su nas mogli tu
lako otkriti.
Krenuli smo daqe i izbili ubrzo na stazu koja vodi od Mratiwa
i Mratiwskog jezera preko Bio~a prema Stabnima. Ubrzo po polasku
patrola prethodnica je utvrdila da se na jednoj glavici ispred nas nala-

ze Nijemci, pa je rukovodstvo odlu~ilo da se skrene sa pravca prema
Stabnima i da se krene lijevo jednom kotlinom koja izvodi na Brqevo,
u sjeverni dio Pivske @upe. Putovali smo cijelu no} i u svitawe
stigli u blizinu katuna Barni do, prema Suvodolu, gdje se nalazio zbjeg
naroda iz sela Brqeva i okoline. Narod sa ne{to stoke sklonio se
ovdje od wema~kih jedinica, koje su jo{ àrile, palile i ubijale po
@upi Pivskoj. Ovdje su Janko Tadi} i neki drugovi Pivqani iz na{eg
bataqona stupili u vezu s narodom, pa su ~ak tamo prona{li i starog
Luku Qe{evi}a, ~lana Narodnooslobodila~kog odbora sela Brqeva,
koji je poznavao Janka Tadi}a, Obrena Blagojevi}a i druge Pivqane.
Ovaj odbornik nas je prihvatio i mnogo nam pomogao da se ovdje odmo-
rimo, okrijepimo i nahranimo. Osim toga, tu je grupa prvi put doznala
o stra{nom pokoqu i materijalnom razarawu u @upi Pivskoj, koje je
izvr{ila wema~ka vojska.
Tu smo ostali ~itav dan 15. juna do pada mraka. Dobili smo hranu.
Mogli smo dobiti samo mesa i mlijeka, jer bra{na i hqeba nijesu imali
ni izbjegli sto~ari i wihove porodice. No, i to je za nas gladne i
iznemogle od mar{a preko ovih vrleti bila velika gozba. Tu smo se u
jednoj velikoj rupi "utaborili", isturiv{i na sve strane osmatra~e. Tu
se u dva velika kotla kuvalo meso od, ~ini mi se, ~etvoro-petoro jagwa-
di. Tu smo se odmorili od mar{a i negdje popodne bio je gotov ru~ak.
Meso se skuvalo i trebalo ga je podijeliti gladnim qudima. Svi smo
bili gladni. Kao neki ekonom bataqona podjelu je vr{io Laki}
Simonovi} (docnije je bio sekretar Sreskog komiteta KPJ Kola{in).
Svi, sem drugova koji su bili na obezbje|ewu, sjedjeli smo po strmoj
strani te rupe, a doqe, u dnu rupe, Laki} je dijelio skuvano meso. Bili
smo svi veoma gladni i jedva smo ~ekali da dobijemo svoju porciju mesa.
Izgledalo je kao da se nalazimo u nekom amfiteatru. Kad je Laki}
po~eo da daje boqe komade mesa ~lanovima Pokrajinskog komiteta, svi
smo to zapazili, jer smo svi buqili u Laki}a, jedva ~ekaju}i da do|emo
na red. Kad je on nastavio sa takvom podjelom, u jednom momentu sa sre-
dine ovog "amfiteatra" za~u se veoma o{tar i prodoran glas Radomira
Mili}a: "O, Laki}u Simonovi}u, {ta to radi{, pra}o jedna nevaqala?
Koja te to Partija u~ila da tako dijeli{ to meso svojim drugovima? Zar
ovdje u jednom nijesmo svi jednaki i zar svi jednako nijesmo gladni".
Laki} ne re~e ni{ta, nego prestade sa diobom i opusti ruke niza se, pa
pogleda po nama u rupi. Nasta tajac. Niko ni{ta ne govori, niti se
i{ta me|usobno komentari{e. Tada se za~u{e rije~i Veqka Zekovi}a,
koji je dobro poznavao Radomira Mili}a: "Zaboga, Radomire, zar je to
na~in da se reaguje na Laki}ev postupak? Zbog ~ega takve rije~i treba
upu}ivati svome drugu, ako i pogrije{i?" Radomir, jo{ uvijek u zanosu
qutine, re~e: "Znam, Veqko, ali istjerao me iz takta ovakav postupak
Laki}a Simonovi}a", i opet grdno opsova. Ponovo je nastao tajac. Niko
nije reagovao, a onda je neko rekao da Laki} nastavi sa diobom, {to je
on i u~inio. Nastavio je diobu, ali je sad bio mnogo pravi~niji u pod-
jeli toga mesa nama velikim gladnicima.
Ovdje smo predanili. Dobro smo se odmorili i odspavali svako

po bar 3 do 4 sata, pa smo sada bili okrijepqeni i orni da nastavimo
put. Blaò Jovanovi} i Janko Tadi}, Obren Blagojevi} i drugi Pivqa-
ni su sa qudima iz zbijega obavili razgovore, u kojima im je obja{wena
wema~ka ofanziva i poku{aj neprijateqa da okruì i unu{ti glavninu
na{e vojske, ali da mu to nije uspjelo. Savjetovali su narodu da se jo{
ne vra}a svojim ku}ama doqe u Pivu, da treba da se organizuju, poveù i
obrazuju narodnooslobodila~ke odbore po zbjegovima i selima gdje
nema Nijemaca.
Rukovodstvo je imalo plan da put nastavimo pravcem: Budaw, Plu-
ìne, Goransko, Golija i daqe prema Nik{i}u. Me|utim, prema dobije-
nim podacima, a i putem osmatrawa toga dana, utvr|eno je da se na pros-
toriji Budwa, Pluìna i Goranska kao i niz @upu Pivsku nalaze jo{
dosta jake wema~ke snage. Zato je odlu~eno da se skrene desno od tog
pravca i ide sjeverozapadno od sela Milo{evi}a, pa da se onda preko
Gumnina spusti u dolinu rijeke Vrbnice, pre|e ova rje~ica i uz strme
kose @agrice iza|e na plato Pano, negdje u rejonu Muratovice, a oda-
tle prema Lati~nu.
Putovali smo ~itavu no} i u samu zoru spustili se u kawon rje~i-
ce Vrbnice, pregazili je i uspeli se svega 200 metara uz veoma strme,
skoro okomite strane @agrice, kada je nai{la jedna wema~ka kolona sa
komorom, koja se kretala putem pored rje~ice Vrbnice prema Stab-
nima. Koliko god smo mogli zamaskirali smo se i zaklonili, da nas
Nijemci ne bi opazili. Pravo re}i, nije bilo ni mogu}e to solidno
u~iweti, jer su drve}e i `buwe na tom pravcu kojim smo po{li bili
dosta rijetki. Ali, sre}om, nijesmo bili primije}eni. Vjerovatno se
Nijemcima ùrilo, pa nijesu solidno ni osmatrali strane kawona. I
kolona je pro{la. No, ovdje, uza strmine @agrice "zapeli" su Boò
Markovi} i komandant bataqona Nikola Popovi}. Osim iznurenosti
od napornog mar{a preko ovih vrleti, oni su dobili trovawe stomaka
i dizenteriju. To ih je toliko oslabilo da nijesu mogli daqe uza @agri-
cu. Trebalo je da se odmore. Kako je bataqon morao {to prije iza}i na
plato Pano, rukovodstvo je odredilo mene i Radojicu Baleti}a da osta-
nemo sa bolesnicima, dok se malo odmore i da im poslije toga pomo-
gnemo da se uspewu na Pano. Tom prilikom dali su nam pravac kretawa
kojim }emo i}i za wima dok ih ne sustignemo. Nas ~etvorica ostali smo
u strani @agrice, iznad rijeke Vrbnice, sigurno jedan sat, a mo`da i
sat i po. Obilaze}i neke {ibqake okolo Radojica Baleti} u jednom
{ibqu na|e malo ~obansko debe skorupa (kajmaka mladog) i odmah ga
donese me|u nas. Zakqu~ili smo da je prije dan-dva ovdje bio neki zbjeg,
koji se prebacio negdje drugo, ili je neki ~oban, ~uvaju}i stoku, zabo-
ravio to debe. Debe nije bilo puno, ali je skorupa bilo toliko da se nas
~etvorica "omrsimo", da Boò i Nikola "podmaù" malo svoje bolesne
stomake, a ja i Radojica da dobijemo malo snage i "kuveta" da lak{e
izvedemo ova dva bolesna druga uza vrleti @agrice. Nastalo je kratko
vije}awe: {ta raditi sa debetom skorupa. Da li ga pojesti, ili ga poni-
jeti bataqonu. Zakqu~ili smo da je opravdano ovo prvo. Jer, radi se o
maloj koli~ini, a nama ~etvorici moè pomo}i da "izguramo" uz ovu

strminu na Pano. I, naravno, podijelili smo "bratski" skorup na ~eti-
ri jednaka dijela, jer Boò i Nikola nijesu htjeli druk~ije, iako smo ja
i Radojica traìli da oni kao iznemogli i bolesni pojedu vi{e. Jo{
smo se malo odmorili i krenuli polako uza stranu. Putovali smo uz tu
strminu puna dva sata. Ja i Radojica pomagali smo Nikolu i Boà da se
kre}u uz ovu stranu, ponegdje ih popridràvali ili vukli, ali se ipak
odmicalo ka vrhu. Kad smo se uspeli na plato Pano, izme|u sela Smri-
je~no i Oraha, uzeli smo orijentaciju i po{li pravcem kako nam je
re~eno. Ubrzo smo stigli bataqon, na po~inku ispred sela Zabr|a.13 Tu,
u jednoj rivoto~ini, ve}ina je bila posjedala po ivici puta. Boò i
Nikola sjeli su na po~etku, a ja i Radojica produìli smo i posjedali
na sasvim drugi kraj bataqona. Nijesmo jo{ ni{ta govorili. Htjeli
smo da se malo poizduvamo. Ra~unali smo da su se u me|uvremenu svi u
bataqonu "najeli i napili", jer je pro{lo sigurno nekoliko sati od
kako smo se bili razdvojili u podno`ju @agrice.
Me|utim, nije bilo tako. Oni ne samo da nijesu pribavili ni{ta
od hrane, nego jo{ nijesu bili ni kapi vode okusili. Upravo tada dola-
zila su iz pravca sela dva druga, sa po 5 do 6 ~uturica sa vodom u ruka-
ma. Misle}i da se qudstvo bataqona ve} prije toga napilo vode, a da su
ove ~uturice vode kao neka rezerva koja treba da se nosi, - ja sam, kad je
pored mene nai{ao prvi drug sa ~uturicama, skinuo mu jednu sa ruku i
taman nagnuo da se napijem, kad negdje sa sredine prla povika Blaò
Jovanovi}: "Vala, Rai~evi}u, nijesi ti ovdje ni najstariji, ni najèdni-
ji, niti najpre~i. Ima ovdje starih qudi" (mislio je na \oka Pavi}e-
vi}a, Ivanovi}a i jo{ neke starije drugove). Nijesam bio ni kap vode
popio, kad sam to ~uo. Brzo sam zatvorio ~uturicu i bacio je u ruke
onom drugom drugu koji je nosio ~uturice i povikao: "Druè Blaò, ja
sam mislio da ste se do sada svi dobro napili vode". Bilo mi je jako
te{ko i neugodno. Kako se to desilo meni, koji upravo o tome uvijek
vodi ra~una, a ovdje ispadoh "najpre~i". Odmah Blaò nadodade: "Ti se,
druè Rai~evi}u, sve ne{to quti{. Ako ne moè{ s nama, ti uzmi
pu{ku preko ramena, pa hajde sam preko ovih brda i planina".
Blaò je vjerovatno ovaj moj postupak povezao sa onom mojom qut-
wom i podjelom {arèra municije iz ka{eta, koji sam nosio a niko nije
htio iz pu{komitraqeskog odjeqewa da me zamijeni. Po{to me nije
poznavao, vjerovatno je pripitao o meni Veqka Zekovi}a ili Radoja
Daki}a i oni su mu rekli vi{e o meni. Zato Blaò nije o{trije reago-
vao na ove moje postupke ovdje na platou Pano i dan prije iznad Trno-
va~kog jezera.
îm je bataqon izi{ao na plato izme|u Smrije~na i Oraha,
Blaò je uputio jednu patrolu, u kojoj su bili Obren Blagojevi}, Miha-
ilo Vuki}evi} i jo{ jedan ili dva druga. Patrola je trebalo da po|e
preko Muratovice prema selu Smrije~no, da ispita situaciju i pribavi
13 Po sje}awu Janka Tadi}a bataqon je pri vrhu @agrice sreo seqaka Jovana
Ruì}a, koji ih je obavijestio o situaciji na platou Pano i okolnim selima.
ne{to hrane za bataqon. Kako od ove patrole nije bilo glasa, Blaò je
poslao drugu patrolu u kojoj su bili Bo{ko \uri~kovi}, \edo Miluti-
novi} i Vlado Gatolin, koji su poslije kra}eg vremena na{li Obrena
Blagojevi}a sa patrolom u rejonu Muratovice. Ali, ova patrola nije
bila nabavila ni{ta od hrane. Me|utim, nedaleko od Muratovice nala-
zio se jedan mawi zbjeg. Tu su obje ove patrole dobile ne{to mlijeka za
qudstvo bataqona.
Po{to su drugovi Boò Markovi} i Nikola Popovi} bili jako
iscrpqeni naporima mar{a, a osobito te{kim trovawem stomaka, Bla-
ò Jovanovi} je odlu~io da se oni ostave u jednoj obli`woj kolibi, kod
nekih partizanskih porodica, da se tu u toku no}i odmore, nahrane, i
oja~aju, pa da sjutradan ujutro krenu za bataqonom i do|u na Lati~no. U
ovoj kolibi, a uz brigu doma}ina, ova dva druga su se dobro odmorili,
nahranili i nekim narodnim qekovima izlije~ili od trovawa stomaka,
pa su sjutradan oko podne stigli na Lati~no, odnosno na Ledenice, gdje
se odmarao bataqon.
Nakon toga pred no} bataqon je krenuo prema Lati~nu i u toku
no}i stigao u Komanske katune na Lati~nu, a odatle je po{ao u katune
Tadi}a i Jovovi}a iz Ledenice. Tu se tako|e nalazio jedan zbjeg iz Piv-
ske @upe. U zbjegu je pribavqena hrana za qudstvo bataqona. Ovdje je
bataqon ostao 16. i 17. juna.
[esnaestog juna oko podne po~eli su pristizati pojedinci i gru-
pice boraca iz Pete proleterske brigade. Pri~ali su da je Tre}a diviz-
ija na Sutjesci razbijena, da je poginuo komandant divizije Sava Kova-
~evi} i da je cijela Centralna bolnica pala Nijemcima u ruke, da su
poubijani te{ki rawenici itd. Rukovodstvo i mi svi u bataqonu nijes-
mo vjerovali u te pri~e, jer smo mislili da su to dezerteri koji pronose
alarmantne vijesti da bi opravdali svoje dezerterstvo.
Prvi od ovih bili su razoruàni i pritvoreni u kolibe na ovom
katunu. Me|utim, popodne toga dana nai{ao je preko Lati~na i Lede-
nica i \oko [aranovi},14 koji je mawe-vi{e sve to potvrdio, a koga su
dobro poznavali Blaò i drugi ~lanovi Pokrajinskog komiteta. Pos-
lije toga pritvoreni borci su pu{teni i vra}eno im je oru`je. Neki od
wih su ostali sa nama, a jedan dio je po{ao da obi|u ku}e i porodice.
Kako je ve} re~eno, Tre}a divizija, izvr{avaju}i ulogu za{tit-
nice glavnine Vrhovnog {taba, na{la se sa Centralnom bolnicom od-
sje~ena i okruèna veoma jakim wema~kim snagama na prostoriji izme-
|u Ozrena, Vilewaka, Suhe, Prijevora, Borovna i Ko{ura. Ona je sa
svojim ~elnim odredom (Prva dalmatinska brigada oja~ana 1. bataqo-
nom Pete proleterske brigade) izbila 11. juna na rijeku Sutjesku.
êlni odred je pre{ao rijeku kod Tjenti{ta, tu energi~no napao
wema~ke jedinice i wihovu komoru. Ali, Nijemci, imaju}i u blizini
skoncentrisane jake snage, brzo su i èstoko reagovali, izvr{iv{i
snaàn protivnapad, pa su prisilili ovaj ~elni odred divizije da se po
14 Bo{ko \uri~kovi}: "Kroz neprijateqski obru~ na nove zadatke u pozadinu",

"Sutjeska", Zbornik radova, III kwiga, str. 59.
dijelovima probija ka Zelengori.

Tako je propao plan {taba divizije da ovaj ~elni odred na lijevoj
obali Sutjeske, u {irem rejonu Tjenti{ta, stvori mostobran za prela-
zak glavnine divizije i Centralne bolnice preko Sutjeske i za daqe
prodirawe prema Zelengori.
Glavnina divizije, po{to je u toku dana 12. juna, kre}u}i se prema
Drago{-sedlu i Sutjesci, morala da odbije bo~ne napade jakih wema-
~kih snaga, koje su nastojale da u rejonu Drago{-sedla presijeku kolonu
i uni{te glavninu divizije sa Centralnom bolnicom, - u samu zoru 13.
juna pre{la je sa pet bataqona rijeku i otpo~ela juri{ na utvr|ene
wema~ke poloàje iznad lijeve obale rijeke Sutjeske, od Krekova pa do
Usova~kog potoka. Nijemci su jakim snagama i sna`nom vatrom reagov-
ali sa ve} dobro utvr|enih i izgra|enih odbrambenih poloàja, pa
proboj nije uspio ni nakon {to je {tab divizije ubacio u proboj i pre-
ostale bataqone. Ipak, jedan dio divizije uspio je po dijelovima, gru-
pama i grupicama da se probije kroz wema~ke poloàje (Prva dalma-
tinska brigada, 1. bataqon Pete brigade i dijelovi ostalih bataqona
iste brigade i Tre}e sanxa~ke brigade) za glavninom Vrhovnog {taba,
dok se ve}i dio Tre}e sanxa~ke brigade probio nazad u Sanxak, kao i
neki dijelovi 2, 3. i 4. bataqona Pete brigade prema Nik{i}u.
Ra~una se da je Tre}a divizija izgubila oko polovinu svoga qud-
stva, a stradali su i skoro svi te{ki rawenici. U èstokim juri{ima
bataqona Pete brigade i Tre}e sanxa~ke brigade, kao i Mostarskog
bataqona Desete hercegova~ke brigade, herojski je u rano jutro pogin-
uo i komandant Tre}e divizije Sava Kova~evi}.
Sa narodom iz zbjegova na Ledenicama i u Lati~nu obavili su
razgovore Blaò Jovanovi} i Radoje Daki}, Obren Blagojevi}, Janko
Tadi} i drugi. Bilo je, ~ini mi se, malo otpora pro~etni~kih elemena-
ta, ali se sve zavr{ilo mirno i uspje{no.
Osamnaestog juna bataqon se prebacio u Vi{wi}a Do, u Goliju, a
zatim 19. juna u Petrove Dole, orijenti{u}i se ka Dugi i Nik{i}u.
Kada smo stigli u Petrove Dole zatraìo sam od Veqka Zekovi}a da mi
se odobri da odavde po|em prema planini [i{manu i Gorwem Poqu,
kako bih ne{to saznao o svojima u Gorwem Poqu. Bio sam ve} obavi-
je{ten da su Nijemci u Poqskodu{kom kraju pobili oko 60-70 starih
qudi, èna i djece. Tako sam dobio od {taba bataqona i formalno
odobrewe da privremeno napustim jedinicu.
Iz Petrovih Dola ve}i broj ~lanova Pokrajinskog komiteta i
neki od ~lanova kadrovske grupe upu}eni su u razne krajeve Crne Gore
i Boke sa odgovaraju}im vojni~kim i politi~kim zadacima, koje im je
odredio Pokrajinski komitet. Tako je od qudstva bataqona ostala
jedna ~etica, koja je sa Blaòm Jovanovi}em nastavila put prema Rudi-
nama Nik{i}kim i Trubjeli, gdje je izvr{ila napad na èqezni~ku
kompoziciju u rejonu Trubjele i odatle se uputila preko Pje{ivaca i
Bjelopavli}a prema Piperima, gdje je trebalo da bude sjedi{te, odnos-
no boravi{te Pokrajinskog komiteta po povratku na okupiranu teri-
toriju Crne Gore i Boke.
YU ISSN 0021-2652
ISTRA@IVAWA
I IZVORI
Dr Du{an J. MARTINOVI]*
PROFESOR LAZO \. POPOVI]

O PQEVAQSKOJ GIMNAZIJI
- Nekoliko wegovih neobjavqenih pisama -
Lazo \. Popovi}, istaknuti prosvjetnik, pisac istorije filo-

zofije i drugih sredwo{kolskih uxbenika, putopisac i autor niza ~la-
naka, rasprava i priloga iz filozofije i teologije, poti~e iz dowokra-
jske porodice Popovi}, koja je dala nekoliko zna~ajnih li~nosti kul-
turno-prosvjetnoj i crkvenoj istoriji Crne Gore. Wegov djed po ocu -
pop Lazo Popovi}, Wego{ev savremenik, slovi kao najstariji memo-
arist u Crnoj Gori,1 otac \uro Popovi} bio je istaknuti prosvjetni
radnik: u~iteq, glavni {kolski nadzornik crnogorski, zakonodavac u
oblasti prosvjete i {kolstva,2 a stric - prepodobni starac Simeon iz
Dajbaba, kod Podgorice.3
O Lazu Popovi}u smo svojevremeno dali jednu {iru bio-bibli-
ografsku skicu za wegov portret,4 koju ovom prilikom, na bazi novih
podataka, dopuwavamo i neke podatke ispravqamo. Nije ro|en u Dowem
Kraju, nadomak Cetiwa, ve} u Grahovu 18. februara 1873. godine, jer mu
je tamo tada otac u~iteqevao. Osnovnu {kolu je zavr{io u Nik{i}u
(1881-1885), a Niù gimnaziju na Cetiwu (1885-1889). Po zavr{etku
Bogoslovsko-u~iteqske {kole na Cetiwu, 1892. godine odlazi u Kijev,
da studira Duhovnu akademiju (1892-1896). Kao apsolvent napisao je i
docnije objavio na ruskom jeziku istorijsku monografiju "êrnogor-
skóy vladìka Petr I" (Kóev, 1897), za koju je dobio nagradu savjeta
kijevske Duhovne akademije 1898. godine.
* Autor je nau~ni savjetnik, Centralna narodna biblioteka \ur|e Crnojevi}, Cetiwe
1 Up.: Dr Jovan Vukmanovi}, Iz Dnevnika popa Laza Popovi}a, Glasnik Etnograf-
skog muzeja na Cetiwu, IV, Cetiwe 1964, 285-290.
2 Up.: Dr Du{an J. Martinovi}, \uro Popovi} (1845-1902). U: Portreti, Cetiwe
1983, 103-116.
3 Vasilije J. Ivo{evi}, Prepodobni starac Simeon iz Dajbaba, Cetiwe 1991, 148.
4 Dr Du{an J. Martinovi}, Bio-bibliografija Laza \. Popovi}a (1872-1928),
Bibliografski vjesnik, VIII/1979, br. 2, 133-143; isti, Lazo \. Popovi} (1872-
1928). U: Portreti, Cetiwe 1983, 159-166.
Po povratku u domovinu, {kolske 1896/97. godine zapo~eo je svoj

korisni nastavni~ki poziv u Niòj kwaèvskoj gimnaziji i Bogoslo-
vsko-u~iteqskoj {koli na Cetiwu. Radan i ambiciozan, stizao je ne
samo da se usavr{ava u svojoj profesiji ve} i da, kao solidan sredwo-
{kolski nastavnik, da doprinos uxbeni~koj literaturi. Autor je prvog
uxbenika filozofije u Crnoj Gori (Istorija filozofije. Stari i
sredwi vijek. Kwiga I. Cetiwe, 1902, str. 178) i jednog uxbenika "Za
svoje u~enike Bogoslovsko-u~iteqske {kole" (Omilitika ili uput-
stvo u crkvenom besjedni{tvu. Cetiwe, 1899, str. 127). Iako su oba ova
uxbenika napisana vi{e radi zadovoqewa nasu{ne potrebe u~enika u
jednom vremenu oskudnosti uxbeni~ke literature, negoli s autorskim
pretenzijama, popuwavala su osjetnu prazninu i dugo su upotrebqavana
u crnogorskim sredwim {kolama.
Lazo Popovi} se ogla{avao u prosvjetno-pedago{koj periodici -
~asopisu "Prosvjeta" (od 1894. do 1899. godine) nizom rasprava, ~lana-
ka i priloga (Va`nost filosofije Platonove, Razlikovawe su{tine
predmeta od pojave - o problemu realnosti sa logi~ko-gnoseolo{kog
stanovi{ta, Teorija o postanku narastvenosti i odredba wene su{-
tine, Uvod u omilitiku itd.), u "Glasu Crnogorca" (Herbert Spen-
ser), zatim, u nekim spomenicima i zbornicima (Cetiwe i Crna Gora,
Beograd 1927), u kojima je pisao o genetskom razvoju Cetiwa i pojedin-
im li~nostima zaslu`nim za crnogorsku kulturnu istoriju (na primjer,
o Jovanu Sunde~i}u).
Ogledao se i u putopisu. Pod pseudonimom Uskok godine 1985.
objavio je putopis "Putovawe na Vrawinu 1892. god." u "Glasu Crno-
gorca" (XXIV/1895, br. 30, str. [2-3]; br. 31, str. [2-3]; br. 33, str. [1-3]; br.
34, str. [2-3]; br. 35, str. [2-3]. Godine 1900. objavio je putopis "Nekoliko
dana po srpskim zemqama" prvo u nik{i}kom listu "Onogo{t", a zatim
i kao posebno izdawe (Nik{i}, 1900, str. 162).
Profesor Lazo Popovi} je obavqao i niz rukovode}ih du`nosti
u prosvjeti i kulturi. Prvih godina na{eg vijeka obavqao je izvjesno
vrijeme du`nost upravnika Dràvne {tamparije na Cetiwu (1. VII 1903
- 19. IX 1904). 1. septembra 1905. postavqen je ukazom za nadzornika
Zapadne {kolske oblasti i ovu du`nost je obavqao do 1. septembra
1907. godine. Tada je postavqen za profesora Dràvne Velike gimnazi-
je na Cetiwu. U periodu 1908-1913. godine bio je prorektor Bogoslov-
sko-u~iteqske {kole na Cetiwu.
Kada su Pqevqa u Prvom balkanskom ratu 28. oktobra 1912. godi-
ne oslobo|ena od strane Crnogorske i Srpske vojske, granica je posta-
vqena na ]ehotini, tako da je varo{ pripala Srbiji. Me|utim, razgra-
ni~ewem izme|u Crne Gore i Srbije, 8. novembra iste godine ~itavo
podru~je dana{we pqevaqske op{tine u{lo je u sastav crnogorske
dràve. Crnogorska vlast je od samog po~etka nastojala da obezbijedi
sve neophodne pretpostavke za nastavqawe rada ranijih {kolskih usta-
nova i za osnivawe novih kulturnih institucija.
Za direktora Dràvne niè gimnazije u tek oslobo|enim Pqev-
qima postavqen je ukazom od 8. novembra 1913. godine cetiwski profe-
Profesor Lazo \. Popovi} o Pqevaqskoj gimnaziji 159
sor Lazo Popovi}, i on }e od {kolske 1913/14. godine do kraja 1915.

godine obavqati tu funkciju. Popovi} se neposredno poslije zavr-
{etka Prvog svjetskog rata, i ujediwewa, obreo na ~elu Cetiwske gim-
nazije. Direktor ovog poznatog crnogorskog sredwo{kolskog zavoda
bio je od 12. februara 1919. do 1926. godine. Sem ovih, Popovi} je
obavqao i niz drugih zna~ajnih funkcija: bio je redovan ~lan Glavnog
prosvjetnog savjeta od 19. septembra 1905; dugogodi{wi ~lan Odbora
narodnih {kola na Cetiwu, vi{egodi{wi ~lan Komisije za polagawe
u~iteqskih ispita (ispitiva~ vjeronauke, pedagogike, logike i psi-
hologije); od 7. jula 1913. potpredsjednik Glavnog prosvjetnog savjeta;
~lan Komisije za popuwavawe upra`wenih u~iteqskih mjesta za {kol-
sku 1913/14. godinu.
Znao je ruski jezik, a sluìo se francuskim i italijanskim,
pored klasi~nih - latinskog i gr~kog.
Za svoj revnosni rad i zapaène rezultate u prosvjetno-pedago-
{koj struci, dobio je vi{e odlikovawa: 26. novembra 1898. Danilov
krst V stepena, 23. aprila 1905. Danilov krst IV stepena i 27. januara
1923. godine - Orden sv. Save IV stepena.
O direktoravawu profesora Laza Popovi}a postoji vi{e izvje{-
taja u kojima on govori o prilikama i neprilikama u Pqevqima 1913. go-
dine. Neki izvje{taji su objavqeni u spomenici - Pedeset godina Pqe-
vaqske gimnazije 1901-1951 (Pqevqa, 1956, str. 58-63) i u "Pobjedi" (13.
maja 1979, str. 8). Izvje{taj Laza Popovi}a u "Pobjedi", u rubrici "Iz
starih spisa i arhiva" "pribiqeìo" je Mali{a [ubari}, premda se
radi o "Izvje{taju" L. Popovi}a koji je pripremio Risto J. Dragi}evi}.
Nedavno je Rukopisno odjeqewe Centralne narodne biblioteke
Crne Gore "\ur|e Crnojevi}" na Cetiwu prinovqeno dijelom osta-
vine Laza \. Popovi}a, u kojoj se nalazi i nekoliko zanimqivih pisama
o Pqevaqskoj gimnaziji, koja je upu}ivao nadle`nim resornim organi-
ma, a koja bacaju interesantnu svjetlost na stawe u ovoj {koli.
Objavqivawe pisama Laza Popovi}a koincidira sa sedamdeseto-
godi{wicom wegove smrti (umro je 1. juna 1928), a i u susret je stogo-
di{wici postojawa ove zna~ajne prosvjetne institucije (1901-2001), pa
cijenimo da }e doprinijeti rasvjetqavawu li~nosti direktora L.
Popovi}a i stawa Pqevaqske gimnazije u drugoj deceniji XX stoqe}a.
Popovi}eva pisma dajemo hronolo{kim redom onako kako su nas-
tajala, uz kratke regeste.
1.
Prva sjednica Nastavni~kog vije}a Dràvne niè gimnazije u

Pqevqima odràna je po~etkom decembra 1913. godine i sa we je upu}en
telegram kraqu Nikoli I Petrovi}u Wego{u, koji glasi:
"Wegovom Veli~anstvu Kraqu-Gospodaru

Cetiwe
Molimo Va{e Veli~anstvo, da izvolite primiti od prvog pro-
fesorskog kolegijuma Gimnazije u novooslobo|enim Pqevqima najpo-

niznije i vjernopodani~ko ~estitawe povodom imendana Va{eg Veli-
~anstva.
Neka svemogu}i Bog sa~uva Va{e Veli~anstvo i u budu}e kao
Gospodara pro{irioca juna~ke i dostojne divqewa Crne Gore.
6/XII 1913. U ime kolegijuma,
Direktor
L. Popovi}, s. r."
Nakon prijema depe{e na cetiwskom Dvoru, uslijedio je odgovor
(istog dana) mar{ala Dvora Du{ana Gregovi}a, u kojemu se kaè:
"W. Vel. Kraq od srca zahvaquje Vama i kolegijumu na rodoqu-
bivoj ~estitci".
2.
Krajem decembra 1913. godine direktor Popovi} {aqe prepis

zapisnika II redovne sjednice nastavni~kog vije}a, ili, kako je onda
uobi~ajeno upotrebqavan termin, "profesorskog zbora" svom resor-
nom ministarstvu na Cetiwu i propratni akt iz kojega se vidi sa
kakvim se te{ko}ama suo~io prilikom upisa u~enika budu}i da je
biv{i direktor Srpske gimnazije u Pqevqima Mari} bezobzirnim i
neshvatqivim postupkom odnio {kolsku dokumentaciju, {tavi{e
svjedo~anstva i kr{tenice u~eni~ke i druga u~eni~ka dokumenta; sve
protokole sa |a~kim ocjenama, upisnice i dr.; reqefno su pred-
stavqeni i ostali problemi, kao na primjer: pitawe {kolarine siro-
ma{nih u~enika, stawe gimnazijske biblioteke, po{tanski saobra}aj
itd. Pismo u cjelini glasi:
"Broj 48
Pqevqa, 29/XII 1913.
Kr. ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova

Cetiwe
Ovim ~ast mi je sprovesti Ministarstvu zapisnik II redovne sjed-
nice profesorskog zbora, odràne 18/XII o. g.
Po{to od Ministarstva ne dobismo nikakvih instrukcija odnos-
no na~ina upisivawa u~enika, to sam ih upisao, kao {to se u Zapisniku
kaè, po li~nom iskazu wihovom, u nadi da je Ministarstvo ve} pre-
duzelo potrebni korak, da se ovoj Gimnaziji povrate odne{eni {kols-
ki protokoli, kao i drugi u~eni~ki dokumenti. Biv{i direktor Mari}
uop{te stvorio je u ovoj gimnaziji veliki nered svojim bezobzirnim i
samovoqnim radom. Tako, on je, {tavi{e, odnio svjedo~anstva i kr{te-
nice i onih u~enika I razreda, koji su tek upisani bili 1912/13. {k.
godine, kao i neke takse za polagawe popravnih ispita, mada ispite
nikako i nijesu ni polagali, {to svjedo~e neke wegove priznanice u
rukama onih roditeqa, ~ija su djeca trebala ove ispite polagati.
Kaù da je ovaj direktor pri polasku rekao, da se ovdje gimnazija
za wih na svagda zatvara, te da stoga i uzima sve {to se odnosi na wihov

dosada{wi rad. Me|utim, on je dobro znao da }e Gimnazija ovdje i daqe
postojati, te je, najzad, kavaqerstvo zahtijevalo, da ostavi dokumenta o
u~eni~kim ocjenama - svjedo~anstva i kr{tenice, pa makar da je Gimna-
zija prije{la u turske, a ne u bratske ruke. Za ove dokumente izvijestio
sam Ministarstvo telegrafski 28/XI o. g. s molbom, da ono poradi, da se
dokumenti povrate Gimnaziji, ili u originalu ili u prijepisu. Ako je
potrebno, mogu poslati spisak onijeh u~enika, ~iji su nam dokumenti
potrebni.
Gimnazija raspolaè i u~eni~kim fondom od preko 600 perpera,
koje jo{ nijesam primio, dokle ne posvr{avam sad glavnije poslove.
Potrebno mi je imati pravila za rukovawe ovim fondom. Ako nema
kakvih op{tih gimnazijskih pravila za sve ovakve fondove, molim da
mi Ministarstvo po{aqe pravila fonda Cetiwske gimnazije, te da se
po wima i mi ovdje upravqamo.
Na{ fond bio je ve}i, ali je, kako kaù ~lanovi ovda{weg Crk-
veno-[kolskog odbora - biv{i direktor odnio iz wega neku sumu nova-
ca, koji su uloìle bile one op{tine koje su po razgrani~ewu pripale
Srbiji. To je on sam podijelio, kako je znao i umio, bez da je ikoga
prizivao.
Ima 20-30 upisanih u~enika koji nijesu u stawu platiti ni {ko-
larinu, a kamoli jo{ i potrebne kwige. Za ove je 7 perpera novac -
ishrana za cio mjesec dana. Srbijanska uprava od ovakvih ne samo {to
nije uzimala {kolarinu, nego im je jo{ i kwige besplatno davala.
Pogovara se u varo{i, da }e zbog same {kolarine napustiti {kolu oko
30 upisanih u~enika. Da ne bi ovo r|avo uticalo sad u po~etku crno-
gorske uprave, mi{qewa sam, da se ovakvim {kolarina oprosti za ovu
godinu. Po{to je pri upisu nijesu imali, naglasio sam im, da je donesu
kasnije, kako bih imao vremena da se o ovome sporazumijem sa Ministar-
stvom.
*
Danas sam i{ao u manastir Sv. Trojice na sastanak sa ~lanovima

Crkveno-[kolskog odbora, da se dogovorimo odnosno nekih popravaka
na zgradi internata. Zapisni~ki smo utvrdili {to treba opraviti i
koliko }e se posebno na svaki predmet rashodovati. Ovaj rashod od 890
perpera u~ini}e isti odbor iz svojih sredstava. Neke popravke u~ini}e
se u te~aju idu}eg mjeseca, a neke docnije, jer nije vrijeme za wih. Tako,
zna~i, sa onom sumom od 890 perpera podmiri}e se sve potrebe za
otvarawe internata. Stara}u se, da internat bude otvoren 1. februara
idu}e godine, o ~emu bih preko Ministarstva poslao jedan poop{irni-
ji oglas za "Glas Crnogorca". Na dana{woj sjednici rije{eno je sa
~lanovima odbora, da se siroma{nim u~enicima besplatno razdadu oni
uxbenici, koje je biv{a uprava Gimnazije dobavila bila za novac
Crkveno-[kolske op{tine. Ali }e ovi uxbenici slabo vrije|eti sada-
{wim u~enicima, ne{to zbog novog nastavnog plana, a ne{to zbog
nesavremenosti ve}ine kupqenih uxbenika, koji su vaìli za gimnazi-
je pod turskom upravom.

Pri ovoj gimnaziji, u istoj {kolskoj zgradi, postojala je i nià
djevoja~ka {kola. Pored ru~nog rada u ovoj {koli prolazio se u skra-
}enom obimu gimnazijski nastavni plan. Po{to ove {kole sad nema, a
nije ni potrebna, to sam prijavqene u~enice upisao u naredne starije
razrede Gimnazije. Ovo je trebalo u~initi prvo stoga, da ne gube razred,
a drugo - {to su mnoge ve} i poodrasle, te ne bi htjele poha|ati {kolu
kad bi ostale da ponavqaju razred.
U gimnazijskoj zgradi ima dosta odjeqewa koja bi se mogla upo-
trebiti za ènsku radni~ku {kolu. U~enica za ovu {kolu bilo bi
dosta, osobito djece siroma{nih gra|ana, koji bi ih po svr{etku osno-
vne {kole rado {iqali. Ali otvarawe ovih {kola, ~ini mi se, ne spada
u djelokrug toga Ministarstva.
U I razred Gimnazije primqeni su svi prijavqeni u~enici, mada
prijemni ispit mnogi nijesu najsjajnije poloìli. Uzeli smo u obzir
izuzetne prilike, ratno vrijeme i prilike u kojima su se {kolovali.
Opazio sam, da mnogi sve{tenici izdaju la`ne kr{tenice, upra-
vo ude{avaju godine starosti prema {kolskim zahtjevima. Bilo je i
takvih kr{tenica, da po nekom upisniku pi{e i cifrom i slovima da
ima 103 godine, a nekom opet samo 4 godine. Ovakve dvije povratio sam
nadle`nom sve{teniku, da ih ponovo ta~no napi{e, a ujedno na istim
isturio mu po nekolike sarkasti~ne rije~i.
Po{to je ovda{wa gimnazijska biblioteka veoma slaba (i ono
{to je - pocijepano je), dobro bi bilo da Ministarstvo odobri, da se sva
{kolarina za ovu godinu utro{i za nabavku kwiga.
Za Gimnaziju potrebno je da Ministarstvo po{aqe jo{ i ovo:
1) Dva kataloga za inventarisawe nastavni~ke i u~eni~ke bibli-
oteke;
2) Potrebni broj propisanih zada}a za sva ~etiri razreda;
3) Pravilnik za eksterniste, i
4) [est, ili najmawe tri slike Weg. Vel. Kraqa-Gospodara.
Pored ovog, potrebno mi je znati, da li }e Ministarstvo snositi
redovne rashode za Gimnaziju, kao: pla}awe posluge, ogrjev, razne posit-
nije opravke itd.
Priziv Sv. Duha i redovna predavawa otpo~e}e 2. januara idu}e
godine.
Ovo je sve, {to za sad, uz sprovedeni zapisnik, imam dostaviti
Ministarstvu. Molim, da se na sve potrebno {to prije odgovori ovoj
Upravi, jer i onako nam po{ta putuje s Cetiwa do Pqevaqa po 10-15
dana.
Paketi, osobito ako nijesu u sanducima, dolaze nam ~esto tako po-
cijepani i u komadima, da im se ~esto ni adrese ne raspoznaju, a kamoli
brojevi pod kojima su poslati. Ovome su svjedoci svi podru~ni mi nas-
tavnici, kao i ovda{wa po{ta, koja skoro na svakom drugom paketu na-
pi{e: "Ovako je primqen". Po{ta koja je poslata u sanduku sa pisa}im
priborom, skoro se sva prosula, jer je sanduk bio otvoren, te se moglo iz
wega dizati sve {to je bilo. Me|utim, sprovodnog akta koliko se ~ega
{aqe nije bilo, te sam primio samo ono {to mi je sa po{te predato.
Direktor Gimnazije,
L. Popovi}, s. r.
[P. S.]
Pri podjeli ~asova pazio sam da nastavnici uzmu {to vi{e
~asova svoje struke. Ja sam uzeo sedam ~asova, a htio sam uzeti i jo{ 1
~as higijene, ali je nastavnik Simon molio da se wemu dadne jer spada u
wegovu struku, te sam mu ovaj osmi ~as dao. Izuzev srpskog jezika, svi }e
predmeti biti dobro zastupqeni. Mjesto dva matemati~ara, Galogaè i
\uki}a, boqe bi bilo da je odre|en neki nastavnik za srpski jezik.
Svakako za ovu {k. godinu ne èlim da se ovoj Gimnaziji oduzima nije-
dan sada{wi nastavnik, jer je op{ti kadar u sravwewu sa drugim na{im
gimnazijama, drìm, dobar. I ovda{wi gra|ani uvi|aju, da se pazilo na
izbor nastavnika za Pqevqe i unaprijed naga|u da su boqi nego dosa-
da{wi.
Kao {to sam telefonski izvijestio, odredio sam za u~iteqa vje-
ronauke ovda{weg sve{tenika Sava Vukoji~i}a, koji je svr{io Prizre-
nsku bogosloviju. Dosta je podesan za ovaj predmet. Ima}e 8 ~asova ned-
jeqno, po perpera za svaki odràni ~as - tako smo usmeno uglavili. Ako
ne bude vrijedan, moè se uvijek di}i. On dolazi tamo u deputacije.
Neki "Polimac" koji se sad negdje tamo nalazi èlio je da preda-
je crtawe, ali za ovdje nije podesan, jer je nekako izigran ~ovjek, te bi
kvario ugled nastavni~kom osobqu.
*
Molim da se plate nastavnicima uredno {aqu i u odre|eno vri-
jeme. Spiskovi bi se mogli poslati odmah poslije prvog od mjeseca, a
izdavawe novaca na dan kad se odredi. Za ovaj mjesec primili smo tek
24. decembra. Kako se ni tada nijesmo spiskovima nadali, to sam poza-
jmio bio 600 perpera i razdijelio nastavnicima, da ne ostanu bez Boì-
}a. S ove strane trebalo bi nastavnike boqe pripaziti, da ne prosjaka-
ju u nepoznatom mjestu."
3.
U pismu datiranom u Pqevqima 19. maja 1914. godine, koje je Lazo

Popovi} kao direktor Pqevaqske gimnazije uputio na li~nost
Marka, ~ije prezime ostaje neidentifikovano, svakako nekog visokog
~inovnika ili funkcionera u Ministarstvu prosvjete Kraqevine
Crne Gore, Popovi} urgira da mu se rije{e neka potraìvawa po
osnovu "dvije àlbe protiv rje{ewa Ministarstva prosvjete" i
istovremeno upozorava na intrige koje protiv wega vodi Nikola
Mini}. L. Popovi} posebno apostrofira da je nare~eni Mini} autor
anonimnih napisa u beogradskim novinama "[tampi" i "Pravdi", u
kojima podriva autoritet crnogorske vlasti u "Pqevaqskom kraju"
zlonamjerno tvrde}i da je ovaj prostor bio slobodniji za vrijeme
turskog iga, nego pod crnogorskom upravom. Pismo glasi:
"Dragi gospodine Marko,

Dana{wom po{tom sproveo sam Savjetu dvije àlbe protiv rje-
{ewa Ministarstva prosvjete, odnosno nekih mojih potraìvawa, te
Vas u~tivo molim, da mi po istima donesete {to prije svoje rje{ewe.
Stvar je kao {to }ete vi|eti prosta te je moète rije{iti odmah ~im
àlbe sa priloènim dokumentima pro~itate. Uzgredno napomiwem
Vam samo to da mislim da je sada{wi g. ministar donio svoje rije{ewe
pod uticajem svoga sekretara Mini}a (! Nikole), koji mu je mogao i
nepravilno stvar referisati, jer, i ina~e, ovaj gospodin èli da mi
sada{wi poloàj ovdje dosadi, ne bi li ga on zastupio da moè sa nekih
7-8 ovda{wih svojih drugova, a srpskih izroda, lak{e bu{karati pro-
tiv svega onoga {to je nama Crnogorcima najsvetije. Mo`da ste ~itali
u "[tampi" i "Pravdi" neke dopise iz Pqevaqa naperene protiv ugle-
da Crne Gore, za koje ovda{we javno mwewe smatra da je wihov glavni
autor gorepomenuti Mini} sa jo{ dvojicom ovda{wih, koji kao i on
jedu crnogorski hqeb, a potajno sik}u na sve crnogorsko. Procijenite
samo ove wegove rije~i iz 86. broja "[tampe" o. g.: "Bili smo i pod
Turcima, ali smo bili slobodniji...", "@alosno Pqevqe, hercegova~ki
grade, {to vatrom ne sagore, da ne do~eka{...", itd.
Ovoliko samo da Vam predstavim ~ovjeka, koji je, po mom mi{-
qewu, mogao {tetno uticati na rje{ewe moje stvari, jer sam promjenu
kursa odmah opazio i po drugim slu`benim aktima ~im je ovaj gospodin
sa godi{weg odsustva odavde, tamo stigao. A kad je neko neblagodaran
zemqi u kojoj je dobio ono {to u drugoj zemqi ne bi mogao dobiti, nije
~udnovato, da on zbog svojih li~nih interesa potajno intrigira protivu
mene, i mojih pravednih potraìvawa. Uostalom ào mi je {to sam
morao i ovoliko o tome ~ovjeku govoriti. Ponovo Vas molim, da mi ovu
stvar {to prije pravilno rije{ite i sadrìnu ovog pisma za sebe
zadrìte.
S pozdravom i s po{tovawem,
Va{
Pqev[qe], 19/V 1914. Lazo Popovi}, s.r."
4.
Osobito je zanimqivo ~etvrto pismo direktora Laza Popo-

vi}a, koje je uslijedilo kao odgovor 26. juna 1914. godine na traèwe
ministra prosvjete Gavrila Cerovi}a informacije o kvalifikacija-
ma i moralnim osobinama angaòvanih nastavnika Gimnazije u
Pqevqima. Pismo je vrlo zna~ajno, budu}i da sadrì podrobne podat-
ke o petorici nastavnika koji su tada ~inili "profesorski zbor".
Zanimqive su i karakteristike koje je o wima dao direktor Popovi};
one daju, svakako, autenti~nu sliku stawa i kvaliteta nastavno-
vaspitnog osobqa koje je tada radilo u Pqevaqskoj gimnaziji.
Interesovawe Ministarstva prosvjete Kraqevine Crne Gore,
kao resornog organa, za rad Pqevaqske gimnazije i wenog nastavno-vas-
pitnog osobqa bilo je veliko, {to pokazuje i jedan sa~uvani {ifro-

vani telegram koji je uputio ministar G. M. Cerovi} direktoru L.
Popovi}u 16. juna 1914. godine. Naime, ministar prosvjete Crne Gore
traì od direktora Laza Popovi}a da mu odmah "strogo povjerqivo"
javi "kakvom spremom i moralnim osobinama raspolaù podru~ni" mu
nastavnici? [ifrovani telegram glasi:
"0739 4238 8593 00088 i 5071 1

1024 6210 00064 7998 00027 6730 00197 2321 1
1547 1102 1606 0993.
Uz napomenu da se nalazi "Kqu~ u Oblasnoj upravi"!
Deset dana kasnije, direktor Popovi} je Ministru prosvjete na

Cetiwu poslao "povjerqivi", tako|e {ifrovani odgovor, koji glasi:
"1402 1547 1102 1021 1404 1745 1429

nastavnik Ne{kovi} kaè da je
8263 1632 1374 1109 1415 6573
od svojte iz Vrawa dobio pisma, da
6834 5524 3370(e)
je poloàj wegove ène u velikoj moralnoj opasnosti i pozivaju
ga da
9525(no) 7124 6071
hitno po|e tamo, ako misli da
8461 00024 8391(u)
spase situaciju.
U ta~nosti ovoga nijesam uvjeren, a
2760 1404 3798 1659
s druge strane grjehota bi bilo ne iza}i
1400 8859 1024
mu u susret u sli~nom te{kom momentu.
Isto moli za platu za jun i jul,
1324 1017 1415 1025 4171 5014(om) 6532(om)
po{to je jednomjese~nom platom ka`wen,
6338
te ne moè otputovati.
Molim za rje{ewe.
[ifre su Oblasne uprave.
Direktor Popovi}, s.r.
Na ra~un Ministarstva prosvjete - slu`benim poslom.

Direkt. L. Popovi}, s.r.
Pqevqe, 13/VI 1914." (kod Popovi}a su datumi po st. kalendaru)
Ubrzo po dobijenom {ifrovanom telegramu ministar Cerovi}

traì od L. Popovi}a 30. juna, tako|e telegrafskim putem, sqede}e:
Provjerite istinitost onog {to kaè 1402 1547 1102 1021 1404
1745 1429 pa ako je ta~no moè po}i. Odnosno plate zavisi stvar od g.
Min. finansija ali moliteq moè za toliko gdje vrijeme na}i.
Ministar
G. Cerovi}."
Nakon {ifrovane prepiske uslijedilo je "povjerqivo" pismo

direktora Laza Popovi}a od 6. VI 1914, koje u cjelosti glasi:
"Ministru prosvjete i crkvenih poslova

Gosp. G. M. Cerovi}u
Cetiwe
Na Va{ povjerqivi {ifrovani telegram od 3/VI o. g. odgovorio
sam da je telegrafskom {ifrom nemogu}e dati iscrpan izvje{taj o
spremi i moralnim osobinama podru~nih mi nastavnika, te da }u Vas o
ovome pismeno izvijestiti, {to ovim i ~inim.
O teorijskoj spremi pojedinih podru~nih mi nastavnika nije mi
ta~no poznato, te po{to se o tome nalaze potrebni podaci u Minista-
rstvu, drìm suvi{no bi bilo, da od nastavnika traìm svjedo~anstva
o wihovoj spremi i ocjewujem wihovu va`nost. [tavi{e, ja nijesam
dovoqno ni kompetentan da wihove dokumente iz raznih {kola ocijen-
im, jer ne poznajem ure|ewe tijeh {kola.
Drìm da ste pod rije~ju kakvom "spremom" raspolaù imali u
vidu ne wihovu teorijsku spremu, nego rad u {koli, te }u o ovoj vaqano-
sti i drugim osobinama svakog ovd(a{weg) nastavnika Gimnazije poseb-
no odgovoriti.
1. Milan Galogoà dobar je i kao nastavnik i kao gra|anin, te

èlim da i daqe ostane u ovoj gimnaziji. S wegovim radom potpuno sam
zadovoqan, te za wegov predmet boqeg ne treba.
Sva mu je nezgoda, nesre}niku, u tome {to mu je polu|ela èna, te
se od zimus nalazi u ludnici u Sarajevu, a on ovdje kuburi sa dvoje nejake
dje~ice, te je zbog ove porodi~ne nesre}e jako zabrinut i nesre}an, ali
ipak du`nost vr{i dobro i mnogo boqe nego bi ma ko drugi da je u sada-
{wim wegovim te{kim okolnostima.
2. Vladislav Ne{kovi} mogao bi biti vaqan nastavnik, osobito

za niù gimnaziju, ali je malo prilijen i izda{an pri ocjewivawu, a sve
zbog èqe za popularno{}u i me|u u~enicima, koja, svakako, ide na
{tetu glavnog ciqa nastave, a naime, da se samo sposobnijim elementi-
ma daje slobodan put za daqe usavr{avawe i docnije stijecawe prava u
~inovni~koj jerarhiji.
Uostalom, svi wegovi nedostaci kao nastavnika neznatni su pre-
ma wegovom dru{tvenom pona{awu. On nije dovoqno sre|en, slabo ima
svojega "ja", te se, kao takav, ~esto povodi za drugima, koji su od wega,
drìm, mnogo pakosniji i koji se sa nekim odre|enim ciqem zlurado
odnose prema svemu {to je crnogorsko. Povode}i se za nekim ovakvim
qudima i nalaze}i se u wihovom dru{tvu, on, po svojoj ograni~enosti,

zami{qa da se nalazi u nekom opozicionom bloku, koji nikome ne pra-
{ta i koji svjesno srbuje. Me|utim, on tim svojim "srbovawem" ~esto
ide na {tetu na{eg dràvnog ugleda, {to se ~inovniku nikako ne moè
dozvoliti, a osobito wemu, koji nije, {tavi{e, ni na{ podanik i koji
je u ovoj zemqi dobio ono {to nigdje drugo nije mogao dobiti. Tako, on
~esto u dru{tvu izvali po neku nezgodnu rije~, koja je, svakako, za osudu
od ~inovnika, koji je u stvari kod nas kao neki gost. Evo jednog takvog
primjera wegove neobazrivosti: u jednom dru{tvu zapo~eo se je razgov-
or o nekim ovda{wim "burgija{ima" i piskaralima po novinama, te }e
jedan na{ sudija re}i, kako bi ovdje trebao da do|e za Obl[asnog]
upraviteqa ~ovjek energi~niji, koji bi svakoga ko vrda u red doveo, i
kao takvog imenovao je brigadira Ve{ovi}a. Ne{kovi} }e na ovo odgov-
oriti: "Neka, neka do|e, ovde }e sebi grob da na|e - ne dadu se tako
Pqevqaci!"
Eto u ovakvim i wima sli~nim rije~ima sastoji se sve wegovo
uobraèno "srbovawe", koje je u ovom duhu svakako za osudu, osobito kad
poti~e od ~inovnika u novim krajevima, ~iji ìvaq tek treba prido-
biti za novu otaxbinu i staviti ga u slu`bu wenih interesa.
Namjeravao sam, da zbog ovakvih stvari prijateqski opomenem
Ne{kovi}a i predo~im mu, da mu takvi poslovi ne idu u ra~un, ali on
bi Bog zna {to iz ovog izveo i na svoj ra~un protuma~io moje rije~i, te
stoga mu ni{ta nijesam ni govorio.
Eto, i svojom àlbom Ministarstvu na izre~enu mu kaznu od stra-
ne Uprave, on je htio da indirektno dokaè neistinitost [ne~itko],
umjesto da kavaqerski svoju pogrje{ku prizna.
A kada mu je kazna utrostru~ena od strane Ministarstva, poku-
{avao je da od vlasti i gra|ana dobije nekakva uvjerewa, o svojem ispra-
vnom vladawu, samo da bi se poni{tila izre~ena mu kazna. Otpo~eo je
kao, tako da se izrazim, neku vrstu ankete javnog mwewa o sebi, u ~emu,
ipak, nije uspio.
Da bi se Ne{kovi} rastavio sa nekim ovda{wim dru{tvom, mi{-
qewa sam da se premjesti u Pe}, gdje bi, u neku ruku, potrebniji bio, jer
bi tamo mogao predavati geografiju (i istoriju kao sporedni predmet)
i u Gimnaziji i u U~iteqskoj {koli. On ovdje jo{ nije doveo porodicu
iz Vrawa, a stvari za prenos nema nikakvih, te drìm, da bi i on ovim
premje{tajem bio zadovoqan.
3. Milan Obradovi} lo{ je i kao nastavnik i kao gra|anin. Kako

sam pouzdano ~uo, on je zbog slabog nastavni~kog rada dignut iz
tamo{we Bog[oslovsko]-U~it[eqske] {kole, o ~emu i akt postoji, te
se o istome moète uvjeriti. îm je odre|en bio ovdje, protivan sam
bio i u neku ruku protestovao Ministarstvu telegramom od 22/I o. g., br.
89, a zatim i aktom 3/II o. g. br. 119 op{irno o wemu kao nastavniku gov-
orio. Molim da izvolite pro~itati i ovaj akt upravqen i akt
Bog[oslovsko]-U~it[eqske] {kole, te iz toga zakqu~iti o sposobnos-
tima ovog nastavnika.
Strogo uzev{i, on u Gimnaziji ni{ta ne moè vaqano predavati,

izuzev vaqda 8 ~asova vjeronauke, a za samu vjeronauku dràti nastav-
nika sa 2,600 perpera godi{we plate, smatram da je materijalno {tetno.
Pona{awe, pak, Obradovi}a kao gra|anina crwe je od svega. U
ovome on je nadma{io Ne{kovi}a, jer je pravi intrigant, te bu{i gdje
samo moè, a ovdje mu je, me|u svojima - ba{ podesan teren za to. Kao
ovakvog poznaju ga sve na{e ovda{we vlasti, te ako meni ne vjerujete,
izvolite se od wih izvijestiti, kao i od izaslanika Kr. Vlade g.
M[irka] Miju{kovi}a.
Pravo da Vam re~em, svi ovda{wi boqi ~inovnici koji Obra-
dovi}a poznaju, i kao nastavnika i kao gra|anina, na{li su se uvrije-
|eni povi{icom wegove plate, te mnogi iz ovoga izvode zakqu~ak, da je
kod nas boqe r|avima i neispravnima, nego dobrima.
Mi{qewa sam da se Obradovi} dajbudi premjesti iz ove u neku
drugu gimnaziju i to u skorim granicama, ili, {to bi jo{ boqe bilo,
dati mu neku drugu slu`bu, gdje bi od wega vi{e koristi bilo nego u
prosvjeti.
4. Antun Simon dobar je kao nastavnik, i upravo potreban ovoj

Gimnaziji, jer pored predmeta svoje struke - zna predavati i crtawe i
lijepo pisawe, te tako podmiruje potrebu u~iteqa vje{tina.
On je uop{te zauzimqiv za svaku ne samo potrebu {kolsku, nego i
dru{tvenu. Tako, u~estvuje u prire|ivawu zabava; ure|uje dràvne ba-
{te i parkove; pravi po iznositim mjestima inicijale i grbove crno-
gorske od bojadisanog kamena, itd.
Istina, dosta je lakomislen i prostodu{an; vrlina mu je {to je,
ipak, iskren, ali i bez zadwih ciqeva. Uop{te, za sebe je najgori.
Izre~enu mu kaznu primio je upravo sa zahvalno{}u i priznaje da
je zasluìo i ve}u kaznu. Kaje se, rekao bih, iskreno - te izgleda, da se
u budu}e sli~na istorija ne}e s wim dogoditi.
Primawe u podanstvo trebalo bi mu odloìti dok se vidi, da li
}e se zaista popraviti. Dosta je rano da se primi i koncem ove godine.
Wegov je porodi~ni ìvot nesre|en. @alio mi se, da mu èna
ne}e ovamo i da je izme|u wih "po srijedi jedan tre}i", kako se on izra-
zio. Preporu~io sam mu, da ove odnose sa svojom ènom izvede na ~isto,
da ne bi i ovo r|avo uticalo na primawe u podanstvo.
Izgleda mi, da on ho}e da raskrsti sa svojom ènom, s kojom se,
kako re~e, "dijametralno razilazi", a zatim da primi pravoslavnu vje-
ru i ponovo se oèni.
Drìm da }e Vam ovi podaci o Simonu vrije|eti pri rje{avawu
o wegovom podanstvu, te stoga ih i navodim - ina~e, bili bi suvi{ni.
5. Filip Peri} rijetka je nastavni~ka pojava u svakom pogledu.

Wega je sam Bog za nastavnika stvorio. Mada je {kolska godina kasno
po~ela, mada se tek ove godine po~eo u ovoj Gimnaziji izu~avati latin-
ski i wema~ki jezik, on je ipak postigao jedinstven uspjeh. Wega prem-
jestiti iz ove gimnazije, zna~ilo bi osakatiti je.
Peri}ev nastavni~ki takt, u svemu pribranost i odmjerenost - za

primjer su svakom nastavniku.
Iz razgovora s wim, izgleda mi da bi on ~im bi ovoga idu}eg qeta
odsluìo vojsku i dovr{io profesorski ispit u Be~u - primio crno-
gorsko podanstvo.
Da o wemu zavr{im. Peri}a bi {teta bilo pustiti iz na{e
prosvjete, jer je on ne samo rijedak nastavnik, koji bi kroz kratko vri-
jeme zasluìvao da bude upraviteq neke gimnazije, nego je jo{ i prim-
jeran ~inovnik i vi{i Srbin nego mnogi ovamo{wi Srbi.
Ovoliko u hitwi Vam {aqem za podru~ne mi nastavnike. Kako o
wima mislim, onako Vam ih i predstavqam.
S po{tovawem,
[Inicijal] L. \.
Direktor Gimnazije".
5.
Kao {to smo prethodno istakli, Lazo Popovi} je bio direktor

Cetiwske gimnazije od 1919. godine do potkraj ìvota. Penzionisan
je 1926. godine sa ove du`nosti. Iz pisama koja slijede, sti~e se uti-
sak da nije bio sasvim u milosti kod kraqa Nikole I. Da li je to ba{
tako, te{ko je re}i, jer ga je, ipak, on postavqao na rukovode}e
du`nosti o kojima je bilo rije~i. Poslije Prvog svjetskog rata i
stvarawa Kraqevine SHS, Popovi} se u nekoliko mahova obra}ao
prosvjetnim vlastima u Beogradu radi regulisawa svojih personalnih
pitawa. U pismu koje je uputio 28. januara 1920. godine ministru
prosvjete izraàva èqu da i daqe ostane na Cetiwu ("zbog svoje
ku}e") dok se malo ne konsoliduju prilike, pa tek onda da bude prem-
je{ten u neko za egzistenciju povoqnije mjesto izvan granica Crne
Gore. Citirano pismo glasi:
"Gospodine ministre,
Nikad se nijesam xapao ni za platu, ni za poloàj, mada sam i jed-
nim i drugim bio zapostavqen. Sve sam to stoi~ki trpio i vjerovao, da
}e nekad prestati neosnovani gwev poglavara zemqe, koji me je gonio
jedino stoga, {to nijesam htio da igram onako kako je to zahtijevao re-
ìm tada{weg vremena. Eto zbog toga su ona moja mnogobrojna "vr{i-
lac du`nosti", jer nikako nije htio da potpi{e ukaz o mom stalnom naz-
na~ewu (!naimenovawu) na neki vi{i poloàj. Tek iza Balkanskog rata
dao je svoj pristanak na moje postavqewe za direktora Gimnazije u
Pqevqima i to po odlu~nom nastojawu onda{weg ministra prosvjete g.
Mirka Miju{kovi}a, koji je predloìo bio ili da se unapredim, ili da
se stavim u pensiju, jer je uvi|ao, da mi se ~ini o~igledna nepravda.
Napomenuti mi je, da sam 1911. godine podnio bio ostavku na drà-
vnu slu`bu, koja mi nije uvaèna. Prethodno sam dobio bio slu`bu u Pe-
trogradu zauzimawem moga prijateqa g. Konstantina A. Gubastova, biv.
pomo}nika ministra inostranih djela, a preko mojeg druga g. Luke Pi{-
teli}a, koji je do revolucije zauzimao ugledni poloàj u Petrogradu.

Ovo je, uglavnom, moj dosada{wi prosvjetni rad u Crnoj Gori.
[to se, pak, ti~e moga ìvota i kao ~inovnika i kao gra|anina, to pouz-
dano mogu re}i - obilaze}i svaku skromnost - da je bio ~astan i savjes-
tan, kao vrlo malo kojeg sina ove zemqe. (Za potvrdu ovoga, pozivam se
na svakog po{tenog Crnogorca, a posebno na vo|u na{ih narodnih pos-
lanika g. Marka Dakovi}a, koji se tamo nalazi).
Uostalom, za istinitost mojih navoda jam~im svojom ~a{}u i svo-
jim poloàjem, te sam gotov na Va{ zahtjev ovu moju predstavku predati
javnosti, potpuno ubije|en, da je niko ne bi mogao opovrgnuti.
S odli~nim po{tovawem,
Cetiwe, 28/I 1920. Prof. Lazo Popovi}, s.r.
Direktor Gimnazije.
Na zavr{etku, G. ministre, imam i jednu èqu, a na ime: da i daqe

ostanem sa slu`bom u podru~ju Ministarstva prosvjete i da, do sre|e-
nih ekonomskih prilika u zemqi, ostanem i daqe na Cetiwu (zbog svoje
ku}e), a ~im se prilike promijene, da budem premje{ten u neko boqe i
kulturnije mjesto van Crne Gore.
Kao delegat biv{eg Ministarstva prosvjete na Wego{evoj pros-
lavi u Zagrebu 1914. g., imao sam ~ast li~no se s Vama upoznati, te kori-
ste}i se tim kratkim poznanstvom, a najvi{e polaù}i na Va{ opro-
bani karakter i li~ni autoritet, koji se osobito poslije oslobo|ewa
istakao u na{oj mladoj dràvi, uzimam slobodu da Vam, G. ministre,
podnesem sqede}u svoju predstavku."
6.
U pismu koje je L. Popovi} uputio 15. juna 1920. godine ministru

saobra}aja Kraqevine SHS u Beogradu, isti~e da je bio u internaciji
za vrijeme austrougarske okupacije Crne Gore (1916-1918) i da je stoga
dosta naru{enog zdravqa, pa moli ministra Koro{ca da mu obezbije-
di popust na èqeznici od 50% radi bawskog lije~ewa, koje bi on
istodobno iskoristio i za nabavku uxbenika i u~ila u Sarajevu,
Beogradu i Zagrebu.
"Ministru saobra}aja d-ru Antonu Koro{cu

Beograd
Te{ki jaram sramnog ropstva u internirawu i na domu, a osobito
ratna neizvjesnost i ~e`wa za izgubqenom slobodom, ostavili su neiz-
gladiv pe~at ne samo na du{u, nego i na tijelo moje. Moj, ina~e, silan
organizam po~eo je pobolijevati, te mu treba oporavqawe. Sada{we
{kolske ferije pruàju mi mogu}nost, da sa svojom suprugom odem u
neku na{u bawu (Vrwa~ku ili Roji~), a zatim da se, prema savjetu ovda-
{wih qekara, podvrgnem operaciji slijepog crijeva, od ~ega sam u po~e-
tku maja o. g. te{ko bolovao.
Po{to bih uzgredno mogao nabaviti u Sarajevu, Beogradu i Zag-
rebu potrebnih uxbenika, u u~ila i drugih stvari za povjerenu mi Gim-

naziju i na putu se zadràti 10-15 dana vi{e zbog ovoga, to Vas, Gospo-
dine ministre, naju~tivije molim, da mi izvolite dozvoliti u pola
cijene podvoz èqeznicom na ovoj liniji: Zelenika, Mostar, Sarajevo,
Bosanski Brod, Beograd, Zagreb i obratno iz Zagreba preko Broda do
Zelenike. Ovim svojim putovawem neosporno dosta bih u~inio koristi
ovoj gimnaziji u pogledu wenog snabdijevawa za idu}u {k. godinu, te, s
obzirom {to bih taj trud uloìo bez ikakve materijalne nagrade, nadam
se da }e G. ministar udovoqiti mojoj molbi i tim iza}i u susret ne samo
mojoj li~noj, nego i {kolskoj potrebi.
U o~ekivawu {to skorijeg odgovora, izvolite, G. ministre, prim-
iti uvjerewe o mome dubokom po{tovawu.
Direktor Vel. Dr`. Gimnazije na Cetiwu
Cetiwe, 15/VI 1920. Prof. Lazo Popovi}, s.r."
7.
Lazo Popovi} je sa Cetiwa 25. juna 1920. intervenisao kod Kra-

qevskog ministarstva prosvjete u Beogradu da mu se isplati nadok-
nada za prenos i ~uvawe Arhive Pqevaqske gimnazije. U podnesku upu-
}enom Ministarstvu on kaè:
"Po{to do danas ne dobih nikakva rje{ewa na molbu, koju sam

3/VI 1919. uputio Ministarstvu, to u~tivo molim za {to skorije i pra-
vi~no rje{ewe.
Stvar se ti~e naplate za prenos i ~uvawe arhive Pqevaqske gim-
nazije, koja se i sad nalazi kod mene.
Pribavio sam i zaostatak pomenute arhive iz Skadra, gdje sam ga
bio ostavio na ~uvawe do svr{etka rata, ujedno sa uloènom kwiìcom
u~eni~kog fonda kod ovda{we Crnogorske banke.
âst mi je naglasiti Ministarstvu, da sam ~uvawem i prenosom
arhive imao u vidu samo interese doti~ne gimnazije, duboko uvjeren, da
tim ~inim jedan potreban i koristan posao, za koji }u nai}i na odobra-
vawe, a ne na pretpostavku od strane nekog ra~unoispita~a, da sam sa
prenosom arhive mo`da i ne{to svojih li~nih stvari prenio.
U svojih 24 godine slu`be dràvne bio sam toliko poznat kao sav-
jestan da ne moè ni jedan crnogorski ~inovnik re}i, da je u slu`benim
poslovima i ina~e bio ispravniji od mene, a {to je gorepomenutog ra~u-
nopolaga~a moj pok. otac, biv{i glavni {kolski nadzornik, kao nes-
posobna i nespremna za u~iteqski poziv digao iz slu`be - to se mene i
mojih slu`benih poslova ne smije ticati.
Od oslobo|ewa do danas ispla}ivani su od strane dràve razni
ra~uni, ne iskqu~uju}i i kr~marskih; isplata je tekla ve}im dijelom
onako kako je doti~ni potraìva~ podnio ra~un, a meni - ~ovjeku u
svakom pogledu ispravnom - dovodi se u sumwu jedan neznatni rashod,
koji sam po potrebi slu`be i u interesu {kole u~inio!
Kao direktor Pqevaqske gimnazije napu{tio sam Pqevqa po
nare|ewu Ministarstva u novembru 1915. g. i od cjelokupnog svoga poku-

}stva i birane biblioteke svoje iznio sam samo dva ru~na kufera, koji
mi i sad sa~iwavaju skoro cijelu ku}nu imovinu.
Molim Ministarstvo, da prema originalnim ra~unima koje sam
uz moje potraìvawe priloìo bio, izvoli narediti, da mi se isplati
utro{enih 390 dinara za ~uvawe i prenos arhive, ili da naredi isqe|e-
we, te da se stvarnim ~iwenicama utvrdi da li je uz arhivu bilo i kak-
vih mojih stvari, o kojima brigu vodi kontrolor. Stvar se moè utvrdi-
ti na ovaj na~in: pomenuta arhiva bila je u Beranama kod hotelijera
Ilije Popovi}a od po~etka do svr{etka rata, a na Cetiwe je donio Sa-
vo Sjeklo}a, ~ovjek po{ten i ugledan, koji je ba{ za vrijeme kada je bio
u Beranama po arhivu izabran za predsjednika Dobrske op{tine. Arhi-
vu su otvarali u Beranama maxarski soldati u po~etku 1916. g. i blago-
dare}i vje{tini i zauzimawu pomenutog hotelijera Popovi}a, sa~uvana
je da ne bude uni{tena, zbog ~ega sam i dao obe}anih 150 kruna nagrade.
Kad sam 1917. g. povra}en bio iz internirawa na Cetiwe, na{ao
sam skoro svu arhivu cetiwske Bogoslovsko-U~iteqske {kole u jednoj
privatnoj ku}i, rasturenu ispod krova, te sam sve glavnije (godi{we)
kataloge sklonio u Cetiwsku mitropoliju na ~uvawe. Ova je arhiva
docnije mnogo vaìla b. Izvr. nar. odboru radi postavqawa u~iteqa na
slu`bu. Arhivu je docnije predao biv. Izvr{ni odbor na ~uvawe U~ite-
qskoj {koli na Danilovom Gradu, gdje se sad nalazi.
Mo`da bi kontrolor i za o~uvawe ove arhive rekao, da sam imao
nekog li~nog interesa!!
Dok druge na{e {kole nijesu sa~uvale ni svoje arhive, ni novac
svoje {kole; ja sam o~uvao dvije arhive i novac svoje (Pqevaqske) gim-
nazije - mada nijesam bio u blizini ni jedne, ni druge arhive u po~etku
okupacije.
U o~ekivawu pravi~nog rje{ewa, s odli~nim po{tovawem!
Prof. L. Popovi}, direktor Cetiwske gimnazije".
*
U vezi sa zahtjevom prof. Laza Popovi}a Ministarstvu prosvje-
te Kraqevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, po naredbi ministra, u ime
Odeqewa za sredwu nastavu SNBr 7663, od 5. jula 1920. godine Milo
Kosti} obavje{tava direktora Cetiwske gimnazije L. Popovi}a na
Cetiwu:
"Gospodin Ministar Prosvete odlukom svojom S. N. Br. 7663 od 2.

jula ove godine, odlu~io je: da se direktoru Cetiwske gimnazije isplati
tri stotine devedeset (390) dinara za prenos i ~uvawe stvari Pqeva-
qske gimnazije.
O ovome se izvje{tavate radi znawa."
Tako je, napokon, Lazu Popovi}u ispla}ena nadoknada tro{ka

koji je imao za ~uvawe arhivske dokumentacije Pqevaqske gimnazije u
vrijeme okupacije austrougarske (1916-1918).
8.
Lazo Popovi} je, kao {to je i istakao u navedenom pismu minis-

tru prosvjete, èlio da i daqe ostane na funkciji direktora
Cetiwske gimnazije. On se, me|utim, pribojavao kombinacija kadrov-
skih - da }e uslijediti wegov premje{taj na neko drugo mjesto, te da
}e na poloàj direktora Cetiwske gimnazije do}i neki Crnogorac iz
Beograda, koji je "zamera~io" na taj u ono vrijeme, ugledni dru{tveni
poloàj. Stoga se jednim pismom (nedatiranim) i obra}a Andriji
Radovi}u, koji je tada vrlo uticajna li~nost u beogradskim reìm-
skim krugovima (u Ustavotvornoj skup{tini bio je poslanik i u
poslani~kom klubu Demokratske stranke potpredsjednik).
"Dragi Andrija,
Nedavno stigao je ovdje iz Beograda mitropolit g. Doì}, koji je
govorio jednom mojem prijatequ, da je tamo ~uo, da se neki tamo{wi
Crnogorac xapa za poloàj direktora Cet. gimnazije. Moè biti da se
nekome prohtjelo do}i u ovu palanku sada, kad su prilike dosta sre|ene;
ali, ranije u vrijeme kad su nam zvi`dali kur{umi oko glave i kad je
mu{ki trebalo braniti autoritet zakona u {koli od razuzdane {ko-
lske omladine - uvjeren sam da ne bi taj gospodin ovdje do{ao sve da su
ga molili.
Dosta sam muke ovdje vidio za ove tri godine koje su mi teè bile
nego sve ranije moje slu`bovawe. Ali, po{to me za Cetiwe veè moja
ku}a, smatrao bih taj premje{taj kao ni~im nezasluènu kaznu.
Mogu}e da od ovog nema ni{ta, tek samo nalazim za potrebno da o
ovome predupredim Tebe, svoga oprobanog prijateqa, a tako|e i g. g.
Boòvi}a i ûbrovi}a, i da Ti preporu~im u slu~aju potrebe...
Ovoliko u hitwi preko mojeg ro|aka, koji sad tamo polazi.
LP."
9.
U pismu od 16. decembra 1921. advokat Milisav B. Dobri~anin i

Stevo Bogdanovi} intervenisali su kod Andrije Radovi}a i Todora
Boòvi}a, tada poslanika u Skup{tini Kraqevine SHS, da podej-
stvuju za izvjesnu "stvar" Laza Popovi}a!? O kakvoj se stvari u kon-
kretnom slu~aju radi, mi nijesmo mogli utvrditi. Iz konteksta
wihovog pisma moè se zakqu~iti da se radi o nekom formalnom
zakonskom "ogrje{ewu" - u pitawu je slu~aj "gdje je trebalo ili zatvo-
riti {kolu, ~ekaju}i na kredite, ili se ogrije{iti o jednu bezna~ajnu
formalnost". Wihovo pismo glasi:
"Po{tovani g. Radovi}u i g. Boòvi}u,

Molimo Vas, da se zauzmete za ovu stvar na{eg prijateqa g. Laza
Popovi}a i podejstvujete u Ministarstvo prosvjete, da isto {to prije
okon~a ovo u toliko prije, {to je po srijedi nekakva formalna strana
na{e dana{we zastarele i glomazne administracije.

Uostalom, to }ete vidjeti iz priloènih akata, da je po srijedi
jedna sitnica, koju ne bi imalo mjesta da se ne traì trun u jajetu
Zvani~ni rad g. Popovi}a, kao direktora ovd. gimnazije moè
biti samo za pohvalu.
Nije pravo ~initi primjedbe ovdje, gdje se radi o pohvali jednog
ispravnog ~inovnika, kakav slu~aj imamo u ovom pitawu. Podse}amo
Vas, da je posrijedi slu~aj gdje je trebalo ili zatvoriti {kolu, ~ekaju}i
na kredite, ili se ogrije{iti o jednu bezna~ajnu formalnost.
G. Popovi} je ovdje postupio kao prijateq {kole i omladine, pa
je du`nost i nama a naro~ito Vama, da se za wega svojski zauzmete i we-
govu pravednu stvar brzo i povoqno likvidirate.
Iskreno Vas pozdravqaju
Va{i
Cetiwe 16/XII 1921. Mil. B. Dobri~anin, s.r.
St. Bogdanovi}, s.r."
10.
Iz pisma Lazaru Kneèvi}u, na~elniku Op{teg odjeqewa Mini-

starstva prosvete u Beogradu, koje je uputio 5. avgusta 1922. godine,
vidi se da je kod Laza Popovi}a postojala permanentna sumwa i strah
da }e izgubiti poloàj direktora Cetiwske gimnazije. Iz tih razlo-
ga navodi on svoje kretawe u prosvjetnoj struci, zasluge i politi~ku
orijentaciju, isti~u}i da bi premje{taj sa Cetiwa smatrao kao
"nezasluènu kaznu", pa moli Kneèvi}a da predo~i aktuelnom min-
istru wegovu "pravednu stvar" kako se ne bi "oma{kom" desilo da ga
"po potrebi slu`be" premjeste u neko drugo mjesto! Evo tog pisma:
"G-nu Lazaru Kneèvi}u, na~elniku Op{teg odjeqewa Min. prosvjete

Beograd
Po{tovani G-ne na~elni~e,
Tu skoro stigao je ovdje iz Beograda mitropolit g. Doì}, koji je
pri~ao jednom uglednom ~ovjeku i mojem prijatequ, da je neki demokra-
ta iz Ju`ne Srbije "bacio oko" na poloàj direktora Cetiwske gim-
nazije. Mogu}e da se nekome prohtjelo da do|e u ovu palanku sad, po{to
su se prilike prili~no sredile; ali, da mu je odmah u po~etku oslo-
bo|ewa i ujediwewa ponu|eno ovo moje mjesto, kad su nam svirali kur-
{umi oko glave i kad je trebalo mu{ke hrabrosti pa da se u Gimnaziji
odrì red i sa~uva avtoritet zakona - drìm da ni tom ni drugom gospo-
dinu sa strane i ne bi bila ni malo prijatna ta ponuda i ne da se xapa za
direktora Cetiwske gimnazije. Mogu}e da neko èli sada, po{to su
opasnosti pro{le, do}i na Cetiwe, ali ne vjerujem da bi g. ministar
dozvolio da se u~ini nepravda i moralno ponizi u o~ima ovog {arenog
svijeta jedan od najpo{tenijih i za prosvjetu u na{oj pokrajini najza-
slu`nijih prosvjetnih radnika. Izvinite, G. na~elni~e, za moju neskro-
mnost, ali moram Vam re}i i ovo:
1) Od po~etka moga slu`bovawa do danas imao sam najagilnije

u~e{}e u svima prosvjetnim institucijama u zemqi i bio u kolu slobo-
doumnih i naprednih elemenata.
Bio sam profesor Gimnazije, profesor Bog. U~. {kole, nasta-
vnik Djev. inst., upravnik Dr`. {tamp., {kolski nadzornik za pola CG,
zastupnik rektora Bog. U~it. {kole, zastupnik direkt. Cetiwske Ve-
like gimnazije, potpredsjednik Gl. pros. sav., ~lan raznih prosv. komi-
sija i tek od 1913. g. odre|en sam za direkt. Pqev. gimn., gdje sam bio sve
do kapitulacije CG. Pored zauzimawa ovih poloàja, koje sam sa puno
voqe odano vr{io, radio sam i na kwizi, te i na tom poqu vi{e uradio
nego svi sada{wi sredwo{kol. nastavnici u ovoj pokrajini.
Da sam bio vi{e u voqi onda{wim vlastodr{cima, mogao sam u
svoje vrijeme postati i ministar prosvjete, ali taj poloàj nijesam è-
lio radi politi~kih prilika koje su u zemqi vladale. Ministri prosv-
jete, koji su zauzimali to mjesto naro~ito poslije 1905. godine, mene su
imali za glavnog savjetnika u prosvjetnim poslovima, jer su ~esto ovo
mjesto pokrivali nestru~ni qudi, na pr. pravnici, moji nekada{wi
drugovi po {koli.
2) Moje politi~ko dràwe za vrijeme svega slu`bovawa bilo je
potpuno ispravno, tako da nema ni jednog Crnogorca koji mi moè ma
{to prebaciti. Uostalom, o tome mogu Vam re}i na{i demokrati g. g. A.
Radovi}, T. Boòvi} i dr ûbrovi}. Posqedwi je bio u mom podru~ju,
neko vrijeme kad sam zastupao rektora Bog. U~it. {kole.
Kao {to sam Vam prilikom nedavnog na{eg vi|ewa rekao, pripa-
dam demokratskoj stranci, mada se javno nijesam kao takav protoko-
lisao (!deklarisao). To znadu i tamo{wi i ovamo{wi na{i demokrati,
kojima sam jo{ 1920. g. rekao da pripadam toj stranci i da }u kao takav
javno istupiti ~im mi reku, da interes partije to zahtijeva. Meni se bar
tako ~ini, da kao direktor Gimnazije ne bih mogao praviti agilnije
u~e{}e u partiji, jer bih tim dolazio u nezgodan i ratoboran poloàj i
prema nekim nastavnicima i prema |a~kim roditeqima drugih partija
te ne bih bio u stawu da postièm onaj prosvjetni ciq, radi kojeg {ko-
la postoji. Zao{trenost u partijskom ìvotu kod nas prelazi svaku gra-
nicu, tako da se qudi raznih partija smatraju kao li~ni neprijateqi.
Eto, to je jedini razlog zbog ~ega nijesam i protokolisan kao demokra-
ta, mada to, ipak, naslu}uju qudi drugih partija.
Na zavr{etku moga op{irnoga i mo`da u stvari nepotrebnog pi-
sawa, u~tivo Vas molim, g. na~elni~e, u slu~aju potrebe, da predo~ite
g. ministru moju pravednu stvar, da mi se makar oma{kom ne bi u~inila
nepravda, jer za sada - bez osobite slu`bene potrebe - ne bih èlio pre-
mje{taj sa Cetiwa i smatrao bih ga kao ni~im nezasluènu kaznu.
Uz najsrda~niji pozdrav, izvolite primiti, G. na~elni~e, uvje-
rewe o mom odli~nom po{tovawu.
Cetiwe, 5/VIII 1922. L. Popovi}, s.r.

dir. Gimnazije".
I, na kraju, donosimo dva pisma Laza Popovi}a ministrima

prosvete Kraqevine SHS - Qubi Davidovi}u i Pavlu Marinkovi}u u
kojima saop{tava svoj curriculum vitae. Uz oba, adresirana na aktuelne
ministre prosvjete, Popovi} je napisao i propratna pisma na~elni-
cima Kraqevskog ministarstva prosvete u kojima se àli na visinu
plate bez pretenzija da mu se ona pove}a, ve} da skrene pa`wu nadle-
`nom ministarstvu na odre|ene nepravilnosti u tom pogledu.
Popovi}ev kratki ìvotopis je interesantan i za rekon-
strukciju wegove radne (profesionalne) biografije.
11.
"Poslije potpuno dovr{enog nièg, sredweg i vi{eg {kolo-

vawa, nazna~en sam 1. septembra 1896. g. za nastavnika sredwih {kola na
Cetiwu. U toku 23 godine svoga slu`bovawa vr{io sam ta~no i savjes-
no razne prosvjetne du`nosti, i to: profesor Bogosl. U~it. {kole; pro-
fesor Vel. Dr`. gimnazije; nastavnik Djevoj. instituta; upraviteq
Dr`. {tamparije (sporedna du`nost); {kolski nadzornik od pola Crne
Gore; ~lan Komisije za polagawe u~iteqskih ispita; vr{ilac du`no-
sti rektora Bog. U~it. {kole; vr{ilac du`nosti direktora Vel. Dr`.
gimnazije; potpredsjednik Glav. prosvj. savjeta (biraju ~lanovi); direk-
tor Gimnazije i dr.
Pored ovog, radio sam na kwizi i bar kvantitativno vi{e uradio
od skoro svih crnogorskih sredwo{kolskih nastavnika.
Po dosada{wem crnogorskom zakonu o ~inovnicima gra|anskog
reda imao bih 8.800 perpera godi{we sistematske plate, a od skora o. g.
i vi{e. Izvr{ni nar. odbor odredio mi je 6.000 dinara godi{we plate,
do~im nekim drugim nastavnicima koji imaju 10-12 godina slu`be mawe
od mene, dao je po 5.000 godi{we, ~im mi je u~iwena o~evidna nepravda,
o kojoj sam uzaludno dao do znawa Izvr. nar. odboru.
Gospodine povjereni~e,
Nikad se nijesam xapao ni za platu, ni za poloàj, mada sam i jed-
nim i drugim bio zapostavqen. Bilo je ~ak i takvih slu~ajeva da me pre-
te~e i platom i poloàjem moj u~enik sredwe {kole. Sve sam to stoi-
~ki trpio i vjerovao da }e nekad prestati neopravdani gwev poglavara
zemqe, koji me je sve do iza Balkanskog rata gonio jedino stoga, {to
nijesam htio da igram onako kako je to zahtijevao reìm tada{weg vre-
mena - a sve protiv svoje savjesti i protiv svom ubje|ewu.
Ni onda, kao ni sad, nije mi se krivalo na mali, nego na nepravi
dio. Gotov sam i ostatak moje radne snage staviti na raspoloèwe svo-
joj sada{woj otaxbini, bez ikakva poga|awa i ucjewivawa i to ne za
6.000 din. godi{we, nego i za pola toga, samo ako to interesi otax-
bine zahtijevaju. Ali, kad se ve} ide za tim, da se sva~iji rad nagradi po
spremi, radu i godinama slu`be, moralno se nalazim uvrije|en, kad se
platom skoro izjedna~ujem sa onima koji u pola mawe imaju godina slu-
`be, a mo`da i stvarnih zasluga za {kolu.
Ciq mi je ovom predstavkom, gosp. povjereni~e, ne da mi Vi platu
povisite, nego da uop{te skrenem Va{u pa`wu na nepravilno davawe

"dekreta" od strane Izvr. nar. odbora, u nadi da }e se sva wegova posta-
vqewa podvr}i zakonskoj reviziji, te tim zadovoqiti pravi~nost, koja
je temeq svakog dru{tvenog rada.
Cet. /IV 1919. S odli~nim po{tovawem,

L. Popovi}, s.r.
direktor Cetiwske gimnazije."
12.
"Kr. ministru prosvjete Gospodinu Qubi Davidovi}u

Beograd
U izvr{ewu Va{eg nare|ewa od 13. V t. g. Ibr. 942, ~ast mi je
sprovesti Vam traène podatke o nastavnicima ove gimnazije.
U vezi s ovim podacima, neka mi je dopu{teno dota}i se i jo{ ne-
kih teku}ih {kolskih poslova, o kojima sam imao ~ast podnijeti pred-
stavku u svoje vrijeme i povjereniku Kr. Vlade za Crnu Goru g. Iv. P.
Pavi}evi}u.
Do daqeg izvje{taja ~ast mi je izvijestiti g. ministra o radu u
ovoj Gimnaziji, da prema nastavni~kom osobqu i drugim prilikama rad
te~e dosta dobro, te pouzdano drìm da }e se i za ovo skra}eno {kolsko
vrijeme, ipak, posti}i povoqan rezultat.
Na zavr{etku neka mi g. ministar ne zamjeri, {to izlazim iz
granica uro|ene mi skromnosti, {to }u iznijeti kratku sliku moga
dojako{weg slu`bovawa i rada, zvani~nog i privatnog.
Po zavr{etku mojih studija u Rusiji, vratio sam se u svoju uù
domovinu, Crnu Goru, i bio nastavnikom klasi~ne ~estvororazredne
Gimnazije i Bogoslovsko-U~iteqske {kole kroz dugi niz godina. Sve
vrijeme svoga slu`bovawa radio sam na kwizi, te, izme|u ostalog, u
takvom svojstvu napisao i ot{tampao dva potrebna uxbenika: omili-
tiku, koju je [kolska komisija nagradila i uvela u obuku na{e {kole,
i istoriju filozofije za sredwu ({kolsku) nastavu. Iste uxbenike
upotrebqavala je i Karlova~ka i Zadarska bogoslovija u svom gradu.
Pored ovoga, {tampala je Kijevska Akademija i nagradila moju
disertaciju na ruskom jeziku, da i ne govorim za druge omawe nau~ne
rasprave iz istorije hri{}anske filozofije i bogoslovske istine
(misli!).
Odu{evqen za sve {to se ti~e na{eg raskomadanog srpskog ple-
mena, ja sam u{te|ivao od svoje veoma skromne nastavni~ke plate i obi-
lazio na{e srpske pokrajine i bio u stalnoj duhovnoj vezi sa poli-
ti~kim i kulturnim predstavnicima na{eg naroda. Kao plod toga moga
prou~avawa osobina na{eg naroda, javila se i moja skromna kwiìca o
mojim ekskurzijama po srpskim zemqama, raspravama o pogibiji Smail-
age êngi}a i dr. Najzad, napisao sam i za {tampu priredio moje opse-
`no i izcrpno djelo "Petar I Petrovi}, mitropolit crnogorski", koje,
usqed materijalnih prilika, nijesam u stawu ni do danas da pustim u
svijet. Za svoj nastavni~ki i pedago{ki rad bio sam unaprije|en za zas-

tupnika rektora Bogoslovsko-U~iteqske {kole, u kojem sam svojstvu
bio dvije godine, zatim, za direktora Pqevaqske gimnazije i sada za
direktora Cetiwske gimnazije."
13.
"Na~elniku Kr. ministarstva prosvjete

Gospodinu Jeremiji @ivaqevi}u
Beograd
Po{tovani gospodine na~elni~e,
Na{e slu`beno poznanstvo i Va{ odnos prema povjerenoj mi gim-
naziji, na kojem imam da Vam sam blagodarim, i u ime svoje i u ime {ko-
le, daju mi slobodu u~tivo Vas zamoliti, da priloènu ovdje moju li~nu
molbu izvolite dati Gosp. ministru prosvjete na pro~itawe.
Uzgredno Vam napomiwem, da me u pisawu molbe pn. ministru nije
rukovodila toliko ni materijalna strana, koliko neka, bar s mojeg gle-
di{ta, opravdana ambicija. Sav svoj dosada{wi ìvot posvetio sam
iskqu~ivo prosvjeti, te su mi ste~ena prava slu`bovawem jedina nada u
danima starosti. Dok su se moji mla|i drugovi borili za ministarske i
druge rentabilnije poloàje, pa ~esto dobijali i jedno i drugo, dotle
sam ja gledao svoj posao i smatrao, da i u nastavni~kom pozivu mogu
imati ugleda i priznawa kao u drugom ve}em poloàju. Cio svoj dosa-
da{wi ìvot i rad, materijalni i umni, mogu re}i da sam utro{io za
druge, te se ponosom mogu osvrnuti na svoju pro{lost. Skoro sva sada-
{wa generacija na{ih u~iteqa, sve{tenika i ~inovnika uop{te - sve
su to nekada{wi moji u~enici, koji me vole i po{tuju, te mi to ~ini
jedno veliko zadovoqstvo i utjehu za sve te{ko}e kroz koje sam u ìvotu
prolazio i za koje {ira ovamo{wa javnost zna.
Kad se sti{aju duhovi i kad dobijem vi{e slobodna vremena, vinu-
}u se i ja malo po pro{losti, jer imam pun depozit svega i sva~ega.
@eqno bih do{ao u Beograd, ali mi slu`ba smeta. Vrijeme je da
i ja vidim prestonicu ujediwene otaxbine - na{ lijepi i ponosni Beo-
grad. êsto sam putovao po srpskim zemqama u po~etku svoga slu`-
bovawa. Dolazio sam u na{u Vojvodinu, ali u Beograd ne - onda{wa vla-
da gonila je svakoga iz Crne Gore, pa {tavi{e i u~enike, koji su se u
Srbiji {kolovali!
U jednom svojem {tampanom putopisu iz 1898. god. ("Nekoliko
dana po srpskim zemqama"), povodom toga stawa - nemogu}nosti da se
do|e u Beograd, rekao sam:
Boè zdravqa! Jo{ sam dovoqno snaàn i mogu izdràti fizi-
~ki mnogo boqe od mnogih mladi}a od 25-30 godina, pa vaqda uspjem da
vidim svu ujediwenu zemqu srpsku, a posebno Srbiju, majku slobode
na{e.
E, imam jo{ jednu èqu: Da {to prije i kona~no odselim iz Crne
Gore, da zbacim sa sebe ~amotiwu od 24 godine slu`bovawa u ovom qu-
tom kamenu.
Izvinite Gosp. na~elni~e, na ovo moje pisawe - (tako mi se pro-

htje, pa Bog i sveci!).
Uz srda~an pozdrav, izvolite primiti uvjerewe o mom odli~nom
po{tovawu
od prof. L. Popovi}a, s.r."
14.
"Ministru prosvjete G-nu Pavlu Marinkovi}u

Beograd
Ovim ~ast mi je podnijeti Vam, gospodine ministre, sqede}u
predstavku o dosada{wem mojem slu`bovawu i radu, s molbom, da u
interesu pravi~nosti izvolite udovoqiti mojem potraìvawu.
Po zavr{etku mojih studija u Rusiji, vratio sam se u svoju uù
otaxbinu, Crnu Goru, i bio postavqen 1. sept. 1896. god. za nastavnika
Gimnazije i Bogoslovsko-U~iteqske {kole na Cetiwu. U toku 24 godi-
ne svoga neprekidnog i savjesnog slu`bovawa vr{io sam razne prosvje-
tne du`nosti, a naime bio sam:
- profesor Vel. Dr`. Gimnazije,
- profesor Bogoslovsko-U~it. {kole,
- profesor Djevoja~kog instituta,
- upraviteq Dràvne {tamparije (sporedna du`nost),
- inspektor osnovnih {kola na pola Crne Gore,
- ~lan Komisije za popuwavawe u~iteqskih mjesta,
- ~lan Komisije za polagawe u~iteqskih ispita,
- vr{ilac du`nosti rektora Bog. U~it. {kole (dvije godine),
- vr{ilac du`nosti direktora Vel. Dr`. Gimnazije,
- potpredsjednik Glavnog prosvjetnog Savjeta (~lanovi birali),
- direktor Gimnazije u Pqevqima (od 1913. g.), a sad
- na Cetiwu.
Pored ovog, radio sam na kwizi i bar kvantitativno vi{e uradio
nego skoro svi crnogorski sredwo{kolski nastavnici.
Pisao sam i uxbenike za na{e sredwe {kole, od kojih su dva bili
primqeni u Karlova~koj i Zadarskoj bogosloviji.
Dva svoja rada, koja sad imam pri ruci, ~ast mi je sprovesti Gospo-
dinu ministru. Jedan opse`niji rad iz na{e istorije i nekoliko omaw-
ih drugih radova imam u rukopisu.
Radio sam i na usavr{avawu uxbenika za na{e osnovne {kole i
dopuwavao uxbenike mog pokojnog oca, glavnog {kolskog nadzornika.
Sve ove uxbenike kona~no sam ustupio Ministarstvu prosvjete 1915.
godine.
Ciq mi je ovom predstavkom, Gospodine ministre, da mi se, kao
najstarijem radniku u Crnoj Gori, kako po godinama slu`be, tako i po
poloàju, u kojem sam se po oslobo|ewu zatekao, pravilno reguli{e
sistematska plata, kako ne bih bio izjedna~en sa nekada{wim svojim
u~enicima, koji ni izdaleka ne snose toliko truda i odgovornosti kao
ja u te{kom radu koji mi je povjeren.
Svi sada{wi direktori gimnazije u Crnoj Gori bili su prije

ovog rata nastavnici, ili samo vr{ioci du`nosti direktora gimnazije
i skoro ni jedan nema vi{e od pola godina moga slu`bovawa.
Po dosada{wem crnogorskom zakonu o ~inovnicima gra|anskog
reda, imao bih sad, u 24. godini slu`be, preko 6.000 perpera godi{we
plate, a po dosada{wem zakonu Kraqevine Srbije imao bih 7.000 din.;
do~im Izvr{ni naro. odbor odredio mi je 6.000 dinara, tako da neki
nastavnici, sudije i drugi ~inovnici, koji su bili moji u~enici, i imaju
po 10-14 godina mawe slu`be od mene, dobili su po 5-6.000 din. godi{we,
tako da su izjedna~eni platom sa mnom. Time mi je u~iwena o~igledna
nepravda, te s pravom apelujem na Vas, s molbom, da je Vi ispravite."
YU ISSN 0021-2652
Dr Bojka \UKANOVI]*
POGLED SA STRANE
Divqi i egzoti~ni Balkan oduvijek je sna`no privla~io zapad-

noevropske putnike i istraìva~e. Uprkos ~iwenici da se crnogorska
obala i grad Herceg Novi pomiwu na engleskom jeziku u putopisu
Xorxa Velera,1 objavqenom u Londonu 1682. godine, u Britaniji je Crna
Gora jo{ dugo vremena bila sasvim nepoznata. U stvari, Britanci su se
tek u pro{lom vijeku zainteresovali za na{e krajeve, ali su wihove
posjete bile rijetke, koliko zbog nepristupa~nosti Crne Gore toliko
i zbog straha koji su Crnogorci {irili me|u miroqubivim stanovni-
cima susjednih zemaqa svojom reputacijom surovih, nekultivisanih
divqaka. Pa ipak, me|u prvim britanskim posjetiocima i istraì-
va~ima Crne Gore bili su znameniti politi~ari i nau~nici Endrju
Ar~ibald Pejton, ser Xon Gardner Vilkinson, ser Artur Xon Evans, da
bi ih kasnije slijedili i ~uveni pisci Xorx Bernard [o, Xojs Keri i
drugi. Ve}ina wih ostavila je zanimqive zapise o Crnoj Gori. Jedan od
takvih zapisa jeste i putopis Edit Selers "Pogled sa strane na dana-
{we Crnogorce" objavqen u presti`nom londonskom ~asopisu
Fortnightly Review 1907. godine.2 Ovaj putopis, koji do sada nije objavqi-
van na na{em jeziku, donosimo u integralnom prevodu na stranicama
koje slijede.
Edit Selers:
POGLED SA STRANE NA DANA[WE CRNOGORCE
Jednom sam pitala nekih pedesetak dje~aka, u jednoj crnogorskoj

op{tinskoj {koli, za{to su drugi narodi zainteresovani za wihov
narod. Wihov u~iteq ih je upravo uvjerio da je Engleska veoma zain-
teresovana za Crnu Goru.
* Autor je vanredni profesor na Filozofskom fakultetu u Nik{i}u.
1 George Wheler, A Journey in to Dalmatia, Greece and Levant. London: G. Cademan 1682.
2 Edith Sellers, "Sidelight on Latter-day Montenegrins". Fortnightly Review 88, pp. 443-55,
London 1907.
"Zato {to smo junaci", spremno je odgovorio jedan snaàn mali-

{a od oko deset godina, sa prizvukom istinskog ubje|ewa u svom glasu; a
wegovi drugovi, svi do jednog, odu{evqeno prihvati{e wegove rije~i:
"Da, zato {to smo junaci", izjavi{e.
Niko u toj sobi nije ni okom trepnuo; niti se mogao vidjeti osmi-
jeh koji bi izrazio sumwu; nasuprot, ~itav razred stajao je tamo uspra-
vno, gledaju}i pravo pred sobom, ozbiqno, sve~ano. Drowavije malo
dru{tvo od ovoga nikada nijesam vidjela; cipela i ~arapa ve}inom
uop{te nijesu imali, a za svako dugme imali su bar pola tuceta rupica.
Neki su imali kapute bez rukava; drugi pantalone koje su im jedva
prekrivale butine; drugi, opet, ko{uqe koje prakti~no nijesu ni{ta
pokrivale. Da je wihova pocijepana odje}a, me|utim, bila dvorska ode-
`da, ne bi je nosili sa vi{e dostojanstva. U zraku je, uistinu, bilo
ne~ega forumskog, ne{to u na~inu na koji su zabacili svoje glave i
dràli uz bedra svoje male ruke. Pa ipak, u wihovom dràwu nije bilo
ni traga razmetqivosti, ni traga afektacije ili pretvarawa; o~ito da
nije bilo ni jednoga dje~aka koji nije ~vrsto i iskreno vjerovao da je
bio junak po pravu nasqe|a, jedan iz juna~koga naroda, i instiktivno se
shodno tome pona{ao.
Ovi mali odrpanci bili su veoma zgodni, mnogi od wih sa veoma
pravilnim crtama, velikim tamnim o~ima, i lijepom kosom; i uprkos
nedostatku ma kakvoga osje}aja za {alu, bili su, kako sam uskoro otkri-
la, pametni isto koliko i zgodni. Odgovarali su sa uo~qivom inteli-
gencijom na pitawa koja su im postavqena, a sva lica su zra~ila od
ushi}ewa dok su pri~ali o pobjedama koje su wihovi djedovi izvojevali.
U èqi da saznam da li se sklonost ka gradskom ìvotu pro{irila
Crnom Gorom, zapitala sam jednog dje~aka za koji poziv namjerava da se
opredijeli - da li namjerava da obra|uje zemqu? Zadivila sam se kada je
ozbiqno, bez i trunke oklijevawa, odgovorio: "Namjeravam da budem
oficir". Desetak drugih dje~aka je odgovorilo, kada smo ih pitali, da
su i oni odlu~ili da postanu oficiri - ne vojnici, nota bene, odgovor je
uvijek bio oficiri - a jo{ desetak ih izjavi da su odlu~ili da postanu
sudije. Neki su bili odredili da postanu "kapetani", tj. civilni okru-
`ni poglavari; a neki drugi opet redaktori; dok je jedan kovrxavi
mali{a skromno najavio svoju namjeru da postane arhiepiskop. A kada
sam sugerisala da ustane onaj koji bi èlio da postane premijer, ~itav
razred je odjedanput sko~io na noge. Koliko sam mogla da procijenim, u
tom razredu nije bilo ni jednoga dje~aka kojemu je ikada palo na pamet
da bi mu u ìvotu moglo biti su|eno da bude jedan od obi~nih qudi, i da
svoje dane provede rade}i i sopstvenim rukama zara|uju}i za ìvot. A
ipak ovo je bila op{tinska {kola, i oni koji u wu idu ve}inom su
sinovi seqaka ~ija godi{wa zarada iznosi, mo`da, do 15 funti. Jednom
sam u sudu na Cetiwu slu{ala jednoga sirotog starog ~ovjeka kako se
pravda, a kao opravdawe {to mesaru nije mogao da plati ra~un od 7
{ilinga i 6 penija, navodi da ima jednoga sina na univerzitetu, i jo{
~etvoricu u gimnaziji. "I ne mogu da dopustim da su gladni", rekao je,
"moraju da imaju ne{to da jedu".
Pogled sa strane 183
Kao {to je slu~aj sa ovim momcima, tako je mawe-vi{e sa ~itavim

crnogorskim narodom; nikada nije postojao narod koji je toliko iznad
svega u skladu sa svojom okolinom. Skoro svaki ~ovjek u Crnoj Gori je
jedan grand seigneur, i ima u sebi ne{to od onoga od ~ega su velikani
napravqeni - pametan je i smion i po{ten, i vojnik, tako|e, i to od
najboqe vrste, po instinktu. Pa ipak, devet desetina i vi{e ovoga
stanovni{tva su samo seqaci, i to veoma siroma{ni seqaci; jer wiho-
va imawa su toliko mala, i samo pomo}u beskrajnog stezawa i {tedwe
bore se protiv te{ke oskudice. Oni bi mogli sa lako}om da obra|uju
bar ~etiri puta vi{e zemqe nego {to je imaju, samo kada bi je imali;
ali ne mogu, zato {to je nemaju - u svakom slu~aju, ne unutar svojih
granica. Wihova ~itava zemqa je samo nekih 4.000 kvadratnih miqa
prostora; a dobra tre}ina toga je, sa ta~ke gledi{ta seqaka, sasvim
beskorisna, jer ne daje ni{ta osim kamewe. Ve}i dio vremena, stoga, oni
nemaju {ta da rade; ne postoji prakti~no proizvodwe kojoj bi mogli da
se okrenu. Fabrika duvana u Podgorici je jedina va`na fabrika u
~itavoj Kwaèvini, a tamo se uglavnom zapo{qavaju ène i djevojke.
Osim toga, oni nijesu obu~eni za rad u fabrici; jedini posao, odista, za
koji su obu~eni jeste borba; a ~ak i na Bliskom istoku nije kao {to je
nekad bilo - borba nije ne{to {to se de{ava svakoga dana. Po|ite gdje
god ho}ete u Crnoj Gori, bilo u selo ili grad, nai}i }ete na zgodne,
sna`ne mu{karce, koji kora~aju polako gore-doqe, samo da im pro|e
vrijeme. Kad ih vidite moète da pomislite da su neke istaknute li~-
nosti, generali koji razmi{qaju o planovima narodne odbrane, drà-
vnici koji traè rje{ewe politi~kih problema; a oni bi rado dali
svoju desnu ruku da su ono {to izgledaju, jer kod wih postoji savr{ena
ùdwa da urade ne{to veliko za svoju zemqu. To je tu`na strana wihove
sudbine; oni toliko ùde da mnogo u~ine, a toliko je malo toga {to
mogu da u~ine, skoqeni kao {to jesu malim prostranstvom svoje zemqe
i svojim sopstvenim siroma{tvom. Ili moraju napustiti Crnu Goru, a
ve}ina bi ih ra|e umrla od gladi nego to uradila, ili moraju provodi-
ti dane, kao {to ih toliko mnogo i radi, samo ubijaju}i vrijeme i tom
prilikom se ìv jesti.
Uprkos wihovom siroma{tvu, nikada nije postojao narod sa tako
uzvi{enim shvatawem kao ovi Crnogorci. âk i najstariji me|u wima
imaju onu istu uzvi{enu vjeru koju imaju oni u~enici, samo u wihovom
slu~aju to je vjera u svoju rasu, dok je u slu~aju mladih to vjera u same
sebe. Zahvaquju}i, mo`da, ìvotnom iskustvu, dana{wi Crnogorac je
pokoran, ~ak i previ{e, sklon omalovaàvawu, u onom {to se wega ti~e
- u wegovim o~ekivawima ako ne u wegovim èqama. On se nikada ne
moli za sebe dok se nije pomolio za svoga vladara i za vladarevoga
za{titnika. "Boè sa~uvaj Kwaza i Cara", po~iwe on svoju molitvu, a
onda dodaje, kao neku naknadnu misao, "i mene tako|e". U onome {to se
ti~e wegove zemqe, me|utim, druga~ije je. Kada je Crna Gora u pitawu,
on daje ma{ti na voqu, i prepu{ta se najneobuzdanijim i najambi-
cioznijim snovima. Da }e ona prije ili kasnije biti pozvana da igra
veliku ulogu u Evropi, i da }e je ona veoma dostojanstveno igrati, on
nikada ne sumwa.
"Quoique nous ne soyons pas encore une des Grandes Puissences", jedan
Crnogorac je ozbiqno zapitao prije nekoliko mjeseci. Po tonu kojim je
govorio pomislili biste da svijet, {tavi{e, ne bi imao razloga da se
iznenadi, ako bi wegovu naciju pozvali jednoga dana da zauzme mjesto
me|u elitom. "Dajte nam Albaniju, i tamo }e zavladati mir i dobra
uprava za mawe od mjesec dana", izjavio je drugi. "Na{i kapetani bi
brzo stali na kraj ovom meteù, i nau~ili te razbojnike kako da se
pona{aju". Ovo je re~eno sasvim ozbiqno, jer ovi qudi nijesu hvalisav-
ci. Vjeruju ono {to govore - vjeruju, tako|e, u ovom slu~aju, mora se
priznati, ne sasvim bez razloga. Kad oni tvrde, kao {to i rade, da oni i
samo oni znaju kako da postupaju s Albancima i Turcima, oni mogu da
istaknu situaciju u podgori~kom okrugu kao dokaz wihove tvrdwe. U
Podgorici, hiqade Albanaca i Turaka ìve u miru i prijateqstvu sa
svojim susjedima, postav{i veoma radni, postojani, gra|ani koji se
pridràvaju zakona od kada su postali podanici crnogorske uprave.
Sinovi muhamedanskih Turaka svi idu u op{tinsku {kolu ~im nau~e
ono {to moraju znati iz Korana; i tamo u~e, igraju se i biju se s alban-
skim dje~acima katolicima i sa Crnogorcima ortodoksne vjere po
principu savr{ene ravnopravnosti, kao da su svi jedan isti narod.
Turske djevoj~ice u Podgorici, istina je, jo{ uvijek odvajaju od djece
druge nacionalnosti. One imaju zasebnu {kolu, jednu u kojoj se ne u~i
ni{ta osim Koran. "Mi smatramo da je pametno i ispravno da odvojimo
na{u ènsku djecu po osnovu religije, tako da kada postanu ène znaju
koje su wihove du`nosti", obavijestio me je wihov u~iteq, koji je izgle-
dao star hiqadu godina, i sa beskrajno sve~anim izrazom. Jedan je od
naj~udnijih i najqep{ih prizora vidjeti ove male turske djevoj~ice
kako sve ~u~e na podu oko ovoga starca, igraju se prstima na nozi, i ne
obra}aju pa`wu na wegova podsticawa vi{e nego da su blejawa kakve
stare ovce.
Crna Gora je jedina zemqa na ~itavom Balkanu koju Turska nika-
da nije uspjela da pokori. Na Cetiwu nikada nije bilo xamije, re}i }e
vam Crnogorci ponosno i sasvim istinito; jer mada je turska vojska
prodirala u grad vi{e puta, uvijek su bili protjerani prije nego {to su
imali vremena da je sagrade. Zahvaquju}i fanati~noj hrabrosti wenoga
naroda - i strmenitosti wenih planina - Crna Gora je mogla da prkosi
Sultanu ~ak i u vrijeme kada su mu Be~ i Budimpe{ta bili pod nogama.
Ovo je ~iwenica koju Crnogorci nikada ne zaboravqaju, i u tome,
mo`da, leì razlog {to me|u wima nema ni traga od onoga nervoznoga
straha od Turaka ~ije tragove sretate na svakom koraku na drugim mjes-
tima po Balkanu. Tur~in nije taj koga se pla{e, ve} [vaba - po svim
krajevima Balkana. Austrijanci su poznati kao [vabe - i nije Tur~in,
ve} [vaba taj koga najvi{e mrze. Rado bi se borili protiv Sultana, a
deset puta bi se ra|e borili protiv Kraqa-Imperatora; {tavi{e, sju-
tra bi zakopali staru ratnu sjekiru i udruìli se s Turskom, veoma sam
sklona da to mislim, samo radi toga da krenu na Austriju.
Jednom sam bila na Skadarskom jezeru, na jednoj skeli, ~ekaju}i
parobrod za Rijeku. âmxije su bili Crnogorci, a me|u putnicima su

bila dva Crnogorca i tri turska Albanca, svi naoruàni, naravno, jer
u tom dijelu svijeta nijedan ~ovjek ne ide bez svoja dva pi{toqa za poja-
som. Od samoga po~etka odnos izme|u Albanaca i Crnogoraca bio je
izvjesno zategnut, sude}i po sumwi~avim pogledima i po malom
varni~ewu koje su razmjewivali. Nacionalno osje}awe upravo je tada
bilo izraènije nego obi~no, i bilo nam je dobro poznato da se na
udaqenosti od nekoliko miqa vodila borba. Jedan od crnogorskih put-
nika sa odstojawa je, kao odgovor na neku porugu, primijetio, s visine,
da nikada nije smatrao da mu je ìvot bio sasvim bezbjedan kada je u
dru{tvu Albanaca. Odgovor Albanaca, {to se mene ti~e, bio je samo
frfqawe; pa ipak nije mogao da se ne razumije ili pogled u wihovim
o~ima ili na~in na koji su im ruke poletjele ka pi{toqima. Da je jedno
veoma neprijatno iskustvo bilo na pomolu bilo je malo sumwe. Ba{ u
tom kriti~nom trenutku, me|utim, ~ovjek koji je leào na pramcu ~am-
ca podigao je glavu, i, zabaciv{i kapuqa~u, doviknuo ne{to ~amxijama.
On je bio Austrijanac, {to su Crnogorci o~ito vidjeli pri prvom
pogledu; jer se ~itavo wihovo pona{awe prema Albancima iznenada
promijenilo, i oni sklopi{e mir s wima dok si okom trepnuo. O~ito je
bilo suprotno wihovom razumu da je bilo prikladno da se sva|aju sa
bilo kojim drugim neprijateqem u prisustvu vrhovnoga neprijateqa,
[vabe.
Mr`wa Crnogoraca prema Austriji ~isto je politi~ka. "Da me|u
nama postoji austrofil, on bi bio izdajnik", kaù oni. Oni joj ne mogu
oprostiti {to drì Dalmaciju i Kotor, i iznad svega, {to drì Herce-
govinu, tu zemqu meda i mlijeka, koju su, kako neumorno pri~aju, oni
li~no, sedamdesetih godina, osvojili iskqu~ivo putem te{ke borbe, a
Velike sile su ih na Berlinskoj konferenciji prisilile da joj je
ustupe. "Austrija nas davi", izjavquju oni. "Kao da nas drì u kanxama.
Ona nam je ve} preprije~ila put ju`no i sjeverno i zapadno, i sada je
namjerila, izgleda, da ga preprije~i isto~no. Ali to ne}e nikada usp-
jeti", jedan od wih me je nedvosmisleno uvjeravao. "Novi Pazar je za nas
pitawe ìvota i smrti. Boqe je da odmah umremo bore}i se nego da
dopustimo Austriji da se tamo smjesti, na pu{komet od Albanije. Mi
moramo imati vi{e zemqe, ili }e narod da nam gladuje - to vidite i
sami. Da li je taj narod u Berlinu, kada je sastavqao svoj ~uveni ugovor,
mislio da moèmo da ìvimo od stijena kad su nas zbili na ovim
planinskim vrhovima?"
Svako pomiwawe Berlinskog ugovora uvijek podigne buru na Ce-
tiwu. "Taj ugovor nam je skoro slomio srce", jedan stariji Crnogorac
mi je ogor~eno rekao. "Nikada ne}u zaboraviti no} kada je do{la vijest
da je potpisan. Svi smo glasno jecali. To je surov ugovor, gre{an ugov-
or. Zar nije va{ Gledston kazao da Balkan pripada Balkancima? Kakvo
pravo, onda, imaju [vabe da budu ovdje. Da je danas Gledston u engleskom
parlamentu, ne bismo zadugo bili ovdje skoqeni kao {to jesmo".
Dok je osje}awe Crnogorca prema Austriji jednostavno, primi-
tivno i, stoga, lako shvatqivo, wegovo osje}awe u pogledu Turske je,
nasuprot, veoma sloèno, da ne kaèm obrnuto, da sumwam da je ijedan

~ovjek sa Zapada ikada u wega proniknuo. Turska je, naravno, wegov
nasqedni neprijateq; svo wegovo nasqe|e upu}uje ga da prema woj
osje}a neprijateqstvo. Wega su, odista, u~ili jo{ od djetiwstva, upra-
vo kao {to su i wegovoga oca u~ili prije wega, da gleda na Turke kao na
otjelovqewe svega {to je surovo i bezbo`no, svega {to je zlo. I to ne
bez jakog razloga: jer, mada nikada nijesu mogli da osvoje wegovu zemqu,
ne postoji zemqe kojoj su nanijeli toliku pusto{, ili kojoj su nanijeli
toliko duboku i trajnu ranu. Stotinama godina dràli su wihov ìvot
u zastoju; izuzimaju}i umje{nost ratovawa, nikakav drugi progres,
me|utim, nije u~iwen. Generaciju za generacijom Crnogorci ni o ~em
drugom nijesu mislili ve} kako da odbiju wihove napade; svo su svoje
vrijeme posvetili da svoju zemqu od wih odbrane - svu svoju snagu,
tako|e, svoju genijalnost, svoju energiju. Kad se dana{wi Crnogorci
skupe svakom prilikom i kora~aju gore-doqe ulicama i putevima, oni
samo rade, iz navike, ono {to su wihovi o~evi morali da rade iz nu`de.
Oni su morali da krstare gore-doqe, no}u kao i dawu, godinu za godi-
nom, uvijek na straì, jer nikada nijesu znali u koje bi doba turska vojs-
ka mogla da do|e privla~e}i se uz wihove planinske staze. U me|uvre-
menu se sve raspadalo, naravno, i zemqi je ponestalo sredstava za
ìvot. âk je i obra|ivawe zemqe moralo da bude prepu{teno ènama.
Crnogorke su sposobne da kopaju i oru i ~uvaju stoku isto toliko dobro
koliko i wihovi muèvi i o~evi; me|utim, s druge strane, one ve}inom
niti znaju kuvati niti {iti, i nemaju {tavi{e, nikakvoga pojma kako
da ku}u u~ine udobnom. Jer starije od wih, kada su bile dovoqno mlade
da u~e, nijesu imale vremena da u~e bilo {ta {to prili~i ènama, a
mlade nijesu imale od koga da u~e. Rezultat ovoga je da u Crnoj Gori ne
postoji ku}noga ìvota u engleskom zna~ewu ovoga izraza. Izgleda da
qudima nikada ni ne pada na pamet da sjednu pored sopstvenoga
ogwi{ta, ili da o~ekuju da }e redovno jesti u odre|eno vrijeme. Kroz
toliko mnogo generacija svi su bili primorani da ìve s nogu, kako ve}
biva, i da se zadovoqe "uìnama", da izgleda kao da su izgubili svaki
osje}aj za bilo koju drugu vrstu postojawa.
Nijesu samo qudi i wihov na~in ìvota jedino {to jo{ uvijek
nosi tragove tjeskobe u koju je ~itav narod bio doveden tokom wegove
dugotrajne borbe protiv Turske; jedva da postoji zgrade u zemqi, ili
institucije, koja tako|e ne nosi wene tragove. Sam izgled zemqe, uisti-
nu, pri~a istoriju rata: u Staroj Crnoj Gori ne postoji prakti~no ni
{uma ni drve}a jer su ih Turci sve spalili; a na seoskim kolibama, kao
po pravilu, ne postoji prozora, samo jedna vrata, jer se jedan otvor lak-
{e brani nego dva. âk i manastiri izgledaju utvr|eni, jer su morali da
izdrè opsade, {to je ~iwenica koja nas, mo`da, upu}uje na obja{wewe
ne samo poloàja koji sve{tenstvo ima danas u Crnoj Gori ve} i wegove
glavne karakteristike. Crkva ne bi nikada poprimila tako borben stav
kao {to ga ima, i nikada ne bi imala uticaj koji ima, da nije postojalo
vrijeme kada su sve{tenici i{li u boj rame uz rame sa svojim narodom.
âk bi i zatvori bili sasvim druk~iji nego {to su, da nije sje}awa na
dane kada je, ma {ta da zakon kaè, po mi{qewu javnosti postojao samo
jedan zlo~in - nedostatak patriotizma, nedostatak spremnosti da se
bori za otaxbinu.
Kada sam posjetila cetiwski zatvor, otkrila sam da su svi zatvo-
renici bili vani, u {etwi. Dva sata svakoga jutra, i ponovo dva sata
poslije podne, dopu{teno im je da {etaju kroz zelenilo ispred zatvora.
Ne postoji ni~ega, uistinu, osim wihovoga sopstvenoga osje}awa ~asti
{to bi ih sprije~ilo da ne odu daqe niz poqe, ukoliko nijesu ubice, a
u tom slu~aju nose lance. Vlasti ih snabdijevaju ku}anstvom, naravno, i
odje}om - ne uniformama - tako|e i vatrom na kojoj }e da kuvaju hranu, i
daju im po 4 penija svaki dan da je kupe. Zatvorenici sami nabavqaju
potrep{tine: po dvojica idu na tr`nicu svako jutro da kupe hranu za taj
dan. Od wih se ne traì da rade, ukoliko se sami na to ne odlu~e, i gru-
pisani su ne prema ozbiqnosti wihovoga prekr{aja, ve} prema ìvot-
nom standardu i op{tem pona{awu. Ako je zatvoren obrazovan i otmjen
~ovjek, pobrinu}e se da ga smjeste, koliko god je to mogu}e, u sobu gdje i
drugi zatvorenici pripadaju wegovom nivou. Na jednom krevetu na{la
sam jedan lijepi prekriva~ i jastuk izvezen finim vezom. "Da, jadnik, to
je ru~ni rad wegove ène", primijetio je upravnik zatvora uzgred dok
smo prolazili. U jednom zatvoru ìvot je u~iwen toliko lakim i pri-
jatnim, da sam se, dok sam izlazila, usudila da primijetim da mi se u~i-
nilo da biti tamo i nije kazna.
"Nije kazna!", uzviknuo je zaprepa{}eno ~inovnik koji je bio sa
mnom. "Ali pomislite kolika je to sramota biti ovdje. Zar to samo po
sebi nije dovoqna kazna?"
Sumwala sam, i jo{ uvijek sumwam, po ovom pitawu: jer sam upra-
vo vidjela jednu raspoloènu starinu koji je, mada je vrijeme na koje je
bio osu|en isteklo, sna`no odbijao da ode iz zatvora.
Ali da se vratimo a nos moutons. Crnogorci i sada optuùju
Tursku kao i u pro{losti: ne samo da vide, ma kuda da se okrenu, znake
nedjela koja je radila na wihovu {tetu u pro{lim vremenima, ve} uvi-
jek u ruci imaju dokaz, ili bar oni tako misle, da ona ~ini zlodjela
prema wima ~ak i danas. Jedva da pro|e mjesec dana a da se ovo ili ono
ne dogodi - neka epizoda na granici - da podstakne wihov gwev protiv
we. Zapravo nikada neka uboga zemqa nije imala takvu granicu kao {to
je Crna Gora ima na istoku: da ju je sam Sotona postavqao, ne bi bila
boqe namje{tena da izaziva napade. Miqama samo jedan mali potok
te~e izme|u we i Turske; i turska vojska moè da preplavi wihovo
najbogatije podru~je i zaposjede joj grad na koji je najponosnija za svega
nekoliko sati ma koga dana, samo ako se odlu~i. Ovo je samo po sebi
quta rana, naravno. Potom, Turska posjeduje, moramo se podsjetiti, ono
za ~im Crnogorci ùde, i za {to smatraju da bi po pravilu trebalo da
bude wihovo. Pod wenom upravom se, tako|e, nalaze wihovi sunarodni-
ci, i prema wima se ni najmawe dobro ne pona{a - spaquje wihova sela,
odista, ponekad, ~ini se, iz ~iste obijesti. Tako se sve sjediwuje da ih
uzbuni protiv we i da im je u~ini mrskom, ili se bar tako moè misli-
ti. Za Crnogorca biti turkofil, ili ~ak gajiti qubazne misli ili
osje}awa prema Turskoj, bilo bi uàsno, re~eno mi je kada sam bila na

Cetiwu; me|utim, ako je ovo istina, to je samo dokaz, shvatila sam dok
sam bila u Podgorici, da se ~ak i takvi uàsi doga|aju, ponekad, u ovoj,
jednoj od nanepredvidqivijih oblasti na Balkanu.
Podgorica je najbogatiji i najnaseqeniji grad u Crnoj Gori; i
kada sam stigla tamo, posjetila sam jednoga od glavnih zvani~nika u
wegovoj privatnoj ku}i. Na moje iznena|ewe, na{la sam ga kako sjedi sa
pet-{est Turaka, o~ito wegovih li~nih prijateqa. Oni nijesu bili
crnogorski Turci, nego pravi Turci, sultanovi podanici. Bio je to fete
dan, dogodilo se, pa je uve~e javni trg bio krcat Turcima, ve}inom
vojnicima, i to pod punim naoruàwem. Turska granica je na hod odsto-
jawa, a odmah ispod granice je vojna postaja. Turci i Crnogorci {etaju
gore-doqe, bok uz bok, kako i prili~i gostima i doma}inima, i zajedno
sjede za malim stolom, ~a{}avaju}i se. Oni su se veoma dobro slagali, i
to se moglo lako vidjeti: smijali su se jedni drugima dok su razgovarali
i stezali ruke jedni drugima kao stari prijateqi i dobri drugovi.
Zapovijednik turske posade i wegovi glavni oficiri bili su tamo, kao
i mjesni kapetan sa svojim funkcionerima, svi u svojim najboqim sve~a-
nim uniformama. Kada je do{lo vrijeme rastanka vidjeli su se veoma
dirqivi prizori; turski zapovijednik je nastojao da zagrli svakoga
~ovjeka kojega je poznavao, i da se sa svakim rukuje. Pa ipak...
Na nekoliko miqa od Podgorice, prije svega dva ili tri dana,
do{lo je do èstoke borbe izme|u Crnogoraca i Turaka, borbe u kojoj
je i s jedne i s druge strane u~estvovala redovna vojska, i u kojoj ih je
veliki broj pao, neki ubijani, drugi raweni - ukupno ~etiri stotine,
prema glasinama; me|utim, u glasinama na Bliskom istoku pretjeruju sa
brojevima. A potom sam, nije pro{la ni nedjeqa dana, u jednom malom
crnogorskom selu koje leì daleko od puteva kojima stranci prolaze,
nai{la na bar hiqadu qudi pod punom ratnom opremom, kako se pa`qi-
vo obu~avaju. Zapitala sam jednog sve{tenika koji ih je posmatrao sa
o~itim zadovoqstvom, protiv koga se spremaju da se bore. @urno je
poku{ao da me ubijedi, sa omalovaàvaju}im osmijehom, da oni ne pomi-
{qaju da se bore protiv bilo koga. "Pa ipak, sa takvom granicom kakva
je na{a, moramo da gledamo unaprijed i budemo spremni na sve", dodao
je, zna~ajno gledaju}i u pravcu Turske. Drugoga dana, te iste nedjeqe
kada je bio feti{, nai{la sam na jedno tursko selo u svoj ùrbi i
pometwi koja nagovje{tava stawe stvarnoga rata. Tamo je skoro dvije
hiqade qudi ìvjelo pod {atorima, svi spremni za borbu, nadaju}i se i
mole}i se, bez imalo sumwe da }e do borbe do}i. I do borbe je odista
do{lo, naravno, {to je i normalno da se dogodi kada samo kakav jarak
dijeli protivni~ke vojske. Iz daqine smo mogli da ~ujemo pucwavu, ~ak
i na @abqaku; ali kakav joj je ishod bio, ili koliko je qudi tamo pogin-
ulo, to nikada nijesam mogla da otkrijem. Zvani~no, zapravo, ni jedna ni
druga strana nikada nijesu priznale da je uop{te do{lo do borbe. A
ubrzo potom, turski oficiri su dojahali kao i obi~no da piju kafu sa
svojim crnogorskim prijateqima, pod podgori~kim drve}em.
A propos jedne od mnogih borbi koje su se odigrale dok sam bila u
Crnoj Gori, imam jedan izvanredan dokaz da je narod tamo izvanredno

sposoban da prenosi obavje{tewe pantomimom. Bila sam po{la u eks-
pediciju sa jednim voza~em koji je govorio dijalektom od kojega nijesam
ni rije~ razumjela. Sreli smo jednoga ~ovjeka koji je o~ito bio veoma
uzbu|en. Do{ao je tr~e}i prema nama, i odmah otpo~eo sa jednim dugim
hu{kawem, pokazuju}i tom prilikom, vi{e puta, prema turskim plani-
nama koje su se nedaleko od nas uzdizale. îm je oti{ao, voza~ se skinuo
sa sjedi{ta; i obezbjediv{i uzde do{ao je i stao pokraj mene. Namje-
ravao je da mi kaè vijest koju je upravo ~uo, to je bilo o~ito; i odista,
odmah se dao na posao da mi je kaè.
"Crnogorac", po~eo je upe~atqivo, i, poprimaju}i izraz natpri-
rodne nevinosti i mirno}e, sklopio je o~i, i poloìo glavu na svoju
ruku, kao da ~vrsto spava. A onda, po{to se ubijedio, jednim o{trim
ispitiva~kim pogledom, da sam shvatila {ta je to zna~ilo, rekao je,
"Tur~in", i odmah po~eo da gleda mrko na naj|avolskiji na~in, i da
nasumice ni{ani pi{toqem desno i lijevo, igraju}i svo vrijeme neku
vrstu ratne igre. Trenutak kasnije pretvorio se u jagwe od Crnogorca,
a potom opet u razbje{welog Tur~ina. Upravo na breùqcima koji su
se ispred nas prostirali, ve}a turska vojska nai{la je na mawu grupu
Crnogoraca, koji su mirno spavali, i poklala ih na najnemilosrdniji
na~in. To je bila pri~a koju je èlio da ispri~a - provjerila sam kasni-
je - i koju je u stvari odista i kazao, jednostavno, nepogre{ivo, pomo}u
izraàjnih pogleda, upadqivih pokreta i gestova. Nikada nijesam vid-
jela ni{ta izvrsnije, ne ~ak ni u starom Burg pozori{tu,3 od na~ina na
koji je, uperiv{i pi{toq sebi u sqepoo~nicu, zatvorio o~i i lagano
pao na zemqu, da bih ja shvatila kako slikovito Crnogorci umiru. Kako
je do{lo do toga da mu ti nesre}ni sunarodnici zaspu na turskom tlu,
ako su spavali, nije uspio da objasni, ~ak ni kad je pitan na wegovom je-
ziku - isto kao {to nije mogao da objasni kako to da su, ako su bili mi-
roqubivo raspoloèni, imali sa sobom tako veliku zalihu municije.
Ovaj voza~ bio je bez sumwe jedini Srbin na kojeg sam nai{la koji
je mogao da kaè sve {to je èlio da kaè bez pomo}i rije~i. Vi{e
puta, dok sam bila u Crnoj Gori, bila sam sa qudima ~iji dijalekt nije-
sam razumjela, pa ipak su se uvijek sna{li da, na ovaj ili onaj na~in,
odgovore na pitawa koja sam pitala ili su oni smatrali da bi trebalo
da pitam. Ni{ta nije moglo natjerati jednoga ~ovjeka koji je ponekad
vozio moje male ko~ije, da pro|e i jednu jedinu zgradu, ukoliko to nije
bila kakva koliba ili ambar, ukoliko se nije uvjerio da sam ta~no
znala {ta je to. Jednom je dovezao do ne~ega {to je prakti~no bilo samo
hrpa kamewa, i on je, pobo`no saviv{i svoje ruke, zauzeo stav za
molitvu. To je bio wegov na~in da kaè da je tu nekada stajao manastir.
Ako bismo prolazili pored kasarne, wegovo dràwe bi odmah postalo
vojni~ko; ispravio bi le|a i po~eo da rukuje svojim pi{toqem. Baru-
tanu nije lako predstaviti pantomimom; pa ipak, zahvaquju}i wegovom
beskrajnom trudu, on je uspio da je jasno predstavi. Jednom se skoro
3 Burgh Theatre.
zbunio, istina, ali to nije bila wegova krivica. To je bilo kada smo jed-
nom u daqini vidjeli jednu masivnu zgradu na kojoj nije bilo ni~ega {to
bi pokazalo koja joj je bila namjena; on potom po~e smrknuto da tapka
svoje ~elo. Iz toga sam zakqu~ila da je u pitawu {kola, i to sam mu
kazala. "[kola, ne, ne", uzviknuo je, o~ito oja|en mojim sporim shvata-
wem, i po~eo je da tupka po svom ~elu è{}e nego ikada. Kona~no je u
o~ajawu sko~io sa svoga sjedi{ta, i izveo niz zapawuju}ih ludorija, ~ije
zna~ewe, me|utim, nijesam uspjela da doku~im. Tek je, po{to mi je punih
pet minuta predstavqao ludaka, uspio da mi objasni da je ta zgrada bila
ludnica.
Ovaj ~ovjek je, me|utim, svoj najve}i uspjeh pobrao jednoga dana
kada je, upravo kada je jedna starija èna koju sam èqela da povezem
htjela da se popne u ko~iju, krenuo punom brzinom, uprkos mojim ogor~e-
nim protestima. Ni{ta ga nije moglo natjerati da se zaustavi ili
izgovori jednu jedinu rije~ dok nijesmo bili na dovoqno velikoj udaqe-
nosti da bi pomi{qali da se vratimo. A onda se dao na posao da mi
objasni razloge svoga pona{awa. U~inio je to {to je u~inio samo zato
{to nije imao izbora, po{to je bilo sasvim nemogu}e da se ta èna vozi
pored mene. Pomislila sam da je bila prqava. "Ona nije ~ista?" Ne,
priznao je da je izgledala ~isto, i da je bila ~ista, mo`da, spoqa; me|u-
tim, pokazao je na svoje o~i; one su bile o{tre; ni{ta nije moglo da im
umakne; i dovoqan mu je bio jedan letimi~an pogled da vidi da je ona
bila sam ìvi le{. Ovo i jo{ mnogo toga, uspio je da me navede da shva-
tim na najfiniji na~in koji se moè zamisliti, jednim nizom djelo-
tvornih kratkih pantomima uz pomo} tri rije~i.
Od svih koje sam srela, me|utim, jedan seqak i wegova èna bili
su najvje{tiji kada je u pitawu razgovor pantomimom - a u slu~aju ène,
odista, ova je vje{tina i{la do genijalnosti. Oni su bili veoma siro-
ma{an par, sude}i po wihovom izgledu, upravo da ne mogu biti siro-
ma{niji, a ìvjeli su u jednoj bijednoj jednosobnoj kolibi, u kojoj je jed-
ina pokretna imovina bio krevet, dvije stolice, sto i sat. Pa ipak, kada
me je oluja natjerala da se sklonim kod wih, jedne nedjeqe ve~e, primili
su me s u~tivo{}u koja je bila impresivna koliko i qubazna. Da je taj
~ovjek bio knez a wegova èna kwegiwa, ne bi se mogli pona{ati sa
vi{e dostojanstva; niti da su bili stari prijateqi ili ro|aci, sa vi{e
srda~nog gostoprimstva. Odmah su mi donijeli {oqu tople kafe, i, da
to nijesam odlu~no odbila, izri~ito za mene skuvali bi suvu ov~ju nogu
- koja je ve} bila na vatri, uistinu, poloèna na drvima koja su gorjela,
prije nego {to sam shvatila {ta rade. Po{to su se pobrinuli da me
udobno smjeste, i sami su sjeli da sa mnom razgovaraju. Prvo su mi kaza-
li - ono {to su mislili bilo je sasvim razumqivo, iako je zna~ewe
preno{eno znacima - da je za wih bilo istinsko zadovoqstvo {to me
vide, i koliko bi im bilo drago ako bih ostala i s wima ve~erala. U
ovom trenutku je mnogo zna~ajnih pogleda upu}eno u pravcu ov~etine.
Onda su zapitali odakle sam, a kada sam odgovorila "Engleskiwa", zas-
jali su od zadovoqstva.
"Novi engleski konzul onda je prispio", uzviknuo je suprug, to-
nom koji je izraàvao veliko zadovoqstvo, a zna~ewe ovoga bilo je lako

pogoditi "onda je novi engleski konzul stigao". Kada sam odmahnula
glavom - jer, po svoj prilici, on nije bio stigao - i on i wegova èna
bili su daleko od toga da su izgledali zadovoqni, i razmijeni{e zabri-
nute poglede.
Jedan slu`benik Crnogorskog ministarstva inostranih poslova,
kojemu sam kasnije kazala da me ~udi za{to siroti seqaci moraju da
glavoboqe oko dolaska i odlaska stranih ministara, ubijedio me je da
je ~iwenica, da u tom trenutku na Cetiwu nije bilo engleskog predsta-
vnika, dobro poznata u svakom selu {irom zemqe. "Da, i ako ga uskoro
ne bude", dodao je, "po~e}e da nam {aqu izaslanike da se raspituju za
razlog. '[ta ovo zna~i', pita}e nas. 'Za{to Engleska ovdje nema svoga
izaslanika? Da nije moè biti ovdje isto kao {to je bilo u Beogradu?
Da nijesu odnosi raskinuti?' Na{i seqaci znaju sve o tome kako je
Engleska raskinula odnose sa Srbijom. To je, uistinu, bio predmet oko
kojega su u to vrijeme osje}awa bila uzavrela.
Po{to su pokazali du`no interesovawe za mene i moje li~ne
stvari, moj doma}in i doma}ica nastavili su da mi pri~aju o sebi, ugla-
vnom pantomimom, naravno. Imali su petoro djece, kazali su mi; najm-
la|e beba koju smo vidjeli, a najstarije dje~ak od dvanaest godina, koji
je bio toliko dobar |ak - pokazali su mi wegove kwige - te da je morao
da pje{a~i ~etiri miqe do {kole svako jutro, jer je ve} bio nau~io sve
{to je mogao da nau~i u seoskoj {koli. Kasnije je i{ao u cetiwsku gim-
naziju, gdje je mo`da mogao da u~i gr~ki - ova rije~ je izgovorena sa stra-
hopo{tovawem.
âk i u cetiwskoj gimnaziji ve}ina dje~aka koji je poha|aju sino-
vi su seqaka; pa ipak, kada sam ih posjetila, na{la sam kako ih osamde-
set u~i gr~ki; vi{e puta sam, idu}i nekim sporednim putem, nai{la na
studente bez odje}e ili obu}e kako deklamuju neke gr~ke stihove.
Poslije velike potra`we ovaj vrsni u~ewak je prona|en, i wegov
otac mi ga je predstavio sa beskrajnim ponosom. Bio je to jedan zgodan
mali{a, veoma o{trouman, veoma snaàn, sav u drowcima, naravno -
sumwam da je u selu postojao, ili da postoji, jedne ~itave odje}e. Dje~aku
je bilo veoma stalo da mi se kaè ne{to {to se ticalo izvjesnog Marti-
novi}a, ali izgleda da je wegov otac smatrao da bi to bilo isuvi{e
te{ko objasniti. Ali ne i wegova majka; vjerujem da ne postoji posla o
kojem bi dvaput promislila prije nego {to bi ga se latila. Veoma se
brzo dovila kako da mi objasni da je taj Martinovi} bio porodi~ni pri-
jateq, koji je ìvio negdje u blizini. "Man~urija ruska", uporno je pon-
avqala, sve dok, raznim dramskim predstavqawem, nije uspjela da jasno
kaè da se taj pomenuti Martinovi} uputio u Manxuriju da se bori za
Rusiju, i da se ~itava ruska vojska divila hrabrim djelima koja je tamo
izveo.
U ovom trenutku seqak je insistirao da i on do|e do rije~i, jer je
èlio da kaè kakav je uàs i zaprepa{}ewe taj rat izazvao u Crnoj
Gori, i o osje}awu koje su gajili prema Rusiji. Ponijet osje}awima,
me|utim, uskoro je zaboravio da smo morali da razgovaramo znacima.
"Engleska, Engleska i Ruska", uzviknuo je vi{e puta, gledaju}i me svo

vrijeme pogledom punim strepwe. @elio je da zna da li i u Engleskoj
saosje}aju sa Rusijom. Polako je izgovarao rije~i koje sam tako dobro
nau~ila dok sam bila u Crnoj Gori, jer, kud god da sam po{la, ~ula sam
ih na svakom koraku. "Engleska i Rusija su sada prijateqice, zar ne? Je
li zaista ta~no da }e kraq Edvard da posjeti Cara? To bi, uistinu, bila
dobra vijest".
"Onoga dana kada do|e do prijateqstva izme|u Engleske i Rusije
ovdje }e nam sve biti dobro", jedan crnogorski dràvnik mi je jednom
rekao. "To zna svaki seqak u ovoj zemqi".
YU ISSN 0021-2652
Mr Slavko BURZANOVI]*
O JEDNOM DOKUMENTU IZ 1897. G.

- O ITALIJANSKOJ POLITICI PREMA
ALBANIJI I CRNOJ GORI
Me|u italijanskim nau~nicima, koji su krajem pro{log i po~et-

kom ovog vijeka izu~avali Crnu Goru, najistaknutije mjesto zauzima bo-
tani~ar Antonio Balda~i. On je, izme|u 1886. i 1910. godine, najmawe 14
puta dolazio u Kwaèvinu. U Crnoj Gori je srda~no do~ekivan, uìva-
ju}i povjerewe istaknutih funkcionera i javnih li~nosti pa ~ak i nak-
lonost samog vladara koji ga je primao u audijencije, finansijski poma-
gao neka wegova istraìvawa i odlikovao ga Danilovim ordenom. Bio
je nacionalista, zagovornik italijanskog ekspanzionizma na Balkanu,
za svoju vladu pisao je iscrpne politi~ke izvje{taje sa terena, gdje je
formalno boravio zbog nau~nih misija. Na IV kongresu italijanskih
geografa podnio je referat o Crnoj Gori u kome je ona zajedno s Alba-
nijom tretirana kao prostor od ìvotne va`nosti i istorijski i
geografski predodre|en za italijansko ekonomsko i politi~ko pris-
ustvo. Balda~i je iznio projekat mjera koje u tom ciqu Italija treba da
preduzme na ekonomskom i politi~kom planu. One su usvojene i u formi
kongresnih zakqu~aka preporu~ene vladi. Za ovakve elaborate Balda~i
je bio kompetentan i kao predava~ na italijanskoj Kolonijalnoj akade-
miji i kao specijalista za Balkan, kome je posvetio godine i godine is-
traìvawa. Nema sumwe da je wegova djelatnost uticala na pove}awe
interesovawa za Crnu Goru u nau~nim krugovima, a zasluàn je {to je
italijanska vlada po wegovom projektu uputila 1902. i 1903. godine dvi-
je nau~ne misije multidisciplinarnog karaktera ~iji su rezultati pos-
luìli kao baza za kasnije djelovawe italijanskog kapitala u Crnoj
Gori.
Svoje teorijske postavke Balda~i je poku{ao i prakti~no da rea-
lizuje 1902. i 1903. g, oku{av{i se sa bratom \ovanijem kao poslovan
~ovjek u Crnoj Gori. Od crnogorske vlade Balda~ijevi su dobili ~itav
* Autor je vi{i istraìva~ u Istorijskom institutu Crne Gore.

niz koncesija za razli~ita industrijska postrojewa, ali ih zbog nedos-

tatka kapitala, uprkos produìvawa koncesionih rokova, nijesu real-
izovali.
Iza Balda~ija ostalo je preko dvije stotine bibliografskih je-
dinica, od kojih se zna~ajan dio odnosi na Crnu Goru. Pored usko stru~-
nih botani~kih podataka, u ovim radovima se nalazi obiqe informa-
cija o ekonomskim, kulturnim i politi~kim prilikama u Crnoj Gori u
vrijeme kada ju je Balda~i posje}ivao. Zna~ajan dio wegovog opusa je
publicisti~kog karaktera. Sa tog stanovi{ta su zanimqivi tekstovi u
kojima analizira italijansku politiku prema Crnoj Gori i Jugosla-
viji. Bio je podràvalac crnogorske emigracije u Italiji i organiza-
tor tzv. procrnogorskih komiteta koji su dvadesetih godina ovog vijeka
podràvali restauraciju crnogorske dràve. Zahvaquju}i Balda~iju,
dio gra|e o radu ovih komiteta sa~uvan je i nalazi se u wegovoj zaostav-
{tini u Bolowi.
Tokom 1909-1910. g. u italijanskom ministarstvu inostranih djela
stizali su brojni izvje{taji iz sjeverne Albanije i Crne Gore pot-
pisani {ifrom "TRE-A" iza koje se skrivalo Balda~ijevo ime. Wegova
obavje{tajna aktivnost u to vrijeme bila je vi{e usmjerena na djelova-
we italijanskih privrednih i politi~kih predstavnika u ovoj oblasti,
nego na informisawe o lokalnim prilikama. Mada su neki istraì-
va~i ukazali na wihovu tendencioznost, ovi izvje{taji predstavqaju
zna~ajno svjedo~anstvo za politi~ku i ekonomsku istoriju Crne Gore.
Na osnovu gra|e koja nam je bila na raspolagawu te{ko je utvrdi-
ti od kada datira Balda~ijeva obavje{tajna aktivnost. Wegovo pismo iz
1897. g. koje donosimo u prevodu upu}eno je italijanskom ministru spo-
qnih poslova Viskonti Venosti, upravo u vrijeme kada se italijanska
politika po~ela sna`nije okretati ka Crnoj Gori i Albaniji, za {ta
se autor vatreno zalagao. Iz sadrìne se ne moè zakqu~iti da je
pisano kao slu`beni izvje{taj, ve} se prije moè re}i da se radi o
samoinicijativnom nastupu autora prema italijanskom ministarstvu
spoqnih poslova, mogu}e inspirisanom od strane tzv. italo-albanskih
krugova sa kojima je bio povezan. Dokument sadrì zanimqiva razmi{-
qawa o politici Italije prema Albaniji i Crnoj Gori. Izme|u osta-
log, autorove projekcije o demografskoj vitalnosti albanskog elemen-
ta i nemogu}nosti Slovena da ih asimiliraju ~ak i u uslovima poli-
ti~ke dominacije zanimqive su i, moè se re}i, potvr|ene kasnijim jed-
novjekovnim iskustvom. Originalni tekst pisma publikovan je u zbir-
ci "Documenti diplomatici italiani".1
1 Biografiju i bibliografiju radova Antonija Balda~ija vidjeti u radu V. Pulevi-

}a i V. Maqaja: Antonio Balda~i (1867-1950), Bibliografski vjesnik, Cetiwe 1985.
g. br. 1, 43-71; vidjeti tako|e i: Antonio Baldaci: Scriti Adriatici, Bologna, 1943, Prefa-
cione di Giacomo Golfera, pp. VII-XV; Crna Gora vrata Balkana, putopisi i zapisi
evropskih botani~ara, Cetiwe 1991. g, 14-24; ovaj zbornik koji su priredili V.
Pulevi} i D. Vincek sadrì ~ak 15 Balda~ijevih radova, 425-951; Bibliografiju
Balda~ijevih radova na crnogorske teme vidjeti u: V. Kilibarda, Bibliografija
o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532-1941), Cetiwe 1993.g, 15-18 i 54-58.
O jednom dokumentu iz 1897. g. - O italijanskoj politici ... 195
BALDAÎ MINISTRU INOSTRANIH POSLOVA,

VISKONTIJU VENSOTI
Bolowa, 27. oktobra 1897. godine
Molim Va{u Ekselenciju da mi dozvoli da izloìm neka li~na

razmatrawa o albanskom pitawu. Ona su plod, gotovo dozreo, prakse i
iskustva ste~enih za vrijeme mojih osam nau~nih putovawa u Albaniju,
obuhva}enu u svom naj{irem smislu, od doline rijeke Cijevne na crno-
gorskoj granici do Ambrakijskog zaliva, planinskog lanca Pinda i
~uvenih oblasti \akovice, Pe}i i Gusiwa. U ovoj na takav na~in odre-
|enoj oblasti ìvi kompaktni albanski elemenat nasuprot koga ni na
koji na~in ne mogu, gledano sa etnografskog stanovi{ta da ostvare
pravo male gr~ke skupine na jugu, vla{ke i bugarske u sredi{tu i na
istoku, i srpske na sjeveru.
Albanci se nalaze u nekom stawu potpune prvobitne anarhije.
Posjeduju sve mane i malo dobrih osobina umnih naroda i ponosni su na
svoje drevne dru{tvene prilike. Op{te uzev, oni su divqi, podmit-
qivi, ne podnose bilo koju politi~ku upravu, ne znaju za osje}aj patri-
otizma i, obratno, fanatici su religije koja ih dijeli nesavladivim
barijerama u tri velike skupine; pravoslavni su na jugu, katolici na
sjeveru; muslimani, najbrojniji od svih, raspr{ili su se po centralnim
djelovima, na jugu i na sjeveru, i po{to su uglavnom u èstokoj prednos-
ti u gradovima i varo{icama, tu vladaju nad hri{}anima ~esto sa suro-
vo{}u. Oni se dijele na Toske i Gege, na dva plemena koja nikada nisu
imala me|usobno primirje. Toski su, me|utim, nasuprot svojoj bra}i
Gegama, pomalo van potpunog varvarstva u kojem se ovi nalaze. Uistinu,
Gege u svojim brdima nemaju drugu upravu osim one koja vlada plemeni-
ma tzv. zakonom planine, ne pla}aju poreze, ne sluè regularnu vojsku:
plemena ~esto ìve u potpunoj i mra~noj me|usobnoj neslozi; osveta, a
potom pokoqi jedini su prizivi pravednosti koji vaè vjekovima ~ita-
vim prostranstvom te zemqe koja je gotovo nepoznata u svijetu. Me|u
Gegama nijesam nai{ao na qubav i, {tovi{e, ni na kakav nagovje{taj
prema sopstvenoj narodnosti: za wih je nepoznata i najjednostavnija
predoxba o albanskoj domovini. Sama religija ima snagu, ali i ova u
odre|enim slu~ajevima i donekle, premda bez sumwe treba raspoznati
fanatizam koji ih ponekad obuzme umjesto vjere. Ipak, doda}u da se ovo
neprirodno stawe qudi i stvari odraàva uz pomo} katoli~anstva, koje
{ire sve{tenici pla}eni od strane Austrije i, od maweg zna~aja, sa
strane otomanske uprave koja, predvi|aju}i mogu}nost da sjeverna Al-
banija bude od prvih zemaqa koje bi bile apsorbovane od jedne strane
sile, svoju glavnu korist ima u tome da joj suprotstavi jednu neoskrnav-
qenu i silovitu snagu bezvla{}a ve}eg nego {to je feudalno.
Nasuprot, Toski pla}aju uobi~ajene poreze Turskoj, sluè u re-
dovnoj vojsci, za{ti}eni su turskim pravosu|em i, premda su u ve}ini
muslimani ({to im omogu}ava da se na wih pazi u Carigradu), ipak po-
~iwu da osje}aju, u razli~itom stepenu i zavisno od oblasti, ideju domo-
vine i rade pone{to za wu, gurani naprijed i nanovo probu|eni, po mom

mi{qewu, izvanrednom propagandom koju vr{e Grci, Bugari, Vlasi i
Srbi u samim albanskim redovima.
Izvla~e}i korist od ove pometwe koja je na sramotu Evrope, Aus-
trija, Gr~ka i Crna Gora, unutar ve} razmotrenih granica zemqe, sple-
tkare na {tetu albanskog naroda. Gr~ka je izvr{ila veoma ìvu propa-
gandu sve do Berata i Elbasana kako bi helenizirala stanovni{tvo,
povremeno uspijevaju}i u tome uz takti~nost i korist, {to je stvorilo
uistinu bojazan za sam opstanak Toska od \irokastra do Ambrakijskog
zaliva. Ovi moraju pripisati svoje dobro zdravqe ishodima posqedweg
rata koji je, mo`da zauvijek, razbio prohtjeve i ùdwe Gr~ke za Epi-
rom. Austrija pravi smutwu od granice Bosne do Ambrakijskog zaliva,
pa i direktnije sve do Valone, kojoj je priznala krajwu strategijsku
va`nost kao nepovredivom kqu~nom poloàju za dowi Jadran. Na dru-
gom mjestu Austrija ne gubi vrijeme da se uplete izme|u Srba, Bugara,
Vlaha i Grka na objema padinama Pinda: razumije se da je po srijedi
Solun, i da bi se i{lo sve do tamo duìnom obala Vardara potrebno je
imati za{ti}ena le|a zato {to se ne ~ini da je makedonski mete` pri-
jateqski elemenat habzbur{kom orlu. Sa druge strane, ~ak i bez Solu-
na, Be~ ~ezne da zamijeni Veneciju na Jadranskom i Jonskom moru, o
tome ja ne bih umio da pripi{em woj krivicu. Jednog dana ona bi mogla
potajno da sniva na {tetu ujediwewa Italije: od Sasenske hridi do rta
Lingveta (koji defini{u prostrano i sigurno sidri{te Valone kao
ono koje moè da prihvati sve vojske Evrope) lak je korak do Japi|ije2
i Puqe. Osim toga, Austrija uspijevaju}i u Albaniji razbila bi jednim
udarcem budu}nost Crne Gore, malog simpati~nog srpskog Pijemonta,
sada dvostruko dragog Italiji. Dakle, Crna Gora odavno je shvatila
novu situaciju koja moè da joj se kreira, i ova Kwaèvina nastoji da
vr{i prema svojim ju`nim granicama ono malo propagande koju im do-
pu{taju wihova sredstva. Ova crnogorska propaganda nikada nije bila
na {tetu albanske nacije; vlada sa Cetiwa suvi{e o~igledno pokazala
je do danas da brine o vitalnosti starodrevnog {iptarskog plemena,
koji su bili ponos me|u svim jadranskim qudima i koji je kao jedini wi-
hov ostatak pro{ao usred najteìh bura od drevnih vremena do savre-
menog doba. Crna Gora pruà plemenite primjere svoje {iroke poli-
ti~ko-vjerske tolerancije i po{tovawa prema etnografiji; albanske
oblasti Bara, Ulciwa, Krajine, Podgorice, Hota, koje su pre{le u Cr-
nu Goru Berlinskim sporazumom, ostale su potpuno {iptarske.
Stranci, na prvom mjestu Austrijanci, kazuju, pi{u i objavquju u
novinama i kwigama da je italijanska propaganda u Albaniji dostigla
vanrednu èstinu. Nema ve}e laì! Ali o ovome treba re}i da je izgle-
da gre{ka na{a, zbog toga ako se katkad pojavimo u Albaniji, nemamo
tamo doqe postojan i koristan ciq od kojeg bismo mogli ubirati one
2 Od Japigi - zajedni~kog naziva za balkanska (ilirska) plemena koja su se vjerovat-

no po~etkom XI v. p. n. e. naselila na Ju`noj Auliji (Italija); helenizovani, a
zatim romanizovani.
O jednom dokumentu iz 1897. g. - O italijanskoj politici ... 197
plodove koje nam sada potpuno u svoju korist drugi la`no spo~itavaju
da bi iz toga izvukli oru`je ili kakav poen ili spletku protiv nas i
protiv na{ih te`wi, tamo gdje se niko drugi ne bi smio nametati ni
jednog dana osim nas. Na{a osnivawa dvije konzularne slu`be u Skadru
i Jawini, zatim otvarawe {kola, slu`bi "Puqe", sluìla su jedino da
uve}aju austrijske pohlepe u Albaniji, budu}i da su bile dirigovane od
strane Be~a, {to je bilo neophodno da se osnaì propaganda u toj zemqi
kako bi bila u ravnoteì sa izmi{qenim italijanskim spletkama.
Svako }e priznati na{e uzvi{ene politi~ke, tradicionalne i
trgova~ke interese u dowem, isto~nom Jadranu i u gorwem Jonskom moru
i ujedno tu obavezu da mi treba da civilizujemo ili ozbiqno u~estvuje-
mo u pripremi albanskog stanovni{tva za wihovo osloba|awe, po{to je
albanski narod ostatak onih pelazgo-ilirskih qudi od kojih je kasnije
proiza{lo italsko pleme. Sada, prelaze}i preko vijesti koje su dobro
poznate Va{oj Ekselenciji, a postavqaju}i pitawe: "Da li Italija
treba da ima ili ne jedan pravac u vo|ewu politike u Albaniji?" - ja
odgovaram bez oklijevawa pozitivno.
Tako ja mislim. Apsolutno treba da se upostavi konkurencija
Austriji koja se sve vi{e isti~e, i treba da se pokaè da Italija ne
moè a da se ne zanima u trostrukom smislu, politi~kom, trgova~kom i
tradicionalnom, za sudbinu doweg Jadrana i Jonskog mora; i da zbog
toga nastoji da potvrdi svoje uzvi{ene interese pokazuju}i, u vremenu
potpunog razvoja doga|aja, da èli u zgodnom trenutku da bude, {to se
ti~e uticaja, u najmawu ruku jednaka Austriji. Dakle, da bi se brinulo
o ovim interesima, bilo bi u me|uvremenu korisno misliti o:
1) poboq{awu slu`bi "Puqe" prou~avaju}i brze i sedmi~ne put-
ne pravce izme|u Italije, Preveze i Kotora du` albanskih obala;
2) uzdizawu na nivo generalnih konzulata dva postoje}a u Skadru i
Jawini, kako bismo izjedna~ili poloàj s austrijskim predstavnicima;
3) uvo|ewu u italijanske {kole u Skadru trgovinskog i tehni~kog
te~aja, kako bismo izjedna~ili uticaj sli~nih {kola koje drè jezuiti
i zato {to su iz Austrije: povratiti u prija{we stawe {kole u Valoni;
4) imenovawu, po potrebi i po{to uhvati korijewe politi~ki
razvitak, jednog vice-konzula od profesije u Dra~u i u Valoni, gdje oda-
vno prebivaju austrijski slu`benici istog stepena. Uz takve novine mi
}emo se na}i u skoro istim uslovima kao Austrija, sa otvorenim sred-
stvima. Ostaju tajna sredstva koja se po Austriji skrivaju u paroli -
za{tita kulta - i koji se rje{avaju na na~in da se razdijeli novac i da
se napravi jedna nedoli~na propaganda na {tetu Crne Gore.
Imaju}i u vidu otomanski slom u Albaniji, {to Italiji odgovara
da uradi? Potpuno iskqu~ewe svake austrijske okupacije i protekto-
rata, posebno iz razloga nacionalnog spasewa. Jadransko more treba da
bude italijansko. Zato razmotrite na{e potrebe, koje ipak ne idu u
prilog ni okupaciji ni protektoratu, posebno sjeverne Albanije (nije
u prirodi italijanskog naroda, a posebno u na{im ekonomskim uslovi-
ma, politika kolonijalnih osvajawa) i prostudirajte aspiracije Crne
Gore da se spusti na jug da bi dobila ravnicu i more i kako bi ustroji-
la drevnu srpsko-albansku kwaèvinu (ili dràvu) Nemawi}a; alban-

sko pitawe je za Crnu Goru ìvotno pitawe. Dakle, Italija bi bila
pozvana da materijalno i moralno obilato daruje za ovo novo stawe
stvari, uti~u}i toliko da doprinese osloba|awu Albanaca ispod okri-
qa Crne Gore: lak{e moèmo da se za{titimo od ruske strane. Crna
Gora, rade}i s tim ciqem, ima protivnike u Turcima, u Austriji (otvo-
reni suparnik za okupaciju) i u turskom i katoli~kom stanovni{tvu,
koje je na smrt mrzi. Zna~i, potrebno je ublaìti prepreke priprema-
ju}i teren. Ovo moè da se pripremi:
1) pomo}u akcija i novca (svi Albanci su uvijek bili podmit-
qivi) iz Crne Gore za plemena na granici;
2) iz Italije, okre}u}i u korist Crne Gore zbir uticaja osvoje-
nih gore nazna~enim sredstvima i omogu}avaju}i da interveni{e sila
sastavqena od albanskih elemenata iz Italije;
3) potpuno iskqu~iti ideju naprama Albancima, o prisajediwewu
Albanije Crnoj Gori i poraditi naprotiv na ideji o kwaèvini (ili
dràvi) Albanije i Crne Gore, rade}i ponovo na potrebi preseqewa
prijestolnice sa Cetiwa u Skadar; ve}insko albansko stanovni{tvo
naspram crnogorskog i nesporno bogatstvo Albanije nasuprot crnogor-
skom siroma{tvu, moglo bi da dovede do toga da vremenom nezavisnost
Gega bude obezbije|ena od strane Crne Gore, koja bi postala albanska
dràva. Na taj na~in, pod pokroviteqstvom Italije, niti bi bili pov-
rije|eni ìvotni interesi Crne Gore, niti moralni Albanaca. Rje{a-
vaju}i se tako problema, Italija bi dobila pravo na dvije prednosti:
1) osigurati za sebe jedan povoqan trgova~ki ugovor sa {irim
privilegijama;
2) osigurati sebi sopstvenu emigrantsku struju u novoj kwaèvi-
ni (ili dràvi), koja bi mogla da bude prili~no osjetqiva zbog nebrige
u kojoj se drì zemqa i netaknutog plodnog zemqi{ta.
U svakom slu~aju, trebalo bi ipak biti lukav u sprovo|ewu pro-
pagande me|u Mirditima, najboqem (najuzornijem), najratobornijem i
najuticajnijem plemenu od svih koja su na sjeveru Albanije; prvi korak
bi se sastojao u obezbje|ewu od uzvi{ene Porte oslobo|ewa iz egzila
vladara Mirdita, me|u kojima }e Italija na}i kod nekih paroha utica-
jne prijateqe koji }e biti voqni da pomognu malobrojnim, ali dobrim
emisarima izdvojenim iz na{ih albanskih kolonija, kojima, uz izgovor
da se bave medicinom ili trgovinom, ne}e nedostajati postupno sredst-
vo da do|u na pregovore sa biskupom iz Mirdicije(?)
Gore iznesena razmi{qawa vaè za sjevernu Albaniju. Ostao bi
Epir od [kumbe u Ambrakijskom zalivu, koji ni u kom slu~aju ne bi smio
da pripadne Austrijancima, kao ni Grcima. Moè da se pojavi argument
za prou~avawe da li bi Italiji odgovarao protektorat nad Epirom, naj-
plodnijim i najcivilizovanijim krajem sjeverne Albanije. U Epiru jo{
uvijek uìvamo mnoge i istinske simpatije koje bi, uostalom, trebalo da
se weguju. Ali, na ma koji na~in da se rje{ava problem Epira, Italija bi
okupirala i fortifikovala glavne strategijske ta~ke, kao {to su: Sa-
seno, rt Lingveta i druge koji ~ine odbranu kqu~nog poloàja Jadrana.
YU ISSN 0021-2652
POLEMIKE
Dr Pavle S. RADUSINOVI]*
LEKOVI]EVE KLEVETE
Nedavne rije~i Dragutina Lekovi}a, kojima se sa tribine CANU

oglasio kao wen braniteq od Pavla S. Radusinovi}a, u javnosti su, oso-
bito u ~lanstvu Sveslovenskog dru{tva Crne Gore i Dru{tva crno-
gorsko-ruskog prijateqstva ozna~ene kao podlost. Ova rije~ je odjeknu-
la zato {to se u ~lanstvu oba dru{tva ve} znalo za{to je Radusinovi}
kao predsjednik prvog i potpredsjednik drugog dru{tva raskinuo svaku
saradwu sa D. Lekovi}em. To im je bilo osobito jasno onih prvih novem-
barskih dana pro{le godine kada je Sveslovensko dru{tvo Crne Gore
odràlo svoj prvi Sabor, na kome je u~estvovao i ve}i broj ~lanova
Dru{tva crnogorsko-ruskog prijateqstva. Lekovi} se na ovom Saboru
nije pojavio, izbjegav{i o{tru kritiku wegovog krajwe neodgovornog
odnosa prema oba dru{tva. Insistirao sam da ta kritika, zbog wegovog
odsustva, izostane, pa je tako i bilo.
Sada, me|utim, po{to je Lekovi} u svom nasrtaju, primjenom ne~a-
snog, ali i veoma prozirnog metoda - napad je najboqa odbrana, udrobio
to {to je èlio da udrobi - nu`no je da to i pojede. Stoga, na tlu ~iwe-
nica, slijede}i Tagorinu misao "da se istina ne nalazi u ~iwenicama,
ve} u wihovom skladu", po|imo wihovim redom:
Prvo, od 7. septembra 1990. godine, kada je odràna veli~anstve-
na narodna Osniva~ka skup{tina Dru{tva crnogorsko-ruskog prijate-
qstva u Podgorici, na kojoj je, moram na àlost re}i, uz moje poglavi-
to zalagawe izabran za predsjednika Dru{tva, do ~asa u kome ovom pi-
{em, nikada nije ni sazvao, niti odrào ni jednu jedinu sjednicu tada
izabranog rukovode}eg organa tog Dru{tva, niti wegove Skup{tine.
Sqedstveno tome, on nije u~estvovao u radu ama ba{ nijedne osniva~ke
skup{tine sekcija ovog Dru{tva, ina~e masovno organizovanih u Nik-
{i}u, Beranama, Cetiwu, Bijelom Poqu, Andrijevici, Podgorici,
* Autor je redovni profesor Univerziteta Crne Gore. Inostrani je ~lan Akademije
prirodnih nauka Ruske federacije. Redovni je ~lan Me|unarodne slovenske akade-
mije nauka, obrazovawa, umjetnosti i kulture i po~asni ~lan Ruskog geografskog
dru{tva.
Baru, Rijeci Crnojevi}a, Virpazaru i Golubovcima (Zeti). Wegovu

neodgovornost u ovom temeqnom domenu aktivnosti Dru{tva, osobito
vrhuni ~iwenica da nije èlio da bude, na doista nezaboravnoj mani-
festaciji srpsko-ruskog prijateqstva u beogradskom Sava-centru, 3.
novembra 1990. godine. Nasuprot nagla{enom obe}awu da }e u svojstvu
predsjednika Dru{tva uloìti sve napore da ono uspje{no ostvari
svoje zamisli i program, Lekovi} se previ{e indolentno odnio prema
svojim obavezama.
Suprotno wemu, snagom duboke tradicionalne slovenske qubavi
prema Rusiji, na svim pomenutim skup{tinama sam aktivno u~estvovao
i na dijelu wih se pozdravnim govorima obratio (u Nik{i}u, Zeti, R.
Crnojevi}a, Beranama, Bijelom Poqu i Beogradu). Ovo navodim zato
{to sam pored izjave za {tampu povodom osnivawa Dru{tva crnogo-
rsko-ruskog prijateqstva objavio i tri odnosna pozdravna govora, i to
ba{ u kwizi "Putevima vremena", koju tako negatorski kleve}e Leko-
vi}.
Drugo, odmah nakon osnivawa Sveslovenskog saveza u Beogradu
(21. oktobra 1992. godine), u Crnoj Gori se pristupilo osnivawu Sve-
slovenskog dru{tva Crne Gore. Re~eno istini za voqu, ovo drugo bi
bilo osnovano i da nije osnovano prvo. Jer za osnivawe ovog drugog
ideja je jo{ vi{e potencirana na sve~anostima "Dani slovenske pis-
menosti i kulture" u Moskvi, krajem maja 1992. godine, na kojima sam
bio u~esnik. Naime, i tada su nakon mog referata ("Pavle A. Rovinski
i Niko S. Martinovi} kao neimari crnogorsko-ruskog prijateqstva")
iskazana mi{qewa da i u Crnoj Gori, kao "ju`noslovenskoj zvijezdi"
treba osnovati sveslovensko dru{tvo koje bi bilo kontinuirani izraz
duboke slovenske tradicije u Crnoj Gori. Dosqedno tome, formiran je
inicijatvni odbor za wegovo osnivawe, pa je na svojoj Osniva~koj skup-
{tini 24. novembra 1992. godine u Podgorici takvo dru{tvo i formi-
rano. (Dokumentaciju o tome vidjeti u prvom broju "Slovenskog glasni-
ka", Podgorica 1996, str. 228-240). Uz op{te odobravawe {to je takvo
Dru{tvo osnovano, javili su se prigovori, me|u kojima i oni nedobron-
amjerni i zlo~esti - kao, ono }e navodno umawiti i potisnuti zna~aj i
smisao aktivnosti Dru{tva crnogorsko-ruskog prijateqstva. U tom
malobrojnom horu ~elio se i D. Lekovi}. Namjera, me|utim, osniva~a
bila je suprotna. Da je ona bila i ostala takva najboqe se vidi iz pisma
koje je Predsjedni{tvo Sveslovenskog dru{tva uputilo D. Lekovi}u 2.
marta 1993. godine, u kome se, pored ostalog, kaè: "U nedvojbenoj èqi
da sa Dru{tvom crnogorsko-ruskog prijateqstva razvija nerazlu~nu i
najplodniju saradwu, Predsjedni{tvo Sveslovenskog dru{tva Crne
Gore predlaè da se {to prije odrì zajedni~ki sastanak rukovodstava
oba dru{tva, na kome bi bile uspostavqene sve neophodne saradni~ke,
boqe re}i proìmaju}e veze. Odmah zatim nu`no je odràti i godi{wu
skup{tinu Dru{tva crnogorsko-ruskog prijateqstva, na kojoj bi se
saglasno na~elima i odredbama usvojenih deklaracija i statuta na{ih
dru{tava nazna~ile smjernice i program daqeg rada. U tom smislu,
radi {to uspje{nije saradwe, dostavqamo vam osnovne informacije i
Lekovi}eve klevete 201
dokumentaciju o radu Sveslovenskog dru{tva Crne Gore". Ispostavilo

se da se i ova èqa, boqe re}i intervencija, zavr{ila potpunim Leko-
vi}evim oglu{ewem. Vjerovatno je, posve osnovano, o~ekivao zasluènu
kritiku i smjenu na skup{tini Dru{tva. Zna~i, vi{e mu je odgovaralo
da i daqe bude formalni predsjednik. Ina~e, ozna~eno pismo je objav-
qeno u prvom broju "Slovenskog glasnika" (str. 242). Dodatno ovome,
izme|u ostalog, ba{ u ovoj prilici, Lekovi}u treba apostrofirano
postaviti pitawe: kako se "neovisno" od wega na Slovenskom kongresu
u Pragu, po~etkom juna pro{le godine, moglo dogoditi da Kongres ne
bude pozdravqen od predstavnika i Sveslovenskog i Dru{tva crno-
gorsko-ruskog prijateqstva, kada smo tamo bili, s podnesenim refera-
tima, Du{an J. Martinovi} i ja. [tavi{e, s druge strane, nigdje se u
dokumentima Kongresa ne spomiwu odnosna dva dru{tva Crne Gore.
Tre}e, da bismo na{u dobronamjernu èqu za saradwom i prak-
ti~no potvrdili, Lekovi}a smo u svojstvu glavnog urednika ukqu~ili u
Redakciju ~asopisa "Slovenski glasnik", glasila Sveslovenskog dru{-
tva. U~inili smo to i pored izvjesnih mi{qewa u Predsjedni{tvu
Sveslovenskog dru{tva da operativno ~lanstvo redakcije sa~iwavaju
samo wegovi istaknuti predstavnici, a da weni po~asni ~lanovi budu sa
strane. Praksa je ubrzo pokazala da su takva mi{qewa bila opravdana.
Na prvom sastanku Redakcije, u wenom uèm sastavu, pri predlagawu
wenih ~lanova, zarad angaòvawa ve}eg broja uglednih saradnika, izme-
|u ostalih predloìo sam filozofa i profesora Moskovskog univerz-
itata Stanoja Brajovi}a i pjesnika Jola Stani{i}a iz Rusije. Kazao
sam da oni ponajboqe mogu da angaùju saradnike iz Rusije. Negoduju}i
na ovaj predlog, Lekovi} se drào kao da nije bio svjestan koliko je
time izazvao moje podozrewe prema wemu. I te kakvo podozrewe. Jer,
veliko `rtvovawe za prijateqske odnose sa Rusijom, i slovenskim svi-
jetom uop{te, ova dva istaknuta stvaraoca i stradalnika se ne mogu
omalovaàvati, i jo{ mawe potiskivati. Osim toga, uo~i same predaje
pripremqenog materijala za {tampawe prvog broja "Slovenskog glas-
nika" Lekovi} je zamolio da se u wemu na|e i wegov ~lanak: "Obodsko-
cetiwska {tamparija - vertikala crnogorske duhovnosti". Po{to su ga
tri ~lana redakcije pro~itala, u zadwem ~asu je dat u {tampu. Me|utim,
nakon pojave na{eg Glasnika ~uli su se prigovori, me|u kojima i
prigovor akademika Milosava Babovi}a da je taj ~lanak objavqivan. Na
napomenu u tome smislu - Lekovi} je ogor~eno negodovao.
Najzad je pri pripremawu drugog broja Glasnika do{lo do nepre-
mostivog spora i kona~nog razlaza sa Lekovi}em. On je, naime, po{to je
pripremqeni materijal za taj broj odobren od Redakcije i predat {ta-
mpi, zahtijevao da se u wemu, i to u pri{irenoj verziji, objavi wegova
rije~ sa promocije prvog broja u Beogradu. Uzvratio sam ~iwenicom da
je Glasnik ve} u {tampi, te da bi i wegov tekst, radi elementarnog
uvaàvawa svih ~lanova redakcije, morao i mora biti stavqen na wen
uvid. Dodao sam da u Glasniku ne}u objaviti ni svoje izlagawe sa
odnosne promocije, kako ne bih dao povoda za prigovor da svojstvo
odgovornog urednika koristim kao privilegiju. Predloìo sam da se
wegov tekst redakcijski razmotri zajedno sa drugim prilozima koje

treba pripremiti za tre}i broj Glasnika. Ovo utoliko prije {to se u
wegovom prvom broju, pored Rije~i Redakcije, nalazi i nekoliko uvod-
nih tekstova, te iznad svega i Deklaracija Sveslovenskog dru{tva, u
kojima je na zavidan na~in prezentiran koncepcijski karakter Glas-
nika. Zato bi bilo nelogi~nno da se i u drugom broju objavquje tekst
istog smisla, kakav je u osnovi bio Lekovi}ev prilog. Pored toga, {to
je u ovom slu~aju najglavnije, Lekovi}u se o~igledno i ovom prilikom
veoma ùrilo da svoje poznato "superiorno" pona{awe vozdigne iznad
ostalih ~lanova Redakcije, apostrofiraju}i sebe - "ja kao glavni ured-
nik ~asopisa...". Ne pomiwu}i nikoga iz Redakcije, u kojoj su ina~e
istaknuti stvaraoci i javni radnici, Lekovi} je, u stvari, èlio da se
bezmalo kao ktitor postavi iznad we, samozadovoqno i tendenciozno
zaobilaze}i ~iwenicu da on li~no, za razliku od svih ~lanova Redak-
cije, ni{ta nije u~inio, kako za osnivawe Sveslovenskog dru{tva Crne
Gore, tako i za pokretawe wegovog ~asopisa. Stoga sam se, u ciqu afir-
macije konstruktivne saradwe u Redakciji, odlu~no suprotstavio Leko-
vi}evom naumu, insistiraju}i da se Redakcija upozna sa wegovim tek-
stom i meritorno donese odluku o wegovom publikovawu u tre}em broju
Glasnika. U sporu na ovom pitawu, s prizivom i na druga, ovdje navede-
na i nenavedena, nastao je èstoki razlaz. U me|uvremenu, ne ~ekaju}i
tre}i broj na{eg Glasnika, Lekovi} je svoj prilog nestrpqivo objavio
u drugim glasilima. Nije ga, dakle, zanimalo mi{qewe Redakcije na{eg
~asopisa. - [ta mu se moè, takav je on: li~an i samoqubiv. Umi{qe-
nim stepenovawem u "visinu", suàvao je {irinu. A na ba{tini ìvota
to se posqeduje ispo{}avawem qudskosti. Iako u poodmaklim godina-
ma ìvota, krajwe samoqubivo, zaprijetio mi je satirawem.
I, evo, po svom predumi{qenom ar{inu on poku{ava da to i u~i-
ni. Bez bilo kakvog zastoja, na osvetoqubivo-farisejski na~in, ne pre-
zaju}i od podmetawa, kleveta, provokacija, intriga i uvreda, ne samo
mene, nego i moje porodice, mojih ìvih i preminulih drugova i pri-
jateqa, saradnika i saboraca - Lekovi} se okomio na moju kwigu. Samo-
za{ti}en Akademijom, ~ini to zadriglo, brane}i rigidne sheme, per-
sonalne tabue i "postoje}i poredak stvari". îni to protive}i se slo-
bodoumnom i smjelom zalagawu za principe istine, pravde, humanosti i
po{tovawa ~ovjeka "kao mjere svih stvari".
Ve} samim cini~nim naslovom svoga reagovawa na moju kwigu,
Lekovi} se zorno ponudio frojdovskoj psihoanalizi, prema kojoj odre-
|ene osobe usmjerenim periskopima vlastitog psihomentalnog kom-
pleksa prema drugoj osobi, sude}i dakle o drugom po sebi, u stvari lak-
musom odslikavaju sebe. Apriorno èle}i da tu osobu ocrne i satru,
one u paritetnoj identifikaciji zlobno premje{taju kocke iz svoje u
tu|u profilaciju, po svaku cijenu nastoje}i da za vezivno tkivo svoje
unaprijed projektovane istine o woj, prona|u, boqe re}i iznude i silu-
ju samo one "~iwenice" pomo}u kojih èle da ih kao takve potvrde.
Postupiv{i tako, Lekovi} je svojom glavnom naslovqenom odrednicom
("Svjedo~anstvo grandomanije") krenuo u svoj bezobzirni nasrtaj. Ali,
ve} na samom po~etku do~ekao ga je, wegovoj namjeri protivni predgov-

or u kome su jasno nazna~eni okvir, smisao, ciq i poruke kwige. U wemu
je, zapravo, nagla{ena autorova namjera da ispri~a, argumentuje i rel-
ativno razu|eno predstavi svoje ìvotne i tvora~ke puteve u vremenu u
kome je ìvio; logi~no, podrazumijevaju}i i odnos prema tom vremenu i
wegov uticaj na autora. I, ni{ta vi{e. Zaslijepqen zlobom, Lekovi} ga
je namjerno zaobi{ao. Notorna je istina, me|utim, da predgovor obave-
zuje svakog dobronamjernog ~itaoca da kwigu sagleda u ravni i struk-
turi kako je ona u wemu predstavqena. Ali, {tavi{e, on nije pro~itao
ni nekoliko poglavqa kwige, ukqu~iv{i ona najglavnija i najobimni-
ja, kao {to su bibliografska studija o meni povodom ~etrdesetogodi{-
wice rada (str. 537-578) Du{ana J. Martinovi}a, ili poglavqe - "Govo-
ri i prilozi" (str. 133-265), "Putopisi i zapisi" (str. 269-295), "Inter-
vjui" (str. 299-311) i dr. Umjesto toga, on je iz 660 strana kwige ekscer-
pirao i po svome izokrenuto interpretirao samo ono i onoliko koliko
je zlo~esto smatrao dovoqnim da zakqu~i da kwigu nije trebalo ni {ta-
mpati. I ne samo to, nego je u svom nasrtaju veoma licemjerno konstru-
isao oblandu pod kojom me provokativno poziva na ideolo{ku raspravu.
Zapravo, po{to je samozadovoqno rekao da nijesam dorastao da rasvi-
jetlim vrijeme u kojemu sam ìvio, on podme}e dilemu, ta~nije re~eno
divergente, koje su nas ideolo{ki razdvajale. Pri tome, meni imputira
ideolo{ku rigorozu, ~ak i ortodoksnu kultovsku privrènost, antidi-
jalekti~nost i {ta ne sve drugo, da bi me zatim, u drugom, bitno istom
kontekstu prikqu~io i tamo nekom "trivijalnom eklekticizmu".
Lekovi}eva insinuacija na moje obrazovawe obavezuje ga da odgo-
vori na pitawe za{to on nije napisao kwigu o burama, sudarima, uspon-
ima i padovima ovoga vijeka. Za{to, kada ga u institucionalizovanim
uslovima rada niko nije ometao, niko ga nije progawao, ili, ne daj boè,
konfinirao i hapsio. Tome moram da dodam i svoje mi{qewe da sam
malo filozofa sreo sa toliko oskudnim znawem iz svjetske istorije i
posebno iz svjetske kwièvnosti kao {to je wegovo. Naravno, tu ne
moè biti ne~eg osobito ~udnog kad se, primjera radi, uzme u obzir da
gradska djeca, posebno ona iz bogatijih porodica, ve} kao polumaturan-
ti mahom pro~itaju Ilijadu i Odiseju, a seoska tek poslije mature, ili
nikada. I neka sada bude na stranu to {to je javno govorio - da u li~-
nosti odgovornog urednika "Slovenskog glasnika" ima zavidno obrazo-
vanog i erudiranog saradnika.
[to se pak ideolo{ko-politi~kih pitawa ti~e, Lekovi} vrlo
dobro zna da su iz tog domena na{i teorijski pogledi i osobito empir-
ijski resursi u velikoj mjeri razli~iti. Moji su se bitno temeqili i
temeqe na poznatim op{tequdskim stavovima da ~ovjekovo shvatawe
svijeta podrazumijeva i wegov prakti~ni odnos prema wemu, da su sve
teorije sive, samo je drvo ìvota vje~ito zeleno i da smo ovaj svijet
dosta obja{wavali, ali da ga treba mijewati. Polaze}i od wih, u svom
eti~ko-humanisti~kom, odnosno filozofsko-antropolo{kom i ideolo-
{kom opredjeqewu - u lijevoj orijentaciji, u wenoj socijalnoj i narod-
no-patriotskoj usmjerenosti, na{ao sam i nalazim smisao svoga dru{-
tvenog angaòvawa. Taj smisao generirao je moje snove i ideale. Otuda

je savr{eno prirodno {to su oni, stopqeni sa dubokom tradicionalnom
qubavqu prema Rusiji, s neizmjernom qubavqu prvenstveno bili usm-
jereni prema velikom Sovjetskom Savezu u kome se ogledala nada i vjera
progresivnog ~ovje~anstva u pravedniju i humaniju budu}nost. U tom
smislu re~eno moram podvu}i temeqnu Lekovi}evu podlost koja se
ogleda u tome {to se sada dvoli~no pona{a, kao da je zaboravio metafo-
ri~ne rije~i koje sam ponekad u uèm dru{tvu istomi{qenika sa zado-
voqstvom isticao. Zapravo, generali{u}i svoju ìvotnu putawu napo-
miwao sam da sam sre}an i ponosan {to sam u ìvotu, kojim prirodno
pripadam ovom do sada najdramati~nijem, ali i izuzetno podvi`ni~kom
vijeku nadahnuto letio orbitom, simboli~no zapo~etom Spartakom i
nezavr{enom Fidelom Kastrom. Tvrdim da ovo Lekovi} nije zaboravio,
pa stoga tako|e tvrdim da wegove ideolo{ke i politi~ke zamke, koje mi
u svom nasrtaju nami~e, nijesu ni{ta drugo nego podle i provokativne
imputacije. Uostalom, ~ak i da je zaboravio - sve je to u kwizi prenos-
no re~eno, posebno u prilozima: "Crvenim trgom i ulicom Gorkog"
(str. 279-281), "Zapisi bliskih daqina" (str. 247-278), "Zapo~nimo,
dakle, i ovaj razgovor" (str. 159-164) i "Rije~ o sudbini najmla|ih u
golooto~kom vremenu" (str. 243-255).
U istom zlobnom smislu Lekovi} sada imputirano lekcija{i i
pitawa pristupa slovenskom pokretu danas, spomiwu}i nekakve svoje
izmi{qene mini i maksi programe. Meni pripisuje ove druge, vi{e ide-
ologizovane. Pri tom namjerno zaobilazi realne, cjelishodne i savre-
mene odrednice tog programa koje smo i u Deklaraciji dru{tva i u poje-
dina~nim uvodnim prilozima prvog broja "Slovenskog glasnika" posve
odmjereno izloìli. Ako pak aludira na promocije oba broja ~asopisa,
koje sam po pozivu u~inio u Bugarskoj i Moskvi, onda su te aluzije pot-
puno krivotvorne i tendenciozne. Izgleda da je Lekovi} previ{e bolno
doìvio to {to sam tamo bio pozvan. A pozvan sam zato {to je poznato
da sam sa grupom saradnika inicirao, kako osnivawe dru{tva, tako i
pokretawe wegovog ~asopisa. Ponavqam, bez u~e{}a D. Lekovi}a.
S druge strane, moje, iako izvjesno suzdràno nepovjerewe prema
Lekovi}u, korijenilo se u tome {to su pored wega kao filozofa mark-
siste, {to }e re}i i socijalnog revolucionara, za posqedwih pet
decenija, uglavnom, prakti~no protutwale sve izuzetno reperkutivne
godine (1948, 1968, 1989), kao i revizionisti~ke, deformativne i anti-
socijalisti~ke pojave, koje su slabile i oslabile svjetski socijalizam
do dana{weg stepena. Kaèmo protutwale, bilo makar i relativno, a
poznato je da je istina, ukoliko nije re~ena u pravo vrijeme, utoliko
blià laì. Za filozofe marksizma, kao socijalne revolucionare,
okrenute praksi i wenom teorijskom rasvjetqavawu i usmjeravawu, to
pravilo ne bi trebalo da bude zanemareno: ne bi trebalo, budu}i da
filozofija marksizma po svojoj osnovnoj dru{tveno-istorijskoj odred-
nici ima ponajprije revolucionarni karakter. Iz takvog wenog karak-
tera proizlaze i dva wena glavna akciona principa - stalna kritika
svega postoje}eg i provjera teorije u praksi, kao kriterijumu istine.
Danas se, me|utim, neki revolucionari koji su takvi vi{e deklara-

tivno, nego akciono bili, pona{aju kao generali poslije boja, ~ijem
porazu su svojom nedosqedno{}u, kompromiserstvom, farisejstvom i
bogme korumpirano{}u znatno doprinijeli. Na taj na~in su mnogi
iskreni i odva`ni borci za istinske, qudske ideale socijalizma bili
iznevjereni. Ali, ne ba{ zanemarqivi dio takvih boraca se nije mirio
s postoje}im izopa~ewima u dru{tvu. Pruào im je otpor, i to znatnim
dijelom i "ilegalno". Sa zadovoqstvom mogu re}i da sam pripadao tak-
voj opoziciji, i to relativno dugo, gotovo tri decenije. Ona je djelovala
i na ovda{wim prostorima. Naravno, bila je ona lijevog i narodno-pat-
riotskog usmjerewa. Primjera radi, nave{}emo da je jedan od wenih
~eonih u~esnika bio i Niko S. Martinovi}, s kojim sam, sa grupom
drugih istomi{qenika, me|u kojima i onih kojima sam drào posmrtne
govore, neposredno sara|ivali. Imena jednog broja takvih drugova
spomenuo sam u govoru pobijenim patriotima u Bijelom Poqu na ~elu
sa Ilijom Bulatovi}em 1949. godine, prilikom otkrivawa spomen-plo-
~e u wihovu ~ast 26. juna 1994. godine. Na drugom mjestu, u istom takvom
govoru revolucionaru \oku Pejovi}u, izme|u ostalog, rekao sam:
"Jedan si od onih koji su smatrali i dràli da povratak sa Golog otoka,
ne zna~i istovremeno i bacawe kopqa u trwe. Nasuprot ne~uvenoj kon-
troli, pratwi, sumwi~ewu, neprestanim prijetwama, zastra{ivawu,
progonima i ~estim hap{ewima, èlio si da zajedno sa voqnim i pouz-
danim drugovima, promi{qeno i odgovorno pruì{ otpor ne~uvenom
teroru, samovoqi i bezakowu. Budu}i da smo kao inicijatori, ukqu~u-
ju}i i nekoliko drugova, najpovjerqivije aktivno sara|ivali, i to ve}
gotovo trideset godina, duàn sam, boqe re}i duboko moralno obavezan
da ovdje i sada, u ovom ~asu posqedweg ispra}aja nezaboravnog druga i
saborca \oka Filipovog Pejovi}a, prvi put javno kaèm da je on jedan
od organizacionih sekretara svih lijevo usmjerenih grupacija i pojed-
inaca u Crnoj Gori, koji su u ilegali nalazili na~ina da svojim djelo-
vawem diskredituju nasiqe, demagogiju, obmane i la`. Pored ostalog,
javno sada kazujem da su sve sahrane na{ih uglednih drugova i u narodu
poznatih li~nosti: \oka Mira{evi}a, Baja Vuk~evi}a, Nika S. Marti-
novi}a, Vasilija Luki}a, Vlada Laki}a, Ibrahima Dre{evi}a i drugih
- koliko god je najvi{e bilo mogu}e bile organizovane. One su bile
masovne i na wima se ~ula rije~ otpora i istine. Ovaj na~in otpora
zapo~eo je sahranom Baja Vuk~evi}a, za koju se moè re}i da je ozna~ila
prvi veliki javni skup golooto~kih prognanika i prvo glasovito i gro-
movito spomiwawe i javna osuda golooto~kog mu~ili{ta. Pri tome,
posebna je pri~a - {ta su sve satrapi preduzimali da u|u u trag ovim
masovnim i "spontanim" sahranama. (Oba govora su objavqena u odnos-
noj kwizi.)
Pro~itav{i ovaj i druge govore u mojoj kwizi, Lekovi} se nesum-
wivo zapitao gdje se on u tim dugim godinama otpora nalazio. S na{e
strane, kratko mu se moè odgovoriti da u na{oj "ilegali" niko ni jed-
nom dlakom na glavi nije pomislio da ga u wu ukqu~i. Vrijeme je pokaza-
lo da je takav odnos prema wemu bio osnovan. Stigao je, najzad, dotle da
anatemi{e kwigu u kojoj su objavqeni govori o svijetlim patriotima -

velikomu~enicima. Kakva uvreda za wihove porodice, za wihovo potom-
stvo, za wihove prijateqe i saborce! No, davno se reklo da niko kao
~ovjek praznog srca ne moè da nanese bol plemenitoj du{i. Moje nepo-
vjerewe prema Lekovi}u bilo je, dakle, dovoqno razlo`no.
Nakon iskonstruisanog preludijuma, Lekovi} u drugom dijelu
nasrtaja na moju kwigu obmawiva~ki potrè one "~iwenice" za koje
smatra da su "satiru}e". On naime, najprije, kao dobronamjerno komen-
tari{e pitawe moje kandidature za prijem u CANU, navode}i da se ona
re|ala tri "ili ~etiri puta". Mnogo "bri`no" - kad ne bi bilo zlobno,
Lekovi} naga|a koliko sam puta bio kandidovan, a zatim odmah dodaje
da sam dobijao "zapawuju}e mali broj glasova". Daleko od toga da pomis-
li na mogu}e komplote protiv kandidata, on poput seoske toroku{e,
jedva i{~ekuju}i, nasijeda intrigama i prihvata ih kao validne ~iwe-
nice. Pri tome, potpuno namjerno zaobilazi prave razloge zbog kojih je
sprije~en moj izbor u Akademiju. Ti razlozi su u kwizi, o kojoj je ovdje
rije~, sasvim jasno kazani. Prvi je sadràn u mojoj besjedi pod naslovom
"Neka istina i pravda i samo istina i pravda budu bog slobodnog ~ovje-
ka", kazanoj na godi{woj skup{tini Srpskog geografskog dru{tva pri-
likom uru~ivawa Medaqe Jovana Cviji}a, u cjelosti objavqenoj u ne-
kim glasilima, a drugi u saop{tewu "Na{i kriterijumi izme|u ju~e i
sjutra", podnesenom na nau~nom skupu posve}enom "Perspektivama
Crne Gore u savremenim procesima" i objavqenom u Zborniku radova sa
tog skupa, Podgorica 1992, str. 33-36, kao i u {tampi i na televiziji.
U besjedi (datoj u mojoj kwizi na str. 199-201), izme|u ostalog, je
re~eno: "... Cviji} je, karakteri{u}i istorijsko i etno-kulturno bi}e
stanovni{tva pojedinih teritorijalnih cjelina i krajeva na{e zemqe,
jasno rekao da je u 'Crnoj Gori srpska svijest bila uvijek neobi~ne ja~i-
ne. Zapazio sam da i svaki ~obanin zna za veliku srpsku celinu, {to je
gotovo jedina sadrìna vi{eg narodnog ose}awa, posle brige za svakod-
nevnim ìvotom'. Svu dubinu ove misli, uza sve, iz ranije pro{losti
poznate ~inioce i ~iwenice sna`no je potvrdila savremena narodno-
demokratska obnova Crne Gore. Bulumente odnaro|ene mo}i sa svojim
'akademskim' pri{ipetqama, nijesu mogle da shvate da u narodu koji ima
duboku istorijsku svijest postoje primarni potencijali za neprestanu
reprodukciju wegovog genija - genija koji se u situacijama kada biva
prigu{en ili ugroèn, u mo}nim retorzijama obra}a svome bi}u, vra}a
svome iskonu i pomo}u wega se brani i odbrani. Potowa pobjedni~ka
odbrana Crnogoraca u tom smislu, u istoriji }e ostati zapisana sloga-
nom: 'Sram ih bilo'".
Ove rije~i i navedeni narodni prekor bili su dovoqan razlog da
se komplotiraju svi oni u Akademiji, koji su do tada pup~anom vrpcom
bili vezani za crnogorsku naciokratiju, koja se sve vidnije bila po~ela
podvajati od Srbije, naro~ito u tada{woj kosovskoj krizi. Kako bi se,
ina~e, mogla objasniti ~iwenica da su me za izbor u Akademiju pred-
loìle tri vode}e geografske institucije i asocijacije Srbije (Geo-
grafski institut "Jovan Cviji}" - SANU, Geografski fakultet Beo-
gradskog univerziteta i Srpsko geografsko dru{tvo) i zatim recenzi-

rali akademici Obren Blagojevi} i Petar Vlahovi} - da bi pri izboru
dobio samo jedan glas, i to drugog recenzenta. Blagojevi} je ~lan SANU.
U me|uvremenu, do drugih izbora u CANU, na pomenutom skupu
nau~nih i kulturnih radnika Crne Gore, podnio sam pomenuto saop-
{tewe i u wemu podvrgao kritici dotada{we krupne slabosti poli-
ti~kog ìvota u na{oj sredini i wihove neposredne uticaje na rad
CANU i Univerziteta Crne Gore. Saop{tewe sam zavr{io sqede}im
predlogom: "I na kraju u ime nau~ne savjesti i istine - predlaèm da se
Josip Broz posthumno li{i po~asnog ~lanstva u Crnogorskoj akademi-
ji nauka i umjetnosti. âk i da je bio ~lan svih akademija u svijetu, ni
po koju cijenu nije mogao biti i Crnogorske akademije. Pored ostalog
zato {to je i u miru vezane i krvave Crnogorce tjerao preko krvave
Crne Gore. Ina~e, sama wegova promocija za po~asnog ~lana CANU
bila je izvedena na poznati spektakularni na~in, a reìrana je u vri-
jeme u kome je politi~ka klima, podsticana wegovim u~e{}em, konoti-
rala sa naciokratsko-separatisti~kim raspoloèwem i u Crnoj Gori".
(Saop{tewe je u mojoj kwizi na str. 230-234.)
U ovom saop{tewu nalaze se razlozi moga drugoga neizbora u
Akademiju, iako sam bio ponovo predloèn od istih geografskih insti-
tucija Srbije.
[to se ti~e moje posqedwe, tre}e kandidature za prijem u
CANU, treba re}i da je ona, radi ispravqawa u~iwene nepravde, nepo-
sredno podstaknuta od nekoliko ~lanova Akademije, prije svih D. Leko-
vi}a i samog predsjednika Akademije. Zapravo, na insistirawe Leko-
vi}a zajedno smo razgovarali s predsjednikom i tom prilikom se sagla-
sili da se zaista radi o nepravdi, te da zbog we kandidaturu i treba
obnoviti. Zamolio sam tada da za recenzente budu imenovani istaknuti
akademici SANU i CANU. I bili su: Milo{ Macura i Vlado Strugar.
Me|utim, predsjednik se prema ovom razgovoru dvoli~no odnio, ~emu se
Lekovi} mnogo vi{e od mene iznenadio. To iznena|ewe Lekovi} je
udvostru~io i ~iwenicom da predsjednik nije uvaìo wegov predlog,
kazan na Skup{tini Akademije, da budem angaòvan na izradi Enci-
klopedije Crne Gore. Razumije se, Lekovi} ni o prvom ni o drugom svom
iznena|ewu ni{ta nije otvoreno rekao predsjedniku. Jer da je rekao, on
bi to ipak, po svakom qudskom i logi~kom slijedu, i u ovom svom nasr-
taju, bar koliko toliko, ozna~io.
Navo|ewem ovih razloga za komplotni odnos u CANU, treba do-
datno pojasniti neka pitawa. Prvo, moja prethodna gotovo dvadesetogo-
di{wa politi~ka konfinacija bila je, shodno onda{wem modelu pro-
gona, posebno u prvim godinama, pra}ena pravom klevetni~kom hajkom,
u kojoj su u~estvovali i neki ~lanovi CANU; drugo, da se, eto, tako da
kaèm, Radusinovi} sada naprosto povampireno javqa, i to kao nau~-
nik, postav{i to saradwom sa SANU, koja mu je objavila i ~etiri
kwige i, tre}e, da predlog za wegov prijem u Akademiju upravo stoga
dolazi iz Beograda. Pa kad je tako, neka ga, licemjerno se ~ulo u CANU,
prime u SANU.
Budu}i da se u ovom odgovoru na Lekovi}eva podmetawa ne moè

zaobi}i pitawe za{to sam davao pristanak na predloge da budem
primqen u CANU, re}i }u - prvenstveno zato {to sam u wenoj javnoj
tribini sasvim osnovano pretpostavqao besprizivnu mogu}nost za slo-
bodno kazivawe misli, s jedne, i poboq{awe uslova za daqi rad, s druge
strane. Decenijama zakidane takve mogu}nosti imperativno su me moti-
visale da ih, bez traèwa bilo kakve milostiwe, ostvarim. Iz objav-
qene prepiske, koju Lekovi} tako|e podlo i jalovo napada, pored osta-
log se vidi da sam prije toga, ne samo kao poslenik nauke, nego iznad
svega kao roditeq, pri traèwu takvih mogu}nosti ne~ovje~no onemo-
gu}avan da ih realizujem. Istovremeno sam radi nu`nih terenskih,
arhivskih i drugih svrsishodnih istraìvawa bio prinu|en da znatnim
dijelom koristim sredstva iz, ina~e, vi{e nego skromnog porodi~nog
buxeta. Drugim rije~ima, osnovano sam traìo da po uslovima za rad
koliko god je mogu}e budem izjedna~en sa istovrsnim poslenicima.
Najgnusnijim podmetawem i neistinom Lekovi} se posluìo u
navo|ewu razloga zbog kojih navodno nijesam mogao biti primqen u
Akademiju. Prvi je po wemu "prepotentnost koja oteàva saradwu" i
drugi plagirawe vezano za kwigu Ilije - Peka Peli~i}a "Zapisi o
Zeti". Prosto je nevjerovatno kako se Lekovi} olako i drsko poigrava
etiketirawem, ne zasnivaju}i ga na bilo kakvom argumentu. On ga jed-
nostavno upotrebqava kao besprigovornu izmi{qotinu, vjeruju}i da
wome moè da zasjeni vrlinu, koja se i u ovom slu~aju o~ituje u nedvos-
mislenoj i energi~noj te`wi da se razotkrije istina i ispo{tuje prav-
da. Otuda se mawe ili vi{e svi oni koje takva vrlina poga|a u svojoj
nemu{toj samoodbrani od vrlih, koriste floskuloznom oznakom da su
oni prepotentni. A, u stvari, oni to i jesu, ali samo u mjeri u kojoj isti-
na i pravda za koju se bore, u odnosu na neistinu i nepravdu, imaju supe-
riornu mo}. Lekovi}, prema tome, vrlo dobro zna da takvi mogu biti
konstruktivni saradnici u bilo kojoj, pa i u nau~noj asocijaciji, pod
uslovom da ih weni ~lanovi na pravednoj osnovi zasluèno izaberu.
Naprosto je jo{ nevjerovatnije kako Lekovi} iz kuhiwe intriga,
uop{te ne pro~itav{i moju dvotomnu kwigu "Stanovni{tvo i naseqa
Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba" {tampanoj na 862 strane
velikog formata, drsko spomiwe plagirawe vezano za pomenutu kwigu
I. Peli~i}a. Da ju je makar ovla{no pregledao, mogao je vidjeti da ona
po~iva na 2.175 izvora (u fusnotama), od kojih 293 arhivska, 734 iz peri-
odike i 1.147 literaturnih. On je odmah u predgovoru kwige mogao vid-
jeti da je autor ne samo za naseqa Zete i Qe{kopoqa, nego ~itave Zet-
ske ravnice, od Vrawine do Zlatice i od Vuksanleki}a do Veqeg brda,
dakle za 45 seoskih i 23 gradska naseqa (Podgoricu i Tuze) angaòvao
sedamdeset anketara, kojima je u predgovoru kwige, svakom pojedina~no
zahvalio.1 Svima wima autor je prilikom davawa ankete posebno objas-
1 "Na dragocjenoj pomo}i u pribirawu anketnih i drugih podataka i informacija

posebno se zahvaqujem: Spasu Popovi}u, Veselinu Rak~evi}u, Du{anu Savkovi}u,
Mitru Rai~kovi}u, Rajku Vidakovi}u, Matu Rai~evi}u, Stanku Mugo{i, \or|iji
nio kako je treba ispuniti, da bi ih nakon tromjese~nog ispuwavawa (za

ona ve}a petomjese~nog) sam provjerio, obilaze}i pojedina~no svako
naseqe po nekoliko puta. Sama anketa, koju je autor koncipirao, pret-
hodno je prihva}ena u Istorijskom institutu Crne Gore, budu}i da je s
wime sav projekat istraìvawa, ukqu~uju}i i publikovawe kwige, bio
ugovoren. Anketa, s potvrdom i potpisom direktora Istorijskog insti-
tuta, kao {to se u prilogu vidi, sadrì {est tematizovanih poglavqa
sa trideset sedam relativno op{irnih pitawa, po~ela je da se realizu-
je krajem juna 1984. godine, dok je ugovor za realizaciju samog projekta
sa Institutom sklopqen decembra 1981. godine.
Sva istraìvawa i priprema rukopisa za {tampu zavr{ena je
krajem 1988. godine, nakon ~ega je Institut imenovao recenzente, od ko-
jih je jedan, po pravilu, morao biti iz Instituta. Recenzenti su bili
akademik prof. dr Petar Vlahovi}, dr Du{an J. Martinovi}, nau~ni
savjetnik, i iz instituta dr Perko Vojinovi}, vi{i nau~ni saradnik.
Rukopis je zatim u izdawu Instituta i NIP "Univerzitetska rije~"
luksuzno objavqen 1991. godine. Poslije nekoliko veoma pozitivnih
prikaza na wu, sredinom jula 1993. godine pojavilo se (i to ba{ u "Mo-
nitoru", i ba{ u vrijeme moga tada{weg boravka u Rusiji, i ba{ u toku
moje druge kandidature za prijem u CANU) kratko pismo sa aluzijom na
pomenuto plagirawe. Me|utim, po{to sam redakciju odnosnog glasila
upoznao sa ovom istom dokumentacijom, koju, navodno, zbog wene op{i-
rnosti nije mogla da objavi, nastalu kratku polemiku odmah je obus-
tavila.
A, u stvari radi se o tome da je pismopisac (V. Peli~i}) posve
neosnovano prigovorio da sam koristio gra|u I. Peli~i}a koju je on
poklonio Istorijskom institutu Crne Gore. Ne pozivaju}i se ni na
jednu jedinu ~iwenicu, smatrao je dovoqnim da se samo oglasi i na taj
na~in omalovaì moje napore. Naravno, on tada nije znao, ta~nije nije
ga ni interesovalo, kakvim sam istraìva~kim pristupom i metodolo-
gijom tokom gotovo osam godina uspio da o ne ba{ velikom podru~ju
Mili}u, Du{anu Bojanovi}u, Boru ]etkovi}u, Slobodanu Rackovi}u, Milanu

Radunovi}u, Tomu Radunovi}u, Novaku Stojanovi}u, Vuksanu Miranovi}u, Veqku
Asanovi}u, Luki Miroti}u, Radovanu Radinovi}u, Simu Peli~i}u, Mirku
Vu~kovi}u, Bo{ku Marku{u, [aku Vu~kovi}u, Du{anu Vuja~i}u, Gavrilu
Vuja~i}u, Bogi}u Filipovi}u, Andriji [anovi}u, Savu Kalu|erovi}u, \or|iju
Burzanu, Dragoqubu Radinovi}u, Luki Stanovi}u, Qubu Mijovi}u, Slavku
[katari}u, Danilu Popovi}u, Branku Kra~kovi}u, Vojinu Terzi}u, Miloradu
Terzi}u, Zariji Vuk~evi}u, Dragu Popovi}u, Du{anu Boqevi}u, Dragoqubu
Boqevi}u, Andriji Kumburovi}u, Miodragu Kova~evi}u, Nedeqku Mara{u,
Aleksi Mi{urovi}u, Gojku Andri}u, Daju \uri{i}u, Miloradu Kneèvi}u,
Zariji Maji}u, Cvjetku Maji}u, Banu Frqu~ki}u, Xemaqu Otovi}u, No{u
Sini{taju, Isqamu Dre{evi}u, Nikoli Camaju, Lui|i Camaju, \er|u Quc|onaju,
Pjetru Dre{aju, Ibrahimu Dre{evi}u, Canu Dre{evi}u, êdu Mira{evi}u,
Saitu Orahovcu, Asimu Alivodi}u, Bajramu Krni}u, Rizu Ak{abanovi}u, Franu
Quqaju, [erifu \okaju, \oki \okaju, Ahmetu Kaqo{aju, Nuu Paqo{aju, Banu
Ivanovi}u, Radovanu Ivanovi}u, Vukalici Krkeqi}u, Jovanu Uli}evi}u, \er|i
Beri{aju, Ramu Dukaju i \eki \ekaju". ("Stanovni{tvo i naseqa Zetske ravnice
od najstarijeg do novijeg doba", str. 11).
napi{em relativno obimnu kwigu. Kao takva, ona je, ponovi}emo, jedi-
no mogla nastati na osnovu veoma zama{ne konsultovane literature,
relativno obimnih arhivskih istraìvawa i, rekao bih, nadasve, sagla-
sno projektu, svestrano koncipirane i neposredno na terenu provedene
i provjerene ankete.
U tom kontekstu posmatrano, odnosna gra|a I. Peli~i}a, na koju
se na nekoliko mjesta u kwizi pozivamo (vidi u prilogu), za moju kwigu
nije ni mogla biti od naro~itog interesa. Pogotovo nije zato {to se
ona zasniva na ispitivawima iz 1951. i kasnijih godina, a na{a izri-
~ito na anketom traènim podacima za 1941. godinu (naseqa) i ratne
godine 1941-1945. (djelimi~no za stanovni{tvo). Osim toga, treba nagl-
asiti da se nijesmo smatrali obaveznim da na{e, na navedeni na~in
dobijene podatke "provjerimo" podacima iz Peli~i}eve gra|e. Na{e je
prevashodno pravo da se drìmo gra|e, koju smo na nazna~ene na~ine
pribrali. Utoliko prije i vi{e {to nam je na raspolagawu bila gra|a
Andrije Jovi}evi}a, objavqena u wegovim kwigama o Zeti, Qe{kopoqu
i Malesiji, koju je u me|uratnom periodu publikovala Srpska akademi-
ja nauka. Zato ne mora biti ~udno {to smo se na navode Jovi}evi}a, i to
ne samo iz wegovih kwiga o odnosnim podru~jima, nego i iz drugih,
napisanih o drugim podru~jima Crne Gore, znatno naslawali. S pravom
je tako ~inio i I. Peli~i}. I sami anketari su, logi~no, na terenu ne
malim dijelom dobijali odgovore, posebno one o porijeklu stanovni-
{tva, koji su bili mawe ili vi{e saglasni ili pribli`no saglasni
onima koje je svojevremeno dobio Jovi}evi} i znatno kasnije Peli~i}.
Na najmawem gubitku od takvih potvr|enih odgovora na postavqena
istraìva~ka pitawa je svakako nauka, ~ija istina je u toliko ve}a u
koliko po~iva na vi{estruko provjerenim i potvr|enim ~iwenicama.
Pri tom je, nesumwivo, od primarnog zna~aja da se, pored ostalog, i radi
budu}ih istraìva~a, izvorna odredi{ta raspoloìvog materijala, na
kojem kwiga po~iva, obavezno i pouzdano navedu. Tako smo i mi pos-
tupili, pa bismo èqeli da se upoznamo sa bilo kojom ~iwenicom koja
bi ovu konstataciju mogla da opovrgne. Zato, do tada, dok to neko zaista
ne u~ini, svaku drugu, neodgovorno ili zlonamjerno kazanu tvrdwu sma-
tramo i smatra}emo klevetom. To, naglasi}emo, nijesu u~inili ni rece-
nzenti kwige, ni referenti koji su podràli moje kandidature. Ne, oni
nijesu, ali jesu neki zluradi, sujetni i osvetoqubivi nosioci komplota
protiv mene. Normalno i ~asno bi bilo da je to u Akademiji i zapis-
ni~ki konstatovano. Zato sam se pismom i obratio predsjedniku Akade-
mije, nazna~iv{i u wemu i izvjesne sumwe i prigovore za wegovo mogu}e
posredno sau~e{}e u komplotu, da mi se dostave izvodi iz svih zapisni-
ka Akademije koji se odnose na moje kandidature za prijem u Akademiju.
Maliciozno mi je odgovoreno da se obratim administraciji Akademije
- kao da je ona izvan predsjednikove nadle`nosti.
U toj Akademiji, ~iji sastav, poput svih drugih institucija te
vrste, podrazumijeva slobodnomisle}e i istinoqubive qude, kao da se
potiskuje i negira paradigmi~ni imperativ "Non potest honéstum esse,
quod non est liberym" ([to nije slobodno ne moè biti ~asno). A taj
imperativ je, kao {to je poznato, utoliko vi{e neprekosnoven {to se

on naj~e{}e odnosi na drugo pravilo - "Nulla règula sine exceptione" (Nema
pravila bez izuzetka). Otuda, intrige o prethodno neprovjerenom pla-
girawu, koje je Lekovi} iznio u javnost, ne smiju ostati tajna makar se
ona skrivala i iza dvanaeste zavjese. Za istinoqubive qude, {to }e re-
}i prije svih za nau~nike, nema te zavjese koju ne treba podi}i da bi se
istina otkrila i osvijetlila. Prema tome, Lekovi}eva limitirawa pu-
teva do istine, za wega kao filozofa, mogu biti samo kompromitantna.
Subjektivisti~ki komplot zasnovan na izmi{qotinama o prepo-
tentnosti i plagirawu, kako ih je to Lekovi} prezentirao, nasuprot
op{teprihva}enom mi{qewu u Akademiji da kandidatovo nau~no djelo
svojom vrijedno{}u nije sporno, i u ovom slu~aju ukazuje na lobisti~ku
zloupotrebu izbornog prava odre|enog broja ~lanova Akademije kojom
se zalaù za svoje pulene. Naravno, na taj na~in se Akademija, kao pre-
vashodno narodna, Crnoj Gori neophodna institucija, znatno degradira.
Zato sam predlagao da se na Univerzitetu, na kome se ona u osnovi ba{-
tini, povede rasprava o wenom radu. Takav predlog je mogao ponuditi i
"zdravomisle}i" Lekovi}, koji je ponekad i sam govorio da je Akademija
zbog takvih i sli~nih razloga degradirana. Bilo bi ~asnije da je i ovo
svoje reagovawe, u mojem i prisustvu drugih profesora na takvom skupu
izloìo.
O~igledno je, me|utim, da on to nije predloìo zato {to se na
takvom skupu ne bi usudio da se do farisejstva korte{ki stavi u odbra-
nu onih ~lanova te Akademije (a ne Akademije kao institucije, kako to
Lekovi} podme}e) i nekih mojih biv{ih kolega, koje sam sa navedenim i
nekim nenavedenim razlozima u mojemu, u predmetnoj kwizi objavqe-
nome pismu Redakciji Enciklopedije Crne Gore, pod naslovom "Odgo-
vor na jedan podli dopis" - imenovao. Napisao sam ga, gutaju}i previ-
ru}u kap prepune ~a{e sazdane nepravde i neobuzdane samovoqe da svoju
ne~asnu namjeru izguraju do kraja, i to, {to je u svemu ovome najiza-
zovnije, poglavito na istom fonu na kome su to sa svojim istomi{qe-
nicima ~inili u ranijim godinama, u kojima sam bio politi~ki progo-
wen i konfiniran. U takvom ~inu otpora, sa kona~nim uvjerewem da
progoniteqsko-poltronstvom i karijerizmom bitno ocrtano nasqe|e
iz prethodnog pokorni~kog vremena, nastoji da se i u ovo vrijeme nas-
tavi, manifestuju}i se u potiskivawu i ko~ewu onda{wih, nasilni~ki
i ne~ovje~no oklevetanih neistomi{qenika - odlu~no sam reagovao.
Nedobronamjerni Lekovi} tu i takvu osnovu otpora, za koji su svi
relevantni razlozi u ~itavoj mojoj kwizi kazani, ne samo {to elemen-
tarno nije èlio da shvati i bar izvjesno uvaì, te ujedno se prema woj
bar obazrivo odnese, nego je fanfarozno sva pomenuta imena kao nedo-
dirqive personalne tabue ustao da brani. Kaèm brani, ali ne i odbra-
ni. Lekovi}u je nesumwivo poznato kako su, kada i za{to pojedinci u tu
Akademiju izabrani. Zna i za one koji nijesu i za{to nijesu, zna kako su
"podobni" zauzimali mjesta "nepodobnih"... No, Lekovi} se zadrào u
kolu kome je na svoj blagoudobni na~in pripadao.
I neka mu tako bude, ali se mora podvu}i da je, uz svo wegovo
lukavstvo, nedostojno upravo to {to se ba{ on, neprozvan, na{ao u

opskurnoj ulozi braniteqa. Utoliko opskurnijoj {to su ga u ovom javno
nametnutom sporu motivisala pitawa koja imaju karakter li~nog
revan{a. Kazanu rije~ "satirawe" ogrnuo je patogenom samozaqubqe-
no{}u i podlo{}u.
Ne}u da krivim sebe {to nijesam takav. Duboko mi je tu|e fari-
sejsko gledi{te "da ko ne}e da ugine me|u qudima, mora da pije iz svih
~a{a" (Ni~e). Suprotno wemu, kao misao vodiqu drìm "da je pravda
najvi{i pojam du{e, a istina najdubqe osje}awe uma" (B. Kneèvi}).
Vo|eni tom mi{qu, slobodni i kao takvi nezavisni qudi, oduvi-
jek su gledali "ispred sebe" protive}i se "postoje}em redu". Da nije
tako, ne bi bilo napretka.2
2 Osim teksta koji objavqujemo, autor je Redakciji dostavio i priloge na koje se u

raspravi poziva: Anketu za istraìvawa na terenu Zetske ravnice, i Citate
iz svojih kwiga koji se odnose na I. Peli~i}a. Po{to su ovi materijali ve}
objavqeni u autorovim kwigama Putevima vremena (Podgorica 1998, str. 493-496)
i Stanovni{tvo i naseqa Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba
(Nik{i} 1991, kwiga I, str. 476, 478, i kwiga II, str. 36, 38, 40, 41, 44, 45, 46, 51), tako
da je wihov sadràj poznat javnosti, Redakcija je zakqu~ila da nije neophodno da
ih ovdje ponovo objavquje. Ovi prilozi se nalaze u arhivi Redakcije Istorijskih
zapisa i dostupni su svim zainteresovanim.
YU ISSN 0021-2652
Dr Du{an MARTINOVI]*
NITI PROTAGONISTA, NITI KRIVOTVORCI

ISTORIJSKE ISTINE
(Tragom dva napisa Boìdara Luki}a:
"Baji~ka rezolucija 1942. i doga|aj u kojemu je podstaknuta")
Minule 1998. godine obznanio je Boìdar Luki}, oficir JNA u

penziji, iz Beograda, pod gorwim naslovom u privatnom izdawu bro{u-
ricu na 16 stranica i dijelio je Cetiwanima po Beogradu, a sada, evo i
u "Istorijskim zapisima" - br. 1/2 za 1998. godinu koji su se nedavno po-
javili iz {tampe, gotovo istovjetni tekst sa neznatnim skra}ewima.
Skratio je, na primjer, bombasti po~etak bro{ure, koji glasi:
"Doga|aj u kojemu je podstaknuta opisujem kao wegov protagonista
(kurziv na{!). To ~inim jer sam, zahvaquju}i sre}nim okolnostima,
doìvio, da neki naknadni istorijski spisateqi, ogrezli u uskonaci-
onalnoj psihopatologiji, ne samo da krivotvore istorijsku istinu, ve}
~ak, radi svojih pomra~enih nacionalnih ambicija mijewaju iz osnova
samu su{tinu i sadràj Rezolucije. Ne prezaju}i ni od falsifikovawa
potvr|enih ~iwenica, spremni da potpuno zamijene ~ak i mene kao pro-
tagonistu (kurziv na{ - D. M.) doga|aja sa drugim i, pored mene ìvog
i zdravog, moje djelo pripi{u drugome koji, u datom momentu odgovara
wihovoj predstavi, beskrupulozno prekrajaju istorijsku istinu, ne za-
ziru}i od prisustva jo{ ìvih svjedoka i nosioca te istine".
Eto, tako je na{ kriti~ar te{kim frazama okarakterisao dvo-
jicu Bajica: mene i Mi{a Petrova Martinovi}a, pukovnika JNA u pen-
ziji, za neke, rekao bih, neprecizne formulacije koje sam ja dao u loka-
lnoj novini "Cetiwskom listu", sada ve} davne 1983. godine. (Ovo moè
biti kompliment pomenutom listu, jer se obi~no kaè da novine "tri
dana traju"!)
Malo je Luki}u bilo da o svom tro{ku objavquje bro{uru, nego se
osmjelio da isti tekst objavi u jednom renomiranom ~asopisu, u ciqu,
* Autor je nau~ni savjetnik, Centralna narodna biblioteka \ur|e Crnojevi}, Cetiwe.

kako kaè: "da poku{aj istorijskog krivotvorewa (ne bilo ve}eg! - D.

M.) razobli~im ba{ ja kao protagonista tog doga|aja a ne niko drugi u
moje ime".
Prosto nevjerovatno za kakve se sitnice i istorijski irelevan-
tne podatke i jedan bezazleni novinski tekst, prigodno napisan, "hva-
ta" na{ kriti~ar. Dakako, on to ~ini da bi sebe proglasio za "protag-
onistu" jednog odista poznatog istorijskog dokumenta i doga|aja iz
oslobodila~kog rata i narodne revolucije 1941-1945. godine.
Moram priznati pred licem javnosti da ni sada, poslije dvaput
objavqenog Luki}evog napisa, ne mogu da uo~im i shvatim wegovu ulogu
protagoniste u slu~aju Baji~ke rezolucije. Ubije|en sam da to ne}e mo-
}i shvatiti ni ~itaoci(!), sem kao wegov hvalospjev sebi u ~ast.
Naime, B. Luki} kao "protagonista" opisuje jedan zna~ajan doga-
|aj koji se zbio 12. marta 1942. godine na Cetiwu, u "Zetskom domu",
kada su nacionalisti~ke vo|e na ~elu sa generalom Blaòm \ukano-
vi}em organizovale Zbor svih aktivnih i rezervnih oficira i podo-
ficira biv{e jugoslovenske vojske, u ciqu wihovog mobilisawa pro-
tiv partizanskog oslobodila~kog pokreta, na kojemu je Boìdar - Boò
Luki} odrào svoj patriotski govor, koji se sada pojavquje prvi put
integralno na svjetlost dana, u interpretaciji autora.
Lijepo je od Luki}a {to nam prikazuje atmosferu u "Zetskom do-
mu" 12. marta 1942, {to se prisje}a svog govora odrànog tom prilikom
i {to nam ga prezentira u cjelosti, kao da je to ju~e bilo. Dobro je {to
on (Boìdar Luki}) daje vjerodostojan zapis o tom doga|aju i {to upoz-
naje javno mwewe sa svojim govorom, koji je, po prirodi stvari, nedovo-
qno znan, mogu}e, vremenom zaboravqen. Ostaje, me|utim, pitawe za{-
to ga nije ranije objelodanio nego sada, poslije bezmalo {est decenija!?
On nas, dodu{e, podsje}a u pomenutim napisima, da su ga "prikazali" u
Pobjedi 4. maja 1978. godine Veqko Duplan~i}, iz Splita, i Drago
Filipovi}, iz Beograda. Ova Luki}eva informacija je sasvim ta~na.
Idu}i wenim tragom, u nazna~enom listu br. 4452, na 2. wegovoj strani-
ci u rubrici "Pisma ~italaca" nare~ena dvojica napisala su pismo pod
naslovom "Neosvijetqeni doga|aj iz ratnih dana", u kome saop{tavaju
da je Boò Luki} odrào "takav govor da im je (Nacionalisti~kom pok-
retu - D. M.) na samom po~etku razgolitio wihovu izdajni~ku rabotu" -
isti~u}i, da ono {to oni rade "osta}e za sva vremena zabiqeèno kao
najsramnije izdajstvo u istoriji na{ih naroda". Autori citiranog pis-
ma, apostrofiraju i to da je govor "bio duì" i sadràjniji od onoga
{to je wima ostalo u sje}awu. I zakqu~uju: "Boù pripada zasluga za
razbijawe te skup{tine od koje se mnogo o~ekivalo".
[teta je, me|utim, {to B. Luki} nije ranije svoj govor objavio
radi upoznavawa sa wegovom sadrìnom kulturne i nau~ne javnosti. Da
je to u~inio ne bih ni ja bio predmet wegove èstoke, u svakom slu~aju,
neodmjerene kritike. Za{to se on obru{io na dvojicu Bajica - na mene
i Mi{a Petrova Martinovi}a, nije posve jasno, jo{ mawe dovoqno
motivisano. Luki} nama dvojici zamijera za "pogre{no pisawe" u odno-
su na wega "koji nije Bajica" i koji se kao takav "isprije~io" na{oj "is-
Niti protagonista, niti krivotvorci istorijske istine 215
torijskoj kombinatorici", navode}i neke potpuno efemerne "podatke".

Kao "protagonista" Luki} opisuje pomenuti doga|aj od 12. marta
1942. godine "kojim je podstaknuta Baji~ka rezolucija". On, dakle, pri-
pisuje sebi glavnu ulogu - ulogu "protagoniste" na Zboru u "Zetskom
domu" koji su organizovali "nacionalisti pod vo|stvom biv{eg |ener-
ala Blaà \ukanovi}a i 'zelena{a' pod dr Novicom Radovi}em, dvije
kategorije qutih protivnika, u ovom slu~aju objediwenih u izdaji"
(str. 139).
Uprkos ovako "nespretno" upotrijebqene rije~i "protagoni-
sta",1 u kasnijem tekstu Luki}evom vidimo da je on - odva`no i hrabro
odrào svoj patriotski govor protiv rastu}eg Nacionalisti~kog pok-
reta, {to je, po svemu sude}i, nesporno.
Nakon pozitivne ocjene o dokumentu poznate u istoriografiji i
publicistici "Baji~ke rezolucije", u kojoj je "osu|ena - kako B. L. kaè
- izdaja kao sramna i nedoli~na tradiciji u vjekovnoj borbi na{ih
predaka za slobodu", Luki} navodi i tekst ove op{tepoznate Rezo-
lucije.
Luki} isti~e, me|utim, da su neposredno poslije Drugog svjetskog
rata, pa i docnije, pojedinci "optere}eni lokalizmom, u raznim glasil-
ima revijalne i dnevne {tampe, i u nastojawu da Rezoluciju prikaù
kao autenti~nu baji~ku tvorevinu (kurziv na{ - D. M.), preokre}u joj
su{tinu i sadràj, i umjesto kao {to je u sadràju usmjerena na Crno-
gorski nacionalisti~ki pokret i wegove izdajni~ke ciqeve i odluke,
oni je iz temeqa mijewaju i usmjeravaju direktno na okupatora... (str.
140). Me|u ovima "optere}enim lokalizmom" Luki} ubraja i mene i
navodi dva za wega krucijalna dokaza.
Prvi dokaz. - [to sam ja kao jedan od deveto~lanog redakcijskog
kolegija fotomonografije Cetiwe autora Veqka - [uwe \uri}a (Beo-
grad: "Jugoslovenska revija", 1980) dopustio da se na 52. stranici upra-
vo citira dio pomenute Rezolucije, koji je fragment i B. L. preuzeo iz
\uri}eve kwige i na osnovu kojeg daje prethodnu ocjenu. Gotovo nev-
jerovatno! Za{to ba{ mene u ovom slu~aju apostrofira Luki}!? Ja sam
samo ~lan Redakcije. \uri} je autor i wegov je tekst potpuno korektan
i u dijelu kratkog komentara, u kojemu veli:
"Da bi razbila jedinstvo naroda, okupaciona komanda vr{ila je
pritisak na mje{tane da se suprotstave narodnooslobodila~kom pokre-
tu. Takva nastojawa okupacionih vlasti nijesu dala rezultate. Mje{-
tani Bajica, naseqa u Cetiwskom poqu, preko svojih predstavnika pre-
dali su okupacionim vlastima rezoluciju", koju je potpisalo 195 Ba-
jica!
U ~emu se ogleda moje "prekrajawe" citirane Rezolucije iz nave-
denog \uri}evog teksta osta}e svakako nepoznanica svima koji budu
~itali Luki}evu bezrazlo`nu kritiku, {to se barem mene ti~e. O~i-
1 Gr~ka rije~ "protagonista" upotrebqava se u na{em jeziku kao: prvi borac, prvo-
borac, vo|a, glavni pobornik, glavni pokreta~, glavna li~nost itd. (up.: Vuja-
klija, Leksikon stranih re~i i izraza, Beograd, 1991, str. 732).
gledno kod wega je ne{to pobrkano; sti~e se utisak da ni wemu stvari

nijesu jasne, iako kategori~ki izjavquje:
"Ovo nije ni neobja{wivo od pomenute dvojice prekraja~a istine
o Baji~koj rezoluciji, jer, ako bi se napisala istina o wenom nastanku,
morao bi se u tom slu~aju pomenuti prethodnog dana odràni Zbor u
Zetskom domu, moj govor (Sic!) i dramati~na situacija na tom Zboru, na
kojemu su trojica na wemu prisutnih Bajica: Jovan Krstov, Vaso Boòv
i Radovan Popov, odlu~ili da za sjutradan zakaù zbor svih Bajica iz
grada i sela u Bajicama", i toliko o~igledno, sujetno dodaje:
"Me|utim, prekraja~e Rezolucije (misli na mene i Mi{a P. Mar-
tinovi}a - D. M.) to bi onemogu}ilo da Rezoluciju predstave u javnosti
i za istoriju kao autenti~nu baji~ku tvorevinu".
Budi Bog s nama! O ~emu B. L. pri~a: gdje mu je logika?
Sada tek unekoliko bivaju jasni motivi napisa Boà Luki}a! Su-
jeta je "progovorila" u wemu, {to se vidi tek iz kasnijeg wegovog teks-
ta. Ni ja, niti M. P. Martinovi}, ne spomiwemo govor odràn u "Zet-
skom domu" i - {to je osobito za Luki}a va`no - wegov uticaj na dono-
{ewe Baji~ke rezolucije.2 Eto, u tom grmu leì zec! [to se mene ti~e,
moram priznati da ni dan-danas poslije dva objavqena teksta (istovjet-
na!) Boà Luki}a, ne mogu shvatiti nikakvu interakciju izme|u Luki-
}evog govora i Rezolucije, ipak, autenti~ne. Takvu "me|uzavist" nije-
sam ni zapazio u dosada{wim istorijskim izvorima, publicisti~kim i
ùrnalisti~kim tekstovima (a bilo ih je dosta!) o Baji~koj rezoluciji.
Drugi Luki}ev dokaz. - Ono {to nama dvojici pomenutih Bajica
(tj. meni i Mi{u Petrovu) posebno zamjera za "pogre{no pisawe" u
odnosu na wega "koji nije Bajica" i koji se kao takav suprotstavio na-
{oj "istorijskoj kombinatorici", jeste moj, pa Mi{ov, prigodni novin-
ski napis u ve} pomenutom "Cetiwskom listu" (25. maja 1983), koji sam
vi{e hroni~arski napisao "Povodom otkrivawa biste narodnom heroju
Nikoli Vasovu Martinovi}u u baji~kom Spomen-domu" i potpisao ga
inicijalima D. M. Ovaj prigodni novinski tekst, pisan na osnovu kazi-
vawa drugih, bez ikakvih pretenzija da pravim "istorijsku kombina-
toriku", izme|u ostalog, glasi:
"Posebno je doprinio, sa jo{ nekoliko oficira, razbijawu ~et-
ni~kog nacionalisti~kog pokreta koji je, pod pokroviteqstvom itali-
janskog okupatora, organizovao |eneral Blaò \ukanovi}. Budu}i da je
na sastanku nacionalista i zelena{a u Zetskom domu energi~no istu-
pio, demaskiraju}i izdajni~ku ulogu biv{eg |enerala, morao je napus-
titi Cetiwe istog dana 12. marta 1942".
Istine radi treba re}i da je moje takvo, uzgredno, novinsko kazi-
vawe (potpisano inicijalom D. M.), proizvod iz "druge ruke", jer se ja
nijesam bavio istraìvawem ovog doga|aja u "Zetskom domu", a nijesam
ga ni notirao kao u~esnik, jer to nijesam ni mogao biti, budu}i da sam
tada bio devetogodi{wak.
2 U tom kontekstu B. Luki}a ne pomiwu: dr Dimitrije - Dimo Vujovi}, Godine
ratne, Beograd 1968, niti Danica Marinovi} - Pejovi}, Cetiwe u vrijeme nesig-
urno 1918-1945, Beograd 1998.
Niti protagonista, niti krivotvorci istorijske istine 217
Stoji gre{ka u mom prigodnom napisu da je Nikola Vasov Marti-

novi} "energi~no istupio, demaskiraju}i izdajni~ku ulogu biv{eg |e-
nerala Blaà \ukanovi}a" (tako su mi davali podatke oni koje sam
konsultovao!). Me|utim, ta gre{ka nije toliko kardinalna i za ìgo-
sawe koje to ~ini Boìdar Luki}, koji i sam kaè da je Nikola Vasov
Martinovi} onemogu}en da govori na Zboru. Evo {to, s tim u vezi, Lu-
ki} kaè o Nikoli: on je "dugo stajao napola dignut, drè}i visoko
dignutu ruku i traè}i rije~" nekoliko puta, ali je u "mu~noj situaci-
ji koja je nastala nije dobio", te da su ga istovremeno otpozadi "vukli
za kaput i udarali" (str. 145).
O~ito, ni ova gre{ka ni ona da je Nikola Vasov, da bi izbjegao
odmazde, iza{ao iz Cetiwa u Bajice 12, a ne 13. marta 1942, kako tvrdi
B. L., nije uop{te relevantna za istorijsku nauku.
Iako za ove "gre{ke" koje sam po~inio Boìdar Luki} ne {tedi
te{ke kvalifikative (osim pomenutih na po~etku), kao {to su: "fal-
sifikati pomenutih spisateqa", "ostra{}eni falsifikatori", "ìvi
krivotvorci" i t. sl. nebuloznosti iz wegovog oficirskog vokabulara,
ne bih ni polemisao sa wim da nije u pitawu wegovo osporavawe auten-
ti~nosti Baji~ke rezolucije, jer nije nigdje potencirana wegova uloga
u svemu tome, i meni podmetawe, pored ostalih, da sam wenu su{tinu
usmjeravao na italijanskog okupatora a ne na Crnogorski nacionalni
pokret! Jasno je da Luki} donosi proizvoqne zakqu~ke (na osnovu pome-
nute fotomonografije!), jer nije ~itao moju raspravu o Baji~koj rezo-
luciji u kojoj sam isticao da su okupator i wegovi saradnici, stvoriv-
{i vojnu i politi~ku organizaciju koja je razvijala intenzivnu propa-
gandu protiv partizana i oslobodila~kog pokreta uop{te, te da je u tom
ciqu formiran "Crnogorski nacionalni front". Uz opisivawe doga-
|aja i citirawe ad litteram teksta Rezolucije, isticao sam da je "protiv
nacionalisti~kog pokreta i wegovog nastojawa da se prevashodno mu{-
ko odraslo stanovni{tvo ukqu~i u wega, me|u prvima su (~itaj: prvi!)
organizovano i jedinstveno istupili Bajice. Bezrezervnu opredijeqe-
nost i ~vrstu rije{enost o pruàwu podr{ke NOP-u oni su iskazali i
protestnom Rezolucijom, kojom su energi~no i smjelo odbacili svaku
saradwu sa okupatorom kao izdajni~ki ~in". (Up.: Dr Du{an Marti-
novi}, Cetiwe grad-heroj, Poàrevac, 1983, str. 41-43).
No i da je pro~itao ovaj moj rad, B. L. ne bi bio zadovoqan, jer ga
ni na tom mjestu ne spomiwemo kao "protagonistu". Satisfakcija mi je
{to ga ne pomiwu ni drugi istaknuti istori~ari (akademik Dimitrije
- Dimo Vujovi}, prof. dr Aleksandar Dra{kovi}, dr Radoje Pajovi} i
dr.), poznati revolucionari i publiciste (Peko Dap~evi}, Vasko Iva-
novi} itd.), dakako, i brojni drugi spisateqi koji su pisali o Baji~koj
rezoluciji i upravo potencirali wenu autenti~nost i zna~aj u vrijeme
depresije oslobodila~ke borbe 1941-1942. godine i narodne revolucije
(1941-1945).
Prema tome, krajwe je neprimjereno i neskromno od Boìdara
Luki}a kada tvrdi da nije bilo wega kao "prvog i najodgovornijeg sudi-
onika i protagoniste" ne bi, maltene, ni bilo Baji~ke rezolucije!?
Evo, {ta on o tome i konkretno kaè kako su ga, poslije zavr{e-

nog Zbora 12. marta popodne 1942, presrela pred zgradom "Zetskog
doma" trojica pomenutih Bajica, ~estitali mu i rekli "da su se dogovo-
rili da za sjutradan zakaù sastanak svih Bajica iz sela i Cetiwa u
selu Bajice radi dogovora". Te{ko je povjerovati u realnost i mogu}-
nost da se, takore}i, u toku no}i 12/13. mart te godine zakaè sastanak
u Bajicama za 13. mart prije podne, kada je i odràn. Trebalo je obavi-
jestiti vi{e od 200 Bajica u gradu i u selu. Koji bi to "poklisari" i
preko kakvih "razglasnih stanica" mogli obavijestiti za nekoliko
sati toliko qudstva makar i na relativno maloj teritoriji koncen-
trisanog. Bi}e da je ovaj sastanak na kojemu je donesena Baji~ka rezolu-
cija, ipak, ranije zakazan!
No, tako B. Luki} lak{e konstrui{e svoju verziju da bi tvrdio,
ali veoma neubjedqivo, da je 12. marta 1942, poslije Zbora u "Zetskom
domu", ispred ovog zdawa "za~eta" Rezolucija. S tim u vezi, on gotovo
kategori~ki kaè:
"Eto, smatram da je na tom mjestu tada za~eta 'Baji~ka rezoluci-
ja'" (str. 146.)
Uz to, dodaje:
"To je moja puna, iako ukratko opisana, ipak autenti~no doìv-
qena i vjerno prikazana verzija o 'Baji~koj rezoluciji'. Moja satisfak-
cija je to {to sam doìvio da, kao prvi i najodgovorniji sudionik i
protagonista, prikaèm istinu o tom doga|aju" (str. 147).
To bi bili ukratko "argumenti" Boìdara Luki}a!
Da bi zadovoqio svoju sujetu i u punoj svjetlosti, dabogme nesv-
jesno, pokazao svoj egocentrizam, nije {tedio ni otrovne strijele -
drugima i meni upu}ene.
YU ISSN 0021-2652
ISTORIOGRAFIJA
Prof. dr Mihailo VOJVODI]*
O PRAVNIM IZVORIMA
ZA ISTORIJU CRNE GORE
(Povodom zbornika dokumenata "Crnogorski zakonici, pravni izvori
i politi~ki akti od zna~aja za istoriju dràvnosti Crne Gore"
Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1998)
Svoje izlagawe otpo~eo bih re~ima velikog srpskog nau~nika,

istori~ara i politi~ara Stojana Novakovi}a, koje je napisao daleke
1913. godine: "Moramo gledati pro{lost samo da uo~imo pogre{ke i
primere koje treba izbegavati. Moramo sledovati novoj svetlosti koju
nam otvaraju novi vekovi i primeri velikih naroda i civilizacija.
Jedino u tom pravcu je na{e budu}e spasewe". To je Novakovi} napisao
posle ratova na Balkanu 1912-1913. godine. Me|utim, najnovija istori-
ja balkanskih dràva i naroda nije bila uistinu ni{ta drugo do ogleda-
lo wihovih ratova, ~estih pobuna i ustanaka, borbi protiv stranih
gospodara i zatim dugotrajno i mu~no izgra|ivawe sopstvene dràvne
strukture i u~vr{}ivawa svoga me|unarodnog pravnog poloàja. Iako
se u svesti na{eg naroda kao dela balkanskog sveta dosta rano razvio
ose}aj da treba sa~uvati svedo~anstva o svemu {to se de{avalo i kako
je sve nastajalo, ~ini se da nije samo kriva nebriga da se to sprovede,
zbog toga {to se uùrbano pravila sopstvena ku}a, nego {to su pre
svega ratovi stvarali takvu pusto{ da je ponaj~e{}e i najvi{e tada
stradalo ono {to je ostalo zabeleèno. Premda su u~esnici ili o~e-
vici zbivawa, u nas, hteli da ostave izvore o svom vremenu, u procesu u
kome se stvarala dràva, ra|ala se i potreba da se pi{e ne samo o savre-
menim pojavama nego i o pro{losti, a to zna~i ose}ala se i potreba da
se koriste podaci, da se upoznaju ~iwenice, da se pronalaze izvori, da
se prati ali i da se pravi literatura. îni se da se i u nas, skoro u isto
vreme kada i u svetu, javila te`wa da se o pro{losti izri~u sudovi na
osnovu novih jo{ nepoznatih, odnosno tek istraènih podataka. Duh
* Autor je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

francuske pozitivisti~ke istoriografske {kole, koja je u drugoj

polovini XIX veka pokazala pravu glad za arhivskim podacima, kao da
je tada zahvatio ~itavu Evropu. Kada je, na primer, na poziv ministra
Jovana Risti}a novinar \or|e Popovi} Dani~ar u{ao u registraturu
Ministarstva inostranih dela Kneèvine Srbije, bio je prosto zapa-
wen ~iwenicom koliko je tamo gra|e i kako je dobro registarski
sre|ena. Wegova kwiìca Srbija 1878, koja je tada nastala na osnovu
tih dokumenata, bila je zapaèna u evropskoj javnosti. Po svoj prilici
su i Crnogorci bri`no ~uvali svoje izvore istorije. Kada je Francuz
Lenorman, autor kwige Turci i Crnogorci, posetio Crnu Goru 1865.
godine, primetio je, kako kaè u svojoj kwizi, da Crnogorci dobro ~u-
vaju svoje arhivalije i da ih drè - ~ini mi se da je napisao - pa`qivo
spremqene u jednom sanduku. Bilo je, na àlost, i mnogo primera odno-
{ewa doma}ih izvora. Ne mislim samo na ratne godine. Doga|alo se, na
primer, da su ih i doma}i qudi predavali strancima. Ruski putopisci,
diplomate i agenti koji su krstarili Balkanom dobili su u svoje ruke
deo na{ih dragocjenih rukopisa. Mo`da je to bila i sre}a, jer su tako
spa{eni, s obzirom na kasnije oluje koje su zahvatile Balkan i u kojima
je nestalo dosta dragocenih spisa i drugih pisanih dokumenata.
Jo{ davno se u na{oj istoriografskoj nauci osetila praznina
zbog toga {to nema publikovanih korpusa izvora. Nije se uvek moglo
lako istraìvati, a nedostupni su bili inostrani izvori. êsto se, za
obra|ivawe istorije, koristila tradicija, u napisanim delima se ose-
}ala epska raspevanost, izno{ena su slobodna tuma~ewa i ulep{avala
se pro{lost. Premda se romanti~arski pristup pro{losti napustio u
posledwim decenijama XIX veka - setimo se samo tada ra|awa kriti~ke
{kole u srpskoj istoriografiji koja }e ste}i veliki ugled i znatan
broj pristalica me|u istaknutim nau~nicima - mnogi arhivi su me|u-
tim bili nedostupni, a katkada i iz politi~kih razloga zatvoreni za
istraìvawe. Stojan Novakovi} se, na primer, od 1906. godine, kada je
postao predsednik SKA, trudio da pokrene organizovani rad na sakup-
qawu izvora za noviju istoriju, ali se tada nije mnogo na tome u~inilo.
Tek poslije Prvog svetskog rata, kada su se u svetu po~ele pojavqivati
velike zbirke izvora, u~iwen je znatan napredak i u doma}oj nauci da se
pojedini duboko skriveni izvori publikovawem pribliè javnosti.
Dovoqno je samo setiti se raznih ~asopisa u Beogradu ili dragocenog
~asopisa Zapisi na Cetiwu sa Du{anom Vuksanom na ~elu, koji su sis-
tematski objavqivali izvore. Ovome treba dodati doprinos uglednog
univerzitetskog profesora istori~ara Stanoja Stanojevi}a da se u
Srpskoj Akademiji osnuje Institut za sakupqawe izvora za period
1908-1918. a koji je i otpo~eo rad na tome.
Istoriografija, naravno, ne moè suziti svoje poqe rada i bavi-
ti se iskqu~ivo pronalaèwem i sistematizovawem izvora. Ali se ona
ne moè ni unaprediti bez novih podataka. Nepoznate ~iwenice su i
pretpostavka svakog daqeg produbqivawa saznawa o pro{losti. [ta-
vi{e, i grupisawe pojedinih objavqenih izvora ima ogroman zna~aj, jer
samim tim oni postaju lako dostupni svima koji èle da se zanimaju za
O pravnim izvorima za istoriju Crne Gore 221
pro{lost. Malo je, me|utim, dobrih stru~waka za sistematizovawe

istorijskih izvora. Jo{ su u velikim evropskim zemqama, kada su po~e-
li publikovati svoju gra|u iz novije istorije, a povodom utvr|ivawa
odgovornosti za Prvi svetski rat, pokazali da to mogu ~initi samo
afirmisani nau~nici. Vidi se to po imenima prire|iva~a. Za odabi-
rawe, prire|ivawe i objavqivawe gra|e potrebno je veliko znawe,
stru~nost, strpqivost, objektivnost, a uz to i ogroman napor. Na àlo-
st, u nas se to jo{ uvek smatra kao drugorazredni oblik nau~nog rada.
Zavodqivost pisawa i objavqivawa sinteza i daqe je privla~nija od
pronalaèwa novih ~iwenica.
Sve ovo napred sam rekao u èqi da podvu~em ogromni zna~aj
petotomnog korpusa gra|e Crnogorski zakonici 1796-1916, I-V, Podgo-
rica 1998, gra|e koja je ovim ne samo postala op{te dobro, a to zna~i ne
samo onih koji se interesuju za pro{lost, nego uop{te, a uz to neopho-
dan priru~nik generacijama budu}ih istori~ara zainteresovanih za
istoriju Crne Gore. Spoj iskustva i mladosti, ogroman trud dvojice
prire|iva~a i wihovo odli~no poznavawe istorije bili su temeq na
osnovu koga je pred nas, zapravo na svetlost dana, ovim iza{lo sve ono
najdragocenije {to obja{wava duh nove crnogorske dràve.
Prire|iva~i ovog bezbroja dokumenata, akademik Branko Pavi-
}evi} i nau~ni saradnik Istorijskog instituta Crne Gore Radoslav
Raspopovi}, su, ~ini mi se, bile najpozvanije li~nosti da urade ovaj
zama{ni posao, a oni su ga obavili na na~in kako to nauka od wih i zah-
teva. Akademik Branko Pavi}evi} je ve} decenijama u vrhu jugoslo-
venske nauke i pripada onoj plejadi istori~ara koja je 50-ih - 60-ih god-
ina ovog veka omogu}ila na{oj istoriografskoj nauci takav domet da je
ona na vi{e svetskih skupova istori~ara dobila najvi{a priznawa. On
je bez sumwe najkompetentnija li~nost za tuma~ewe istorije pravnog
utemeqewa vlasti u Crnoj Gori, jer se time kontinuirano bavio jo{ od
rada na svojoj disertaciji Stvarawe dràvne vlasti u Crnoj Gori, koju
je odbranio 1954. godine. Bavqewe pravnom istorijom bilo je, me|utim,
za wega preuzak okvir, pa se vrlo brzo otisnuo na {iroke vode poli-
ti~ke istorije. Neprekidno tragawe za novim podacima po na{im, a
naro~ito ruskim arhivima, ~emu se strastveno odao, dalo je svim wegov-
im studijama, monografijama i raspravama izvanrednu faktografsku
podlogu. Kre}u}i se lako i suvereno po jednom dugom rasponu crno-
gorske istorije od XVIII do po~etka XX veka postao je jedan od retkih
doma}ih nau~nika koji su novovekovnu nacionalnu istoriju, u ovom
slu~aju istoriju Crne Gore, ne samo poznavali na bazi izvora i litera-
ture nego su o woj dugo istraìvali, pronalazili nove podatke, davali
nova tuma~ewa i uvek imali pred sobom wenu celinu. S obzirom na to
da je on jedan od na{ih najboqih poznavalaca ruskih arhiva, izuzetno
dragocenih za crnogorsku istoriju, to mu je, kao i wegovo bavqewe
crnogorsko-ruskim politi~kim vezama, omogu}ilo da istoriju Crne
Gore posmatra uvek u okviru op{tih evropskih zbivawa. Budu}i da je,
pored ostalog, stru~noj javnosti dao i nekoliko odli~nih zbornika
dokumenata, onda je razumqivo {to ja ovaj veliki poduhvat koji je danas
pred nama imao u akademiku Pavi}evi}u takvog prire|iva~a i tvorca

koga bi danas svaka istoriografska {kola s razlogom poèlela.
Dr Radoslav Raspopovi}, drugi prire|iva~, jedan je od najboqih
predstavnika nove mlade generacije afirmisanih nau~nika koji se bez
kompleksa, bez zazora od autoriteta svojih prethodnika, ve} na po~etku
prihvatio te{kih nau~nih projekata i postigao sjajne rezultate. Po~eo
je sa temama iz pravne istorije Crne Gore, o ~emu svedo~i wegov magis-
tarski rad Prestanak me|unarodno-pravnog kontinuiteta crnogor-
ske dràve, da bi se zatim prebacio na prou~avawe diplomatske istori-
je, iz ~ega je odmah proisteklo wegovo u nau~noj javnosti veoma zapa-
èno i ceweno delo Diplomatija Crne Gore 1711-1918. godine. Bave}i
se tako pravnom i diplomatskom istorijom osetio je potrebu, s obzirom
na to da se u svom istraìvawu susreo sa prvorazrednim izvorima, da
priredi zbirku me|unarodnih ugovora, {to je u~inio zajedno sa profe-
sorom Gavrom Perazi}em. Na osnovu svega toga dr Radoslav Raspopovi}
se na najboqi na~in preporu~io da se zajedno sa akademikom Pavi}e-
vi}em na|e u ulozi prire|iva~a ovog velikog korpusa dokumenata i izu-
zetnog poduhvata u na{oj istoriografiji.
Pred nama je, dakle, petotomni zbornik dokumenata od ogromnog
zna~aja za crnogorsku istoriju. Zbornik prvorazrednih izvora bez
kojih ta istorija zapravo ne bi bila {to je bila i bez kojih ona ne bi
mogla biti napisana, i to sastavqen od dokumenata publikovanih i
arhivskih, wih 955, svi podvedeni pod skroman, jednostavan naslov
Crnogorski zakonici 1796-1916. U stvari, iz wih zra~i celokupna isto-
rija Crne Gore i da iznena|ewe, bar za nekog, bude ve}e, iz wih se pro-
bija ìvot, pravo, politika, dru{tvo, zapravo jedna moderna dràva
koja je bila pravna, zakonita, u kojoj je kodifikovano sve {to se moglo.
Iz wih se saznaje da je crnogorsko dru{tvo bilo ure|eno po savremenim
standardima, a zakoni pisani ve{to i mudro. Posebno se to odnosilo na
dokumente {to ih je sastavqao Valtazar Bogi{i}, veliki nau~nik,
slavista, jedan od najve}ih stru~waka za slovensko obi~ajno pravo, koji
je krstario od Rusije do Pariza i Cetiwa, i decenijama se dopisivao sa
svojim mnogou~enim prijateqima, me|u kojima i sa Stojanom Novako-
vi}em. Upravo ti dokumenti bili su precizno, dugo i sporo pisani, i
predstavqali su uzore ne samo u balkanskim okvirima nego i mnogo
{ire.
Prire|iva~i, akademik Pavi}evi} i doktor Raspopovi}, u uvodu,
na po~etku prvog toma, detaqno su objasnili mesto ove zbirke u dosa-
da{woj bibliografiji publikovanih izvora iz crnogorske istorije. U
najneophodnijoj meri izneli su dosada{wu aktivnost na izdavawu crno-
gorskih pravnih akata i pobrojali glavne naslove. Ukazali su zatim na
principe kojih su se wih dvojica pridràvali prilikom odabira doku-
menata i obrazloìli su svoje opredelewe za wihovo grupisawe. Sma-
trali su da ne treba obja{wavati tehni~ke detaqe u vezi sa prire-
|ivawem odabranih dokumenata, jer je dovoqno baciti pogled samo na
jedan od wih pa }e svakom biti jasno ~ime su se rukovodili. Po{tovali
su celinu teksta, s tim {to su sebi ostavili slobodu jedino u izboru
O pravnim izvorima za istoriju Crne Gore 223
naslova dokumenata, ukqu~uju}i i navo|ewe vremena nastanka teksta na

oba kalendara. Napomene su dali u najneophodnijoj meri, {to je u skladu
sa na~elom da se ovakva vrsta dokumenata ne sme preoptere}ivati
nau~nim aparatom nego ih treba pustiti da sami od sebe govore. A sve
to je u skladu sa onim principima savremene nauke koji se odnose i na
prire|ivawe istorijske gra|e. [tavi{e, prire|iva~i su u~inili jo{
jedan napor koji }e olak{ati istraìva~ima pristup odre|enim doku-
mentima: pored registra li~nih i geografskih imena doneli su i reg-
istar pravnih pojmova.
Dokumenti u ovoj petotomnoj zbirci su raspore|eni logi~ki, u
okviru hronolo{kih celina i u skladu sa periodizacijom istorije
Crne Gore. Prvi tom je obuhvatio vreme do 1878. a ostala ~etiri se
odnose na naredne godine zakqu~no sa 1916. a sa unutra{wim granica-
ma: 1905-tom i 1910-tom. U svakom od tomova nalazi se po nekoliko
kqu~nih dokumenata iz datog perioda, koji se ti~u dràvne vlasti i
uop{te crnogorskog dru{tva, dok svi ostali na svojevrstan na~in sve-
do~e o nekoj od karakteristika tada{we Crne Gore. I upravo zbog raz-
novrsnosti dokumenata, znala~ki odabranih, te{ko ih je predstaviti i
po celinama, a ~ini mi se ~ak i prebrojati. Me|u wima se nalaze usta-
vna akta, prestone besede, adrese vladaru, zakoni, zakonici, ukazi, pra-
vila, pravilnici, uputstva, ugovori, naredbe, uredbe, odredbe, refe-
rati, proglasi, proklamacije, raspisi, planovi, spiskovi, pisma, pro-
jekti, protokoli, izve{taji. A ti~u se svih organa vlasti, sudstva,
{kola, polagawa ispita, prosvetnih reformi, ~itaonica, investicija,
koncesija, zdravstva, bolesti, finansija, novca, izdataka, taksa, penzi-
ja i penzionera, vojske, ratnih i operacijskih planova, àndarmerije,
porodice, dru{tva, i jo{ toga toliko, da je te{ko sve i pobrojati.
Pisci dokumenata ili wihovi potpisnici bili su crnogorski vladar i
wegova kancelarija, ministri i ministarstva, skup{tinski ~asnici i
pojedinci. U prvi tom je uneseno i nekoliko dokumenata ruskog pore-
kla, a koji se ~ine posebno zanimqivim, jer osvetqavaju li~nost ruskog
kancelara Gor~akova koga u posledwe vreme sve vi{e otkriva i ruska
nauka a izgleda i ruska politika, o ~emu svedo~e i rezultati nau~nog
skupa o wemu, koji je odràn nedavno u Moskvi. O wemu je na skupu gov-
orio i predsednik ruske vlade Primakov. Posebnu grupu dokumenata, a
koja ispuwava ceo tre}i tom, ~ini Op{ti imovinski zakonik i ostala
dokumenta vezana za wega kao i za delatnost Valtazara Bogi{i}a, wego-
vog tvorca, a koji je jedno vreme bio i ministar pravde u Crnoj Gori.
Ovo su prire|iva~i u~inili s razlogom jer se radi o jednom od najz-
na~ajnijih crnogorskih pravnih spomenika ~iji je autor na najupe~at-
qiviji na~in potvrdio vrednost dovo|ewa u neposredni sklad obi~aj-
nog prava sa gra|anskim zakonodavstvom a u vezi sa potrebama modernog
doba i u ciqu prakti~ne primene.
I na kraju da kaèm jo{ ne{to umesto zakqu~ka.
Generacijski prilazi prou~avawu pro{losti su neminovni i to u
biti predstavqa stalni doprinos istorijskoj nauci kako u saznajnoj
sferi tako i u wenom metodskom oboga}ivawu. To, me|utim, ne samo da
ne osloba|a nove generacije obaveze da se svaki put vra}aju izvorima,

nego ih, {tavi{e, primorava da ih iznova i{~itavaju. Ako se priseti-
mo re~i Stojana Novakovi}a, koje sam spomenuo na po~etku svog izla-
gawa, da se treba u~iti na gre{kama ili primerima iz pro{losti, onda
na prvom mestu moramo tu pro{lost dobro da poznajemo. Ali i to nas
mora podsticati da se uvek obra}amo izvorima. Razume se, i svaka dobro
napisana studija tome moè da sluì kao istinski podsticaj. Me|utim,
petotomni korpus dokumenata Crnogorski zakonici 1796-1916, ~iji su
tvorci akademik Branko Pavi}evi} i dr Radoslav Raspopovi}, koji
pokriva 120 godina istorije Crne Gore, u stvari je, sam po sebi veliki
podsticaj i pravi izazov budu}im poselnicima istorije. Ali i ne samo
wima. Svaki pojedinac, pa i onaj sa najbezazlenijim namerama, èqan
samo da zaviri u pojedine dokumente, vide}e u svakom od wih deli}
pro{losti na najautenti~niji na~in. A to zna~i da skup dokumenata u
ovih pet kwiga daje celinu pro{losti Crne Gore u onim vremenskim
okvirima koji pokrivaju dokumenti, i to, razume se, u naj~istijem izvo-
rnom obliku. Zato }e se svima nama u~initi kao da ovu zbirku nisu
napravili dvojica prire|iva~a nego cela jedna nau~na institucija.
Zaista veliki poduhvat na kome ~estitam najpre prire|iva~ima, a
zatim izdava~u kome to ~inim i zbog impresivne opreme.
YU ISSN 0021-2652
Dr Milo{ MILO[EVI]*
"UJEDIWEWE CRNE GORE I BOKE 1813-1814"

Zbornik dokumenata, kw. I-II, Podgorica 1998.
U izdawu Istorijskog instituta Crne Gore i Dràvnog arhiva

Crne Gore - Istorijskog arhiva Kotor, objavqena je 1998. god. zbirka
dokumenata o dramati~nim zavr{nim godinama francuske vladavine
nad Bokom (1807-1914), kada su, zapravo, odlu~uju}i me|unarodni i doma-
}i faktori trebali da pokrenu rje{ewe o podjeli posjeda uga{ene Mle-
ta~ke Republike, odnosno poraène Napoleonove Francuske. Pa kako
su tada brojne vode}e sile pratile, uglavnom, sve va`nije doga|aje na
neuralgi~nom podru~ju, sa~uvana je va`na i obilna dokumentacija o
Boki i Crnoj Gori.
S druge strane treba odmah ista}i da je tri godine poslije osni-
vawa Kotorskog arhiva, dogovorom Republike Hrvatske i Republike
Crne Gore, 1952. god. iz arhiva Zadra vra}en zna~ajan niz fondova,
istorijski nastalih u Kotoru radom ranijih upravnih struktura, sa
stalnim sjedi{tem u tom gradu. Fondovi su nosili zajedni~ki naziv
"Upravno-politi~ki spisi (1684-1826)", u obimu od 305 svezaka. To je u
stvari dokumentacija razli~itih upravnih organa, najvi{e iz vremena
mleta~ke, pa austrijske, ruske, francuske, i II austrijske vladavine.
Naravno, me|u arhivalijama su se nalazili i "Spisi Centralne komi-
sije Privremene vladavine ujediwenih pokrajina Crne Gore i Boke
Kotorske, 1813-1814. godine", sa dokumentom Ugovora o ujediwewu. A to
nisu bili neki sporedni i mawe va`ni izvori, nego, u stvari, jedina
sa~uvana pravna i ekonomska osnova, na kojoj se temeqila organizacija
nove privremene vlasti, tokom devet mjeseci wenog postojawa.
Savr{eno je razumqivo da je Kotorski arhiv, odmah poslije pri-
mawa takve gra|e prionuo izradi projekta o wenom izdavawu. Sa tom
novom, i autenti~nom gra|om, uz druge ve} objavqene ili nepoznate
dokumente takve vrste iz zemqe i inostranstva, trebalo je {to pot-
punije osvijetliti cjelokupno sloèno i kontroverzno vrijeme. Ali
* Autor je nau~ni savjetnik u penziji, Kotor.

iako je zna~aj takve Zbirke bio sasvim evidentan, do wenog objavqi-

vawa, u organizaciji Istorijskog arhiva u Kotoru zadugo nije dolazilo,
a glavna prepreka bila su finansijska sredstva. Iz tog razloga je pri-
prema gra|e za objavqivawe tekla povremeno, a ne sa stalnim, inten-
zivnim ritmom, pa ~im bi se pojavili neki drugi hitni arhivski prob-
lemi, rad na pripremi Zbirke se odlagao. Od 1984. god. napore oko
izdavawa gra|e preuzima Istorijski institut Crne Gore. Ne ulaze}i u
maratonske pojedinosti novih, dugih te{ko}a, ~iwenica je da dva toma
tih dokumenata izlaze iz {tampe tek 1998. godine. Pri tom je sasvim
razumqivo da je tokom tih ukupnih nesigurnosti i te{ko}a od skoro
pola vijeka, bilo dovoqno vremena i za umirawe starijih saradnika, a
i prakti~ne opasnosti da se velike hrpe dokumenata sa otpo~etom,
poludovr{enom ili zavr{enom obradom, trajno prepuste svome odumi-
rawu. Zato se na po~etku ove Zbirke sre}e tako neuobi~ajeno veliki
broj imena sa crnim okvirom, naro~ito saradnika iz Kotorskog arhiva
Slavka Miju{kovi}a, Gracije Brajkovi}a, Rista Kovijani}a, Milana
Vukoti}a i Mirka Vukasovi}a, koji su tamo sa pijetetom zabiqeèni.
Tu su i jo{ dvojica dragocjenih saradnika van Kotorskog arhiva, Jovan
Bojovi} i Jevto Milovi}. Svi su oni dali svoj nezaobilazni doprinos.
Svakako, Istorijski institut je na kraju smogao snage da se, zah-
vaquju}i upornosti ranijeg direktora Jovana Bojovi}a i sada{weg
Branislava Kova~evi}a, kako se ono elegantno kaè, "zaokruì finan-
sijska konstrukcija", pa da dva {tampana toma Zbirke kona~no budu
pred nama.
Jezgro i okosnicu Zbirke primarno i autenti~no predstavqa sam
rad takozvane "Privremene vladavine Crne Gore i Boke Kotorske, pod
protektoratom Rusije, Austrije i Engleske" i to je sa arhivisti~kog
stanovi{ta osnovni i glavni sadràj Zbirke. Spomenuti naziv se u
arhivalijama sre}e skoro iskqu~ivo na italijanskom jeziku, kao uosta-
lom i ve}ina administrativne prepiske, a glasi: "Governo provvisorio
delle Provincie unite di Montenero e Bocche di Cattaro, sotto la protezione delle tre
potenze Alleate Russia, Austria e Ingliterra". Radi se, dakle, o zvani~nom nazi-
vu jednog fakti~ki postoje}eg federativnog oblika dràvne organi-
zacije, stvorenog ujediwewem dviju "provincija", {to jo{ nije bilo
me|unarodno priznato. Veoma se rijetko u spisima sre}e i arhai~an i
ne sasvim precizan naziv na na{em jeziku: "Guberan bremeniti Sredo-
to~ne komi{ioni", u kom je pojam "bremeniti" kori{}en u smislu
"privremeni, provizorni", dok je "Sredoto~na" u zna~ewu "Central-
na". Ta nova federativna dràvna organizacija sadràvala je, naravno,
razne strukture nove ili ranije postoje}e vlasti, kao {to su "Centra-
lna komisija privremene vladavine", u funkciji Vlade, zatim "Admi-
nistrativno-politi~ka uprava", "Finansijska uprava", "Sreski sud" u
Kotoru, Pomirbeni sud, Bankade, Lu~ka kapetanija u Rosama, Zdrav-
stveni uredi i naro~ito va`ni arhivi drevnih bokeqskih op{tina i
crkvenih institucija. Pri tom treba uo~iti da se u literaturi ~esto
brkaju dva razli~ita pojma iz nove nomenklature vlasti. Sa jedne
strane je op{ti naziv dràvne formacije "Privremena vladavina...",
Ujediwewe Crne Gore i Boke 1813-1814 227
dok se glavni upravni organ u funkciji Vlade, nazivao "Centralna

komisija". Tako se ne moè re}i "Privremena vlada", za "Centralnu
komisiju", u funkciji Vlade, jer je "Privremena vladavina..." dio nazi-
va jo{ me|unarodno nepriznate dràvne formacije, a "Centralna
komisija" je glavno upravno tijelo, Vlada.
Kori{}ewe italijanskog jezika u radu organa vlasti, vjerovatno,
nije bilo samo stoga {to se ranije skoro ~etiri stoqe}a u Boki
zvani~no korespondiralo na tom jeziku. Smatralo se, mo`da, da }e zbog
toga strane sile - protektori, kasnije lak{e i brè provjeravati rad
privremenih dràvnih formacija, kada wihove odluke bude trebalo
prihva}ati ili ne. Iz istog razloga je i datacija dokumenata, osim
maweg broja izuzetaka, bez sumwe vo|ena po novom kalendaru, o ~emu je
isto u literturi bilo izvjesnih nedoumica.
Pored spomenutih arhivalija u Boki, posebno zna~ajni su doku-
menti Muzeja i Arhiva Crne Gore na Cetiwu, zatim Arhiva Dubrovni-
ka i Zadra, pa Budvanski dnevnik kanonika Antuna Kojovi}a, Dnevnik
francuskog generala Gotijea i Memoari i pisma engleskog admirala
Hosta. Tu su, naravno, kori{}eni i neki dokumenti navedeni u brojnoj
literaturi (F. Viskovi}, V. \or|evi}, M. Dragovi}, M. Medakovi}, D.
Milakovi}, T. Erber, P. Pizani, P. Butorac, D. Vuksan i dr.).
Postojao je i ambiciozni plan o nekim dodatnim istraìvawima
u Be~u, Parizu, Petrogradu, Moskvi i Londonu, ali do toga nije moglo
do}i.
Na osnovu ovako obilne gra|e bi}e mogu}nosti da se pi{u brojne
analiti~ke studije o tom vremenu i doga|ajima u wemu. Ali ovdje ne bi
bilo od koristi da se to nabraja i predvi|a daqi razvoj istoriografske
misli o ovoj problematici. Vjerovatno je korisnije da najsaètije
iznesemo {to nam se ~ini da posebno iskri iz tako brojne dokumen-
tacije i kakvo to novo svjetlo izukr{tenih dokumenata, dodiruje ili
sjen~i najzna~ajnije li~nosti i doga|aje vremena.
Izdvojio bih tri kqu~na i posebno zanimqiva pitawa. Prvo raz-
mi{qawe pripada ~isto stru~noj problematici, i traì prioritet.
Jer je Zbirka pripremqena najve}im dijelom u arhivu i od strane arhiv-
skih radnika, kao jedan od najkvalifikovanijih zadataka arhivske dje-
latnosti, na granici struke i nauke. Prvo je logi~no pitawe: na koji su
oni na~in pro~itali neke od najodgovornijih stranica svoje profesije,
koje se zovu "Izdavawe istorijskih izvora"? Drugo i, vjerovatno, naj-
atraktivnije pitawe vidim u djelovawu tri krupne li~nosti iz tri
dràve, trojice glavnih protagonista tada{we diplomatske i vojno-
politi~ke scene, koji se na na{em terenu sre}u, sara|uju, ili suko-
bqavaju. To su francuski general u opsa|enom Kotoru @an @ozef
Gotije, engleski admiral Viqem Host i crnogorski mitropolit
Petar I. I najzad, a sa tim u najuòj vezi, je pitawe kako je do{lo do
potpisivawa Ugovora o ujediwewu i za{to ono tada nije zaìvilo? A
to je zapravo u sredi{tu interesa cjelokupne Zbirke.
U cjelini ipak treba imati u vidu da se zbirke dokumenata zapra-
vo pi{u za neka daleka, budu}a pokoqewa istraìva~a. Savremenost je
ve} zauzela svoje pozicije i obi~no ne mijewa svoje stavove, bez obzira
na nove zbirke.
I
Ne ponavqaju}i neke misli koje su ve} re~ene u Pogovoru ove

Zbirke, treba na~elno podvu}i da je izdavawe dokumenata, uglavnom,
slabija strana istoriografije Crne Gore. Vi{e pa`we privla~e studi-
je, teì se za brzim sintezama, ne vode}i uvijek ra~una da jedino na bro-
jnim izdawima dokumenata i pojedina~nim analizama po~ivaju sigurne
i trajne sinteze. U Republici nije postojala jasna politika koja bi u
ve}em obimu i sistematski poticala takav rad i finansijski pomagala
takve inicijative. Ali ako se ve} u nekom arhivu na tome spontano
radilo, Akademije su, Institut, ili Ministarstvo kulture prihvatali
napore oko izdavawa. Kotorski arhiv je sa svojim kvalifikovanim
kadrom, u okviru svojih zakonskih i stru~nih zadataka, stalno brinuo i
o tome, pa je sa dvije Akademije (Srpskom i Crnogorskom), Istorijskim
institutom u Podgorici i Ministarstvom kulture Crne Gore, izdao
~etiri zna~ajne Zbirke dokumenata: 1964. god. iz istorije medicine,
1988. god. o hajducima u Boki, 1996. god. o analistima, hroni~arima i
biografima Kotora i Perasta, a 1998. god. o Ujediwewu. Postoje napo-
ri i planovi da se kod neumitne smjene generacija ne ugasi u Kotoru
nukleus znalaca romanskih jezika, tim prije {to je jasna potreba da se
nastave izdawa najstarijih notarskih kwiga, koje su otpo~eli Jugoslo-
venska akademija znanosti i umjetnosti u Zagrebu i Crnogorska akade-
mija nauka i umjetnosti u Podgorici. Pa ipak se de{ava da je jedina
klasi~na gimnazija otvorena u Podgorici, a ne u Kotoru, gdje postoji
Arhiv sa zna~ajnim fundusima latinske i italijanske gra|e. U svijetu
je odavno napu{ten koncept koncentracije kulturnih ustanova samo u
jednom ili u malom broju centara, jer dovodi do veoma {tetne provin-
cijalizacije {irih podru~ja.
Kod rada oko izdavawa dokumenata, bilo je pojedinaca u Kotor-
skom arhivu, koji su se i teorijski bavili tim problemima, pa je u ovoj
Zbirci pred nama mogao biti kori{}en i jedan rje|i, ali zna~ajan
model izdavawa. Radi se o uobi~ajenim saètim regestima na na{em
jeziku, iznad dokumenta na stranom jeziku, ali, pored toga, jo{ i o tzv.
pro{irenim regestima, na kraju izdawa. Tu se, naime, slobodno stili-
zuje sve {to je bitno u dokumentu, a nije moglo u}i u saèti regest.
Takvom se procedurom, koja, naravno, zahtijeva posebni, dodatni napor
redaktora, mnogo olak{ava korisniku gra|e, koji se, prirodno, ne udub-
quje u sloènost dokumenta i u wegove jezi~ke finese, da do|e do prave
interpretacije cjelokupnog originala.
Poslije decenija rada stare generacije, zavr{ni napor oko tran-
skripcija, korektura tekstova, izrade saètih i pro{irenih regesta, i
nebrojeno drugih tehni~kih problema, morale su dati mla|e arhivis-
ti~ke snage u Kotoru, posebno Vesna Vi~evi}, Jelena Antovi} i Anita
Maìbradi}, dok su na }irilskim dokumentima, zavr{ne redakcije
davali Radoman Jovanovi}, Jevto Milovi} i Boìdar [ekularac, a o
bibliografiji su se starale Veska Lalo{evi} i Sneàna Pejovi}.

I pored àla za neizbje`nim {tamparskim gre{kama, kao i za
izostalim {irim indeksom, popisom signatura i sli~nim sitnijim pro-
pustima, mislim da je ovo jedan model izdawa sa jasnim stavovima redak-
tora {ta su istorijski protagonisti htjeli da kaù. A original doku-
menta je uvijek tu za svaku neophodnu krunsku provjeru.
II
Neodoqiva qepota i privla~nost Zbirki dokumenata je naro~i-

to u o~uvanoj atmosferi proteklih vremena i mogu}nosti boqeg razu-
mijevawa istorijskih doga|aja, ne, naravno, u savremenom, nego protek-
lom, tada{wem, autenti~nom kontekstu. Podrazumijevaju}i pri tom sve
me|unarodne i unutra{we kontradikcije vremena, li~ne drame izu-
zetnih li~nosti, ali i opsesivne i ~vrsto ukorijewene istorijske mod-
ele u na~inu ìvota i shvatawima pojedinih regija.
Pri tom, naravno, visoki diplomatski tokovi, me|unarodni ugo-
vori i konvencije teku na vrhovima dràvnih qestvica, gdje se for-
mira makropolitika i paze interesi dràva na naj{irem me|unarod-
nom planu. Taj nas plan, daleko van na{e dokumentacije, ovdje, naravno,
mawe zanima, iako je od najve}eg i odlu~uju}eg zna~aja, pa ga, saèto, i
te kako moramo imati u vidu. Tu su, kao {to je poznato, jo{ 1782. godine,
dakle prije Francuske revolucije i pojave Napoleona, Rusija i Aus-
trija sklopile ugovor o zajedni~kom ratovawu i podjeli Turske, tako da
je sve {to je zapadno od linije Beograd - u{}e Drima, predvi|eno da ide
u austrijsku sferu, pa se to odnosilo i na Crnu Goru i tada mleta~ku
Boku. Isto tako, tridesetak godina poslije, pred falangom Napoleona
i u ciqu osigurawa kasnije pobjede kod Lajpciga, krajem juna 1813.
godine, dolazi do konvencije u Rajhebahu, a po~etkom septembra do ugov-
ora u Teplicu, kojim car Aleksandar ne radi ni{ta novo, nego samo
potvr|uje spomenute ranije makropoliti~ke planove o austrijskom suv-
erenitetu nad Bokom. Vladika Petar za sve to, mo`da, precizno i nije
znao, ali je u stvari Crnu Goru smatrao dijelom ruske carevine, a
crnogorsku vojsku dijelom ruske vojske, pa se nadao da }e, podràvan i
od nekih, veoma visokih ruskih struktura diplomatije i vojnih vlasti,
uspjeti ne{to da via facti izmijeni na svom mikropoliti~kom planu, u
nadi da }e se to kasnije prihvatiti. Zato se trudi da pred velikim sil-
ama iza|e sa ve} obavqenim promjenama na terenu i sa dovr{enom orga-
nizacijom ujediwenih provincija, a naknadno }e se posti}i i me|unar-
odno priznawe.
III
Prva li~nost oko koje se, kao komandanta glavnog grada Boke,
po~elo odmotavati sloèno istorijsko klupko, bio je istaknuti fran-
cuski brigadni general, baron @an @ozef Gotije, nosilac Legije
~asti. Poslije velikih bitaka po Wema~koj, [vajcarskoj i Italiji, u
punoj snazi od 48 godina (1765-1815), Gotije je 1813/14. zatvoren u

utvr|enom Kotoru, ponosno rije{en da se ne preda, o~ekuju}i, kako je
tvrdio, kona~nu pobjedu francuskog oru`ja, ali i neposrednu pomo}
francuskih trupa. Da ta pomo} nije bila imaginarna pri~a, tvrdi pred-
stavnik Austrije Jakov Brunaci, hvale}i se u jednom dopisu da je spri-
je~io francusku pomo} Kotoru iz Skadra, nagovaraju}i na to skadar-
skog pa{u i prave}i mu poklone, da to osujeti!
Ali i pored vjere u francusku stvar, iskusni general nije mogao
imati iluzija. Opkoqen u dnu Bokokotorskog zaliva, a na "400 miqa
daleko od francuske granice", kako sam zapaà u Dnevniku, sa 724 lica
posade, od kojih je bilo 355 vojnika i 8 oficira Hrvata, a 245 vojnika i
10 oficira Italijana, u oskudici u novcu i hrani, zbog ~ega je stalno
dolazilo do dezertirawa. Ipak, ponosni general kuje novac od srebra,
uzetog iz crkava i od gra|ana, diè moral, pregovara sa disidentima i
zapisuje u Dnevnik "Nikada se nijedan vojni komandant nije na{ao u
tako mu~nom i kriti~nom poloàju, kao {to sam se ja nalazio u
Kotoru". Gotije je znao da ga narod Crne Gore i Boke doìvqava onako
kako je to mitropolit iznosio u proglasu: "Vseob}emu rodu ~ovje~an-
skome neprijateqi i vozmutiteqi Jevrope...", dok je uni{tena bokeqs-
ka "navigacija, brez kojijeh ìvovat ne moète..." Poslije izgradwe
vi{e artiqerijskih punktova, a naro~ito poslije dizawa engleskih
topova na pozicije iznad nivoa bedema, grada Kotora, a po{to je utvr-
dio da preostala vojska ne bi prihvatala borbu u predstoje}em juri{u,
Gotije sa Odbrambenim savjetom 3. januara 1814. god. donosi jednoglasnu
odluku o ~asnoj kapitulaciji, ali samo pred Hostom i engleskim vojnim
li~nostima, jer pred crnogorsko-bokeqskim predstavnicima nikako ne
bi prihvatio da tako ne{to uradi. Ukrcan je sa svojim visokim vojnim
li~nostima na Hostovu fregatu "Bekenti" do francuskih predstraà u
Plezansi. Do smrti je ostao odan Napoleonu i umro je od rane ste~ene
na Vaterlou 1815. godine.
IV
Englezi su vojni~ki i politi~ki znatno doprinijeli bokeqskoj

kampawi. Jo{ od sredine 1812. god. oni traè saradwu sa crnogorskim
mitropolitom. Od tih ranih pregovora nije odmah bilo prakti~nih
posqedica, ali je ve} tada vladika Petar istaknuo ideju o povezivawu
budu}ih antifrancuskih operacija sa sjediwewem Crne Gore, Boke i
Konavala, pod protektoratom Rusije i Engleske. Britanci su jo{ prije
ulaska u Zaliv imali jasan i realisti~an plan o osloba|awu Boke,
pomo}u domorodaca, a ohrabruju}i pasivnost i dezerterstvo brojnih
Hrvata prinudno mobilisanih u francuskim garnizonima. Me|utim,
kada su 13. oktobra 1813. engleski brodovi, fregata "Bekenti" Viqema
Hosta i brik "Sarazen" \ona Harpera u{li u Zaliv, neka utvr|ewa su
ve} padala i pred crnogorskim trupama i bokeqskim ustanicima (Bud-
va, Troica, Verige, Rose), druga utvr|ewa su uzimale same lokalne vlas-
ti (tvr|ava "Sv. Kri`" nad Perastom i, djelimi~no, otok Sv. \or|a), a
negdje je prisustvo Britanaca bilo samo od moralnog zna~aja da ubrza

unutra{we otpore disciplini i borbi (Herceg Novi). U Proglasu nar-
odu Boke, Host isti~e britanske ~iste ruke i iskqu~ivo vojne ciqeve,
aludiraju}i na francusku prinudnu mobilizaciju pomoraca i
uni{tewe pomorskih tradicija Bokeqa.
Da se i daqe sve brzo ne zavr{i kao {to je po~elo, omeo je sloè-
ni sukob oko artiqerije na otoku Sv. \or|a i sumwa da }e mjesne topove
Englezi odnijeti sa sobom. Takva sumwa je psiholo{ki jo{ teè padala
jer je Gotije u svom Proglasu kao odgovoru na engleski Proglas, poseb-
no podvla~io navodni engleski stil korupcije. Svakako, poslije uspje-
ha od 13-16. oktobra, uvrije|eni Host 26. oktobra demonstrativno napu-
{ta Boku doìvqavaju}i Bokeqe i Crnogorce kao "litigous turbolent peo-
ple".
Me|utim, opsada Kotora koju su jo{ 14. oktobra otpo~ele crno-
gorsko-bokeqske snage, bezuspje{no je trajala preko dva ipo mjeseca.
Tek poslije Hostovog ponovnog povratka po~etkom decembra 1813. i
napornih pripremawa vi{e okolnih britanskih baterija, a posebno
dizawa topova iznad nivoa gradskih bedema, koje je trabalo ru{iti, i
poslije desetodnevnog bombardovawa, Gotije kapitulira. Te izuzetne
napore Host detaqno opisuje. Topovi su se vukli uzbrdo, upotrebqava-
ju}i lanac i sidro. Neprestana jaka ki{a silno je oteàvala rad. Tokom
rada ru{ena su stabla nastala jo{ "od Adama", a stijewe je tu "od
Potopa". îwenica je da Host nije nimalo sebe {tedio, tako da wegov
li~ni qekar dr Kid smatra da su muke oko osvajawa Kotora i
Dubrovnika i "potoci ki{e, napora i li{avawa" trajno o{tetili
wegovo zdravqe, tako da on umire rano, od 48 godina (1780-1828).
Ne treba propustiti da se u toj li~noj drami jo{ ne{to istakne.
Oslawaju}i se na razne, ~esto veoma kratke Hostove aluzije, mi osje-
}amo da je on ~esto mislio na Gotijea, koji sve to iz blizine prati, i na
presti` koji je bio u pitawu. Nevidqivim kanalima vodio se dijalog
izme|u ta dva, bez sumwe eminentna ratnika. Host je znao za Gotijeovu
izjavu da se ne}e predati dok se topovi ne podignu na brdo, a da }e za
transport trebati 6 mjeseci. Host je èlio da mu pokaè da je za to
dovoqno 6 dana! Gotije je tvrdio da je britanski postupak nevojni~ki, a
Host je uzvra}ao da engleskim pomorcima nije do toga da se nekome
svide, nego da zapawe.
Neizbje`no se mora pomenuti jo{ jedan problem, koji je znatno
zagor~ao Hostov ìvot. On sam je uvijek isticao da je vojnik i da
na~elno odbija svako uplitawe u politiku. Me|utim, na samom kraju,
pred kapitulaciju Kotora, pojavila se pred Hostom o{tra dilema. Sa
jedne strane on je dobio poziv austrijskog generala da se brodovima
transportuje wegova vojska iz Herceg Novoga za Kotor, da bi se tako
izbjeglo krvoproli}e. Sa druge strane Host je nekome morao predati
kqu~eve grada koje je primio od Gotijea. Iako je veoma dobro znao za
zvani~ni engleski stav o austrijskom "legalnom pravu na Boku", u koje
nije smio da ulazi, Host predaje kqu~eve vladici Petru. To je, naravno,
izazvalo ozbiqne reakcije, najprije od wegovih pretpostavqenih,
posebno erla od Aberdina, dok je generalu Milutinovi}u gest sa

kqu~evima "izgledao kao izdaja". Ali, preuzimaju}i za tu odluku odgov-
ornost na sebe, Host je nastupio kao vojnik. On isti~e da se za vrijeme
svih doga|aja u Boki, nikada nije pojavio ni jedan austrijski vojnik, a
wihov predstavnik Brunaci se pokazao negativnim saradnikom. Mitro-
polit se, me|utim, stvarno borio, formirao je organizaciju vlasti i
obavijestio ga da bi svako napredovawe Austrijanaca izazvalo gra|an-
ski rat. Izabrao je mawe zlo, pravedniju soluciju i predao kqu~eve
grada predstavnicima Centralne komisije. Vojnik, koji se zanosio
Nelsonom i za koga je wegov qekar dr Kid govorio da je "Chevalier sans
peur et sans reproche" nije mogao a da u prvom redu ne cijeni vojni dopri-
nos i stvarno angaòvawe, a ne zahtjeve saveznika koji ~ekaju da im
drugi sve dovr{e i obave, pa ~ak da se vojska morskim putem i engleskim
brodovima, uvodi u posjed kotorske tvr|ave.
Glavni pokreta~ bokeqskih doga|aja 1813/14. god. bio je crnogors-

ki vladika Petar I, ili kako se pleno titulo, u Proglasu narodu crnogor-
skom nazivao: "Petar, boìjom milo{}u pravoslavni mitropolit
crnogorski, Skenderije i Primorja - i ruskog carskog ordena Alek-
sandra Nevskog - kavalir "Svoj politi~ki credo potpune odanosti
Rusiji, {to je prelazilo u pravi kult, Petar I nigdje nije skrivao, ili
ublaàvao, a naro~ito je plasti~no izraèn u jednom pismu austrijskom
generalu Todoru Milutinovi}u, gdje je kao temeqac svemu podvla~io
apsolutnu odanost ruskom dvoru, kao pokrovitequ Crne Gore. On se tu
i poziva na konkretni carski dokument, jo{ iz 1711. god., kada su
Crnogorci, kako je on smatrao, trajno svrstani u redove ruske vojske, pa
je tada izri~ito re~eno da }e ih Rusija {tititi gdje god wihovi intere-
si budu povrije|eni. Tu se aludira na akciju ruskog cara Petra I, po
ulasku u rat sa Turskom 1710. god., i gramatu upu}enu Crnogorcima
preko pukovnika Miloradovi}a. Tada su se jula 1711. god. u ku}i vladike
Danila na Lov}enu tajno sastala 24 glavara i zakleli se da }e na prvu
vijest o turskom porazu i sami napasti na Turke. Taj doga|aj postaje
ugaoni kamen crnogorske politike, pa }e ga mitropolit Petar ponovi-
ti i preko sto godina kasnije, u pismu caru Aleksandru od 26. septembra
1814. kada je Boka ve} bila dodijeqena Austriji. Poslije tog doga|aja,
vladika se posebno poziva i na 1806. i prisnu saradwu s admiralom
Sewavinom i Stefanom Sankovskim, u doba prvog ulaska Crnogoraca u
Boku, tokom jednogodi{we ruske vladavine u Zalivu. Pa i dolazak
Niki~a u Boku, oko 20. I 1814. mitropolit je shvatio kao znak sigurne
podr{ke wegovoj vojnoj akciji. Traìo je, dodu{e, dolazak nekog ruskog
ministra, ili vi{eg oficira, ali se zadovoqio i pukovnikom koza~ke
regimente, kavalirom Niki~em. Bitno je bilo da se istakne da djeluje
"u sjeni slavnog barjaka moga Suverena" i da je u Boku u{ao "u ime
Rusije". U vezi sa kori{}ewem ruskog barjaka, austrijski generali su
mu traìli neko pismeno ovla{tewe za to, izdato od ruskih vojnih
vlasti. Uvjeren u opravdanost svoga stava, vladika Petar i wegovi

saradnici {aqu pisma caru, ministrima, korespondiraju sa admirali-
ma, mar{alima i konzulima, {aqu}i izvje{taje, kao da se radi o
redovitoj vojnoj disciplini i obavezi prema vi{oj komandi. Iako
vladika Petar nije dobijao adekvatne odgovore od najvi{ih vojnih
vlasti, osje}ao je i znao da je postojala jedna struja u visokim vojnim i
politi~kim strukturama, koja je bila veoma sklona Crnoj Gori, a znalo
se da je sam admiral î~agov poslao pukovnika Niki~a u Boku. Ali to
nije preovladalo kao ruski zvani~ni stav 1814. godine.
Takav stav je imao bitne implikacije u odnosima prema Austriji,
iako se isto radilo o savezniku, tim prije {to je ova smatrala da na
osnovu ranijih ugovora i konvencija, a naro~ito poslije prve vladavine
Bokom (1797-1806) ima legalno pravo na to podru~je. Ipak, iako je od
po~etka mitropolit i{ao na vojnu saradwu sa Engleskom, postojala je i
jedna po~etna faza kada je traèna i vojna saradwa sa generalom Milu-
tinovi}em. Ali tada je wegova vojska bila daleko od Boke. U pismu od
24. septembra 1813. mitropolit sa zanosom javqa da je u{ao u Budvu, pa
dodaje da bi za daqe akcije oko Herceg Novoga i Kotora èlio i aus-
trijsku vojnu saradwu. Ali kako "Troica", Herceg Novi i pera{ka
utvr|ewa lako padaju, a Kotor je u opsadi, vladika Petar sve odlu~nije
odbija da austrijske trupe u|u u Boku i to nadrasta u krupan politi~ki
konflikt. A po~etkom januara 1814., poslije Ugovora o ujediwewu i
likvidaciji Kotora kao jedinog francuskog upori{ta, u ìvoj prepis-
ci sa generalima javqa se, izme|u ostalog, kao glavni jedan novi diplo-
matski element. Austrijska vojska bi, naime, trebala da ima ovla{tewe
da istovremeno u|e "u obje provincije", jer su one sada "samo jedna
zemqa i samo jedna Provincija". Neka druga varijanta izazvala bi
nemire i razmirice. U tome kao da se osje}a i izvjestan prizvuk ironi-
je, jer se neko ovla{tewe austrijskoj vojsci da istovremeno u|e u Crnu
Goru i Boku, nikako nije moglo ni zamisliti.
VI
I, na kraju, ne{to o Dobrotskoj skup{tini i Ugovoru o ujedi-

wewu Crne Gore i Boke Kotorske, potpisanom 29. oktobra 1813. godine.
Polazna ta~ka Ugovora je nesporna. I predstavnicima Crne Gore i
Boke je sasvim jasno da ne mogu ìvjeti potpuno samostalno i bez nekog
sna`nog protektora. Neslagawa su oko pitawa izbora tok protektora.
Nema arhivskog izvora u kom bi bile sa~uvane autenti~ne argu-
mentacije koje su se iznosile na sastanku u Dobroti. Jedino u jednom
uvodnom i nepotpisanom tekstu, prije navo|ewa pisma upu}enog ruskom
caru 8. novembra 1813, stoji da je bilo dugih rasprava oko upu}ivawa
izaslanika na oba dvora, ruski i austrijski. "Diskusije su bile mnoge,
ali sa malo rezultata", lapidarno stoji u dokumentu Cetiwskog arhiva.
Ipak, moèmo sa velikom sigurno{}u pretpostaviti argu-
mentaciju koja je i{la u prilog ruskog protektorata. Ova je, zapravo,
kod nas ve} izloèna u brojnim pismima i stavovima vladike Petra.
Zanos Crnogoraca jo{ od po~etka XVIII v. za vojni~ki mo}nom i boga-

tom pravoslavnom Rusijom, donekle moè da bude istorijski razumqiv.
Pred delegacijama iz Crne Gore tu je bliski jezik, sjaj carskog dvora,
velikih gradova i crkava sa blistavim obredima i raznovrsna podr{ka
i pomo}, ali i lo{a iskustva. A jednogodi{we prisustvo ruske flote u
Boki tokom 1806. god. kao da je toj ideji davalo i neke konkretnije
istorijske oblike. Me|utim, prerastawe te vladi~ine politike odano-
sti u neku vrstu kulta, negativno je ocijeweno u istoriografiji, pa
neki pisci smatraju da je to bila "wegova zabluda i li~na politi~ka
oma{ka kao dràvnika, jer nije mogao da se uvjeri da Rusija mora prven-
stveno braniti svoje interese..."
Pomorska trgova~ka naseqa, sa bogatim pojedincima u urbano,
umjetni~ki i kulturno veoma razvijenim sredinama, imaju druga~ija
istorijska iskustva. Tu je sjaj jadranskih i mediteranskih luka, naro-
~ito Venecije, Barija, Dubrovnika i dr., a posebno veliko bogatstvo
koje se sticalo pomorskom trgovinom. Iznad svega je prisutna potreba
da se u primorskim palatama, odakle pred neprijateqem nema uzmaka,
stekne nekog sna`nog, ali sasvim bliskog za{titnika na Jadranu. A
ruska mora su tako daleka. Tim prije {to je austrijsko iskustvo, od pada
Mleta~ke Republike 1797. god. pa do 1806. god. sa nespornim znatnim
postmleta~kim daqim rastom pomorske trgovine bokeqskih pomoraca,
bilo veoma pozitivno. A Medakovi} je ta~no uo~avao "Prakti~an
pomorac, Bokeq, je mjerio politi~ke situacije trgova~kim mjerilom".
Naro~ito poslije otvarawa Istorijskog arhiva u Kotoru, i pose-
bnih istraìvawa razvoja glavnih pomorskih centara u Boki od XV do
XVIII st. jasan je i razvoj mentaliteta pomorskih trgovaca, koji je proi-
zlazio iz bliskog, ~esto veoma dramati~nog ali i radosnog saìvota sa
morem. To je mentalitet stalne akcije, {to {irih povezivawa i trgov-
awa. Mentalitet otvorenih recepcija iz raznih sredina u toj me|unar-
odnoj civilizaciji mora.
Treba shvatiti {to je morao zna~iti onaj lagani, ali krvavo
teàk i duboko proìvqeni vjekovni uspon pomorske trgova~ke priv-
rede od strane tih zemqoradnika i sto~ara iz okoline Kotora, koji
polaze na more. Bilo odakle su tamo do{li, ili si{li. Oni moraju da
savladaju zanat plovidbe, da se opiru smrti u olujama, pred piratima i
na opasnim mediteranskim trgova~kim pjacama. Taj vjekovni, organski
ekonomski rast, koji je doveo do blagostawa, stvorio je pored pala~a,
crkava i li~nog bogatstva, ~vrsti model vlastitog istorijskog razmi{-
qawa. To nije bila neka nasumice preuzeta ideja, nego organski izraslo
uvjerewe, ste~eni istorijski model, poslije iskustava sa desetak razli-
~itih suverena, koji su vjekovima vladali u Zalivu.
Ono {to je za nas od posebnog zna~aja jeste konstatacija da je
vladika Petar bio toga savr{eno svjestan, {to se vidi iz "Proglasa
Bokeqima, Dubrov~anima i Dalmatincima" od 23. septembra 1813. go-
dine. "Eto zgoda, stoji u mitropolitovom proglasu, slovinski i vazda
slavni i pohvalni narode od provincije kotorske, dubrova~ke i dal-
matinske ... da se otvore putovi i trgovine, a navla{tito navigacija,
brez kojijeh ìvovat ne moète." Mitropolit ta~no zna da je posqedwi

veliki zamah navigacije i borbe protiv piraterije otpo~eo za vrijeme
mleta~ke vladavine, pa ga zato po~etkom XIX st. ta~no datira: "Evo
zgoda da va{e juna{tvo ponovite, evo zgode da va{e po{tewe, koje ste
pri|e imali i koje su va{i stari od 300 godina imali i koje vi je
tiranin, evo 7-ma godina uzeo i pogazio..." I koliko je za francuske
vladavine, koju sada treba silom likvidirati, sve zamrlo, toliko }e se
pokroviteqstvom od strane novih suverena ponovno omogu}iti razvoj i
pravi ìvot "od strane Velikijeh Imperatora Aleksandra Pervoga,
Fran}eska Drugoga, kraqa pruskog i wihovijeh aleata.."
Mitropolit je, na osnovu svojih istorijskih iskustava i ste~enih
modela, bio uvjeren da za Crnu Goru, pa i za federaciju sa Bokom, samo
Rusija rje{ava sve otvorene probleme, ekonomsko-politi~ke i konfe-
sionalne.
Bokeqski predstavnici iz pomorskih sredi{ta, na osnovu svojih
istorijskih iskustava, bili su uvjereni da im pomorsku trgovinu i
prosperitet moè obezbijediti samo bliska pomorska sila, koju su,
poslije Venecije, tada prepoznavali u Austriji.
Kroz tu prizmu treba promatrati i kqu~ni Ugovor o ujediwewu.
Poslije sve~ane zakletve pisane u vjerskom duhu, koja bi trebalo da
obezbijedi kona~no sigurno izvr{ewe zakqu~aka, spomiwu se jo{ i tri
op{tequdska faktora, koji se smatraju zajedni~kim i Crnogorcima i
Bokeqima. To su patriotizam, tada svakako shva}en kao qubav prema
zavi~aju, zatim osje}awe hri{}anske vjere, naravno bez obzira na pos-
tojawe katoli~ke ili pravoslavne crkve, i na kraju osje}awe ~asti.
Kako je oko glavne formulacije Ugovora bilo razilaèwa,
na{ao se oblik koji je bio prihvatqiv za obje strane, pa su ga ove mirne
du{e potpisale. Iz tog teksta se vidi da je mitropolit Petar do samog
kraja vojno-politi~ke krize u Zalivu, ostao apsolutno uvjeren u dvije
bitne stvari: prvo, da od trenutka potpisa Ugovora, Boka predstavqa
trajnu i nedjeqivu cjelinu sa Crnom Gorom, a drugo - da }e Boka bez
ikakve sumwe biti dodijeqena ruskom protektoratu. Konkretno,
kqu~nu formulaciju da ako se jedna potpisnica podloì bilo kome od
tri spomenuta protektora, "onda }e obadvije slijediti istu sudbinu",
svi su lako potpisali. Jer mitropolit je bio ~vrsto uvjeren da }e to
biti ruski protektorat, a bokeqski pomorci da }e to biti Austrija.
A kada je propala ruska opcija, za vladiku, i pored zakletve, nije
moglo biti dileme. On se ni za trenutak nije kolebao da napusti Boku
i da ne brine o obavezi iz Ugovora, koja je "stricto iure" Crnu Goru vezi-
vala za Austriju.
YU ISSN 0021-2652
PRIKAZI I
BIQE[KE
Prof. dr Branko Petranovi}, JUGOSLAVIJA NA RAZME\U

(1945-1950), Crnogorska akademija nauka i umjetnosti,
Podgorica 1998, 531strana
Prije ~etiri i po godine ugasio se kadrova koji su se nalazili na svim

ìvot Branka Petranovi}a, stvarao- rukovode}im mjestima stvarala tu
ca koji po obimu svog djela i po nau~- novu dràvu. Petranovi}, kao istra-
nom ugledu koji je imao spada u sam vrh ìva~ koji je poznavao ne samo arhiv-
istori~ara, i ne samo wih, koje je sku gra|u ve} i ìvot oko sebe koji je
dràva Ju`nih Slovena od 1918. do stvaran, ukazuje u ovom svom djelu na
sada imala. sve one realnosti ìvota nove dràve
I wegova zaostav{tina je impre- koje su se ukazale po~ev od formirawa
sivna, kao malo kojeg stvaraoca. Nau~- Privremene vlade DFJ 7. marta 1945,
ni opus ovog izuzetnog ~ovjeka, ne preko ustavnog oblikovawa jugoslo-
samo kao stvaraoca ve} i kao human- venske federacije, svemo}i dràve u
iste i pedagoga sa 40 kwiga i oko 1.300 dru{tveno-ekonomskoj sferi (promje-
bibliografskih jedinica, uve}an je do nama na selu, centralisti~ko-admini-
sada sa jo{ sedam posebnih izdawa iz strativnog sistema upravqawa, demo-
wegove zaostav{tine, a uskoro }e i taj kratsko-socijalnih promjena) pa do
broj biti prema{en sa jo{ dva nova sukoba komunisti~kih partija Jugo-
posebna izdawa, jer su prona|eni ru- slavije i SSSR-a 1948. godine i odnosa
kopisi tih budu}ih kwiga. Jugoslavije sa zapadnim silama u peri-
Period koji obuhvata ova kwiga odu zao{travawa tih odnosa, kada su
jeste prva prelazna mirnodopska faza novine u SAD-u prijetile da na Jugo-
razvoja sistema koji }e vladati u soci- slaviju treba baciti atomsku bombu.
jalisti~koj Jugoslaviji skoro pola Analiziraju}i, dakle, taj petogo-
stoqe}a. Taj sistem, stvaran u ratnim di{wi period razvoja jugoslovenske
godinama, zapo~e}e oslobo|ewem zem- federacije, Petranovi} dolazi do
qe da se susre}e i sa nekim demok- interesantnih rezultata na kojima
ratskim pravilima koja se nijesu, pod gradi svoje zakqu~ke o takti~ko-pre-
uticajem spoqa{weg faktora, mogla laznom karakteru partijskog plural-
zanemariti. Strategija i taktika tog izma kada je KPJ tolerisala pojavu
sistema, predvo|enog tako re}i ile- gra|anskih partija i grupa u poli-
galnom KPJ, bili su veoma fleksi- ti~koj strukturi nove dràve, ali
bilni, ali ciq kojem su teìli bio je nije prihvatila vi{estrana~ki sis-
jasan i put do wega bez alternative. tem politi~kog organizovawa koji su
Gradwa te nove dràvne ku}e bila zastupale gra|anske stranke, smatra-
je povjerena KPJ, koja je preko svojih ju}i da svaka stranka vrijedi onoliko
koliko dobije glasova na izborima. Ta kratski ìvot. Tih godina stanovni-

formalna demokratsko-politi~ka {tvo Jugoslavije osjetilo je prvi put
fasada nove dràve uskoro je zamijew- blagodeti ekonomskog napretka.
ena strogim jednopartijskim siste- Zalagawem za kriti~ko promi{-
mom u kojem je KPJ bila jedina i qawe pro{losti, profesor Branko
vode}a politi~ka organizacija koja je Petranovi} je u svojim posqedwim
odlu~ivala od najmawih li~nih do kwigama prevazi{ao neke svoje sta-
najkrupnijih dru{tvenih i dràvnih vove i istovremeno upozoravao isto-
pitawa. Javqa se pomisao da li je ri~are savremene istorije da preispi-
Jugoslavija na tom razme|u svog razvo- taju svoje odgovore na mnoga pitawa.
ja mogla da krene jednim demokrat- Kredo istori~ara savremenog doba
skim putem i obezbijedi u svom poli- jeste "da se doga|aji pre pola veka ili
ti~kom ìvotu djelovawe opozici- vi{e moraju posmatrati sine ire et stu-
onih stranaka. Interesantno je napo- dio, saglasno onovremenom odnosu
menuti da se u Privremenoj vladi DFJ snaga i hijerarhiji vrednosti (poli-
i Privremenoj narodnoj skup{tini ti~kih, ideolo{kih, moralnih itd.)
na{lo nekoliko gra|anskih politi- bez modernizacije, ali, na drugoj
~ara kao rezultata politike "fifti- strani, da istori~ari pripadaju svom
fifti", {to je "ushi}ivalo êr~ila" vremenu, svojoj epohi, da su ~eda svoga
zbog "podjele vlasti". Ipak, sve su to doba, {to ih obavezuje da sagledavaju i
bile samo neke nove forme iskazi- neke pojave koje su svojevremeno bile
vawa strana~ke {irine, jer je KPJ nevidqive, neupadqive ili sasvim
imala svoj ciq u jednopartijskom sis- marginalizovane, a u su{tini od
temu. Smatrala je da vlast osvojenu velikog zna~aja za teku}i i budu}i
oruànim putem u toku 1945-1950 godi- istorijski proces", kako je pisao
ne ne treba da dijeli sa drugima. Petranovi}.
Ni u periodu prelaska iz pedese- O~ekuju}i iz zaostav{tine prof.
tih u {ezdesete godine jugoslovensko Branka Petranovi}a objavqivawe
dru{tvo nije napravilo radikalni jo{ dva rada: Jugoslavija 1948. i Stra-
zaokret, iako je po{lo putem demo- tegija Draè Mihailovi}a, moèmo
kratizacije i promjena, uvaàvaju}i re}i da je izlaskom iz {tampe ove
ekonomske zakonitosti, evolutivne kwige upotpuweno wegovo dosada{we
promjene i modernizaciju, nagovje{- stvarala{tvo o prvoj prelaznoj fazi
tavaju}i socijalno blagostawe i demo- razvitka nove Jugoslavije.
Dr Branislav Marovi}
YU ISSN 0021-2652
Frensis Fukujama, KRAJ ISTORIJE I POSQEDWI ÔVJEK

CID, Podgorica 1997, 375 strana
Kada je u qeto 1989. godine u jed- crnogorskom izdava~u "CID-u" u pre-

nom malotira`nom ~asopisu o ame- vodu Branimira Gligori}a i Slobo-
ri~koj spoqnoj politici ("The Nati- dana Divjaka od nedavno moè koris-
onal Interest") Frensis Fukujama obja- titi i na{a {ira ~itala~ka publika.
vio svoj esej pod naslovom "Kraj isto- "Kraj istorije i posqedwi ~ovjek" je
rije" (The End of History), zapo~eta je obimna studija (375 strana) sa umje-
jedna od najkontraverznijih intelek- {no koncipiranim predgovorom Slo-
tualnih debata u savremenom svijetu. bodana Divjaka (5-29), sa pet temat-
Fukujama je po{ao od stava da pojava skih cjelina i dodatkom pod naslovom
reformatorskih pokreta u Sovjet- "Refleksije o kraju istorije, pet god-
skom Savezu i Isto~noj Evropi nije ina kasnije".
prosto "kraj hladnog rata", ve} kona- U prvom dijelu pod naslovom
~an "trijumf Zapada i zapadwa~ke "Aktuelizacija starog pitawa" (33-
ideje", odnosno da se nalazimo na kra- 79) Fukujama polazi od stava da je
jwoj ta~ki ideolo{ke evolucije ~ovje- dvadeseti vijek "sve nas, sasvim sig-
~anstva i univerzalizacije liberalne urno, u~inio dubokim istorijskim
demokratije, kao zavr{nog oblika pesimistima" i da je pesimizam dvade-
vladavine. Navedeni stav, kao i ~iwe- setog vijeka "u o{troj suprotnosti sa
nica da je Frensis Fukujama ubrzo po optimizmom prethodnog". Jedna od
objavqivawu navedenog kontraver- tekovina dvadesetog vijeka i moderne
znog eseja po~eo da radi u Ameri~kom politike je i dràva besprimjerne
sekretarijatu za inostrane poslove mo}i, odnosno totalitarizam. "Podr-
kao politi~ki analiti~ar, bili su àn efikasnom policijskom mo}i,
dovoqni pojedinim teoreti~arima masovnim politi~kim partijama i
"svjetske zavjere" da a priori diskredi- radikalnim ideologijama koje su
tuju Fukujamino mi{qewe, ~esto ga teìle da kontroli{u sve aspekte
pri tome i ne pro~itav{i. Ovaj stu- qudskog ìvota, ovaj novi tip dràve
dent filozofije kod profesora Ale- upustio se u projekat ~ija je ambicija
na Bluma (Allan Bloom), ina~e autora bila da dominira svijetom. Genocidi
kontraverznog bestselera "Zatvarawe koje su po~inili totalitarni reìmi
ameri~kog duha", doktorant na Har- Hitlerove Wema~ke i Staqinove
vardu iz politi~kih nauka (Sovjetski Rusije bili su bez presedana u qudskoj
Savez i Sredwi Istok), je na kraju istoriji i, po mnogo ~emu, omogu}eni
svoj kontraverzni ~lanak pretvorio u samom moderno{}u" (35), tvrdi Fuku-
kwigu, koju zahvaquju}i najboqem jama pozivaju}i se na Pola Fusela
(Paul Fussel). Autor potom navodi na ~ki prikazati kroz tabelu sada{wih
zakqu~ak da je upravo tehni~ki i zemaqa liberalne demokratije (73-74)
dru{tveni napredak omogu}io ost- iz koje se vidi wihov stalni porast, za
varewe navedenih ciqeva, odnosno koji autor tvrdi da je najupadqiviji
stvorio dràve sposobne za masovne "makropoliti~ki fenomen posqed-
organizovane zlo~ine. Kriza autori- wih ~etiristo godina". Iz takvog
tarizma nije po~ela perestrojkom zakqu~ka autor konstitui{e dokaz
Gorba~ova, ve} petnaestak godina "da je na djelu fundamentalni proces
ranije, padom niza desni~arskih vlada koji diktira zajedni~ki evolucioni
u ju`noj Evropi (Gr~ka, [panija, obrazac za sva qudska dru{tva - ne{to
Portugalija), isto~noj Aziji (Fili- kao Univerzalna istorija ~ovje~anst-
pini, Ju`na Koreja) i Ju`noafri~koj va u pravcu liberalne demokratije"
Republici. Prave}i razliku izme|u (75). U drugom dijelu kwige naslov-
dràve liberalne demokratije ("dr- qenom "Staro doba ~ovje~anstva" (79-
àva je po definiciji slaba: o~uvawe 163) autor polazi od Ni~eovog stava
sfere individualnih prava zna~i da "Univerzalna Istorija ~ovje~anst-
ograni~ewe wene mo}i") i autori- va nije isto {to i istorija univerzu-
tarne dràve na qevici i desnici ma. To nije enciklopedijski katalog
~iji reìmi ("koriste mo} dràve da svega {to je poznato u ~ovje~anstvu,
bi upali u privatnu sferu i kon- nego prije poku{aj da se na|e smis-
trolisali je za razli~ite ciqeve - da leni obrazac u ukupnom razvoju qud-
bi izgradili vojnu mo}, promovisali skog dru{tva". Fukujama uo~ava da je
egalitaran dru{tveni poredak i izaz- istorijski pesimizam dvadesetog vije-
vali brz ekonomski rast. Ono {to je ka uveliko diskreditovao ve}inu Uni-
izgubqeno na poqu individualne slo- verzalnih istorija i da stoga nije
bode, ste~eno je na nivou nacionalnog slu~ajno {to su jedini pisci Univer-
ciqa"), Fukujama potom analizira zalne Istorije koji su postigli bilo
problem "legitimnosti diktatora", kakav stepen popularnosti upravo
odnosno ideje demokratije koja je [pengler i Tojnbi, odnosno oni koji
odnijela sa vlasti desne autoritarce. su opisivali propadawe zapadnih vri-
Totalitarizam je, u tragawu za "to- jednosti i institucija. Potom se
talnom" kontrolom nad ìvotima svo- autor vra}a na pitawe sa po~etka: "da
jih gra|ana, teìo da uni{ti civilno li je istorija usmjerena i postoji li
dru{tvo, o ~emu autor navodi brojne razlog da se misli da }e biti uni-
primjere iz novije istorije, navode}i verzalne evolucije u pravcu liber-
tako|e da dràva koja dozvoqava alne demokratije?" Fukujama navodnu
{irok privatni sektor po definiciji "usmjerenost" nalazi u ~iwenici da je
vi{e nije totalitarna, jer ona onda èqa za ekonomskim rastom univer-
gubi jednu od osnovnih poluga mo}i. zalna karakteristika svih sada{wih
Jedan od temeqnih Fukujaminih dràva, ali ako ~ovjek nije jednos-
stavova na kojima po~iva ~itav kon- tavno ekonomska ìvotiwa, onda je
cept kwige je onaj da se "od razli- pomenuto obja{wewe nepotpuno (105).
~itih tipova reìma koji su se pojav- Ali je ~iwenica da je kapitalizam na
ili tokom qudske istorije, od monar- neki na~in bio neizbjeàn za napre-
hija i aristokratija do vjerskih teo- dne zemqe i da je marksisti~ko-lewi-
kratija i fa{isti~kih i komunis- nisti~ki socijalizam bio ozbiqna
ti~kih diktatura u ovom vijeku, jedi- prepreka za stvarawe bogate i mod-
ni oblik vladavine koji je, do kraja erne tehnolo{ke civilizacije. Zato
dvadesetog vijeka, ostao netaknut, je jedna izjava Deng Sijao Pinga
jeste liberalna demokratija" (70) i izre~ena u govoru 1982. godine da "ni
taj svoj stav autor poku{ava i grafi- jedna zemqa na svijetu, bez obzira na
Kraj istorije i posqedwi ~ovjek 241
wen politi~ki sistem, nije se modern- vama". Ako ne postoji èqe za priz-
izovala vode}i zatvorenu politiku", nawem i pojedinaca koji su spremni da
stavqena u fokus razmatrawa "teori- se `rtvuju, onda nema ni napretka.
je zavisnosti" ~iji je otac, po Fuku- Havel je tvrdio da je "svaka osoba
jami, bio Lewin koji je tvrdio "da spremna, u ve}oj ili mawoj mjeri, da
krajwa protivurje~nost koja }e sru- pristane na ìvot u laì". Ali èqa
{iti kapitalizam nije klasna borba za priznawem, po autoru, jedan je od
unutar razvijenog svijeta, nego izme|u na~ina samopo{tovawa projekcije
razvijenog Sjevera i "globalnog pro- svojih vlastitih vrijednosti na spo-
leterijata" u nerazvijenom svijetu". qa{wi svijet i ova èqa uzrokuje
Fukujama posebno potencira zna~aj osje}awe gweva kada ove vrijednosti
"modernih prirodnih nauka" u razvoju nijesu priznate od strane drugih (190).
dru{tva i u tom kontekstu razmatra I to je ona karika koja nedostaje
segmente tradicije i obrazovawa, izme|u liberalne ekonomije i liber-
navode}i da su nas "moderne prirodne alne politike, jer {to su qudi boga-
nauke snabdjele mehanizmom ~ije pro- tiji, obrazovaniji, vi{e kosmopolit-
gresivno razvijawe, tokom pro{lih ski nastrojeni, to vi{e zahtijevaju
nekoliko vjekova, daje usmjerenost i priznawe svog statusa.
koherenciju qudskoj istoriji", te je u êtvrti dio kwige je naslovqen
tom kontekstu na Kantovo pitawe, da "Preskakawe Rodosa" (227-301) i u
li je mogu}e napisati Univerzalnu wemu se razmatraju prednosti liber-
Istoriju s kosmopolitskog gledi{ta alne demokratije. Fukujama tvrdi da
odgovor potvrdan (147). "Univerzalna izuzev u islamskom svijetu, danas
Istorija zasnovana na progresivnom "mo`da postoji konsenzus o tome da je
razvoju modernih prirodnih nauka liberalna demokratija najracional-
moè da osmisli samo proteklih nija forma vladavine, to jest da lib-
~etiristotine godina qudske istori- eralna dràva najpotpunije realizuje
je, ra~unaju}i od otkri}a nau~nog i racionalnu èqu i racionalno
metoda u {esnaestom i sedamnaestom priznawe". Ako je to tako, postavqa
vijeku" (155). Navedeni stav kore- se pitawe: Za{to sve zemqe, izuzev
spondira sa mi{qewem da istorija onih u islamskom svijetu, nijesu demo-
nije data, nije samo katalog svega {to kratske? Odgovoru na navedeno pita-
se dogodilo u pro{losti, nego svjes- we autor posve}uje sqede}e stranice,
tan napor apstrakcije u kome odvajamo razmatraju}i problem dràve, naroda
va`ne od neva`nih doga|aja. kao moralne zajednice, nacionalnu,
Tre}i dio, naslovqen sa "Borba za eti~ku i rasnu svijest, odnosno
priznawe" (163-227), u su{tini je raz- nacionalizma, etnocentizma i rasiz-
matrawe odgovora na pitawe: [ta je ma, religije, kulture kao ograni~a-
to {to qude nagoni da sistem dik- vaju}ih elemenata liberalnoj demo-
tature zamjewuju sistemom liberalne kratiji shva}enih na antiliberalan
demokratije? Daju}i odgovor na nave- na~in. Potom autor razmatra feno-
deno pitawe, autor se vra}a Hegelu i men moderne ekonomije, odnosno pro-
razumijevawu istorije kao borbe za ces indrustrijalizacije determinisan
priznawe, te u tom kontekstu uo~ava modernom naukom, koji prisiqava
da je "borba za priznawe (je) o~ita ~ovje~anstvo da se homogenizuje, raz-
svuda oko nas i ona leì u osnovi bijaju}i {iroku raznovrsnost tradi-
savremenih pokreta za liberalna pra- cionalnih kultura. U tom kontekstu
va, bez obzira na to da li je rije~ o slijedi analiza konkretnih primjera
Sovjetskom Savezu, Isto~noj Evropi, islamskih dràva, Japana, SAD i dr.
Ju`noj Africi, Latinskoj Americi Autor uo~ava dva dominantna trenda:
ili o Sjediwenim Ameri~kim Drà- s jedne strane, na djelu je rastu}a
homogenizacija ~ovje~anstva koju daje iscrpna bibliografija literatu-

donose moderna ekonomija i tehnolo- re koju je autor koristio u pisawu
gija i {irewe ideje racionalnog priz- navedene studije.
nawa kao jedine legitimne osnove za Iako po svom sadràju nije nova ni
vladavinu; s druge strane, svuda je na u filozofiji ni u istoriji (sli~nim
djelu otpor toj homogenizaciji i pitawima su se bavili i Hegel, Alek-
reafirmacija, naro~ito na subpoli- sandar Koèv, Lefevr), nesumwivo je,
ti~kom nivou, kulturnih identiteta, da je Fukujamina kwiga postala svjet-
{to u krajwoj liniji poja~ava ve} pos- ski teorijski bestseler i nezaobilaz-
toje}e barijere izme|u naroda i naci- na referentna ta~ka, kako to tvrdi u
je. Po Fukujami, "nacija }e i daqe predgovoru Slobodan Divjak. Wene
ostati centralni pol identifikaci- temeqne odrednice o trijumfu liber-
je, ~ak i ako sve ve}i broj nacija bude alizma, odnosno u~ewu o "krahu isto-
imao zajedni~ke ekonomske i politi~- ~ne ideolo{ke paradigme "i shvatawu
ke forme organizacije" (259). da u sferi konstitucije dru{tva ne
Peto poglavqe u kwizi, naslov- moè biti ni~eg novog, ne treba vul-
qeno sa "Posqedwi ~ovjek" (301-349), garizovati u smislu shvatawa da isto-
posve}eno je analizi principa slo- rije ne}e biti u smislu doga|ajnosti i
bode i jednakosti na kojima po~iva sli~no, {to se ponekad kod nas moè
liberalna demokratija. Fukujama tvr- pro~itati. Ovdje se ne radi o kraju
di da je "nejednako priznawe jednakih qudske konfliktnosti, ve} o tvrdwi
qudi najpoznatija optu`ba protiv da su osnovni principi liberalizma,
liberalne demokratije", ali da posto- i na ekonomskom i na politi~kom
je i mi{qewa da joj ve}a opasnost planu, ili trijumfovali ili se nala-
dolazi od desnice, odnosno od "ten- ze na putu pobjede, {to je tako|e
dencije liberalne demokratije da do- daleko od tvrdwe da }e sva dru{tva,
pusti jednako priznawe nejednakim samim tim, postati liberalna.
qudima". Nasuprot tome postoji i U svakom slu~aju, u navedenoj
stalna te`wa da se bude nejednak, jer Fukujaminoj studiji je na jedan origi-
dok je rob na po~etku istorije odbio nalan na~in prezentirano teorijsko-
da rizikuje svoj ìvot u krvavoj borbi empirijsko vi|ewe istorije i razvoja
zato {to je bio instinktivno pla{- qudskog dru{tva. Izdava~ je prevodom
qiv, "posqedwi ~ovjek" u istoriji ni- ove kwige ispoqio izvanredan sluh za
je ~esto spreman na `rtvu znaju}i da je aktuelna teorijska su~eqavawa u
tokom istorije bilo puno besmis- savremenom svijetu, omogu}iv{i i
lenih bitaka. Zato je ìvot "posqed- na{im ~itaocima da ostvare neposre-
weg ~ovjeka" naj~e{}e sveden na ì- dan uvid u wih. Kwiga tako|e pred-
vot u sigurnosti i materijalnom stavqa jedinstvenu {ansu na{oj isto-
obiqu. riografiji da poku{a svoj teoretski
Kwiga sadrì i "Dodatak" (349- nivo staviti u ravan navedenih ideja,
366), u kojem je objavqen Fukujamin prihvatawem ili osporavawem, sve-
odgovor kriti~arima, a na kraju se jedno.
Dr [erbo Rastoder
YU ISSN 0021-2652
GOLI OTOK (1949-1956), Zbornik radova sa nau~nog skupa,

Crnogorska akademija nauka i umjetnosti,
Podgorica 1998, 350 strana
Crnogorska akademija nauka i pisawa samih zato~enika, a sasvim

umjetnosti objavila je radove sa Okru- malo na osnovu arhivskih izvora. Sve
glog stola odrànog 27. juna 1995. dok se ne otvore arhive tada{wih
godine pod nazivom "Goli otok 1949- ministarstava unutra{wih poslova, u
1956". Zbornik obuhvata 21 rad u~es- kojima se, kako se pretpostavqa, nala-
nika tog skupa, koji su svrstani u {est zi izvorna gra|a, o ovom prije 1948.
poglavqa: Dru{tvenoistorijski aspe- godine nenaseqenom ostrvu i wegovim
kt, Filozofsko-pravni, Psihomedi- logora{ima istorijska nauka ne}e
cinski, Kwièvno-estetski, Metodo- mo}i da odgovori na sva pitawa ove
lo{ki i Memoarski dio. Autori ovih sloène teme.
priloga su afirmisani nau~nici: O tom kazamatu, koji se po ka`wa-
istori~ari, filozofi, pravnici, eko- vawu svojih zato~enika ne moè upo-
nomisti, sociolozi, qekari, kwièv- rediti ni sa jednim do tada sli~nim u
nici i biv{i zato~enici Golog otoka. svijetu, progovorili su predstavnici
U na{oj istoriografiji Goli otok nauke i sagledali ga svestrano u jed-
je i do sada bio prisutan, ali daleko nom interdisciplinarnom pristupu.
mawe od op{teg generalnog sukoba Crnogorska akademija nauka i
1948. godine. Posebno interesovawe umjetnosti imala je obavezu da orga-
istori~ara, i ne samo wih, bio je su- nizuje ovakav skup, jer je gra|ana Crne
kob 1948. godine dvije najja~e komunis- Gore bilo ka`weno kao informbiro-
ti~ke partije toga vremena SKP(b) i vaca 5.007, ili 1,06% ukupnog broja
KPJ. Brawene su i objavqivane mnoge stanovnika po popisu 1961. godine.
doktorske disertacije, napisani ro- Crna Gora je sa tim procentom zauze-
mani, drame, snimqeni filmovi i la prvo mjesto me|u {est tada{wih
objavqeni drugi vidovi literarnog republika koje su ~inile Jugoslaviju,
stvarala{tva. dok su Crnogorci-informbirovci
Ipak, moè se re}i da Goli otok u~estvovali sa 21,80% u tada{wem
do sada nije bio u centru pa`we isto- nacionalnom sastavu Crne Gore.
riografije, kao {to je to bio sukob Organizovawem Okruglog stola i
1941. godine. To je i razumqivo, jer o objavqivawem radova sa wega Crno-
Golom otoku i represiji koja je na gorska akademija nauka i umjetnosti
wemu vladala prema zato~enicima ispunila je svoju obavezu ne samo zbog
saznajemo uglavnom na osnovu iskaza i misije koju ima u nauci i dru{tvu
uop{te, ve} i prema javnosti Crne u Jugoslaviji. U tretirawu ovog pita-

Gore i jednom broju wenih gra|ana wa prvi put se susre}emo sa kriti~-
golooto~kih zatvorenika koji su o~e- kom analizom ovog sukoba s aspekta
kivali ne samo jedan op{ti pristup uloge dvojice vo|a, odnosno ko je odgo-
ovoj temi ve} i pristup sa novim voran za nastanak tog tragi~nog suko-
uglovima gledawa koji su utemeqeni ba, ko je u stvari bio u pravu i ko je
na novim dru{tvenim uslovima i na bio pobjednik u toj surovoj borbi.
nau~noj akribiji koja je u me|uvre- Smatra se da sukob Staqina i Tita
menu u periodu od 40 godina stvorena. 1948. godine nije donio socijalizmu,
Jedna veoma sloèna tema, kakva je sa stanovi{ta globalnog istorijskog
Goli otok, odnosno 1948. godina, nije kretawa, nove demokratske kvalitet-
mogla na ovom skupu, odnosno ovim ne promjene i vi{e je koristio kapi-
Zbornikom radova, da odgovori nau~- talizmu nego socijalizmu. Posqedice
no na sva pitawa koja su bila pokrenu- sukoba na daqi razvoj me|unarodnog
ta. Jedan od razloga jeste i taj {to komunisti~kog pokreta bile su veoma
neke arhive o ovom pitawu jo{ nijesu negativne i smatra se da je sa wim
otvorene, iako je ve} pro{ao zakonski po~elo i wegovo propadawe. Te{ke
rok od 30 godina od nastanka te gra|e, posqedice koje je ostavio ovaj sukob, a
pa }e tako ostati i sqede}im gene- koje su se dugo manifestovale u svim
racijama istori~ara i drugih istra- sferama ìvqewa i rada, posebno na
ìva~a da kaù svoja saznawa o ovom politi~kom i ekonomskom planu, iz-
istorijskom doga|aju. gleda da se nijesu mogle prevazi}i,
Tako }e se stalne i zlokobne dio- {to je kasnija stvarnost i potvrdila.
be, koje su poznate od daleke pro{- Na ova i druga pitawa moè se
losti kada su na{i preci do{li na na}i odgovor u ovoj kwizi ~iju smo
ove prostore pa do dana{wih dana, u strukturu naveli na po~etku, a ~iji su
kojima smo postajali neprijateqi i autori priloga: Zoran Laki}, Kon-
uni{tavali jedni druge, odnijeti vi- traverze o golooto~kom vremenu;
{e ìvota nego {to smo gubili u bor- Radoica Luburi}, Istorijsko-poli-
bama sa spoqwim neprijateqem. ti~ki okvir sukoba Jugoslavije i
Novo posmatrawe ovog tra- SSSR-a 1948. godine; Branislav Kova-
gi~nog doga|aja mogu}e je, {to je i ura- ~evi}, Informbiro i Crna Gora
|eno u mnogim radovima, i stoga {to (Prilog pitawu); Branislav Maro-
su glavni akteri djelovawem biolo{- vi}, Uticaj ekonomske blokade Jugo-
kih zakona ve} poodavno van scene, pa slavije na ìvot informbirovskih
je tako lak{e donositi zakqu~ke o logora{a; @arko Bulaji}, Studenti
wihovoj ulozi i wihovom uzajamnom Beogradskog univerziteta u sukobu
nepovjerewu, koje se moè uzeti kao 1948; Dragan Vuk~evi}, 1948 - filo-
prva pretpostavka sukoba. I jedan i zofsko-istorijski esej; Dragutin
drugi vo|a, jedan kao u~iteq, a drugi Lekovi}, Sukob Staqina i Tita
kao u~enik, pripadaju istoj {koli 1948. godine (sinteti~ko-kriti~ka
Kominterne, u kojoj se traìo nepri- studija); Miomir Savi}evi}, "Goli
jateq u svojim redovima, a zatim i otok" u studiji medicinara; Todor
me|u drugima. Taj stalni strah i to Bakovi}, Psiholo{ki aspekti golo-
stalno nepovjerewe jednih u druge oto~ke torture i sadisti~kog mu~e-
stvaralo je stalne sukobe i nove wa; Milosav Babovi}, Uloga "golo-
neprijateqe, kojih su se osloba|ali oto~kih godina" u orijentisawu
novim ~istkama. Jedan od bitnih uzro- dana{wice - u povezivawu i demisti-
ka sukoba svakako je obostrani kult fikaciji zbivawa; @arko \urovi},
li~nosti dvojice vo|a - Staqina i êtvorokwi`je o Golom otoku Mi-
Tita, koji je ve} postojao i u SSSR-u i linka Stojanovi}a; Tomislav @ugi},
Na{e diobe - na{a me|usobna uni{tavawa 245
Op{te i posebno u prou~avawu Golog Milinko Stojanovi}, Golooto~ko

otoka; Branko Kova~evi}, Neka me- vrijeme - doba jednoumqa i despotije;
todolo{ka pitawa prou~avawa Go- Radivoje Vuki}evi}, Istina o Golom
log otoka; Miomir Savi}evi}, An- otoku i 1948; Branko Martinovi},
ketni list za biv{e logora{e; Pav- Za{to na Golom otoku nije bilo
le S. Radusinovi}, Rije~ o sudbini nikakvog otpora ka`wenika; Dragi-
najmla|ih u golooto~kom vremenu; {a \okovi}, Prva hap{ewa.
Dr Branislav Marovi}
YU ISSN 0021-2652
Sima M. ]irkovi}, RABOTNICI, VOJNICI,

DUHOVNICI. DRU[TVA SREDWOVEKOVNOG BALKANA
Equilibrium, Beograd 1997, 516 strana
U toku 1997. godine pojavila se u nuitet i promene, 2. Dru{tveni mode-

izdawu beogradskog Equilibriuma kwiga li i dru{tvena stvarnost i 3. Kul-
akademika Sime M. ]irkovi}a "Rabo- turni obrasci dru{tva u sazrevawu.
tnici, vojnici, duhovnici. Dru{tva Slijede skra}enice ~e{}e navo|enih
sredwovekovnog Balkana". periodi~nih publikacija, popis ilus-
Preko 40 godina prof. ]irkovi} tracija (7 karata, 7 tabela, 1 dijagram
se bavi sredwovjekovnom istorijom i 3 crteà), registar i, na kraju,
ju`noslovenskih naroda, u toku kojih biqe{ka o piscu.
je objavio preko 300 radova. "Rabot- U dijelu koji je naslovqen "Pred
nici, vojnici, duhovnici" je, svakako, nasle|em srpske medievistike sredi-
jo{ jedan draguq u tako bogatom opusu. nom XX veka" akademik ]irkovi} je
U kwizi je, na 516 strana, prezen- dao kratak pregled onoga {to je
tovano 30 rasprava, studija i ~lanaka, doprinosilo razvoju kriti~ke istori-
koji su nastajali u duèm vremenskom ografije od XIX vijeka, osvr}u}i se na
periodu, od 1962. do 1995. godine. istraìva~e ~iji je udio u nazna~enom
Pisani su i saop{tavani razli~itim i narednom vijeku na upoznavawu
povodima u Bariju, Pratu, Los An|e- na{eg sredweg vijeka bio najznatniji
lesu, San Francisku, Ankari, Getin- (J. Raji}, I. Ruvarac, ^. Mijatovi}, S.
genu, Cetiwu, Beogradu, Prijepoqu i Novakovi}, K. Jire~ek, J. Radoni}, S.
dr. Tre}ina radova sadrànih u kwizi Stanojevi}, A. Ivi}, N. Radoj~i}, V.
je objavqena u inostranstvu na itali- ]orovi}, A. Solovjev).
janskom, engleskom, wema~kom i fran- Iako su radovi sadràni u ovoj
cuskom jeziku. Dvije studije su u ovoj kwizi pisani razli~itim povodima sa
kwizi prvi put objavqene, a jednom mno{tvom raznolikih tema, primje-
referatu je koautor prof. Desanka tan je zajedni~ki imeniteq, odnosno
Kova~evi}-Koji}. Posebna zanimqi- povezuju}a nit po pojedinim poglav-
vost kwige je u raznolikosti tema iz qima. Tako je u prvom poglavqu pre-
oblasti privredne, dru{tvene i kul- zentovano osam radova iz oblasti
turne istorije na{eg sredweg vijeka. privredne istorije. Autor je pratio
Uz Re~ urednika i Re~ autora pod razvoj Balkanskog poluostrva u op{-
naslovom "Pred nasle|em srpske me- toj slici razvoja Evrope od XIII do
dievistike sredinom XX veka" kwiga kraja sredweg vijeka, te je mogu}e
sadrì tri poglavqa: stvoriti uop{tenu a kontinuiranu
1. Materijalne strukture: konti- predstavu ekonomskog razvoja onih
prostora koji su predmet wegovog tri studije koje se konkretno odnose

interesovawa. U prvom redu je to na sredwovjekovnu Bosnu, o rusa{koj
sredwovjekovna Srbija, kao i Bosna, gospodi, "vjernoj slu`bi" i "vjeri gos-
sa svim podsticajima napretka koji su podskog" i sugubom vijencu. Posebni
dolazili sa strane. Znatan prostor je radovi se ti~u stale{kih skup{tina
posvetio rudarstvu, wegovim po~eci- kod Ju`nih Slovena, tj. sabora, kao i
ma, razvoju i posqedicama tog razvoja, najamnika u ratu sredweg vijeka i
a u vezi sa wim i preduzetni{tvu wihovoj cijeni.
nezaobilaznih i uvijek pragmati~nih Tre}e poglavqe, sa devet radova,
Dubrov~ana. Interesantan je rad o ti~e se kulturne istorije. Prezento-
tehnici u sredwem vijeku na tretiran- vani su radovi o susretima velikih
im prostorima, dok unekoliko odu- civilizacija oko 1300. godine u jugo-
dara od ostalih onaj posve}en mjere- isto~noj Evropi, o sredwovjekovnoj
wima i mjerama u Srbiji. Ovo posqed- Srbiji izme|u Zapada i Istoka, o
we stoji samo ako se nema u vidu da Srbima u hri{}anskoj ekumeni medi-
poznavawe istih omogu}ava razumije- evalnog perioda. Prikazani su dvoro-
vawe sredwovjekovnih qudi. vi vladara u srpskoj i bosanskoj drà-
Dvanaest radova drugog poglavqa vi, pismenost i obrazovawe kod Srba,
je iz oblasti dru{tvene istorije, a }irilsko {tamparstvo i kultura kod
teme su raznovrsnije nego u prvom. Ju`nih Slovena, odjeci ritersko-dvo-
Prikazan je udio sredweg vijeka u rjanske kulture u Bosni, kao i dodir
formirawu etni~ke karte Balkana, Srba sa ranim protestantizmom.
zatim ekonomsko-politi~ki dualizam Mo`da bi ovu kratku biqe{ku
izme|u primorskih gradova i wihovog vaqalo zavr{iti autorovim rije~ima
zale|a, uz poseban osvrt na dru{tvenu o studijama u ovoj kwizi: "Sakupqene
stratifikaciju i hijerarhijsku pod- na jednom mjestu i pribliène srp-
jelu prvih. Tako|e, seoska op{tina skom ~itaocu one pokazuju samo mali
kod Srba i gra|ansko dru{tvo u Srbi- deo rasta medievistike, a mogu pred-
ji i Bosni. Tri su rada posve}ena stavqati kariku koja }e istraì-
pitawima crkve, i to Srpskoj pravo- va~ima koji sada zapo~iwu rad, ili }e
slavnoj, Bosanskoj crkvi i katoli~- se javiti u budu}nosti, olak{ati vezu
kim parohijama u Srbiji sredweg vije- sa nasle|em koje su stvorile prethod-
ka. U ovom poglavqu su prezentovane i ne generacije nau~nika".
Sowa Petrovi}
YU ISSN 0021-2652
Dr Du{an J. Martinovi}, CETIWSKA ÎTAONICA,

Gradska biblioteka "Wego{" (1868-1998),
Cetiwe 1998, 424 strane
U izdawu Gradske biblioteke na (1928-1940), odnosno Gradske bibli-

Cetiwu objavqena je studija dr Du{a- oteke "Wego{" u poslijeratnom peri-
na J. Martinovi}a Cetiwska ~itaon- odu (1945-1948). Cetiwska ~itaonica
ica - Gradska biblioteka "Wego{" je centralno kulturno dru{tvo u
(1868-1998), jubilarno izdawe povodom Kwaèvini (Kraqevini) Crnoj Gori,
stotridesetogodi{wice Gradske bib- u kojoj je bibliotekarstvo samo jedna
lioteke "Wego{", ustanove koja nas- vrsta aktivnosti. U zakqu~nim razma-
tavqa tradiciju Cetiwske ~itaonice, trawima autor je s razlogom naglasio:
osnovana 1868. godine. Recenzenti "Cetiwska ~itaonica nije obi~no
monografije su akademici êdo Vuko- ~itali{te, obi~na javna narodna bib-
vi} i Radomir Ivanovi}, a urednik lioteka. Zbog wenih plodotvornih
Marko-Pajo Vukoti}. Na uvodnom funkcija i kulturno-nacionalne mis-
mjestu ovog izdawa je poetski intoni- ije koju je imala - ona je i kulturni
ran tekst êda Vukovi}a Pohvala Ce- spomenik Crne Gore, pa je takvu treba
tiwu - zavi~aju kwige. i tretirati".
U ovom obimnom djelu, sa 424 stra- Pogre{nom tretmanu Dru{tva
nice, pored autorskog teksta na pros- "Cetiwska ~itaonica", wenom svrsta-
toru od preko 320 stranica, nalazi se vawu u mjesne biblioteke, mo`da je
dodatak koji ~ine statuti i pravila doprinijela i upotreba reduciranog
dviju kulturnih institucija i ~etiri naziva - Cetiwska ~itaonica umjesto
registra (li~nih imena, razrije{enih Dru{tvo "Cetiwska ~itaonica", zva-
inicijala i {ifara, geografskih ni~nog naziva institucije. Autor
naziva i ilustracija). U kwizi se ovog teksta to bi mogao pokazati i na
nalazi i preko 200 ilustracija, me|u primjeru iz li~nog iskustva. Kada se
kojima je i 111 fotografija li~nosti 1968. godine navr{ilo sto godina od
zaslu`nih za rad ove dvije kulturne osnivawa ovog dru{tva, on je (tada
institucije. zaposlen u republi~kom organu za
Vi{e od dvije tre}ine teksta pos- prosvjetu, kulturu i nauku) predlagao
ve}eno je Cetiwskoj ~itaonici, peri- da proslava tog zna~ajnog datuma u|e u
odu wenog rada izme|u 1868. i 1915. program republi~kih kulturnih ins-
godine. To je uslovqeno razli~itom titucija i dràvnih organa. Da bi
programskom djelatno{}u izme|u ove pokazao da je to dru{tvo bilo matica
kulturne institucije i Cetiwske kulturnog ìvota u Crnoj Gori,
~itaonice u me|uratnom periodu objavio je u "Stvarawu" prilog Sto-
godi{wica Cetiwske ~itaonice. To onicu kao instituciju koja je sluìla

je ostalo bez odziva i zato {to je sma- za uzor u osnivawu i radu ~itaonica u
trano da je to nadle`nost op{tinskih drugim mjestima Crne Gore - Podgo-
organa na Cetiwu, {to potvr|uje i rici, Nik{i}u, Ulciwu, Danilov-
odgovor Izvr{nog vije}a na zahtjev gradu, Andrijevici, Baru i drugim
Gradske biblioteke da finansijski mjestima, pa i na seoskom podru~ju.
pomogne pripremu za obiqeàvawe Du{an Martinovi} je posebnu
jubileja. U tom dopisu, upu}enom op- pa`wu posvetio li~nostima koje su
{tini Cetiwe, objavqenom na str. najzaslu`nije za razvoj îtaonice.
284. ove kwige, re~eno je, pored osta- Oko tog dru{tva bili su okupqeni
log, da "ovakve sve~anosti treba da najistaknutiji kulturni i javni rad-
rje{ava teritorijalna nadle`na sku- nici od dana wenog osnivawa 1868.
p{tina op{tina neposredno iz buxeta godine, kada su se na spisku 20 wenih
ili preko fonda za kulturnu djelat- osniva~a na prvom mjestu potpisali
nost". kwaz i gospodar Crne Gore Nikola
O raznovrsnim formama rada Dru- Petrovi} Wego{ i mitropolit crno-
{tva "Cetiwska ~itaonica" svjedo~e gorsko-primorski i brdski Ilarion
i naslovi vi{e odjeqaka u kwizi: Iz- Roganovi}. To je {irok krug "istaknu-
gradwa Zetskog doma - jedinstvenog tih kulturnih, prosvjetnih, nau~nih,
objekta kulture, Pozori{na djelat- diplomatskih poslenika koji su svi
nost Cetiwske ~itaonice, Ostale ponaosob i skupa ostavili dubokog
kulturne i masovne manifestacije, traga u kulturno-prosvjetnoj i dru{-
Nabavka {tamparije i {tamparsko- tveno-politi~koj povjesnici crnogor-
izdava~ka djelatnost Cetiwske ~ita- skog naroda". Navedene rije~i autora
onice, Briga o ~uvawu i kompletira- potvr|uju i biografije, sa fotogra-
wu fondova îtaonice, Cetiwska ~i- fijama, uèg kruga tih aktivista. U
taonica kao osniva~ Narodnog muzeja odjeqku Mali biografski leksikon
1890. godine. rukovode}ih li~nosti îtaonice
U izradi monografije o plodnoj i (1879-1915) predstavqeni su: Jovan T.
raznovrsnoj djelatnosti centralne Pavlovi}, Filip Petrovi} Wego{,
kulturne institucije u Kwaèvini serdar Jago{ Radovi}, Mitar T. Pla-
(Kraqevini) Crnoj Gori imao je te{- menac, dr Lazar Tomanovi}, Mitar
ko}a i dr Du{an Martinovi}, autor Baki}, dr Petar Miqani}, Toma{ M.
poznatih kwiga o Cetiwu, i zbog toga Vukoti}, Pavel Apolonovi~ Rovin-
{to je dokumentacija o wenom radu ski, Marko \ukanovi}, Pavle Popo-
uni{tena u vrijeme austrijske oku- vi}-ûpi}, Milovan T. Xakovi}, dr
pacije, a u arhivskim i drugim usta- Novica Kova~evi}-Graovski, vojvoda
novama na Cetiwu, u Rukopisnom odje- Simo \. Popovi}, @ivko Dragovi},
qewu Matice srpske u Novom Sadu i Milo Doì}, Milo{ [auli}, Milo
na drugim mjestima, sa~uvani su samo Cerovi}, akademik Luko Zore, Mitar
oskudni podaci. Sve je to nadokna|eno \urovi}, dr Stanko [. Matanovi},
podacima sa~uvanim u "Glasu Crno- Janko Spasojevi}, Jovan Hajdukovi},
gorca", od kojih ve}ina ranije nije Du{an Vukoti}, Milan Ramadanovi},
kori{}ena. Milutin-Milo Kova~evi}, Qubomir
Sva podru~ja djelatnosti îtaon- Baki} i Gavrilo M. Cerovi}.
ice prikazana su ravnomjerno, u Me|u navedenim li~nostima ve}i-
me|usobnom proìmawu, pregledno i na je onih ~ije su biografije i ranije
sa dobro odabranim primjerima. Taj bile poznate, ali je ovom prilikom
dio kwige pruà sliku bogatog kul- otrgnuto od zaborava nekoliko zaslu-
turnog ìvota u crnogorskoj prijesto- `nih qudi iz javnog i kulturnog
nici, a uporedo s tim prikazuje îta- ìvota Crne Gore, {to je zahtijevalo
Cetiwska ~itaonica 251
poseban napor autora u prikupqawu nog rada Narodne biblioteke "We-

podataka o wihovom ìvotu i radu. go{", "Jasike" - list mladih ~italaca,
U odjeqku Cetiwska ~itaonica Trinaest godina podstanarskog sta-
izme|u dva svjetska rata autor se tusa Biblioteke i ~itaonice "We-
kriti~ki osvrnuo na kulturni ìvot go{", Zgrada Zadru`nog doma - novi
u Cetiwu, administrativnom i kul- prostor za smje{taj biblioteke
turnom centru Zetske banovine, sa "Wego{".
posebnim naglaskom na mreù kul- I iz naslova odjeqaka uo~qivo je
turnih i javnih ustanova, u kojoj nije nezadovoqstvo autora stawem u kojem
bilo gradske biblioteke niti poku- se nalazila ova ustanova u poslijerat-
{aja da se ona osnuje, dok je Cetiwska nom razdobqu. Uporedo s tim izra-
~itaonica osnovana tek 1928. godine i èno je wegovo zadovoqstvo ~iweni-
ubrzo zatim pripojena cetiwskom kul- com da je ona 130-godi{wi jubilej
turno-prosvjetnom dru{tvu "Sveti do~ekala u novim prostorijama. Po-
Vladimir" i u takvom statusu ostvar- sebno su nagla{eni napori direktora
ila skromne rezultate, prvenstveno u ustanova Stevana Dap~evi}a, Kris-
{irewu bibliotekarstva na selu. tine Radak, Olge-Cane Vukmirovi} i
Dio kwige pod naslovom Gradska Marka-Paja Vukoti}a. Oni su savla-
biblioteka i ~itaonica "Wego{" davali te{ko}e koje im je pri~iwa-
(1945-1998), obima od pedesetak stran- vala i nebriga nadle`nih op{tinskih
ica, ~ine odjeqci Dvadeset tri godine organa.
tavorewa u neuslovnim prostorijama I u ovoj kwizi Du{an Martinovi}
i kadrovsko-materijalnim neprilika- je djelatnosti kulturnih institucija
ma, Proslava 90-godi{wice i 100-go- prikazao objektivno, bez ikakvih pre-
di{wice Narodne biblioteke i ~ita- drasuda. Time je dao jo{ jedan zna~ajan
onice "Wego{", Decenija i po uspje{- prilog kulturnoj istoriji Crne Gore.
Dr Radivoje [ukovi}
YU ISSN 0021-2652
DURMITORSKI ZBORNIK 2, Zbornik radova sa nau~nog

skupa "Na izvoru Vukova jezika", @abqak 1997, 380 strana
U @abqaku je 21. i 22. jula 1997. Sava Stevovi}, Draga Bojovi}, Jelica
godine odràn nau~ni skup pod na- Stojanovi} i Miodrag Jovanovi}. Iz
zivom "Na izvoru Vukova jezika". oblasti kwièvnosti: Nenad Vuko-
Skup je organizovao Ogranak Vukove vi}, Jovan Deli}, Qiqana Dujovi},
zadu`bine na @abqaku uz pomo} tri Milinko @ugi}, Novo Vukovi}, Miro
durmitorske op{tine: @abqak, [av- Vuksanovi}, Milorad R. Ble~i}, Isak
nik i Pluìne. Skup je u cjelini tem- Kalpa~ina i Marijan-Ma{o Miqi}.
atski bio posve}en durmitorskom Autori djela zbornika posve}enog
kraju i predstavqao je odràvawe geografiji, etnografiji i antropolo-
tradicije, jer je prvi nau~ni skup pod giji durmitorskog kraja su Milorad
istim nazivom i sa istom temom Vasovi}, Petar Vlahovi}, Boìna M.
odràn 1988. Zbornik radova sa prvog Ivanovi}, Slobodan Kasalica, \or-
nau~nog skupa objavqen je 1991. godine |ije Ostoji}, Milutin Qe{evi},
pod naslovom "Durmitorski zbornik", Breda Vlahovi} i Vuk [ibali}.
izdava~ Istorijski institut Crne U istoriografskom dijelu zborni-
Gore, a urednik prof. dr Jovan R. Bojo- ka nalazi se pet radova. Prikazivawe
vi}. Rezultat skupa iz 1997. godine je ovih radova ni u kom slu~aju ne zna~i
"Durmitorski zbornik 2" ~iji su izda- zanemarivawe ostalog (ve}inskog) di-
va~i Op{tina @abqak i [tamparija jela zbornika, ve} to name}u priroda
"Obod" sa Cetiwa. Urednici zborni- ovog ~asopisa i obziri struke. Isto-
ka su prof. dr Tomislav @ugi} i riografija o durmitorskom kraju mog-
prof. dr Zoran Laki}. Zbornik sadr- la bi biti znatno bogatija nego {to
ì 30 radova iz raznih nau~nih disci- jeste. Ovo djelimi~no moèmo staviti
plina. Nau~ni skup je imao interdis- u krivicu dosada{woj istoriografi-
ciplinarni karakter, jer su u wegov- ji, i pored odre|enih objektivnih
om radu u~estvovali stru~waci iz pote{ko}a koje prate nau~ni rad.
oblasti jezika, kwièvnosti, istori- Naime, metodologija istorijske nauke
je, geografije, etnografije i antro- polazi od toga da se glavni faktori
pologije. Na sesiji posve}enoj jeziku koji determini{u istorijske procese
podneseno je 8 referata, iz oblasti i pojave stvaraju na makro-planu. Tako
kwièvnosti 9, a iz oblasti geo- su istorijske prilike durmitorskog
grafije, etnografije i antropologije kraja, kao regije daleko od politi~-
8. Autori radova iz oblasti jezika su: kih centara, odre|ivali op{ti toko-
Branislav Ostoji}, Dragomir Vuji- vi crnogorske i jugoslovenske istori-
~i}, Zorica Radulovi}, Radoje Simi}, je. Na mikro-planu, kada su u pitawu
regije, gradovi itd., pokazuju se u "Dru{tveni ìvot u durmitorskom

pravilu samo izvjesne specifi~nosti, kraju 1945-1948".
ali se glavne koordinate istorije Prof. dr Zoran Laki} u svom radu
odre|uju na makro-planu. Op{te okol- otvorio je pitawe jezika i nacije.
nosti su, dakle, zajedni~ke za {ire Boriti se za svoj jezik zna~ilo je i
prostore, odnosno jednu dràvnu cje- boriti se za nacionalni identitet;
linu. Mo`da su se zato istori~ari me|utim, borci za sopstveni jezik
radije odlu~ivali da se bave op{tim nijesu uvijek i svuda bili svjesni
istorijskim problemima, nego speci- dalekose`nosti tog poduhvata. S tim
fi~nim prilikama regije, u ovom u vezi otvorilo se pitawe jezika kao
slu~aju durmitorskog kraja. Kod nas je faktora integracije i dezintegracije
tako|e prisutno jedno neta~no poima- kako u Vukovom tako i u na{em vre-
we - da tamo gdje nema politi~ke isto- menu. Laki} postavqa pitawe: koliko
rije nema ni istorije uop{te. âk i je integracija srpskog prostora po
kad bi to bilo ta~no, Durmitor je da- osnovu jezika uzrokovala dezintegra-
leko od toga da se moè nazvati poli- ciju pravoslavqa i zajednice sloven-
ti~ki neaktivnim podru~jem, u bilo skih i ju`noslovenskih naroda. Pri
kom periodu istorije. tome on sugeri{e zna~aj jezika jer
Kao posqedicu ove, nedovoqne na- isti jezik je lak{e integrisao narode,
u~ne istraènosti, imamo pojavu da su dakle, javqa se kao faktor integraci-
istorijski zaìvjela znawa o Durmi- je, ali danas se jezik koristi i kao
toru puna mitova, predrasuda, pa i faktor dezintegracije. Jedna od zna-
neta~nosti. îtavi periodi istorije, ~ajnih dilema vezanih za Vuka i pita-
kao sredwi vijek, ~ak i XIX vijek, we jezika, po profesoru Laki}u, je: Da
nijesu nam dobro poznati, pa i znawa li su samo nau~ni motivi bili razlo-
koja posjedujemo su nerijetko vi{e iz gom za podr{ku koju je na Zapadu do-
narodnih pjesama i pri~a nego iz bio Vuk i wegovo djelo, odnosno da li
istorijske nauke. Istoriografski je u eventualnom politi~kom vizionar-
dobro i detaqno obra|en prakti~no stvu Zapada ima elemenata za kasnije
samo period NOB-a. U dosada{wem istorijske procese, koji su za Vuka i
istraìva~kom radu nijesu dovoqno wegovo vrijeme bili nevidqivi i nep-
iskori{}eni arhivi u Dubrovniku i redvidqivi, a danas se lako uo~avaju?
Zadru, pa ~ak ni onaj u Kotoru. Zato, Prof. dr Tomislav @ugi} u svom
radovi koji su objavqeni u ovom zbor- radu isti~e dugu i dobro poznatu tra-
niku predstavqaju izvjestan doprinos diciju dobrovoqstva u durmitorskom
istoriografiji o durmitorskom kra- kraju i u Crnoj Gori uop{te. Tome ide
ju. Na nau~nom skupu odrànom na u prilog ~iwenica da su prvi odredi
@abqaku izloèno je ukupno pet re- stalne staja}e vojske u Crnoj Gori
ferata iz oblasti istorije: formirani relativno kasno. Svi
Prof. dr Zoran Laki}: "Faktor prethodni ratovi vo|eni su na bazi
integracije i dezintegracije u Vuko- {irokog narodnog dobrovoqstva. Ova
vom i na{em vremenu"; tradicija se zadràla znatno duè, pa
Prof. dr Tomislav @ugi}: "Dur- su se tako Durmitorci na{li dobro-
mitorski dobrovoqci u Drugom bal- voqno i u Drugom balkanskom ratu, o
kanskom ratu i Usko~ko-drobwa~ka ~emu @ugi} i pi{e. On tako|e detaq-
brigada na Mojkovcu"; no prati pravce kretawa i akcije
Mr Sa{a Kneèvi}: "Durmitor- Usko~ko-drobwa~ke brigade u bici na
ski kraj u izborima 1935."; Mojkovcu. Ovo je garnirano rije~ima
Dr \uro Batri}evi}: "Durmitor- kraqa Nikole prilikom do~eka bri-
ci u pqevaqskoj bici"; gade u Podgorici: "Poznato je meni
Prof. dr Branislav Kova~evi}: va{e juna{tvo, moji Drobwaci i Usko-
Durmitorski zbornik 2 255
ci. Vi ste pogubili osam pa{a, vi ste ku u kojoj je poginulo ukupno 238 bora-
pogubili silnoga Smail-agu êngi}a i ca, ukqu~uju}i i one koji su kasnije
time osvetili moje stri~eve na Gra- umrli u bolnici na @abqaku.
hovu; vi ste u ovim ratovima bili moja Rad prof. dr Branislava Kova~e-
uzdanica i nada i eto sada mi dolazite vi}a o dru{tvenom ìvotu durmitor-
sa Mojkovca, svijetli obrazu moj". skog kraja 1945-1948. pun je izvora i
Kneèvi} u svome radu pi{e o podataka, jer se Kova~evi} ve} dugo
izborima iz 1935. godine u durmitor- istraìva~ki bavi ovim periodom.
skom kraju. Godina 1935. je godina Dru{tveni ìvot je prikazan u tota-
zna~ajnih istorijskih promjena u lu; politi~ke prilike, na~in ìvota,
Kraqevini Jugoslaviji i na unutra{- zaostale navike, dru{tvene promjene,
wem i na spoqnopoliti~kom planu. nacionalizacija, rad u kulturi i
Izbori iz 1935. su prvi izbori posli- prosvjeti. U vremenu od 1945. do 1948.
je {estojanuarske diktature. U radu se nastale su brze i zna~ajne promjene u
pokazuju op{te politi~ke prilike svim oblastima privrednog i dru{-
kao i one posebne u durmitorskom kra- tvenog ìvota. Socijalno-ekonomsku
ju, na~in politi~kog rada, agitacije, sferu karakteri{e prelazak iz sela u
glasawa, kao i karakter i rezultati grad, sa privatnih poqoprivrednih
izbora. posjeda u dràvne nepoqoprivredne
Dr \uro Batri}evi} je jedan od djelatnosti. "Migracija seoskog sta-
najboqih poznavalaca pqevaqske bit- novni{tva su~elila je urbani i rura-
ke i autor kwige o ovom doga|aju. lni ìvot, staro i novo, tradiciju i
Wegov obiman i dobro fundiran rad o inovaciju." Ovaj proces dubokih dru-
u~e{}u Durmitoraca u pqevaqskoj {tvenih promjena prikazan je kroz
bici bavi se raznim aspektima doga- specifi~nost durmitorskog kraja.
|aja: nedoumicama vezanim za ovu Hronolo{ki je istorijska sesija
bitku, pogotovo kada su u pitawu nau~nog skupa na @abqaku bila odre-
nare|ewa za napad i obustavu napada, |ena na period prve polovine XX vije-
odlasku boraca iz bitke itd. Ukqu~io ka. Vjerovatno }e naredni skup pod
je i pitawe nekih gre{aka Mo{e Pi- istim nazivom uzeti za temu neki dru-
jade na Durmitoru, opse`ne partijske gi period iz istorije durmitorskog
istrage poslije bitke i dr. Osnovna kraja. Osnovni smisao tih budu}ih
~iwenica o u~e{}u Durmitoraca u nau~nih radova trebalo bi da bude
pqevaqskoj bici je da je ono bilo popuwavawe makar neke od praznina u
masovno i istaknuto. Autor na kraju istorijskom znawu o durmitorskom
postavqa pitawe odgovornosti za bit- kraju.
Mr Sa{a Kneèvi}
YU ISSN 0021-2652
Iko Mirkovi}, PODGORI^KA [TAMPARIJA I LIST

"ZETA" JOVANA-JOZA VUKÊVI]A 1931-1941, Kulturno-
prosvjetna zajednica Podgorica, Narodna biblioteka "Radosav
Qumovi}", Podgorica 1998, 155 strana
U izdawu Kulturno-prosvjetne za- jer da o woj nema odrednice u "Enci-

jednice i Narodne biblioteke "Rado- klopediji Jugoslavije", tamo gdje je
sav Qumovi}" u Podgorici objavqena bilo mjesta za list za kwièvnost i
je kwiga revolucionara i publicista pouku istog imena koji je izlazio na
Ika Mirkovi}a "Podgori~ka {tam- Cetiwu nepunu godinu dana 1885. god.
parija i list 'Zeta' Jovana Joza Vuk- Jago{ Jovanovi} je opisao svoju sarad-
~evi}a 1931-1941". Pored autorovog wu u Zeti, uz naslove svojih tekstova
teksta o podgori~kom nedjeqniku i zbog kojih je bila zabrawivana.
wegovom glavnom i odgovornom ured- Iko Mirkovi} je u kwizi "Drugo-
niku, u kwizi se nalaze i odjeqci: vi moje mladosti", objavqenoj prije
"Izbor iz priloga J. Vuk~evi}a" i "O dvije decenije, pisao i o "Zeti" i we-
Jozu i wegovoj Zeti govore wegovi nom uredniku. Ovoga puta on je prih-
savremenici i po{tovaoci". Na kraju vatio predlog profesora Jago{a Bat-
su i recenzije rukopisa i pi{~eva ri}evi}a, direktora Narodne bib-
biografija. lioteke "Radosav Qumovi}" u Podgo-
Zna~aj teme kojom se bavio Iko rici da o me|uratnom nedjeqniku
Mirkovi} istakli su u objavqenim napi{e kwigu. S razlogom su izdava~i
prilozima na{i poznati nau~nici: kwiga bili uporni u takvom zahtjevu,
Jago{ Jovanovi}, Ratko \urovi} i pored ostalog i zato {to je Iko
Milija Stani{i}. U tekstu "Zeta - Mirkovi} u vrijeme izlaèwa "Zete"
progresivan list" Milija Stani{i} bio grafi~ki radnik u {tampariji
je napisao da su u me|uratnom periodu wenog urednika Jovana-Joza Vuk~e-
nik{i}ka "Slobodna misao" i podvi}a. U isto vrijeme on je, u ranoj mla-
gori~ka "Zeta" bile "najkvalitetnije dosti (ro|en 1918. godine) bio akti-
i najmarkantnije novine". Ratko \u- van u~esnik u dru{tvenom ìvotu
rovi} je u prilogu "Tri napisa o listu Podgorice. Uz to, ranije je u prilozi-
Zeta", uz podatke o listu u kwigama ma objavqenim u periodi~noj {tampi
Du{ana Vuksana, dr Nika S. Marti- i u {est kwiga o borcima NOR-a pi-
novi} i dr \oka Pejovi}a, posebno sao i o naprednom pokretu u me|urat-
naglasio da je Zeta zapostavqena u noj Podgorici.
radovima o periodi~noj {tampi i u Iz bogatog ìvotnog iskustva ste-
leksikografskim izdawima, uz prim- ~enog na radu u privatnom izdava~ko-
{tamparskom i kwiàrskom predu- skom doga|aju 1936", "Zeta o 27. martu

ze}u Iko Mirkovi} je saop{tio mno- 1941. godine i govor Marka Dakovi-
{tvo podataka koji se ne mogu na}i u }a", "Revolucionarne parole koje su
ranijim radovima. Oni se odnose na ispisivane ulicama Podgorice", "Cr-
kwiàru koja je bila stjeci{te pro- vene zastave", "Zeta o radni~kim i
gresivnih javnih i kulturnih radnika, sindikalnim aktivnostima", "Uloga
na {tampariju koju je ~esto posje}i- KPJ u demonstracijama, {trajkovima
vala policija, na zabrane lista "Ze- i drugim akcijama", "Kulturno-zabav-
ta". Navedena su imena radnika lista - ni ìvot Podgorice", "Fudbalski
federalista, demokrata i komunista, klubovi".
koji su se na{li zajedno na wegovim Na osnovu prikaza svih bitnijih
stranicama. Prikazana je li~nost Jo- pitawa dru{tvenog ìvota na strani-
vana-Joza Vuk~evi}a, grafi~ara koji cama nedjeqnog politi~kog lista,
se isticao svojim znawem, a u 21. godi- autor je izveo wegove osnovne karak-
ni ìvota pokrenuo nedjeqni list, teristike. "Zeta" je ocijewena kao
savladav{i ogromne prepreke u wego- demokratski list, otvoren za sarad-
vom izdavawu, pa i zabrane. Pa`wa nike razli~itih politi~kih opredje-
autora usredsre|ena je na li~nost qewa i pobornike suprotstavqenih
urednika demokrate, pobornika slo- struja u kwièvnom ìvotu. Znatno
bode {tampe, patriote koji nije prih- vi{e od drugih glasila, ona je pratila
vatio ponudu kvislin{ke crnogorske opozicioni pokret u Crnoj Gori,
vlasti da u vrijeme italijanske oku- ispoqavaju}i time odva`nost i smje-
pacije nastavi sa izdavawem lista, lost pred nastupima vlasti. U stvari,
ve} se prikqu~io partizanskoj jedini- u onda{wim prilikama imala je bitna
ci u Qe{anskoj nahiji, u wegovom rod- svojstva nezavisnog politi~kog glasi-
nom kraju, gdje je i zarobqen, a ubrzo la. Za takav profil politi~kog lista
zatim i strijeqan na Raki}a Ku}ama u zalagao se urednik Jovan Vuk~evi},
blizini Podgorice. {to potvr|uje i wegov tekst "Slobod-
Iko Mirkovi} je na osnovu anal- na {tampa - slobodan ìvot", objav-
ize svih brojeva lista zakqu~io da se qen u ovom listu 1. decembra 1939.
na wegovoj sadrìni moè "djeli- godine. U tom tekstu autor je tvrdio
mi~no rekonstruisati desetogodi{- da je slobodna {tampa "razobli~ila
wi kulturni i dru{tveni ìvot Pod- vojske delikvenata, u~inila dragoc-
gorice, a dijelom i Crne Gore". On je jenih usluga socijalnom napretku i
to konkretnije pokazao u odjeqcima: pomogla moralnom i intelektualnom
"Zeta i Crnogorska federalisti~ka preobraàju dru{tva uop{te".
stranka", "Demonstracije", "[trajko- Kwiga Ika Mirkovi}a je dragoc-
vi", "Sahrane i komemoracije umrlih jen prilog i istoriji novinarstva u
i poginulih drugova", "O belveder- Crnoj Gori.
Dr Radivoje [ukovi}
YU ISSN 0021-2652
Dragi{a Ra{ovi}, NA STAZI SLOBODE, Unireks,

U izdawu UNIREKS-a (Podgo- u svojoj slavnoj pro{losti nijesu

rica 1996. god.) iza{la je kwiga molili za slobodu. Oni su se uvijek
Dragi{e Ra{ovi}a, istori~ara i pub- borili za wu i izvojevali je. Te mak-
liciste, "Kola{inski srez u narodno- sime drì se Ra{ovi} po ugledu i na
oslobodila~kom ratu i socijalis- svoje pretke.
ti~koj revoluciji 1941-1945.", a u "Kola{in je poznat {irom zemqe
izdawu Kulturno-prosvjetne zajed- po istorijskim zbivawima u novijoj
nice u Podgorici iza{la je 1997. we- istoriji", kaè Dragi{a Ra{ovi}.
gova kwiga "Na stazi slobode". "Di~no stoji, uspravan kao spomenik,
Dragi{a Ra{ovi} je duè vrijeme u ratu rawen, poru{en, opusto{en,
prisutan u istoriografiji kao pub- izmu~en, gladan, okrvavqen u krvavom
licista i istraìva~. Svoje priloge ratni~kom zanatu, ali nikad ropski
za istoriju kola{inskog kraja, pri- utamni~en. U{ao je u istoriju na ve-
kaze na istorijske publikacije, kolika vrata kao tvrd, nepokoren, grad
mentare, napise iz oblasti prosvjete, spomenik, grad heroj po ukazu naroda i
komentare zakona iz oblasti obrazo- donosilaca zlatne slobode." Kola{in
vawa i druge prigodne napise o isto- je bio centar va`nijih istorijskih
rijskim doga|ajima i jubilejima pub- zbivawa u toku narodnooslobodila~-
likovao je u istorijskim i drugim ke borbe u Crnoj Gori 1941-1945. god.
~asopisima, prosvjetnim listovima i Nema toga grada ni u svjetskoj istori-
publikacijama Saveza boraca. Pome- ji, ili bar meni nije poznato, koji je
nute dvije kwige posvetio je Kola- za tako relativno kratko vrijeme pre-
{inu, gdje je utemeqeno formirawe lazio iz ruku jedne u ruke druge vojne
Republike Crne Gore u Demokratskoj sile ravno 16 puta. Kola{in je bio u
Federativnoj Republici Jugoslaviji, rukama NOP-a prosje~no 5 mjeseci u
i jubilarnoj pedesetogodi{wici pob- toku jedne ratne godine. Kola{in su
jede nad fa{izmom i u~esnicima u okolnosti i doga|aji dovodili u
odbrambenim oslobodila~kim ratovi- poloàj glavnog grada Crne Gore, a
ma, antifa{istima i internacional- kola{inski kraj u centralnu oslobod-
istima. ila~ku operaciju. U Kola{inu su se
Kao {to i nosi naziv, djelo je pos- konsolidovale antifa{isti~ke orga-
ve}eno uzvi{enom ~inu sticawa slo- nizacije omladine i èna, tu je povre-
bode. Veliki sin kola{inskog kraja, meno bilo sredi{te savezni~kih voj-
internacionalista i hrabri borac za nih misija, politi~kog i vojnog ruko-
slobodu Veqko Vlahovi} je jednom vodstva NOP-a za Crnu Goru, a od oso-
prilikom rekao da Crnogorci nikada bite va`nosti je {to je u Kola{inu
politi~ki i pravno utemeqena feder- logija doga|aja 1941-1945. po godinama.

alna Republika Crna Gora u Demok- Sama ~iwenica da je autor u ovoj kwi-
ratskoj Federativnoj Jugoslaviji. zi hronolo{ki obradio 534 datuma
U prvoj kwizi Kola{inski srez u zna~ajnih istorijskih doga|aja govori
NOR-u i socijalisti~koj revoluciji o veli~ini, zna~aju i uzvi{enosti
1941-1945. Ra{ovi} predstavqa Kola- NOR-a i revolucije, posebno u kola-
{in kao sredi{te narodnooslobodi- {inskom kraju. Gotovo svi ti datumi
la~ke borbe i revolucije u Crnoj proisti~u iz istorije kola{inskog
Gori. On po~iwe svoje kazivawe s sreza sa {irim zna~ewem.
agresijom fa{izma u Evropi i prip- Sve u svemu, ovakvu hronologiju
remama KPJ za odbranu od fa{izma, doga|aja svaki ~italac, a prije svako-
zatim o martovskim doga|ajima i ga gra|anin kola{inskog kraja, moè
oslobo|ewu Kola{ina 20. jula 1941, na}i samo u kwizi Dragi{e Ra{ovi}a.
Prvom, Drugom i Tre}em zasjedawu Wen zna~aj je veliki kao prigodne
ZAVNO-a Crne Gore i Boke, wihovim publikacije povodom kona~ne pobjede
odlukama i zna~aju, a zatim hronolo{- nad fa{izmom.
ki o zavr{nim operacijama za oslobo-
|ewe Jugoslavije i posebno o dopri- II
nosu kola{inskog sreza pobjedi nad
fa{izmom. Tematika druge kwige - "Na stazi
U ukupnom sadràju autor predsta- slobode" - jeste pro{ireni nastavak
vqa Kola{in kao istorijsku pozor- prve. Recenzenti - profesor doktor
nicu, a opis doga|awa - kao svojevrsnu Boìdar [ekularac i doktor Radoje
istorijsku ~itanku. Pajovi} - kaù: "Kwiga Dragi{e Ra-
Ra{ovi} govori, opisuje i predsta- {ovi}a 'Na stazi slobode' predstavqa
vqa veliki broj istorijskih li~nosti spomen kwigu na ~ijim su stranicama
iz kola{inskog kraja, aktera NOR-a i ispisana imena istaknutih crnogor-
revolucije, pa, izme|u ostalog, kaè: skih revolucionara, wihov ìvotopis
"Ne spore}i domet i zna~aj drugih, i revolucionarna, odnosno, interna-
pet istorijskih li~nosti iz kola{in- cionalisti~ka djelatnost".
skog kraja ozna~avale su vrijeme o Autor ove kwige argumentovano
kojemu je rije~ u ovoj kwizi: Velimir- afirmi{e NOR i socijalisti~ku rev-
Veqko Vlahovi}, Milovan \ilas, oluciju, a posebno svoj rodni kraj,
Gavrilo Doì}, Petko Mileti} i Kola{in, koga on s pravom naziva sre-
\uro Medenica", o kojima on posebno di{tem i svjetionikom revolucije -
i op{irno pi{e. "gradom herojem po ukazu naroda".
Specifi~nost kola{inskog kraja Autor po~iwe ovu kwigu istaknu-
u NOR-u je u tome {to se na wegovom tim li~nostima iz rata i revolucije.
podru~ju nalaze i dva masovna parti- Kwiga sadrì odabrane likove patri-
zanska grobqa; jedno na Brezi, a drugo ota, u~esnika odbrambenih i oslobod-
na Grotuqi, kod Mojkovca, koja Ra{o- ila~kih ratova, antifa{ista i inter-
vi} sa posebnim pijetetom obra|uje u nacionalista. On govori o ulozi li~-
svojoj kwizi. Tu su sahraweni istaknu- nosti i narodnih masa u istoriji.
ti borci i rukovodioci koje su okupa- Kwiga sadrì veliki broj wegovih
tor i doma}i izdajnici pogubili. prikaza istorijskog, pedago{kog i
Ra{ovi} navodi i wihova imena. drugog karaktera, objavqenih u nau~-
Sadràj ove kwige oboga}en je i nim i stru~nim ~asopisima. On ukazu-
imenima vije}nika ZAVNO-a Crne je na raslojavawe sela i nestajawe
Gore. osnovnih {kola, kao centara duhovnog
Ono {to ovu kwigu ~ini posebno i prosvjetnog ìvota naroda, i ukazuje
vrijednom i zna~ajnom jeste hrono- na nesagledive posqedice toga. Na
Na stazi slobode 261
konkretnim primjerima prikazuje lik sudova. Ipak, Ra{ovi} je eksplicitan

tu`balice, afirmi{e ulogu gusala u i kategori~an u dvjema istorijskim
o~uvawu duhovnog bi}a naroda, u ras- pojavama - doga|awima:
plamsavawu borbe za slobodu, po onoj Prvo, on eksplicitno tvrdi da
ve} poslovi~noj "pjesma nas je odrà- ~etnici (rije~ je o kola{inskom kra-
la - wojzi hvala". Kwiga je puna ìvo- ju) u toku rata nijesu ispalili ni
pisnih slika iz naroda. Tu je i lik jedan metak na okupatora. Takva tvrd-
majke-partizanke, lik protojereja s wa je veoma zna~ajna, s obzirom na to
krstom i petokrakom, primjeri poje- da misionari ~etni~ke ideologije u
dinih porodica koje su kompletno po- novije vrijeme poku{avaju da rehabi-
{le u partizane i priloìle ìvote lituju ~etnike i prikaù ih ravno-
na oltar slobode: - sinovi Zorke Vuji- pravnim sa partizanima u pogledu
si} iz Lipova, sinovi Jova Milo{eva borbe za slobodu, s tom razlikom {to
Rako~evi}a iz Trebaqeva i drugi. su se ~etnici borili za kraqa i mo-
Ra{ovi} je u svojim kwigama sa~u- narhiju, a partizani za republiku. U
vao od zaborava i posebno prikazao poku{aju besmislene rehabilitacije
kulturno-istorijske spomenike kola- ~etnika prikqu~ila se i crkva koris-
{inskog kraja, a poseban zna~aj, kako te}i ~in masovnih opijela poginulim
to i zasluùje, pridaje Manastiru ~etnicima.
Mora~i, tvorevini Nemawi}a, kao Drugo, Ra{ovi} je tako|e eksplic-
duhovnom i kulturnom centru kola- itan i kategori~an u pogledu karak-
{inskog kraja, pa i {ireg podru~ja tera NOR-a i socijalisti~ke revolu-
Crne Gore, nastalog u XIII vijeku, u cije. Po wemu, a i po mnogim drugim
kojem je dio obrazovawa stekao i dok- doma}im i stranim istaknutim isto-
tor teolo{kih nauka srpski patrijarh ri~arima i sudionicima - NOR je
Gavrilo Doì}. Zbog wegove istori- prije svega imao oslobodila~ki ka-
jske i duhovne uloge, Ra{ovi} naziva rakter. Narodnooslobodila~ka vojska
Manastir Mora~u hri{}anskim uni- Jugoslavije je u toku svog razvoja izra-
verzitetom. sla u mo}nu antifa{isti~ku silu -
Dragi{a Ra{ovi} je aktivni sudi- ~etvrtu u Evropi po vojnoj snazi, koja
onik NOR-a i veliki zaqubqenik je pri kraju rata brojala preko 800.000
socijalisti~ke revolucije. On kaè: boraca. Uporedo sa razvojem NOP-a
"Mo`da smo mi mla|i socijalisti~ku stvarala se nova narodna vlast koja je
ideologiju primali kao svojevrsni pre{la u ruke naroda i oduzeta od
opijum". Pod uticajem te "narkoze" on okupatora, doma}ih izdajnika i kvis-
ni danas ne gubi nadu u socijalizam, linga. NOP je u svom razvoju dobijao i
socijalnu pravdu i humanizam. karakter revolucije, koju Ra{ovi}
Iako aktivni u~esnik NOR-a i tako|e opravdava i slavi.
Revolucije, hroni~ar i pisac, Dragi- Ra{ovi} je svoje kwige namijenio
{a je vrlo skroman u davawu istori- potomcima donosilaca slobode i
jskih ocjena i sudova. On posebno tvorcima na{e novije istorije, sa
isti~e: "Svjesno sam se ~uvao subjek- porukom i poukom da mladi budu dos-
tivizma". To je wegova posebna vrlina tojni svojih slavnih predaka. Na taj
kao pisca i istori~ara. On ~itaocu, na~in oduìo se i svom rodnom kraju.
na bazi argumenata, opisa doga|awa, Napisao je dosta obimnu istorijsku
predstavqawa istorijske istine i gra|u, pa neka: "Pokoqewa djela sude -
zbiqe - prepu{ta ocjene i dono{ewe {to je ~ije daju svjema".
Petar T. Rako~evi}
YU ISSN 0021-2652
@ivko M. Andrija{evi}, CRNOGORSKE TEME, Istorijski

institut Crne Gore, Podgorica 1998, 178 strana
@ivko Andrija{evi} nije nepoz- Rusije" u Crnoj Gori nastao iz odre|e-

nato ime u crnogorskoj istoriografi- nih politi~kih razloga, zaslugom
ji. Svojim radovima, ovaj autor najm- jedne politi~ke grupacije, ali da je, za
la|e generacije crnogorskih istori- razliku od sli~nih politi~kih kulto-
ografa je ve} odavno nagovijestio, da va, ovaj nadìvio i specifi~ne isto-
ne pripada onoj kategoriji istori- rijske okolnosti koje su uslovile we-
~ara kojima je istorija samo intelek- govu pojavu, i politi~ki centar koji
tualna egzistencija, nego i onima je radio na wegovom {irewu i u~vr{-
kojima je istorijska nauka izazov u }ivawu, postaju}i na taj na~in dio
tragawu i stalnom promi{qawu. Svoj tradicije kod Crnogoraca. U radu
talenat istori~ara, koji ne robuje "Boj na Krusima u nacionalno-poli-
kli{eima i autoritetima, predstavio ti~koj ideologiji Crne Gore (1796-
je na najboqi mogu}i na~in kwigom 1878)" (26-41) autor jedan konkretan
"Crnogorske teme", koja u su{tini istorijski doga|aj (veliku pobjedu
predstavqa izbor wegovih radova Crnogoraca nad vojskom skadarskoga
objavqenih u periodu od 1995. do 1997. Mahmut-pa{e na Krusima 1796), koji
godine. Ako se pogledaju naslovi ozna~ava kao po~etak jedne nove faze
objavqenih radova uo~i}e se da oni nacionaloslobodila~ke akcije Crne
tematski pripadaju istraìva~kom Gore, promatra kroz opciju koncepta
krugu interesovawa autora, koji se u nacional-politi~ke ideologije, odno-
najve}em dijelu hronolo{ki moè sno uticaja ovoga doga|aja na profil-
situirati u istoriju Crne Gore XVIII isawe poèqne politi~ke svijesti
i XIX vijeka. Prvi rad u kwizi kod Crnogoraca u navedenom periodu.
"Stvarawe kulta Rusije u Crnoj Gori Za razliku od prethodnih, rad pod
u XVIII vijeku" (5-26) predstavqa mali naslovom "Osnovni podaci o Kwaè-
ogled o temi koja istoriografski nije vini Crnoj Gori 1852-1878" (41-53) u
nova, ali je u ovom radu obra|ena na su{tini je poku{aj stvarawa istori-
jedan sintetizovan, zreo na~in, kroz jskog rama za Kwaèvinu u navedenom
analizu relevantne literature i periodu, sa podacima koji se nalaze
zakqu~cima koji su u mnogim aspekti- rasuti po literaturi, ali nigdje na
ma plod duboko promi{qenog i jednom mjestu na ovako jezgrovit i
znala~ki strukturiranog reda toka jasan na~in prezentovani. Ovako
misli, koje odudaraju od ustaqenih strukturiran rad moè biti i izvan-
stereotipa. Autor uo~ava da je "kult redna osnova za cjelovitije razumije-
vawe tematskog okvira sqede}eg - "O istorije mentaliteta, discipline

ciqevima dràvne politike Crne koja u nas jo{ traì mjesto pod sun-
Gore 1852-1878" (53-67), koji naizgled cem. Pored navedenih, kwiga sadrì i
korespondira s prethodnim, i to ne tekstove ~isto "zanatske" prirode:
samo u hronolo{kom odre|ewu. Autor "Novi podaci o operaciji za oslobo-
uo~ava jasnu razliku izme|u dràvne |ewe Bara 1877. godine" (110-120),
strategije kwaza Danila (sticawe "Neke gre{ke u prezentaciji tema iz
me|unarodnog priznawa i teritori- istorije Crne Gore u uxbenicima za
jalno uve}awe Crne Gore do potpune osnovnu {kolu" (120-136), te mawi og-
realizacije dràvnog koncepta) i led "Kako ubiti kwaza" (148-149) o
wegovog nasqednika kwaza Nikole, jednom neobi~nom poku{aju ubistva
koji po~ev od {ezdesetih godina XIX kwaza Nikole bilijarskim {tapom od
vijeka proteìra dinasti~ke pretenz- izvjesnog Fran~eska Bastijan~i}a sa
ije i èqu da od Crne Gore napravi Raba 1864. godine. Kwiga se zavr{ava
balkanski Pijemont. Te`wa kwaza objavqenim prikazima na kwige voj-
Nikole da Crna Gora zauzme pijemon- vode Sima Popovi}a, [erba Rasto-
tsku poziciju u srpskom nacional- dera, Pavla Mijovi}a, Boìdara [e-
oslobodila~kom pokretu i da zasjedne kularca, Jana Vaclika, Viqema Den-
na prijesto budu}e ujediwene srpske tona i Vasa Radovi}a.
dràve bio je osnovni strate{ki ciq Iako tematski razu|ena, pa u ne-
wegove dràvne politike. Koliki je kim segmentima zanatski i vrijednos-
bio wegov uticaj na istorijske toko- no i neujedna~ena, kwiga "Crnogorske
ve, koliko je u tome participirao ka- teme" otkriva zrelog autora i sna`-
rakter wegove li~nosti, moè se saz- nog individualca za kojeg se ponekad
nati iz jedinstvenog istraìva~kog ~ini da su mu preuski strogi kanoni
ogleda "Kwaz Nikola kao li~nost - u istorijske metodologije. O~igledan
politici Crne Gore 1860-1878" (67- spisateqski dar kod ovog autora je
104), koji predstavqa malu etnopsiho- zato ~esto u sukobu sa tradicional-
lo{ku studiju zasnovanu na primarn- nom stereotipnom formom istori-
im istorijskim izvorima i meto- jskog izraàvawa. Zato }e ovo {tivo
dologiji koja nije uobi~ajena u crno- sa zadovoqstvom ~itati i oni koji
gorskoj istoriografiji. Ovim tek- istorijske likove "oìvqavaju" na
stom, kao i onima pod naslovom "Gos- literarno imaginativan na~in, kao i
podar Nikola I" (104-110), "Crno- oni koji vjeruju u standardne formule
gorci i vlast" (136-142), "Crnogorci tradicionalne istorije. U svakom
i politika" (142-145), te tekstom slu~aju se radi o djelu kroz koje se na
"Gospodareva \eca" (145-148) Andri- najboqi na~in najavquje povjetarac
ja{evi} je jo{ jednom pokazao, da pri- novoga talasa u crnogorskoj istori-
pada redu najlucidnijih analiti~ara ografiji.
Dr [erbo Rastoder
YU ISSN 0021-2652
Savo Matov Martinovi}, MEMOARI, @IVOTOPIS,

PISMA, PJESME, priredio Du{an J. Martinovi}, CID,
U seriji memoara i putopisa koje u jevao da naplati sve svoje dugove.

posqedwih nekoliko godina objavquje êtrdesetih i pedesetih godina 19.
podgori~ki izdava~ CID, pojavila se i vijeka u~estvovao je u dvadesetak cr-
kwiga koja objediwuje djelo Sava Ma- nogorskih bojeva sa Turcima. Posebno
tova Martinovi}a. Naslov kwige je je zna~ajna wegova uloga u crnogorsko-
"Memoari, ìvotopis, pisma, pjesme", turskom ratu 1853. godine, poznatijem
a prire|iva~ je dr Du{an J. Martino- kao prva Omer-pa{ina godina. Zajed-
vi}. no sa velikim vojvodom Mirkom Pet-
Savo Matov Martinovi} (1806- rovi}em, Novicom Cerovi}em i dru-
1896) bio je aktivni sudionik vi{e gim poznatim crnogorskim ratnici-
ratova i politi~kih doga|aja, priz- ma, u~estvovao je i istakao se u borba-
nati junak i rodoqub, ali i tvorac ma kod manastira Ostroga, poznatim u
velikog broja pjesama i hroni~ar svo- narodu pod imenom "devet krvavih
ga vremena. Pustolovine Sava Marti- dana".
novi}a po~ele su od ranih wegovih Za u~e{}e u ratovima Savo Matov
dana, kada je, kao dje~ak, pobjegao od Martinovi} dobijao je zvani~na priz-
ku}e i radio najamno u Baru i Mrko- nawa od svojih savremenika, a posebno
jevi}ima, da bi se sa 18 godina prik- mu je bilo drago to {to ga je Wego{
qu~io jednoj hajdu~koj druìni. O we- opjevao u pjesmi "Kula \uri{i}a",
govom hajdukovawu svjedo~i i Marko motivisan Savovom juna~kom ulogom u
Miqanov, koji ga u pripovijeci "Srp- jednoj bici u Crmnici 1847. godine.
ski hajduci" svrstava u istaknute haj- Sje}aju}i se ratova i megdana, Savo je
du~ke haramba{e. Po sopstvenom ka- izjavqivao: "Ubio sam mojom pu{kom
zivawu zbog hajdu~kih akcija u Boki, ~etiri hri{}anina, Turaka sam ubio
ali i u samoj Crnoj Gori, ~etiri puta Boga mi ne znam koliko".
je osu|ivan na smrt. U vrijeme vladike Za vrijeme kwaza Danila i unut-
Rada, sa kojim je bio u dobrim odnosi- ra{wih sukoba u Crnoj Gori stavio se
ma, bavio se trgovinom i postao jedan na stranu opozicije i bio primoran da
od ja~ih crnogorskih trgovaca. Sam bjeì u emigraciju 1857. godine. Po
vladika Rade je tri puta posredovao odlasku iz domovine ìvio je kratko u
kod kotorskih vlasti zbog trgovin- Kotoru, a zatim u Zadru i Zagrebu.
skih sporova Sava Matova Marti- Nemaju}i nikakve profesije, bez {ko-
novi}a. No, po{to je zadrào hajdu~ku le i zanata, Savo Martinovi} je, dale-
slavu i spremnost on je sam lako uspi- ko od domovine, progawan nostalgi-
jom, po~eo sastavqati stihove u duhu je posvetio, ruski prestolonasqednik

narodne epike. Kako nije znao ~itati Aleksandar poklonio je Savu Matovu
i pisati, zadivquje ~iwenica da je jedan dragocjeni brilijantski prsten
izdiktirao raznim pisarima preko i diplomu, koja je obezbje|ivala odre-
16.000 stihova, koje je dostavio Vuku |ene povlastice. Savo Martinovi} je
Karaxi}u a on ih uvrstio u svoje zbir- umro u Podgorici 1896. godine.
ke pjesama. Po broju stihova on dolazi Stvarala{tvom Sava Martinovi}a
na prvo mjesto od svih Vukovih kaziva- bavili su se istaknuti nau~nici: Qu-
~a narodne epike. U Dalmaciji i Hr- bomir Stojanovi}, Radosav Medenica,
vatskoj upoznao se i druìo sa Vukom Ilija Nikoli}, Vido Latkovi}, Niko
Vr~evi}em, Jovanom Sunde~i}em, Ve- Martinovi}, Qubomir Zukovi}. Uop-
limirom Gajem, \urom Deèli}em i {teno je prihva}eno da ga je Vuk Kara-
drugim poznatim kulturnim i javnim xi}, kao i drugi savremenici, jako
poslenicima. Tamo je objavio svoje cijenio i da je od Sava dobio vi{e sti-
tri kwige, u Zagrebu 1866. i 1868. i u hova nego zajedno od tri wegova glavna
Dubrovniku 1886. godine. kaziva~a (Filipa Vi{wi}a, Milije
Nakon {to ga je kwaz Nikola po- Kola{inca i Te{ana Podrugovi}a).
milovao, Savo Martinovi} se vratio Prire|iva~ je u~inio napor i sab-
u Crnu Goru krajem 1873. godine. Kao rao najve}i dio dosad mawe poznatog
sedamdesetogodi{wak u~estvovao je u dijela stvarala{tva Sava Martinovi-
oslobodila~kim ratovima 1876-1878. }a: ìvotopis, memoare, dvije neobjav-
godine. Iako nije vojni~ki rehabili- qene pjesme, pisma i dr. Prire|ena je
tovan, Savo Matov je po povratku u i potpuna bibliografija objavqenih
Crnu Goru doìvio mnoga priznawa i i neobjavqenih djela Sava Martino-
dru{tvene po~asti. Godine 1876. poz- vi}a. Sve je propra}eno mnogobrojnim
nati hrvatski vajar Ivan Rendi} je na obja{wewima i informacijama, pa
Cetiwu izradio tri biste poznatih ~itala~ka radoznalost ne moè biti
crnogorskih li~nosti: Novice Cero- uskra}ena za ni{ta {to je zna~ajno iz
vi}a, Marka Miqanova i Sava M. ìvota Sava Matova Martinovi}a,
Martinovi}a. Iste godine, u znak crnogorskog junaka, pustolova i pjes-
pa`we i zahvalnosti za pjesmu koju mu nika.
Mr Sa{a Kneèvi}
YU ISSN 0021-2652
HRONIKA
Nau~ni skup BERLINSKI KONGRES (1878) I SRPSKO

PITAWE, Beograd-Manastir Sv. Prohor P~iwski, 8 - 11.
septembra 1998. godine
Zna~aj Berlinskog kongresa, kao jedne od sudbonosnih prekretni-

ca u srpskoj i balkanskoj istoriji, nametnuo je potrebu da se, posle 120
godina, na{i istraìva~i iz razli~itih nau~nih centara - iz Beogra-
da, Podgorice, Novog Sada, Ni{a - jo{ jednom okupe, da bi o wemu raz-
govarali i razmenili najnovije ideje i nau~ne rezultate. Zahvaquju}i
saradwi Istorijskog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti i
Eparhije vrawske Srpske pravoslavne crkve, nau~ni skup Berlinski
kongres (1878) i srpsko pitawe zapo~et je u sve~anoj sali SANU, da bi
se, simboli~no, nastavio i okon~ao u miru manastira Sveti Prohor
P~iwski.
Podnesena saop{tewa i razgovori koji su vo|eni mogu da se svr-
staju u ~etiri tematske celine.
Akademik Milorad Ekme~i}, profesor dr Dragoqub @ivojino-
vi}, dr Novak Ra`natovi}, dr Slavenko Terzi}, dr Radoslav Raspopo-
vi}, dr Du{ko Kova~evi} i mr Mirjana Marinkovi}, govorili su o
spoqnopoliti~kim uticajima na srpsku istoriju 70-ih godina XIX veka.
Wihovim saop{tewima su obuhva}eni odgovori koje su na srpsko
pitawe tada pruàli liberalni katolicizam i slofenofilstvo, zatim
odnos dràvnika velikih evropskih zemaqa prema Srbiji i Crnoj Gori,
rekonstruisan je, na osnovu nove arhivske gra|e, tok pregovora velikih
sila o izmenama Sanstefanskog mirovnog ugovora i budu}em me|unaro-
dno-pravnom poloàju Srbije i Crne Gore, osvetqen je i poloàj i
delovawe turskih predstavnika u Berlinu 1878. godine.
U saop{tewima profesora dr Rado{a Qu{i}a, dr êdomira
Lu~i}a, dr Slobodana Brankovi}a, dr Slobodanke Stoji~i} i Branka
Bogdanovi}a, glavna pa`wa usmerena je na posledice koje je Berlinski
kongres ostavio na srpsko dru{tvo i Srbiju i Crnu Goru. Upore|ene su
te`we srpskog nacionalnog pokreta sa wegovim ostvarewima do 1878.
godine, i ukazano na okolnosti koje, pri ispitivawu tada{wih èqa i
mogu}nosti, treba uzeti u obzir. Osvetqen je, tako|e, na~in na koji je
Srbija re{avala probleme muslimanskih posednika u novooslobo|e-
nim krajevima, kao i uticaj koji su zbivawa 1875-1878. izvr{ila na ve}

zapo~et proces modernizacije srpske vojske.
O krajevima na koje su Srbija i Crna Gora u vreme Velike isto-
~ne krize i Berlinskog kongresa polagale pravo, ali su ostali u grani-
cama susednih carstava, govorili su profesor dr Dimitrije Kalezi},
dr Zdravko Antoni} i Jovan Pejin. Bilo je re~i posebno o tada{wem
radu Prizrenske bogoslovije, o zahtevima za ujediwewe koje su Srbi iz
Stare Srbije i Makedonije 1878. godine slali u Srbiju, kao i o austro-
ugarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine i wenim posledicama.
êtvrti tematski krug predstavqala su saop{tewa akademika
êdomira Popova, profesora dr Mihaila Vojvodi}a, profesora dr
Vitomira Vuleti}a, dr Senke Raspopovi} i mr Dejana Mikavice pos-
ve}ena pojedinim li~nostima, u~esnicima u doga|ajima 1875-1878, ili
savremenicima, koji su poku{avali da sebi i drugima objasne velika,
sudbonosna zbivawa, koja su se upravo odigravala pred wihovim o~ima.
Govorilo se o Jovanu Risti}u, Stojanu Novakovi}u, Peri Todorovi}u,
Fjodoru Mihailovi~u Dostojevskom i Lazi Kosti}u.
Na svakoj sednici vo|ene su zanimqive diskusije. Posebnu pa`wu
izazvali su razgovori u~esnika o uspesima i neuspesima Srbije i Crne
Gore na Berlinskom kongresu, o tada{wim uzajamnim odnosima dvaju
srpskih dràva, o politici Rusije prema Crnoj Gori i Srbiji, i o gle-
di{tima Dostojevskog na balkanske, posebno srpske probleme.
Tokom skupa Berlinski kongres (1878) i srpsko pitawe organizo-
vane su i posete ]ele-kuli u Ni{u, isposnici Svetog Prohora P~iw-
skog u planini Kozjak, crkvi Svetog \or|a - zadu`bini kraqa Milu-
tina, u selu Staro Nagori~ino, i Zebrwaku, gde se nalaze ostaci spome-
nika podignutog u znak se}awa na bitku na Kumanovu 1912. godine.
Zbornik radova, koji }e se pojaviti u izdawu Istorijskog insti-
tuta SANU, uskoro }e u~initi rezultate ovog okupqawa srbijanskih i
crnogorskih istori~ara dostupnim {iroj javnosti.
Milo{ KOVI]
YU ISSN 0021-2652
Okrugli sto PARLAMENTARIZAM U CRNOJ GORI -

ISTORIJSKI KORIJENI I RAZVOJ, Podgorica,
16 - 17. oktobra 1998.
U organizaciji Redakcije Okruglog stola Istorijskog instituta

Crne Gore, u Podgorici je 16. i 17. oktobra 1998. godine odràn nau~ni
sastanak na temu: "Parlamentarizam u Crnoj Gori, istorijski korijeni
i razvoj". Rije~ je o ~etvrtom Okruglom stolu Istorijskog instituta,
koji u novoj koncepciji ima formu nau~nog skupa, sa koga se podnijeti
referati objavquju u posebnom zborniku radova.
Povod za odràvawe ovog Okruglog stola bila je kwiga dr Novi-
ce Rako~evi}a, "Crnogorska narodna skup{tina 1906-1914". Odabirom
navedene kwige kao teme za razgovor organizatori su èqeli da odaju
priznawe nau~nom djelu dr Novice Rako~evi}a i wegovim naporima da
doprinese objektivnom razumijevawu istorijske pro{losti Crne Gore.
Sem toga, iako je ovaj Okrugli sto posve}en dr Novici Rako~evi}u, i
uspomeni na wegov svijetao lik, namjera organizatora je bila da poz-
vani u~esnici iznesu i svoje stru~ne ocjene i kriti~ke sudove o kwizi
"Crnogorska narodna skup{tina 1906-1914", wenoj nau~noj vrijednosti
i mjestu u odnosu na dosada{wu literaturu u ovoj oblasti . Po{to zna-
~aj problematike koju autor u woj obra|uje nema samo istorijsku dimen-
ziju, ve} je aktuelna i za razumijevawe kasnijih formi predstavni~ke
demokratije u Crnoj Gori, sve do najnovijeg vremena, u~esnicima je pru-
èna mogu}nost da govore i o istorijskim pretpostavkama nastanka
parlamentarizma u Crnoj Gori, organizacionom modelu skup{tinskog
sistema i wegovoj demokratskoj vrijednosti, demokrati~nosti izbor-
nog mehanizma, mjestu crnogorskog parlamentarnog tijela u politi~-
kom sistemu zemqe, politi~kim strankama u Crnoj Gori, na~inu wiho-
vog rada, nivou politi~ke zrelosti i odnosu prema parlamentarnim
strankama u drugim politi~kim sredinama, utemeqenosti nihovih pro-
gramskih dokumenata na principima moderne evropske politi~ke
misli, stranim vi|ewima svih ovih procesa u Crnoj Gori itd.
Sva ova pitawa, grupisana u op{te cjeline, konstituisala su kon-
ceptualni predloàk za razgovor koji kao glavne je sadrào sqede}e
teme: Djelo dr Novice Rako~evi}a i wegov doprinos izu~enosti crno-
gorske istorije - posebno u parlamentarnom periodu; Istorijski

korijeni nastanka i razvoja modernog skup{tinskog sistema u Crnoj
Gori; Stvarni dometi parlamentarnog ìvota u demokratizaciji
politi~kih odnosa i izgradwi pravnog poretka u zemqi; Strani iz-
vori o politi~kim prilikama u Crnoj Gori u periodu 1905-1918.
Mada su ciqevi organizatora bili ambiciozno postavqeni, tako
da se nije ni moglo o~ekivati da oni u potpunosti budu ostvareni, ipak
je odziv pozvanih nau~nika i sadràj podnesenih referata u najve}oj
mjeri korespondirao sa projektovanim namjerama. Tako je akademik
Miomir Da{i} dao cjelovit prikaz @ivotnog djela dr Novice Rako~e-
vi}a, dr Novak Ra`natovi} je podnio referat na temu Djelo Novice
Rako~evi}a, obrazac za istinu o Crnoj Gori, dok je akademik Vlado
Strugar govorio o Zavr{etku vladavine Kwaza Nikole prema nau~noj
pri~i Novice Rako~evi}a.
Pitawima vezanim za istorijsko ishodi{te parlamentarne ideje
u Crnoj Gori bili su posve}eni referati akademika Milorada Ekme-
~i}a (Neoslavizam kao idejna pretpostavka ustavnog poretka u Crnoj
Gori), dr êdomira Lu~i}a (O razlozima zaka{welog uvo|ewa parla-
mentarizma u dru{tveni ìvot Crne Gore), prof. dr Dragi{e \oko-
vi}a (Neki od uzroka koji su usporavali proces uvo|ewa i ostvarivawa
demokratskih institucija /Ustava i parlamentarizma/ u politi~ki
ìvot Kwaèvine Crne Gore) i dr Radoslava Raspopovi}a (Normativ-
ni osnovi izbornog mehanizma za Crnogorsku narodnu skup{tinu).
Sadràju parlamentarnog ìvota u Crnoj Gori u periodu od 1905
do 1918, spoqwim i unutra{wim aspektima koji su uticali na wegov
kvalitet, posve}eni su referati akademika Mijata [ukovi}a (O mjer-
ilima sadrìne, dometa i zna~aja parlamentarizma u Crnoj Gori 1906-
1914), prof dr Milisava îzmovi}a (Ustavna pravila i mehanizmi
pomo}u kojih je Nikola I ostvarivao apsolutnu vlast), dr Senke
Raspopovi} (Zakon o parohijskom sve{tenstvu u Crnogorskoj narodnoj
skup{tini), Slavka Burzanovi}a (Skup{tinske rasprave o radu ital-
ijanskih akcionarskih dru{tava u Crnoj Gori), dr Branislava Maro-
vi}a (Ekonomska pitawa u radu Crnogorske narodne skup{tine 1906-
1914), prof. dr Mihaila Vojvodi}a (Spoqnopoliti~ke teme na zasi-
jedawima narodnih skup{tina Crne Gore i Srbije 1906. godine), mr Sa-
{e Kneèvi}a (Stvarawe Antante i Crna Gora - refleksije u javnos-
ti i Skup{tini), prof. dr Dragoquba @ivojinovi}a (Saveznici -
Rusija, Francuska, Britanija - i Crna Gora u julskoj krizi 1914), prof.
dr Bogumila Hrabaka (Podgori~ka skup{tina i dràwe wenih pos-
lanika u Privremenom narodnom predstavni{tvu) i prof. dr Gavra
Perazi}a (Paralele izme|u izbornih sistema za Crnogorsku narodnu
skup{tinu i Podgori~ku skup{tinu sa stanovi{ta pravne nauke).
Iako su bili najavqeni, na Okruglom stolu nijesu u~estvovali:
dr Qiqana Aleksi} - Pekovi} i mr Dubravka Stojanovi}. Time je, s
obzirom na interesantnost naslova wihovih prijavqenih saop{tewa
(Parlamentarizam u Crnoj Gori u vi|ewu francuske i italijanske
diplomatije; Izme|u tradicionalne kulture i parlamentarnih
Parlamentarizam u Crnoj Gori 271
institucija Srbije 1903-1914 - mogu}i modeli ranih parlamentari-

ozama na Balkanu) propu{tena prilika za jo{ cjelovitije sagledavawe
osnovne teme skupa.
Ipak, prema op{toj ocjeni u~esnika, sadràj podnijetih refera-
ta i rasprava koja je o wima vo|ena ispunili su nau~na o~ekivawa orga-
nizatora. Kao i kwiga dr Novice Rako~evi}a, kada se objave ovi radovi
}e predstavqati dobar prilog boqem razumijevawu parlamentarnog
ìvota u Crnoj Gori i procesa wenog preobraàja u gra|ansku dràvu,
odnosno biti nezaobilazni u wihovom daqem izu~avawu.
Konstituisawe Narodne skup{tine predstavqalo je krupan isko-
rak u razvoju dràvnog organizma Crne Gore, pretvarawu wenih poda-
nika u aktivne politi~ke subjekte. Mada se oko stvarnog uticaja narod-
nog predstavni{tva na autokratski na~in vladawa kraqa Nikole jo{
uvijek izri~u razli~iti sudovi, samo uvo|ewe novih institucionalnih
formi u tradicionalni politi~ki ìvot zemqe predstavqalo je zna-
~ajnu novinu.
Rije~ je, dakle, o jednom sloènom i istorijski vrlo zna~ajnom
procesu koji jo{ ~eka na cjelovitiju nau~nu obradu. Ona podrazumijeva
osvjetqavawe svih bitnih istorijskih okolnosti, koje su uslovile uvo-
|ewe parlamentarnog sistema u Crnoj Gori, u ravni socijalnog, eko-
nomskog, politi~kog i kulturnog miqea u kome se on ostvarivao. To
ukqu~uje i posmatrawe osnovnih subjekata koji su nosili i opredjeqi-
vali sadràj wegovog rada - bilo na nivou li~nosti ili politi~kih
partija, kao i boqe poznavawe bitnih karakteristika osnovnih formi
institucionalnog organizovawa i oblika uticaja na ukupne dru{tvene
tokove u zemqi. Tako|e kompleksnom uporednom analizom tek treba
odgovoriti na pitawe pravno-istorijske zrelosti Crnogorske narodne
skup{tine i vrijednosnih kvaliteta wenog institucionalnog mehaniz-
ma u odnosu na parlamentarnu praksu i na~in rada predstavni~kih
tijela onovremenih, modernih, evropskih dràva.
Zbog toga nove nau~ne radove u ovoj oblasti, bilo u formi {irih
istraìva~kih projekata ili nau~nih skupova, tek treba o~ekivati.
Poslije zavr{etka Okruglog stola u~esnici su posjetili manas-
tire u Ostrogu i Dajbabama i Sabornu crkvu u Nik{i}u.
Dr Radoslav RASPOPOVI]
YU ISSN 0021-2652
Me|unarodni nau~ni skup: EVROPA I ISTO^NO

PITAWE (1878-1923) - POLITI^KE I
CIVILIZACIJSKE PROMENE, Beograd,
9-12. decembra 1999.
U okviru {irokog nau~nog projekta Istorijskog instituta

SANU pod nazivom Susret civilizacija na Balkanu, ve} tradicional-
no, po peti put, u Beogradu su se sredinom decembra meseca pro{le go-
dine okupili nau~nici iz desetak zemaqa sveta (Bugarske, Francuske,
Nema~ke, Velike Britanije, Gr~ke, Izraela, Italije, Rumunije, Rusije,
Ukrajine i Sjediwenih Ameri~kih Dràva), kao i kolege iz na{e zem-
qe da razmene mi{qewa, ukaù na probleme i ponude nove odgovore na
pitawa iz okvira teme: Evropa i isto~no pitawe (1878-1923) - poli-
ti~ke i civilizacijske promene. Za razliku od dosada{wih skupova
odrànih u okviru ovog projekta (1994 - Bosna i Hercegovina od sred-
weg veka do novijeg vremena; 1995 - Evropa i Srbi; 1996 - Islam, Balkan
i velike sile; 1997 - Susret ili sukob civilizacija na Balkanu?), tema
pro{logodi{weg skupa bila je problemski i hronolo{ki uà, ali oda-
brana stoga {to i u doma}oj i u stranoj istoriografiji vladaju razli-
~iti pogledi na "Isto~no pitawe", te da se, pored politi~kih i diplo-
matskih problema, osvetle i "civilizacijske promene u naj{irem smis-
lu - dakle dru{tvo, kultura, ekonomija Jugoisto~ne Evrope i duhovni
horizonti epohe 1878-1923", kako je u pozdravnoj re~i na po~etku skupa
istakao dr Slavenko Terzi}, direktor Istorijskog instituta SANU i
predsednik Organizacionog odbora za pripremu ove konferencije.
Sama ~iwenica da su u odboru za pripremu ovog nau~nog skupa uze-
li u~e{}a neki od najeminentnijih doma}ih istori~ara (prof. dr Mi-
hailo Vojvodi}, akademik Slavko Gavrilovi}, akademik Milorad
Ekme~i}, prof. dr Dragoqub @ivojinovi}, akademik Vasilije Kresti},
akademik êdomir Popov i dr Slavenko Terzi}), kao i poznata imena
istoriografske nauke iz inostranstva (prof. dr @an-Pol Bled, prof.
dr Dejvid Mekenzi, prof. dr Edgar He{ i akademik Vitalij [eremet),
predstavqala je odli~nu osnovu za otvarawe kvalitetnog nau~nog dija-
loga o ovom, iako kratkom, izuzetno va`nom razdobqu iz istorije Jugo-
isto~ne Evrope.
Nemogu}e je u kratkom prikazu pomenuti sve u~esnike ove kon-

ferencije, kao i teme wihovih saop{tewa, ali bilo bi neopravdano ne
ista}i dva uvodna referata akademika êdomira Popova pod naslovom
"Evropska diplomatija i srpsko pitawe 1878-1914" i akademika Milo-
rada Ekme~i}a koji je govorio o "Mestu Berlinskog kongresa u srpskoj
istoriji", a koji su dali izvanredne osnove daqoj raspravi i potakli
~itav niz pitawa o kojima se raspravqalo sve vreme trajawa skupa. Izu-
zetno zanimawe pobudilo je saop{tewe prof. dr Rafaela Izraelija, iz
Tel Aviva, koji je govorio o odnosu Evrope i islama na primeru Bosan-
ske krize, izvanredno povezuju}i pro{lost i sada{wost, u èqi da po-
nudi odgovor na pitawe: {ta se moè o~ekivati u budu}nosti. Razmi{-
qawa prof. dr Dragoquba @ivojinovi}a izneta u saop{tewu "Kraqe-
vina Srba, Hrvata i Slovenaca: da ili ne" su pravi primer savremenog
kriti~kog nau~nog pristupa kapitalnim temama srpske istorije novi-
jeg vremena.
Iako je ve}ina kolega iz inostranstva poku{ala da pruì pogled
na isto~no pitawe iz prizme politike i diplomatije wihovih dràva
(Jelena Guskova: Balkan i uloga Gor~akova u formirawu istorijskih
tradicija ruske diplomatije; Arduino Aweli: Italijansko intereso-
vawe za aneksiju Bosne i Hercegovine do Balkanskih ratova (1908-
1913); Boris Starkov: Ruska armija na Balkanu i wen uticaj na isto~no
pitawe u politici evropskih dràva 1920-1923; Panajotis Haritos:
Pitawe suvereniteta Dodekaneza od lozanskog ugovora do kona~nog
re{ewa (1923-1948). Ostaci isto~nog pitawa i tendencije wegovog sav-
remenog oìvqavawa; Agop Garabedjan: Mirovni ugovor u Sevru i jer-
mensko pitawe; Rumjana Koneva: Bugarska inteligencija izme|u "isto-
ka" i "zapada". Kulturno politi~ka shvatawa i delovawe (1878-1918);
Svetlana Pan~enko: Isto~no pitawe u ruskoj i ukrajinskoj istori-
ografiji 19. i 20. veka, bilo je i onih koji su svoja izlagawa posvetili
op{tijim pitawima, gde je pre bilo mogu}e ponuditi na nau~nu proveru
svoja razmi{qawa i postaviti nova pitawa, nego pruìti celovite
odgovore (Xon Burns: Jeka istorije ne jewava. Sva "pitawa" ostaju
otvorena; Natalija Naro~nicka: Isto~no pitawe kao odraz religi-
ozno-filozofskih i geopoliti~kih protivre~nosti svetske istorije.
Od Berlinskog kongresa do Versaja; Pavel Rudjakov: O pitawu evolu-
cije shvatawa "isto~nog pitawa" u kontekstu smene istorijskih epoha
(druga polovina 19-20. vek); Dimitrios Pulakos: Isto~no pitawe i
geopolitika). Nekoliko doma}ih kolega posvetilo je svoja izlagawa
mestu i ulozi politike velikih sila prema srpskom narodu i balkan-
skim zemqama u posmatranom periodu (Slavenko Terzi}: Austro-
Ugarska i Balkan (1878-1908): Planovi o preure|ewu i dominaciji;
Radoslav Raspopovi}: Crna Gora u politici velikih sila 1878-1903;
Aleksandar Rastovi}: Velika Britanija i srpsko pitawe 80-ih godina
19. veka). Govorilo se i o ulozi srpske elite u zbivawima nakon
Berlinskog kongresa (Latinka Perovi}: Politi~ka elita u Narodnoj
skup{tini 1878-1883; Danica Petrovi}-Milojevi}: Politi~ka elita i
dru{tvo u Srbiji (1878-1903): primer Srpske narodne stranke), kultur-
Evropa i isto~no pitawe (1878-1923) 275
olo{kom aspektu isto~nog pitawa (Milo{ Kovi}: Isto~no pitawe kao

kulturni problem: Svetislav Simi} i Srpski kwièvni glasnik 1901-
1911), vi|ewu isto~nog pitawa iz pera stranih putnika (Marko Dogo:
Na~elo nacionalnosti na Balkanu posle Berlinskog kongresa prema
jednom savremenom italijanskom piscu; Qubodrag Risti}: Shvatawa i
tuma~ewa isto~nog pitawa u engleskim putopisima o srpskim pros-
torima - 19. vek), a prezentirana je i dosad nepoznata gra|a koja se
odnosi na ovu problematiku (Qudmila Zelewina: Publikacije materi-
jala ruskih vojnih agenata u Srbiji od 1870-ih do 1910. godine; Mirjana
Marinkovi}: Dva turska vi|ewa prilika na Balkanu posle Berlinskog
kongresa).
O~igledno je na osnovu navedenih primera da se nije govorilo,
kao {to se mo`da moglo o~ekivati, samo o politici i diplomatiji,
iako su one, prirodno, bile u ìì interesovawa ve}ine u~esnika sku-
pa. Govorilo se i o nekim aspektima istorije dru{tva, kulture, ekono-
mije, istorije politi~ke misli...
Na momente veoma polemi~na, ali zasnovana na ~vrstim ~iweni-
cama i nau~nim pogledima na probleme, rasprava koja je vo|ena nakon
svake od {est plenarnih sednica je mo`da jedan od najve}ih uspeha ove
konferencije. Pokazalo se da je to pravi na~in na koji kolege iz razli-
~itih nau~nih sredina i sa su{tinski suprotnim pogledima na odre-
|ena pitawa mogu da unaprede svoja znawa, prihvataju}i argumente opo-
nenta ili dokazuju}i svoje stanovi{te. Jedno od pitawa oko koga se
vodila najburnija diskusija bilo je pitawe uzroka, smisla i ciqeva nas-
tanka jugoslovenske dràve 1918. godine, i u tom okviru stvarawe srp-
ske politi~ke i intelektualne elite.
Skup Evropa i isto~no pitawe (1878-1923) - politi~ke i civi-
lizacijske promene dobio je i podr{ku Programa participacije
UNESCO-a. Nadamo se da }e takvu podr{ku dobiti i naredni skupovi,
te da }e se dobra tradicija decembarskih nau~nih dijaloga u Istorij-
skom institutu SANU u Beogradu nastaviti jo{ dugi niz godina.
Mr Ema MIQKOVI]-BOJANI]
YU ISSN 0021-2652
IN MEMORIAM
Dr \URO VUJOVI]*
1925 - 1998.
Dragi sugra|ani,
Uvaèni po{tovaoci li~nosti i djela
dr \ura Vujovi}a,
Oàlo{}ena porodico Vujovi},
Dozvolite mi da se, u ime Istorijskog instituta Crne Gore, u

kome je on proveo dvadeset sedam, u stvarala~kom smislu najboqih god-
ina, u ime Dru{tva istori~ara Crne Gore, ~iji je bio ugledni ~lan i
jedan od funkcionera, oprostim od dr \ura Vujovi}a, nau~nog savjetni-
ka, jednog od najistaknutijih savremenih crnogorskih istori~ara,
u~esnika naprednog omladinskog pokreta izme|u dva svjetska rata, bor-
ca narodnooslobodila~kog rata i revolucije od 1941. godine i uvaènog
druga i kolege.
Dr \uro Vujovi} je ro|en 17. maja 1925. godine u Dowem Zagara~u.
Osnovnu {kolu je zavr{io u mjestu ro|ewa, niù gimnaziju u Danilov-
gradu, a u~iteqsku {kolu je u~io u Cetiwu, uo~i Drugog svjetskog rata,
i u Herceg Novom, poslije rata, gdje je diplomirao 1946. godine.
Jo{ kao mlad u~iteqac na Cetiwu, ukqu~io se u revolucionarni
pokret, tako da je, po~etkom 1940. godine, postao ~lan SKOJ. Kao nap-
redan omladinac, ukqu~io se u narodnooslobodila~ki pokret od po~et-
ka ustanka, da bi, nakon wegovog spla{wavawa, a naro~ito poslije pov-
la~ewa glavnine oruànih snaga narodnooslobodila~kog pokreta u Za-
padnu Bosnu, ostao na terenu i ilegalno djelovao za narodnooslobodi-
la~ki pokret, dijelom u Zagara~u, a dijelom u Cetiwu.
Wegov revolucionarni rad nije mogao ostati nezapaèn kod ita-
lijanskog okupatora i wegovih saradnika ~etnika, pa je ubrzo uhap{en
i strpan u italijanski i ~etni~ki zatvor u Danilovgradu.
Poslije kapitulacije Italije izlazi na slobodnu teritoriju i
ukqu~uje se u rad na omasovqavawu antifa{isti~ke organizacije, pri-
je svega Ujediwenog saveza antifa{isti~ke omladine Crne Gore i Bo-
ke, a jedno vrijeme se bori i u partizanskim jedinicama Lov}enskog nar-
* Rije~ na sahrani dr \ura Vujovi}a na grobqu êpurci u Podgorici, 27. juna 1998.
odnooslobodila~kog odreda. Po~etkom 1945. godine postao je ~lan KPJ.

Nakon zavr{etka u~iteqske {kole, radio je najprije kao u~iteq,
jer je nova vlast u tome kadru oskudijevala, a zatim je pre{ao na rad kao
slu`benik u Republi~kim organima uprave, Republi~kom vije}u saveza
sindikata, da bi se, poslije kra}eg golooto~kog zato~eni{tva, 1950.
godine posvetio pedago{kom pozivu i kao nastavnik istorije u osno-
vnoj {koli "Milorad Musa Burzan" proveo deset godina. Qubav prema
istoriji doprinijela je da iz rada i uz rad zavr{i Vi{u pedago{ku
{kolu, grupu za istoriju i geografiju, na Cetiwu 1954. godine, a zatim
filozofski fakultet u Sarajevu, grupu za istoriju, 1961. godine.
U Istorijski institut primqen je 1960. godine, prije nego je for-
malno diplomirao. Radio je u Arhivu za radni~ki pokret pri Insti-
tutu, a po{to je diplomirao, jedno vrijeme, bio je i rukovodilac Arhi-
va. Budu}i da je nau~noistraìva~ki rad bila wegova preokupacija, to
mu je omogu}eno da pre|e u nau~ni sektor, gdje je pro{ao sve faze usavr-
{avawa od asistenta do nau~nog savjetnika, {to je postao 1982. godine.
Predmet wegovog nau~nog interesovawa bila je Crna Gora u narodno-
oslobodila~koj borbi 1941 - 1945. godine. Toj problematici posvetio je
27 godina rada u Institutu i 11 godina kao penzioner. Intenzitet
wegovog nau~nog stvarala{tva nije popu{tao do prije pola godine.
Iako ova prigoda nije mjesto za potpunije ocjene sveukupnog
nau~nog stvarala{tva dr \ura Vujovi}a, ipak bih èlio, makar u
osnovnim naznakama, da ukaèm na neke osnovne faze i karakteristike
wegovog djela. Wegovo stvarala{tvo u osnovi moglo bi da se podijeli
na tri faze. Prva faza je dolazak u Institut, odnosno od wegovog pre-
laska u nau~ni sektor, pa do aprila 1970. godine, kada je, u Pri{tini,
odbranio doktorsku disertaciju pod naslovom "Stara Crna Gora u nar-
odnooslobodila~koj borbi 1941 - 1945". Ovo voluminozno djelo obima
750 strana, objavqeno pod ne{to izmijewenim naslovom, "Lov}enski
NOP odred i wegovo podru~je u narodnooslobodila~koj borbi 1941 -
1945", predstavqa krunu wegovog desetogodi{weg prou~avawa crnogor-
ske istorije perioda Drugog svjetskog rata. U ovom djelu \uro Vujovi}
je dobro fundirano, nau~no objektivno i znala~ki izloìo izuzetno
sloènu materiju koja se odnosi na politi~ku i vojnu istoriju, razvi-
tak narodne vlasti, protivurje~nosti snaga kontrarevolucije i sva
bitna pitawa vezana za istoriju narodnooslobodila~ke borbe nave-
denog razdobqa na podru~ju tzv. Stare Crne Gore. Rezultati do kojih je
do{ao od zna~aja su ne samo za taj region ve} i za istoriju narod-
nooslobodila~kog pokreta u Crnoj Gori u cjelini. U ovom djelu do{li
su do punog izraàja kvaliteti \ura Vujovi}a kao nau~nog radnika, a
prije svega akribi~nost, kriti~nost u analizi izvora i doga|aja, spo-
sobnost uo~avawa nau~nih problema, pouzdanost u saop{tavawu fak-
tografskih podataka i strpqivost u wihovom prikupqawu i obradi.
Ovo djelo je \uru Vujovi}u dalo legitimaciju potpuno zrelog nau~nog
radnika, nakon ~ega je mogao da se upusti u razrje{avawe i najsloèni-
jih nau~nih problema vezanih za oslobodila~ki rat i revoluciju. U
ovom periodu \uro Vujovi} je napisao i desetak, po obimu mawih, ali
Dr \uro Vujovi} 279
po zna~aju veoma zapaènih radova i priloga, ali zbog ograni~enosti

vremena, dopustite mi da to izostavim ovom prilikom. Ipak, u tom
periodu, bila je od posebnog zna~aja wegova rasprava o lijevim gre{-
kama KPJ u Crnoj Gori u razvitku narodnooslobodila~kog rata, koja je
u to doba predstavqala nau~nu senzaciju. Rasprava je u prili~noj mjeri
uzbudila javnost, jer je taj rad ozna~io skidawe vela tajanstvenosti i sa
veoma osjetqivih, tzv. tabu tema.
Druga faza u radu \ura Vujovi}a te~e od sredine sedamdesete, do
kraja 1986. godine kada je po{ao u penziju, kada se ponovo bavi veoma
sloènim temama. Od posebnog zna~aja bilo je bavqewe jednom, do tada,
a i poslije toga, temom kojom nije èlio da se bavi gotovo ni jedan
crnogorski istori~ar. To je period tzv. ilegale od sredine 1942. do sre-
dine 1943. godine, nesumwivo najteì period narodnooslobodila~kog
pokreta u Crnoj Gori, a uz to, period bez pravih izvora. O tome perio-
du \uro Vujovi} je objavio desetak rasprava koje je kasnije objedinio i
sintetizovao u nedavno objavqenom djelu "Crna Gora u narodnooslo-
bodila~kom ratu 1941 - 1945".
Tre}a faza, nakon odlaska u penziju, ozna~ila je bavqewe dvjema
va`nim temama, a to su organizacioni razvoj KPJ u Crnoj Gori 1941 -
1945, preto~en u kwigu i monografiju "Crna Gora u narodnooslobodi-
la~kom ratu 1941 - 1945", koja je za wega zna~ila ìvotno djelo, {to je
objektivno i bila. Autor je èlio da tom kwigom zakqu~i svoj nau~ni
opus i time zaokruì svoj doprinos toj temi koja je bila pionirski
poduhvat ali sasvim sigurno i tema koja }e biti izazov za mnoge gene-
racije istori~ara koji se budu bavili izu~avawem Drugog svjetskog
rata na tlu Crne Gore. U tom svom naumu, autor je u zna~ajnoj mjeri
uspio. Vujovi}eve interpretacije istorijskih doga|aja vezanih za
u~e{}e Crne Gore u narodnooslobodila~kom pokretu 1941 - 1945 su
korektne, tako|e su korektno date i odre|ene istorijske neravnine, tj.
usponi i padovi, odnosno dobre i lo{e strane pokreta. Djelo je sa zan-
imawem prihva}eno, ne samo od stru~ne kritike, nego i od {ire ~ita-
la~ke publike. Ovo }e djelo zasigurno imati nezaobilazno mjesto u
istoriografiji o Drugom svjetskom ratu, ne samo u Crnoj Gori nego i
{ire.
U cjelini gledano, \uro Vujovi} je objavio tri kwige, kao poseb-
na izdawa, i oko {ezdeset nau~nih rasprava, ~lanaka i priloga. Kao
istaknuti nau~ni radnik, \uro Vujovi} je rukovodio sa vi{e nau~nih
projekata. Tako je bio rukovodilac i jedan od autora projekta "Revo-
lucionarni pokret u srezu Danilovgrad od 1919. do 1945. godine", pred-
sjednik redakcije projekta "Kulturno-istorijski spomenici Crne Go-
re", rukovodilac i jedan od autora projekta "Zatvori i logori u Crnoj
Gori". Kao iskusni istori~ar bio je redaktor i prire|iva~ za {tampu
nekoliko izdawa Instituta, da pomenem samo dva, gdje je bio i redak-
tor, i prire|iva~ i recenzent. To je "Durmitorska partizanska repub-
lika", zbornik radova, i "Revolucionarni pokret, narodnooslobodi-
la~ki rat i revolucija u Boki Kotorskoj", tako|e zbornik radova.
êtiri godine, od 1979. do 1983, \uro Vujovi} je bio glavni i
odgovorni urednik nau~nog ~asopisa Istorijski zapisi, organa Isto-

rijskog instituta i Dru{tva istori~ara Crne Gore. I na tom poslu
do{lo je do izraàja wegovo ogromno redaktorsko iskustvo, poznavawe
nau~nih problema i strpqivost i nau~na preciznost za ovakvu vrstu
posla. U~estvovao je na brojnim nau~nim skupovima i sara|ivao u bro-
jnim ~asopisima i zbornicima radova. Za svoj nau~ni i dru{tveno-
politi~ki rad \uro Vujovi} je dobio vi{e zna~ajnih ratnih i mirn-
odopskih odlikovawa i priznawa. Pored ostalog, nosilac je Medaqe za
hrabrost, Ordena rada sa srebrnim vijencem i Ordena rada sa crvenom
zastavom. Dobitnik je Nagrade oslobo|ewa Cetiwa i Nagrade Dru{tva
istori~ara za ìvotno djelo.
Kao nau~ni radnik \uro Vujovi} se u potpunosti ostvario. Isto
tako, on se u potpunosti ostvario i kao porodi~an ~ovjek sa svojom
suprugom Milevom, koja mu je bila ne samo odani drug i pratilac, nego
i ~vrsti temeq i oslonac u svim wegovim pregnu}ima. Rodili su i bes-
prekorno vaspitali i i{kolovali troje djece, Lidiju, @eqka i Dejana,
kojima su se, s pravom, ponosili. Imali su sre}u da i od wih do~ekaju i
doìve {iroki trag u divnim unu~adima.
U svom ìvotu imao sam priliku da sara|ujem sa dosta qudi.
Me|utim, rijetko sam sreo tako odgovornog saradnika kao {to je bio
\uro Vujovi}. Bio je maksimalno odgovoran prema ku}i u kojoj je radio,
prema poslovima kojima se bavio, prema dru{tvenim obavezama uop{te,
prema porodici, a moglo bi se re}i i prema sebi. Malo je qudi koji su
u izuzetno te{kim okolnostima stvorili i stvarali uslove svojoj
porodici za pristojan ìvot, kao {to je to uradio \uro Vujovi}. Isto
tako je malo qudi koji su kao \uro Vujovi}, u izrazito te{kim uslovi-
ma, istovremeno i radili, i izdràvali porodicu, i {kolovali se, i
ku}u gradili, i {kolovali djecu. I postigao je u ìvotu sve ono {to je
bilo realno. âk i vi{e od toga.
Neka je vje~na slava i hvala dr \uru Vujovi}u za wegovo sveu-
kupno djelo, zbog kojeg bi se, s pravom, moglo re}i: "imao se ra{ta i ro-
diti".
Dr Radoje Pajovi}
YU ISSN 0021-2652
DIMITRIJE L. MA[ANOVI]
(1930-1998)
Iznenada je umro u Beogradu, a sahrawen na Cetiwu 22. aprila
1998, mr Dimitrije L. Ma{anovi}, istaknuti prosvjetni radnik, kwi-
èvnik i istori~ar kwièvnosti. Ro|en je 17. oktobra 1930. godine u
Zabr|u (Gorwem Ceklinu), nadomak Cetiwa. Cetiwsku gimnaziju je
zavr{io {kol. 1948/49. godine, sa odli~nim uspjehom. Nakon maturi-
rawa zapo~eo je studije gra|evine na Tehni~kom fakultetu u Sarajevu,
ali ga je uskoro neodoqiva èqa za kwièvnim obrazovawem odvela na
grupu ju`noslovenska kwièvnost i srpskohrvatski jezik Filozofskog
fakulteta Sarajevskog univerziteta, koji je blagovremeno i briqantno
zavr{io. Magistrirao je u Beogradu (kwièvni smjer) na Filolo{kom
fakultetu.
Nakon diplomirawa radio je neko vrijeme kao profesor kwièv-
nosti i srpskohrvatskog jezika u Drugoj gimnaziji "Ogwen Prica" u
Sarajevu, ali se uskoro vratio zavi~ajnoj sredini i nekoliko godina
radio kao profesor Medicinske {kole "Dr Stanko Martinovi}" na
Cetiwu, u kojoj se pokazao kao vrstan metodi~ar i pedagog, sjajan znalac
i interpretator struke, pa je postao omiqen prosvjetnik kod u~enika i
wihovih roditeqa, u nastavni~kom kolegijumu i kod Cetiwana. Cije-
ne}i wegove nastavno-pedago{ke kvalitete, resorni prosvjetno-peda-
go{ki organi su ga naimenovali za direktora Osnovne {kole "Wego{",
na kojoj je funkciji bio {kol. 1960/61. god. i tom prilikom pokazao
izvanredne sposobnosti organizacione i instruktivno-pedago{ke.
Budu}i da nije posjedovao li~ni afinitet za bavqewe direktorstvom,
idu}e {kol. godine se prijavio na konkurs Desete beogradske gimnazi-
je i bio primqen. Sjajno je prihva}en u ovom elitnom sredwo{kolskom
zavodu; postao je priznat i poznat po svojim nadahnutim tuma~ewima
kwièvnosti, po znala~kom vo|ewu literarnih druìna i drugih slo-
bodnih aktivnosti (recitatora itd.) u~eni~kih, zbog ~ega je 1972. dobio
Oktobarsku nagradu Beograda "Dositej Obradovi}" - za izuzetne rezul-
tate u vaspitawu i obrazovawu.
Dimitrije Ma{anovi} je potom od 1977. godine radio kao profesor
kwièvnosti i srpskohrvatskog jezika na Pedago{koj akademiji za
razrednu nastavu u Beogradu, gdje ostaje sve do penzionisawa 1995. godine.
Osim uspje{nog prosvjetno-pedago{kog rada u u~ionici, Dimit-

rije Ma{anovi} se ogledao u pisawu sredwo{kolskih uxbenika. Godine
1984. Republi~ki zavod za unapre|ivawe {kolstva Crne Gore objavio
mu je "îtanku za IV razred sredweg usmjerenog obrazovawa" (koautor
Vojislav Mini}), koja je bila veoma zapaèna i od mjerodavne stru~ne
kritike ocijewena kao veoma uspio uxbenik, pa je kao takva doìvjela
pet izdawa!
Poqe stru~no-kreativnog, kwièvnog i nau~nog interesovawa
mr D. Ma{anovi}a bilo je vrlo {iroko. On se bezmalo pola vijeka ba-
vio kwièvnim i nau~nim stvarala{tvom. Od 1950. godine do potkraj
ìvota napisao je i objavio na stotine kwièvnih radova, ~lanaka,
eseja, feqtona i prikaza. Wegove kwièvne studije, ogledi i recenzije
privla~ile su pa`wu stru~waka i {irokog kruga ~italaca. Isto tako,
wegovi pedago{ki i politi~ki eseji uvrstili su ga u red poznatih ped-
agoga, esejista i publicista. I wegov humor i satira razli~itih ànro-
va ostavili su traga u istoriji na{e kwièvnosti...
Dimitrije Ma{anovi} se svojim esejima, feqtonima i kwigama o
Petru II Petrovi}u Wego{u svrstao me|u vrsne ju`noslovenske wego-
{ologe. Iz ove problematike objavqene su mu zapaène kwige:
- ISKRA IZ KAMENA - li~nost i djelo Petra Petrovi}a
Wego{a ("Beogradski salon poezije" - biblioteka "Helikon", Beograd
1976, 128 str.);
- LOV]ENSKI PROMETEJ, li~nost i djelo Petra Petrovi}a
Wego{a (Zavod za uxbenike i nastavna sredstva Srbije, Beograd 1991,
248 str.);
- REKLI SU O WEGO[U - kriti~ki azbu~nik (Pedago{ka aka-
demija za obrazovawe u~iteqa, Beograd 1991, 120 str.);
- WEGO[ NA KOSOVU (Kwièvna zajednica "Zvezdara", Beo-
grad 1990, 229 str.), u kojoj studiji na originalan na~in tuma~i kosovs-
ki mit o Wego{u.
Uz to, dva opse`na rukopisa o velikom pjesniku i filozofu na{-
la su se u wegovoj ostavini, i to:
- WEGO[ I SLOVENI (fragmenti izlazili kao feqton u beo-
gradskoj "Politici" neposredno prije autorove smrti) i
- ANTOLOGIJSKI IZBOR KRITI^KIH TEKSTOVA O
WEGO[U...
Vaqa nam re}i: nije samo Wego{ bio stalna preokupacija Ma{a-
novi}eva; bili su to i drugi Petrovi}i - Petar Prvi i Nikola Prvi, o
kojima je tako|e mnogo znao i mudro kazivao, dakako i pisao i stvarao
planove o objavqivawu wihovih pjesni~kih kreacija.
Drugi Ma{anovi}ev omiqeni pisac bio je kwièvnik Isak Sa-
mokovlija, o kome je obznanio jednu vrijednu kwigu (Umjetnost i huma-
nizam Isaka Samokovlije, Vrwa~ka Bawa, "Zamak kulture", 1980, 205
str.) i vi{e kwièvnih studija i eseja u periodi~nim publikacijama.
Ma{anovi}ev bogati stvarala~ki opus razasut je u brojnim ~aso-
pisima, godi{wacima, revijama i zbornicima sa nau~nih skupova na
koje se po pozivu rado odazivao. Dobitnik je vi{e nagrada za nau~ni rad
Dimitrije L. Ma{anovi} 283
iz istorije kwièvnosti (na primjer, "Prva nagrada za studiju o I.

Samokovliji", Sarajevo 1957); za kwièvni esej i savremenu jugosloven-
sku satiru ("Domanovi}eva nagrada", Beograd 1992). Napokon, kao priz-
nawe wegovog kwièvnog ~ina i stvarawa treba shvatiti i wegovo
~lanstvo u Udruèwu kwièvnika Srbije i u Udruèwu kwièvnika
Crne Gore.
Kao vrstan intelektualac, {irokih vidika, znawa i kulture, D.
Ma{anovi} je bio odgovoran sabesjednik i saradnik kakav se poèqeti
moè. Bio je veoma elokventan - odli~an govornik. U~estvovao je na
mnogobrojnim stru~nim simpozijumima i nau~nim skupovima, uvijek
plijene}i pa`wu auditorijuma svojom misaono{}u, mudrom rije~ju,
novim pristupom i ~iweni~kom fakturom o temi koju je razmatrao.
Bio je krajwe skroman, tih i jednostavan, ali i odvaàn kad zatre-
ba u odbrani svojih stavova i gledi{ta - uvijek principijelan, razuman
i trpeqiv, i samo kad zatreba britak polemi~ar sa mislima o{trim
kao brid noà.
Veoma se rado odazivao pozivu izdava~a da govori na predstavqa-
wu novih kwiga, bilo to na me|unarodnim sajmovima kwiga u Beogradu,
ili na drugim beogradskim tribinama. Bio je istinski kwigoqubac i
kwigoznalac, ~ovjek koji se radovao svakoj dobroj kwizi.
Dimitrije L. Ma{anovi} je uìvao visok ugled i bio cijewen kao
stamena, umna i visokomoralna li~nost u svim sredinama u kojima je
ìvio i radio. Takvim }e ga pamtiti wegovi poznanici, generacije u~e-
nika i studenata koje je zaduìo {~edrim preno{ewem iskustva i zna-
wa, suptilnim i uvijek nadahnutim tuma~ewem tajni kwièvnog djela.
Pamti}e se Dimitrije Ma{anovi} i po kwigama.
Requiem aeternam dona ei, Domine!
Dr Du{an J. Martinovi}
YU ISSN 0021-2652
SADR@AJ
JUBILEJI
Prof. dr Branislav KOVAÊVI], Rije~ na sve~anoj akademiji

povodom proslave pedesetogodi{wice Istorijskog instituta
Crne Gore ....................................................................................................... 7
GODI[WICE
Dr Novak RA@NATOVI], Oslobodila~ka borba Crne Gore i

Berlinski kongres ..................................................................................... 15
Prof. dr Branislav KOVAÊVI], Po~eci i faze velikog
raskola u komunisti~kom poretku ...................................................... 33
^LANCI
Prof. dr Bogumil HRABAK, Tri op{tine katuwana izme|u

Crne Gore i Mle~ana (1420-1779) ........................................................... 51
Akademik Branko PAVI]EVI], Dràvne reforme u Crnoj
Gori 1874. .................................................................................................... 85
Dr \uro TO[I], Porodica Miloradovi}-Stjepanovi} iz
vla{kog roda Hrabrena ........................................................................... 93
Mr Miroslav PERI[I], Grad i dra|anin u Srbiji krajem
19. veka ........................................................................................................ 107
PRILOZI
Dr [erbo RASTODER, O istoriji, istorijskoj nauci,

objektivnosti u istoriji .................................................................... 129
Pero RAIÊVI], O probijawu Pokrajinskog komiteta KPJ za
Crnu Goru iz okruèwa u vrijeme bitke na Sutjesci ..................... 135
ISTRA@IVAWA
Dr Du{an J. MARTINOVI], Profesor Lazo \. Popovi} o

Pqevaqskoj gimnaziji ............................................................................. 157
Prof. dr Bojka \UKANOVI], Pogled sa strane ............................... 181

Mr Slavko BURZANOVI], O jednom dokumentu iz 1897 g.
- O italijanskoj politici prema Albaniji i Crnoj Gori ............. 193
POLEMIKE
Dr Pavle S. RADUSINOVI], Lekovi}eve klevete ........................... 199

Dr Du{an MARTINOVI], Niti protagonista, niti
krivotvorci istorijske istine ......................................................... 213
ISTORIOGRAFIJA
Prof. dr Mihailo VOJVODI], O pravnim izvorima za istoriju

Crne Gore ................................................................................................... 219
Dr Milo{ MLO[EVI], Ujediwewe Crne Gore i Boke 1813-1814,
Zbornik dokumenata kw. I-II, Podgorica 1998. ................................. 225
PRIKAZI I BIQE[KE
Dr Branislav MAROVI], Prof. dr Branko Petranovi},

Jugoslavija na razme|u (1945-1950), Podgorica 1998. ....................... 237
Dr [erbo RASTODER, Frensis Fukujama, Kraj istorije
i posqedwi ~ovjek, Podgorica 1997. .................................................... 239
Dr Branislav MAROVI], Goli otok (1949-1956), Zbornik
radova sa nau~nog skupa, Podgorica 1998. .......................................... 243
Sowa PETROVI], Sima M. ]irkovi}, Rabotnici, vojnici,
duhovnici. Dru{tva sredwovjekovnog Balkana, Beograd 1997. ... 247
Dr Radivoje [UKOVI], Dr Du{an J. Martinovi}, Cetiwska
~itaonica, Gradska biblioteka "Wego{" (1868-1998),
Cetiwe 1998. ............................................................................................. 249
Mr Sa{a KNE@EVI], Durmitorski zbornik 2, Zbornik radova
sa nau~nog skupa "Na izvoru Vukova jezika", @abqak 1997. ........... 253
Dr Radivoje [UKOVI], Iko Mirkovi}, Podgori~ka
{tamparija i list "Zeta" Jovana-Joza Vuk~evi}a 1931-1941,
Podgorica 1998. ........................................................................................ 257
Petar T. RAKOÊVI], Dragi{a Ra{ovi}, Na stazi slobode,
Podgorica 1996. ........................................................................................ 259
Dr [erbo RASTODER, @ivko M. Andrija{evi}, Crnogorske
teme, Podgorica 1998. ............................................................................. 263
Mr Sa{a KNE@EVI], Savo Matov Martinovi}, Memoari,
ìvotopis, pisma, pjesme, priredio Du{an J. Martinovi},
Podgorica 1996. ........................................................................................ 265
HRONIKA
Milo{ KOVI], Nau~ni skup "Berlinski kongres (1878) i srpsko

pitawe", Beograd 8 - 11. septembra 1998. ........................................... 267
Sadràj 287
Dr Radoslav RASPOPOVI], Okrugli sto "Parlamentarizam

u Crnoj Gori - istorijski korijeni i razvoj" Podgorica
16 - 17. oktobra 1998. ............................................................................. 269
Mr Ema MIQKOVI]-BOJANI], Me|unarodni nau~ni skup
"Evropa i isto~no pitawe (1878-1923) - politi~ke
i civilizacijske promene" Beograd 9 - 12. decembra 1998. .............. 273
IN MEMORIAM
Dr \uro Vujovi} (1925 - 1998) (Dr Radoje PAJOVI]) .......................... 277

Dimitrije L. Ma{anovi} (1930-1998) (Dr Du{an J.
MARTINOVI]) ..................................................................................... 281
YU ISSN 0021-2652
OGLAVLENIE
ÁBILEI
Prof.d.-r. Branislav KOVAÊVI^, Vìsunlenie na

orèsvennom zasedanii, nosvÔçennom nrazdnovaniÓ
nÔidesÔileiÔ Isori~eskogo insiua êrnogorii ......... 7
GODOVÇINÀ
D.-r. Novak RA@NATOVI^, OsvobodielÝnaÔ borÝba

êrnogorii i Berlinskiy kongress ...................................................... 15
Prof. d.-r. Branislav KOVAÊVI^, Na~ala i fazì velikogo
raskola v kommunisi~eskoy siseme ................................................. 33
STATÃI
Prof. d.-r. Bogumil HRABAK, Tri obçinì KaunÔna me`du

êrnogoriey i Veneciey (1420-1779) ..................................................... 51
Akademik Branko PAVIÊVI^, Gosudarsvennìe refomì v
êrnogorii 1874 g. ..................................................................................... 85
Prof. d.-r. Dùro TO[I^, SemÝÔ Miloradovi~-Senanovi~ iz
vla{kogo roda Hrabrena ......................................................................... 93
M.-r. Miroslav PERI[I^, Gorod i goroànin v Serbii v konce
19 veka ......................................................................................................... 107
OÊRKI
D.-r. [erbo RASTODER, Ob isorii, isori~eskoy nauke

i obÍekivnosi v isorii ................................................................. 129
Pero RAIÊVI^, O vìhode s boÔmi iz okruèniÔ vo vremÔ
Sueskoy bivì êrnogorskogo kraevogo komiea KPÁ ........ 135
ISSLEDOVANIÂ I ISTO^NIKI
D.-r. Du{an MARTINOVI^, Professor Lazo D`. Ponovi~ o

PlevalÝskoy gimnazii ............................................................................ 157
Prof. d.-r. Boyka D@UKANOVI^, VzglÔd so soronì .................... 181

M-r. Slavko BURZANOVI^, Ob odnom dokumene 1897 g. Ob
ialÝÔnskoy noliike v ono{enii Albanii i êrnogorii ..... 193
DISSKUSII
D.-r. Pavle S. RADUSINOVI^, Klevea Lekovi~a ........................... 199

D.-r. Du{an MARTINOVI^, Ni geroi ni falÝsifikaorì
isori~eskoy isinì ............................................................................ 213
ISTORIOGRAFIÂ
Prof. d.-r. Mihailo VOYVODI^, O nravovìh iso~nikah

isorii êrnogorii ............................................................................... 219
D.-r. Milo{ MILO[EVI^, ObÍedinenie êrnogorii i Boki
1813-1814, Sbornik dokumenov kn. 1-2, Podgorica 1998 ............... 225
OBZORÀ I ZAMETKI
D.-r. Branislav MAROVI^, Prof. d.-r. Branko Peranovi~,

ÁgoslaviÔ na nerekreske (1945-1950 godov), Podgorica 1998 ..... 237
D.-r. [erbo RASTODER, Frensis FukuÔma, Konec isorii
i nosledniy ~elovek, Podgorica 1997 .................................................. 239
D.-r. Branislav MAROVI^, Golìy ook 1949-1956, Sbornik
rudov nau~nogo simnoziuma, Podgorica 1998 ................................. 243
SonÔ PETROVI^, Sima M. îrkovi~, Rabo~ie soldaì,
duhovensvo. Obçesvo srednevekovogo Balkana, Belgrad 1997 . 247
D.-r. Radivoe [UKOVI^, d.-r. Du{an Y. Marinovi~,
îalÝnìy zal CeinÔ, GorodskaÔ biblioeka "Nego{"
(1868-1998), Ceine 1998 ........................................................................ 249
M.-r Sa{a KNE@EVI^, Durmiorski sbornik 2, Sbornik rudov
nau~nogo simnoziuma "Na izvoru Vukova jezika", @ablÔk 1997 .... 253
D.-r. Radivoe [UKOVI^, Iko Mirkovi~, TinografiÔ Podgoricì
i gazea "Zea" Yovana - Yoza Vuk~evi~a 1931-1941,
Podgorica 1998 ......................................................................................... 257
Petar T. RAKOÊVI^, Dragi{a Ra{ovi~, Tronoy svobodì,
Podgorica 1996 ......................................................................................... 259
D.-r [erbo RASTODER, @ivko M. Andriya{evi~, êrnogorskie
emì, Podgorica 1998 ............................................................................ 263
M.-r. Sa{a KNE@EVI^, Savo Maov Marinovi~, Memoarì,
ìie, nisÝma, sihi, SosavielÝ Du{an Y. Marinovi~,
Podgorica 1996 ......................................................................................... 265
HRONIKA
Milo{ KOVI^, Nau~nìy simnozium "Berlinskiy kongres" (1878) i

serbskiy vonros", Belgrad 8-11 senÔbrÝ 1998 goda ........................ 267
Sadràj 291
D.-r. Radoslav RASPOPOVI^, Kruglìy sol "Parlamenarizm

v êrnogorii isori~eskie korni i razviie", Podgorica
16 i 17 okÔbrÝ 1998 ................................................................................ 269
M.-r. Ema MILKOVI^-BOÂNI^, Me`dunarodnoe nau~noe
sobranie "Evrona i voso~nìy vonros (1878-1923) izmeneniÔ
v noliike i civilizacii", Belgrad 9-12 dekabrÝ 1998 .................. 273
MEMORIAL
D.-r. Dùro Vuyovi~ (1925-1998) (D.-r. Radoye PAYOVI^) ............... 277

Dimiriye L. Ma{anovi~ (1930-1998) (D.-r. Du{an Y.
MARTINOVI^) ..................................................................................... 281
YU ISSN 0021-2652
TABLE DES MATIÈRES
JUBILES
Prof. dr Branislav KOVAÊVI], Mot à l’académie solennelle à l’occasion

de la fête du cinquantenaire de l’Institut Historique du Monténégro .............. 7
ANNIVERSAIRES
Dr Novak RA@NATOVI], La lutte de libération du Monténégro

et le Congrès de Berlin ................................................................................... 15
Prof. dr Branislav KOVAÊVI], Débuts et phases de la grande division
dans l’ordre communiste ................................................................................ 33
ARTICLES
Prof. dr Bogumil HRABAK, Trois communes des habitants des Katuns

entre le Monténégro et la Vénétie (1420-1779) .............................................. 51
Académicien Branko PAVI]EVI], Réformes d’Etat au Monténégro 1874 ........ 85
Dr \uro TO[I], La famille Miloradovi}-Stjepanovi} issue de la lignée
valaque des Hrabreni ..................................................................................... 93
Mr Miroslav Perisic, La ville et les citadins en Serbie à la fin
du XIXème siècle ........................................................................................... 107
SUPPLEMENTS
Dr [erbo RASTODER, Sur l’histoire, la science historique et l’objectivité

dans l’histoire ............................................................................................... 129
Pero RAIÊVI], Sur la percée du Comité régional du PCY pour
le Monténégro pendant la bataille sur la Sutjeska ........................................ 135
RECHERCHES ET SOURCES
Dr Du{an J . MARTINOVI], Le professeur Lazo Dj. Popovi} au sujet

du Lycée de Pljevlja ...................................................................................... 157
Prof. dr Bojka \UKANOVI], Un regard de côté ............................................. 181

Mr Slavko BURZANOVI], Sur un document datant de 1897 – Sur la
politique italienne envers l’Albanie et le Monténégro .................................. 193
POLEMIQUES
Dr Pavle S. RADUSINOVI], Les diffamations de Lekovi} ............................... 199

Dr Du{an MARTINOVI], Ni protagonistes ni falsificateurs de la vérité
historique ...................................................................................................... 213
HISTORIOGRAPHIE
Prof. dr Mihailo VOJVODI], Sur les sources juridiques pour l’histoire

du Monténégro .............................................................................................. 219
Dr Milo{ MILO[EVI], Unification du Monténégro et de Boka 1813-1814,
Recueil de documents, vol.I-II, Podgorica 1998 ........................................... 225
PRESENTATIONS ET NOTES
Dr Branislav MAROVI], Branko Petranovi}, La Yougoslavie aux confins

(1945-1950, Podgorica 1998 ........................................................................ 237
Dr [erbo RASTODER, Francis Fukuyama, La fin de l’histoire et le dernier
homme, Podgorica 1997 ............................................................................... 239
Dr Branislav MAROVI], Goli Otok (1949-1956), Recueil de travaux
d’une réunion scientifique, Podgorica 1998 ................................................. 243
Sonja PETROVI], Sima M. Cirkovi}, Les ouvriers, les soldats, les
ecclésiastiques. Les sociétés des Balkans moyenâgeux, Belgrade 1997 ....... 247
Dr Radivoje [UKOVI], Du{an J. Martinovi}, La salle de lecture de Cetinje,
La bibliothèque publique « Njego{ » (1868-1998), Cetinje 1998 .................. 249
Mr Sa{a KNE@EVI], Recueil de Durmitor 2, Recueil de travaux d’une
réunion scientifique « A la source de la langue de Vuk », @abljak 1997 ....... 253
Dr Radivoje [UKOVI], Iko Mirkovi}, L’imprimerie de Podgorica et le
journal « Zeta » de Jovan-Joza Vuk~evi} 1931-1941, Podgorica 1998 ........ 257
Petar T. RAKOÊVI], Dragica Ra{ovi}, En puissance de liberté,
Podgorica 1998 ............................................................................................. 259
Dr [erbo RASTODER, @ivko M. Andrija{evi}, Thèmes monténégrins,
Podgorica 1996 ............................................................................................. 263
Mr Sa{a KNE@EVI], Savo Matov Martinovi}, Mémoires, biographie,
lettres, poésies, préparé par Du{an J. Martinovi}, Podgorica 1996 ............. 265
CHRONIQUE
Milo{ KOVI], Réunion scientifique « Le Congrès de Berlin (1878)

et la question serbe », Belgrade 8-11 septembre 1998 .................................. 267
Dr Radoslav RASPOPOVI], Table ronde « Le parlementarisme
au Monténégro – racines historiques et évolution », Podgorica
16 et 17 octobre 1998 .................................................................................... 269
Sadràj 295
Mr Ema MILJKOVI]-BOJANI], Réunion scientifique internationale

« L’Europe et la question orientale (1878-1923) – changements
politiques et de civilisation », Belgrade 9-12 décembre 1998 ....................... 273
IN MEMORIUM
Dr \uro Vujovi} (1925-1998) (Dr Radoje PAJOVI]) ........................................ 277

Dimitrije L. Masanovi} (1930-1998) (Dr Du{an J. MARTINOVI]) ................. 281
YU ISSN 0021-2652
CONTENTS
JUBILEES
Prof. dr Branislav KOVAÊVI], A speech delivered on the occasion

of 50th anniversary celebration of the Historic Institute of Montenegro. ....... 7
ANNIVERSARIES
Dr Novak RA@NATOVI], The liberation war of Montenegro

and the Berlin Congress. ................................................................................ 15
Prof. dr Brnislav KOVÊVI], The commence and the phases
of the big split in the communist order. .......................................................... 33
ARTICLES
Prof. dr Bogumil HRABAK, The three katun region communes between

Montenegro and Venice (1420-1779). ........................................................... 51
Academician Branko PAVI]EVI], The state reformes of 1874
in Montenegro. ............................................................................................... 85
Dr \uro TO[I], The Miloradovi}-Stjepanovi} family from the Wallach
clan of Hrabrens. ........................................................................................... 93
Mr Miroslav PERI[I], The city and citizens in Serbia by the end of
19th century. ................................................................................................. 107
CONTRIBUTIONS
Dr [erbo RASTODER, About history, the science of history

and its objectivity. ......................................................................................... 129
Pero RAIÊVI], How the Regional committee of The Communist Party
of Yugoslavia for Montenegro broke through the encirclement during
the battle on the Sutjeska river. ..................................................................... 135
RESEARCH
Dr Du{an J. MARTINOVI], Professor Lazo \. Popovi} on the grammar

school in Pljevlja. .......................................................................................... 157
Prof. dr Bojka \UKANOVI], A side view. ..................................................... 181

Mr Slavko BURZANOVI], About a document from 1897 - On Italian
politics towards Albania and Montenegro. ................................................... 193
POLEMICS
Dr Pavle RADUSINOVI], Lekovi}'s slanders. .............................................. 199

Dr Du{an MARTINOVI], Neither protagonists, nor forgers
of the historic truth. ....................................................................................... 213
HISTORIOGRAPHY
Prof. dr Mihailo VOJVODI], On legal sources for the history

of Montenegro. .............................................................................................. 219
Dr MIlo{ MILO[EVI], The union of Montenegro and The Bay of Kotor
1813-1814, Collection of documents, Book I-II, Podgorica 1998. .............. 225
REVIEWS AND NOTES
Dr Branislav MAROVI], prof. dr Branko Petranovi}, Yugoslavia

on the boundary (1945-1950), Podgorica 1998. .......................................... 237
Dr [erbo RASTODER, Francis Fukuyama, The end of the history
and the last man, Podgorica 1997. ............................................................... 239
Dr Branislav MAROVI], Goli Otok (1949-1956), Collection of papers
from the symposium, Podgorica,1998. ......................................................... 243
Sonja PETROVI], Sima M. ]irkovi}, Workers, soldiers, clergymen.
The societes of the Medieval Balkans, Beograd 1997. .................................. 247
Dr Radivoje [UKOVI], Dr Du{an J. Martinovi}, The Cetinje reading
room, The city library "Njego{" (1868-1998), Cetinje 1998. ......................... 249
Mr Sa{a KNE@EVI], Durmitor collection of papers 2, Collection from
the symposium "On the source of Vuk's language, @abljak 1997. ............... 253
Dr Radivoje [UKOVI], Iko Mirkovi}, The Montenegro Press and
Jovan-Jozo Vuk~evi}'s newspaper "Zeta" 1931-1941, Podgorica 1998. ........ 257
Petar T. RAKOÊVI], Dragi{a Ra{ovi}, On the path of freedom,
Podgorica 1996. ............................................................................................ 259
Dr [erbo RASTODER, @ivko M. Andrija{evi}, The Montenegrin themes,
Podgorica 1998. ............................................................................................ 263
Mr Sa{a KNE@EVI], Savo Matov Martinovi}, Memoirs, biography,
letters, poems, edited by Du{an J. Martinovi}, Podgorica 1996. .................. 265
CHRONICLE
Milo{ KOVI], Symposium "The Berlin Congress (1878) and the Serbian
question", Beograd 8-11 September 1998. .................................................... 267
Dr Radoslav RASPOPOVI], Round Table "Parliamentarism
in Montenegro - the historic roots and developments", Podgorica
16 and 17 October 1998. ............................................................................... 269
Sadràj 299
Mr Ema MILJKOVI]-BOJANI], International symposium "Europe

and the Eastern question (1878-1923) - political and civilizational
changes", Beograd 9-12. December 1998. .................................................... 273
IN MEMORIAM
Dr \uro Vujovi} (1925-1998) (Dr Radoje PAJOVI]) .................................... 277

Dimitrije L. Ma{anovi} (1930-1998) (Dr Du{an J. MARTINOVI]) ............ 281
I S T O R I J S KI Z A P I S I
Godina LXXI
Br. 3-4/1998.
Izdava~
ISTORIJSKI INSTITUT CRNE GORE
Podgorica, Bulevar Revolucije 3
Za izdava~a
Prof. dr Branislav Kova~evi}, direktor
Glavni i odgovorni urednik

Dr Radoslav Raspopovi}
Tehni~ki urednik
@arko Pavlovi}
Likovno rje{ewe korica

Vjekoslav Bojat
Lektor
Veqko Martinovi}
Korektor
Mr Jasmina \or|evi}
Sadràj i rezimee preveli

Deqfruza Kuzwecova, ruski
Persa Aligrudi}, francuski
Slavica Perovi}, engleski
Unos teksta
Sowa [u{aw
Tira`: 500
[tampa
PRINT - Podgorica

SmallZapisi 1998-3-4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SmallZapisi 1998-3-4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISTORIJSKI ZAPISI

Jago{ Jovanovi} 1948-1956, dr Andrija Lainovi} 1957-1958,

ISTORIJSKI INSTITUT CRNE GORE

"Istorijski zapisi" izlaze ~etiri puta godi{we. Vlasnik i izdava~:

Za istaknuti doprinos izu~avawu istorije, "Istorijski zapisi" su,

Rje{ewem Ministarstva kulture br. 03-963/2 od 27. juna 1997. godine

INSTITUT HISTORIQUE DU MONTÉNÉGRO

Prof. dr Branislav KOVA^EVI]*

RIJE^ NA SVE^ANOJ AKADEMIJI POVODOM

Po{tovani dame i gospodo, uva`ene kolege, dragi gosti

* Autor je direktor Istorijskog instituta Crne Gore, i redovni profesor na

istorije crnogorskog naroda.

Neki rukavci crnogorske istoriografije ni danas se nijesu

svoje istorije. Mnogi rukopisi i dokumenta su nepovratno nestali.

u Titograd, odnosno Podgoricu.

sistematsko objavqivawe izvora za sveukupnu istoriju Crne Gore.

posebnim izdawima niti o arhivskoj gra|i, niti zasebno o Biblioteci

prilika da se prisjetimo na{ih biv{ih sekretara, bibliotekara, dak-

THE SPEECH DELIVERED AT THE MEETING CELEBRATING

OSLOBODILA^KA BORBA CRNE GORE

Zbjeg naroda srpskoga koji se pred navalom Turaka u XIV i XV

* Autor je doktor istorijskih nauka, nau~ni savjetnik u penziji, Podgorica.

vawu, u svetosavskoj pravoslavnoj vjeri, u tradiciji Nemawi}a, Kosova

ozbiqna prepreka stvarawu ~vr{}ih organa vlasti za cijelu zemqu, pa

potisnuti sa prostranih pa{waka Tre{weva, tamo su se naselili Cuci

dr`avnoj upravi, glavarstva po pravilu ostaju u istim glavarskim poro-

za Tursku. Sli~no je i Rusija, ve} tradicionalni za{titnik i na

na taj na~in {to }e preko svojih emisara posredovati u smirivawu

trija jo{ nije bila oslobo|ena tereta u Italiji i Wema~koj da bi se

turski odred od 3.000 vojnika, zna~io je novu potvrdu odlu~ne ori-

vlastitim dr`avnim interesima i ciqevima; u tome je prevashodno

Me|utim, napad na Podgoricu preduhitrilo je rusko-tursko pri-

Hercegovine Austro-Ugarska isto tako nastoji da je {to vi{e potisne

Gore u Berlinu svele su se na to da sa~uva tekovinu u Primorju, dio

vo koje je na snazi u Dalmaciji. Ona }e morati da se sporazumije s

Poslije rasprave o granicama na red je do{lo pitawe o priznawu

me|unarodnih kriza po~etkom XX vijeka, potrajati skoro tri i po

LA LUTTE DE LIBERATION DU MONTENEGRO

La lutte de libération des tribus dites du vieux Monténégro, des Montagnes et de la

de Gusinje sont attribuées au Monténégro. Podgorica et Kolasin sont attribuées au

Prof. dr Branislav KOVA^EVI]*

PO^ECI I FAZE VELIKOG RASKOLA

O uzrocima i po~ecima sukoba rukovodstava Svesavezne komu-

* Autor je redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Nik{i}u.

formulisan radikalno suprotan kurs jugoslovenskog rukovodstva u

radni~kom i komunisti~kom pokretu. Koriste}i se Kominternom, kao

stavovima mogu se hronolo{ki pratiti tokom ~itavog rata. U pitawu

Titovo pribli`avawe zapadnim saveznicima bilo je u skladu sa

Poslije zavr{etka Drugog svjetskog rata do osnivawa Komin-

direktno zadirali u jugoslovenske interese, a da o tome prethodno ne

slawe jugoslovenskih divizija u Albaniju bilo nepromi{qeno i da je

da privoli jugoslovensko rukovodstvo na bespogovornu poslu{nost i

banata - komunisti~kih partija u~lawenih u Informacionom birou.

rawe proklamuje bitnim zadatkom komunisti~kih partija u svijetu.

ma ubica i {pijuna". U woj se tvrdilo da je "klika Tito - Rankovi}"

Mjere politi~kog, privrednog i vojnog pritiska imale su ciq da

Agresija na Jugoslaviju je bila planirana kao drugi korak, po{to vojs-

Tokom qeta 1953. ekonomski kontakti su sve ~e{}i i konkretni-

izme|u socijalisti~kih dr`ava uop{te. Od izuzetnog je zna~aja {to je

tema, Jugoslavija je sve vi{e razvijala mehanizme tr`i{ne ekonomije i

Zapisnici sa sednice Politbiroa CK KPJ 1945-1948, Tom II, kw. I, Beograd

nije, Beograd 1998.

THE BEGINNING AND THE PHASES OF THE STRIFE

Prof. dr Bogumil HRABAK*