Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 9

Νησίδες
Περιοδικό τέχνης & λόγου
Νησίδες
Olfert Dapper (1635-1689): Το νησί Καλόγερος (Kaloiero)
χαλκογραφία, Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι
Χειμώνας 2012-13
Θεοδοσία Δασκαλάκη: Πανσέληνος στη Λίνδο, Τάσος Ψάρρης: Δύο ποιήματα,
Απόστολος Θηβαίος: Ελαιώνες, Εριφύλλη Κανίνια: Οκτώ ποιήματα,
Μάλαμας Καρύδας: Σύννεφα, Κώστας Μακρής: Ο παστουρμάς και το γραικόχορτο,
Mίκα Παρασκευά: Το μπαούλο, Φώτης Θαλασσινός: Σύννεφα με παντελόνια
Imran Ayata: Οδός Τάουνους 48, Πάνος Δρακόπουλος: 25+1 λογοπλοκάμια
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ
Gilles Decorvet: Μεταφράζοντας τον Αλέξη Ζορμπά στα γαλλικά

Παρασκευή Μωραΐτου: Η πολεοδομική εξέλιξη της πόλης της Ρόδου και τα τοπόσημά της
Φωτογραφικό λεύκωμα: Μαγδαληνή Κούρτη
Γράφουν: Σουλεϊμάν Αλάγιαλη, Βασίλης Πης, Τίτσα Πιπίνου,
9
Δώρα Παρδάλη-Σωτρίλλη, Δημήτρης Κόκκινος
ISSN 1792-0744
9 Ρόδος • Χειμώνας 2012-13 • Τιμή τεύχους: 6,00 ευρώ
Nesides cover 9.indd 1 13/11/2012 3:05:53 μμ

Process CyanProcess
CyanProcess MagentaProcess
MagentaProcess YellowProcess
YellowProcess Black
Bιβλιοπωλείο
“Το Δέντρο”
Για σας, τους φίλους και τα παιδιά σας,
ένα βιβλίο, το καλύτερο δώρο!
Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Χειμάρας 14, τηλ.: 22410 20058
ΡΟΔΟΣ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Νησίδες
Χειμώνας 2012-13 • Tεύχος 9 • Τιμή τεύχους: 6,00 ευρώ
Ιδιοκτησία-έκδοση: Γιάννης Ηρακλείδης
Σύνταξη:
Πάνος Δρακόπουλος, Αναστασία Ζέππου,
Γιάννης Ηρακλείδης, Δημήτρης Κόκκινος
Συνδρομές και συνεργασίες:

Βενετοκλέων 93, ΡΟΔΟΣ, ΤΚ: 85100
Τηλ.: 22410-31310
Ιστολόγιο: http://nesides.blogspot.com Email: nisides@gmail.com
Σχεδιασμός-γραφιστική επιμέλεια: Θέμις Φραγκοδημητρόπουλος

Email: themis.f@gmail.com
Στο εξώφυλλο:
Αλέκος Κοντόπουλος (1908-1975): Μια χώρα, (λάδι σε μουσαμά, 109x157 cm,
Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης Ρόδου)
Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία:
“Αλφάβητο ΑΒΕΕ”, Βριλήσσου 80, Αθήνα, τηλ.: 210-6466086
Συνδρομή για τρία τεύχη: 18,00 ευρώ, δημοσίου & οργανισμών: 30,00 ευρώ
Οι “ΝΗΣΙΔΕΣ” διανέμονται σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία

του νομού Δωδεκανήσου (“Δέντρο”, “Ακαδημία”, “Θαλασσινός”),
και της Αθήνας (“Εστία”, “Γαβριηλίδης”, “Λεμόνι”).
Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο το “Δέντρο”

Θ. Σοφούλη 127, Ρόδος, ΤΚ: 85100, τηλ.: 22410-33206
ISSN: 1792-0744
Nesides 9l.indd 1 17/11/2012 7:14:10 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
3 Υδροβιολογικός Σταθμός
ΠΟΙΗΣΗ 4 Θεοδοσία Δασκαλάκη: Πανσέληνος στη Λίνδο

5 Τάσος Ψάρρης: Δύο ποιήματα
7 Απόστολος Θηβαίος: Ελαιώνες
9 Εριφύλλη Κανίνια: Οκτώ ποιήματα
14 Μάλαμας Καρύδας: Σύννεφα
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 15 Κώστας Μακρής: Ο παστουρμάς και το γραι-
κόχορτο
22 Mίκα Παρασκευά: Το μπαούλο
32 Φώτης Θαλασσινός: Σύννεφα με παντελόνια
34 Imran Ayata: Οδός Τάουνους 48
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 46 Πάνος Δρακόπουλος: 25+1 λογοπλοκάμια
ΑΦΙΕΡΩΣΗ 50 ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ

Γράφουν: Σουλεϊμάν Αλάγιαλη, Βασίλης Πης,
Τίτσα Πιπίνου, Δώρα Παρδάλη-Σωτρίλλη, Δη-
μήτρης Κόκκινος
ΔΟΚΙΜΙΟ 68 Gilles Decorvet: Μεταφράζοντας τον Αλέξη

Ζορμπά στα γαλλικά
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 83 Παρασκευή Μωραΐτου: Η πολεοδομική εξέλιξη
της πόλης της Ρόδου και τα τοπόσημά της
ΙΣΤΟΡΙΑ 94 Ιχνηλασίες ― Κλεόβουλος Παπαϊωάννου Πι-
άγκος
KYMATIΣMOI 102 Χρήστος Αναγνωστόπουλος: Αργία
106 Γιώργος Χαβουτσάς: Σημείο Πετρούπολης
111 Φ. Ντοστογιέφσκι: Χειμερινές σημειώσεις πάνω
σε καλοκαιρινές εντυπώσεις
116 Σαίρεν Κίρκεγκωρ: Φιλοσοφικά ψιχία ή κνήσμα-
τα και περιτμήματα
ΙΝ MEMORIAM 120
Bιβλία & περιοδικά 124
Προβολές 126
Yστερόγραφο Εικαστικό 130
Oι συγγραφείς του τεύχους 142
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 145 Μαγδαληνή Κούρτη
Νησίδες
Nesides 9l.indd 2 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
3
ΥΔΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΡΟΔΟΥ Ε.Υ.Ι.
Ἀνακοίνωσις
Τό ἐρευνητικόν σκάφος “ΓΛΑΥΚΗ” τοῦ Ἑλληνικοῦ Ὑδροβι-

ολογικοῦ Ἰνστιτούτου κατά τήν διάρκειαν τῶν διεξαγομένων
ἐρευνῶν εἰς τά ὕδατα τῆς Δωδεκανήσου ρίπτει εἰς τήν θάλασσαν
φιάλας-πλωτῆρας ἐντός τῶν ὁποίων ὑπάρχει ἔντυπον δελτίον.
Ὁ ἀνευρίσκων τό δελτίον τοῦτο ἐντός τῶν φιαλῶν αἱ ὁποῖαι
ἐρρίφθησαν ὑπό τῆς Ὑδροβιολογικῆς Ὑπηρεσίας Ναυτικοῦ διά
τήν μελέτην τῶν θαλασσίων ρευμάτων, παρακαλεῖται νά τό συ-
μπληρώσῃ, καί νά σημειώσῃ κυρίως τόν τόπον πού εὑρέθη μέ
τήν ὀνομασίαν τῆς περιοχῆς καί τόν δῆμον ἤ τόν Νομόν πού
ἀνήκει.
Μετά τήν συμπλήρωσιν νά τό ταχυδρομήσῃ ἄνευ γραμματο-
σήμου εἰς τήν ὄπισθεν διεύθυνσιν: Πρός Ὑδρογραφικήν Ὑπηρε-
σίαν Β.Ν. Ὁδός Φειδίου 10 ΑΘΗΝΑΙ.
Παρακαλοῦνται ἐπίσης οἱ ἁλιεῖς, ναυτιλλόμενοι καί κάτοικοι

τῶν νήσων ὅπως εφ' ὅσον ἀνευρίσκουν τοιαύτας φιάλας, συμ-
μορφοῦνται ἀνελλιπῶς μέ τάς εἰς τό ὡς ἄνω δελτίον αναφερο-
μένας ὁδηγίας, καταβαλλομένης ἰδιαιτέρας προσπαθείας πρός
καθορισμόν τῆς ἀκριβοῦς θέσεως τῆς ἀκτῆς ἤ τῆς θαλάσσης εἰς
τήν ὁποίαν ἀνευρέθη ἡ φιάλη.
Ἐν ἀνάγκη οἱ ἀνευρίσκοντες τοιαῦτα δελτία δύνανται νά
τά παραδίδωσι εἰς τήν πλησιεστέραν ἀστυνομικήν ἤ κοινοτικήν
ἀρχήν.
Ἐφημ. Ἑλληνική Σημαία, 23 Μαΐου 1947
Νησίδες 9
Nesides 9l.indd 3 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
4
Θεοδοσία Δασκαλάκη
Πανσέληνος στη Λίνδο
Ένας φιλόλογος στάθηκε στη μέση

λησμόνησε την ιστορία
και δίδαξε μαθηματικά και γεωγραφία:
Εκεί ψηλά
το λαμπρό εμβαδόν του κύκλου
χρώμα, άρωμα και γεύση εσπεριδοειδών
Κάτω αριστερά
η τριγωνομετρία των ψαράδων λικνίζεται στον υγρό καθρέφτη
του νυχτερινού ουρανού
στο λάδι της απέραντης άλμης
Γυρνώντας δεξιά, στο ύψος του ανθρώπου

ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο δαγκωμένο απ’ τη Δωρική φι-
λοδοξία
κι η Αθηνά από τον περίστυλο ναό της
άπραγη θωρεί απ’ το γκρεμό
στο λιμάνι ν’ αράζει ένα χριστιανό.
Nesides 9l.indd 4 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
5
Τ άσ ος Ψάρρης
Δεν έλεγες;
Εσύ δεν ήσουν που ’λεγες ότι ο χρόνος τρέχει

και για να τον προλάβουμε πρέπει μαζί να ζούμε;
Πως αν το φως του φεγγαριού στον δρόμο μας θα δούμε
ξοπίσω να το πάρουμε μέχρι τον ουρανό;
Μου είχες πει ανάσα μου, πετάω, το θυμάμαι,

φονεύω όλες τις ζωές αν είναι να σε χάσω,
μου φώναζες πως όπου πας θα τρέξω, θα δαμάσω
και την αυγή και τον καιρό στα χέρια σου να βγω.
Δεν είχες πει πως χώρια σου χάνομαι και βουλιάζω

στη θάλασσα της συμφοράς και στου καημού το έλος;
Πως όσο θα ’μαστε κοντά δεν θα υπάρχει τέλος
ούτε αρχή να πιάσουμε το όνειρο ξανά.
Εσύ δεν τα 'πες όλα αυτά, μήπως το νου μου χάνω

και μέσα σε βαθειά σιωπή ακούω τη φωνή σου;
Είναι στ’αλήθεια πυρκαγιά η άδεια προσμονή σου,
φλόγινα και τα λόγια σου με καίνε σιγανά.
Νησίδες 9 | Π Ο Ι Η Σ Η
Nesides 9l.indd 5 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
6
Το τέλος
Δεν μένουν πολλά ακόμη να πούμε,

δυο συμβουλές, δυο λόγια, και τέρμα,
ακόμα πιο λίγες οι λέξεις του σώματος,
απ’ αυτές που δεν λένε τίποτα,
που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια,
που περισσότερο κλείνουν παρά ανοίγουν,
όπως οι πόρτες των παλατιών
και τα στρατιωτικά οδοφράγματα.
Τώρα ο κόσμος σωπαίνει στον δρόμο μας,
ίσως φωνάζει χωρίς να ακούγεται,
στενάζει ρουφώντας τη βρώμικη γλώσσα,
παραμερίζει για να περάσει ο επόμενος,
και οι διαστάσεις μικραίνουν,
παρεξήγηση ― λένε,
αυτός που κοιτάζει τον άλλον δεν έχει μάτια για μας,
ο σφυγμός πέφτει, πληθαίνουν οι αυταπάτες,
(πραγματικό εσωτερικό όνειδος)
ο πόνος μαζεύει τα δίχτυα του,
κλείνει καλά το ρούχο στο στήθος,
χαμηλώνει δυο κόκκινα βλέφαρα
και αποσύρεται στην κρύα σπηλιά του.
Μα πώς να αποφύγει κανείς ένα τέλος;
Κι όμως υπάρχει ένας τρόπος: με το τραγούδι.
Κι έτσι προχωρήσαμε.
Nesides 9l.indd 6 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
7
Απ όσ τ ολ ος Θηβαίος
Ελαιώνες
Τις είδα,
που έφταναν το απόγευμα
από τα χωράφια
με τα κεφαλομάντηλα,
με τους καρπούς
από τα δέντρα στις ποδιές.
Τις είδα που έρχονταν
κοντά,
στους φράχτες.
Γύρευαν λάδι
και σπίρτα
να φέξουν στους νεκρούς.
Είχαν τα φορέματά τους
καταλαδωμένα,
εκείνες οι γυναίκες.
Είχαν τη μνήμη
και τη φωνή του πηγαδιού
εκείνες οι γυναίκες.
Έπειτα σκόρπαγαν.
Φυσούσε πάντα πολύ
θυμάμαι τότε,
γέμιζε ο καιρός
μαύρους χαρταετούς,
και είχε στον ορίζοντα
μια σκουριά σκληρή.
Τότε που έφταναν οι γυναίκες
στα μνήματα
και έκλαιγαν τους άνδρες
και τα σκοτωμένα μας
παιδιά,
τότε,
Nesides 9l.indd 7 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
8
ήταν οι μέρες της συγκομιδής
και σε όλα τα κτήματα
υπήρχαν σπαρμένα,
σίδερα και μηχανές.
Οι εργάτες
γύρευαν μεροκάματα
γαντζωμένοι στις μάντρες
του συσκευαστηρίου,
τότε που έφευγαν οι γυναίκες,
σκιές χαμένες
στους ελαιώνες και τα νερά.
Nesides 9l.indd 8 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
9
Ε ριφύλ λ η Κανίνια
Μια γυναίκα
Mια γυναίκα ―όχι μόνη―

κοιτάζει απ' το παράθυρο
«Δεν είμαι πια νέα» συλλογίζεται
Κοιτάζει τα μακρινά δέντρα
Θυμάται τα ίδια δέντρα
που σείονταν πέρα δώθε
όταν ήταν παιδί σε άλλη πόλη
Tα ίδια δέντρα
που χόρευαν
κι ανάμεσά τους
έτρεχε σαν ποτάμι
ο ουρανός
Μια γυναίκα ―όχι μόνη―

αναρωτιέται
πώς θα γεράσει
πού θα γεράσει
πού θα διαλέξει να γεράσει
σε ποια πόλη
σε ποιο σπίτι
σε πoιο σπίτι θα πεθάνει.
Nesides 9l.indd 9 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
10
Ροδιακό
για τον Φίλιππο, προαπελθόντα
Πατρίδα μου si bella e perduta

Πατρίδα μου ανάμεσα στις παπαρούνες
του Monte Smith
ανάμεσα στις παπαρούνες ―
ένα ξανθό κεφαλάκι Νύμφης

που έπαιζε κρυφτό...
Δελτίο θυέλλης
Δελτίο θυέλλης
Kι όμως ακόμη ―
όλα ηρεμούν
Κι όμως ακόμη ―
ένας βαθύς υπαινιγμός ανησυχίας
ένας βαθύς απόηχος βροντής
μια λάμψη που δεν είδαμε καλπάζει
Κι όμως ακόμη ―
αυτό που περιμένουμε
κρύβεται
ολοφάνερο.
Nesides 9l.indd 10 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
11
Nocturne
Μεγάλη φυγή ονείρων ―

Γλυστρώντας απαλά μέσα από χαραμάδες
Γλυστρώντας απαλά πάνω στα μαξιλάρια ― φωτίζουν λίγο
κι ύστερα χάνονται
Αφήνοντας κενά φωτός ― σαν κυανά αποτυπώματα ανάσας.
Nesides 9l.indd 11 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
12
Στο Κοιμητήριο Ι
Δεν εκπειράζουμε τους νεκρούς
Αωρους κεκοιμημένους
Τους αφήνουμε λησμονημένους
στη χλόη των ονείρων τους
Τους αφήνουμε να δροσίζονται
με το απόσταγμα της πάχνης
Αναπαυμένους και μετέωρους
στη σιωπή των νεφών
Η άγνοια
Η άγνοια
τους νανουρίζει ―
Στο Κοιμητήριο ΙΙ
Να φυτεύετε άνθη ατέλειωτα

Nα φυτεύετε σονέτα μίσχων
Να φυτεύετε ξεριζωμένα αγκάθια
Να φυτεύετε στο βουρκωμένο πέλαγος
τη λέξη σκιά
να σαπίσει ―
Nesides 9l.indd 12 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
13
Στο Κοιμητήριο ΙΙΙ

Μέσα στο χώμα
το σώμα τους παλεύει
Μετράει τους πόντους
τα χιλιοστά της νίκης του
Κάθε σκουλήκι, βακτηρίδιο
κάθε αχανή δαγκωματιά του τίποτε ―
Στο Κοιμητήριο IV
Παραμονεύει η δροσιά τη δίψα τους
Τα φύλλα-χοηφόροι τρέμουν
στάζοντας στο πηχτό χώμα ψιθύρους
Μια μια σταγόνα πέφτει

Βρίσκει βαθιά το στόμα τους
και το καταφιλάει.
Nesides 9l.indd 13 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
14
Μάλαμας Καρύδας
Σύννεφα
Το όνειρο, μια απόγνωση και ματωμένα δάκρυα,

στάζουν απειλητικά.
Στην αρχή ένα-ένα,
ύστερα πολλά μαζί,
στο τελείωμα ποτάμι δακρύων γίνονται.
«Ποιος θα πνιγεί εκεί μέσα;»
Η γέννηση, η ζωή,
πριν το θάνατο ένα ξύπνημα,
το ξύπνημα του έρωτα που αγαπάει τις πληγές του
και πορεύεται με τα σημάδια του.
Στο μέτρημα του άπειρου χρόνου,

―μια κουκίδα―
μια τόση δα μικρή τελίτσα,
ξεπροβάλλει πολύχρωμη…
σ’ αυτή τη μαύρη γραμμή.
Στην παγωνιά του πρωινού όμως,

έτρεξε η έλλειψη απ’ τα μάτια μου.
…Και τότε… κατάλαβα!
«Είμαστε σύννεφα που γεννάμε καταιγίδες και θύελλες».
...Κι ύστερα γινόμαστε χώμα...
Nesides 9l.indd 14 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
15
Κώ σ τ ας Μακρής
Ο παστουρμάς και το γραικόχορτο
λοι στο σπίτι τον σιχαινόντουσαν. Κανένας δεν άντεχε
Ό τη βρόμα του, μου λέγανε πολλά χρόνια μετά, όποτε με

βλέπανε παραξενεμένοι να τρώω παστουρμά και να μ’
αρέσει. Παρ’ όλο που τρώγαμε και σκορδαλιά και τζατζίκι και
σουτζουκάκια σμυρναίικα με κύμινο και σκόρδο. Αλλά δεν ήτα-
νε το σκόρδο ή το κύμινο που τους ενοχλούσε. Αργότερα έμαθα
ότι έφταιγε μάλλον το τσιμένι ή τσεμένι, όπως το λέγανε. Η
μυρωδιά αυτή η χαρακτηριστική και περίεργη του παστουρμά,
κάτι μεταξύ κύμινου, σκόρδου και χαλασμένου…
Χαλασμένου τι; Κάτι που θυμίζει μυρωδιά από σανό το καλο-
καίρι, ανακατεμένο με βερβελιές κατσίκας, καβαλίνες αλόγων και
γαϊδάρων και ποτισμένο από κάτουρο ανθρώπων και σκύλων.
Ο παστουρμάς. Αλλαντικό βδελυρό και εξοβελιστέο. Κάτι
που ενοχλούσε τη μύτη και την αισθητική μας καθώς δεν μπο-
ρούσε να συνταιριάξει και να παντρευτεί με το κράμα ελληνο-
γαλλικής κουζίνας του σπιτιού με στοιχεία ανατολίτικα αλλά
χωρίς ιδιαίτερες γευστικές η οσφρητικές ακρότητες. Πώς θα
μπορούσε να δέσει ο παστουρμάς ή το σουτζούκι με το ζαμπόν,
το σαλάμι ουγγαρίας ή τις μεγάλες φέτες μορταδέλας; Όλα
αυτά που έφερνε ο μπαμπάς από την κεντρική αγορά σε μικρά
δεματάκια, μαζί με τα διάφορα τυριά. Τα θυμάμαι εκείνα τα
δεματάκια. Όχι με δίχτυ ή σε σακούλες. Τότε δεν είχαμε νάιλον
σακούλες και τέτοια πράγματα και σιγά μην κουβαλούσε δίχτυ
ο μπαμπάς που γύρναγε με την τσάντα του για τις δουλειές
και τα επαγγελματικά του ραντεβού στην Αθήνα και κάθε τόσο
χτύπαγε κι από μια τρούφα απ’ του «Παυλίδη» στην Αιόλου,
μια νουγκατίνα ή σεράνο από το «Λαύριον» στην Γ΄ Σεπτεμ-
βρίου ή ένα χοτ ντογκ από του «Τσίτα» κι ένα πιροσκί από το
«Ρωσικόν» στα Χαυτεία. Κι όταν είχαμε καμιά γιορτή στο σπίτι,
Νησίδες 9 | Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Nesides 9l.indd 15 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
16
εκείνος κουβάλαγε τα περιττά. Πακέτα τυλιγμένα σε χαρτί και
δεμένα με σπάγκο· με το χερούλι από χαρτί και σύρμα. Αλλα-
ντικά και τυριά από την Αθηνάς ή τη Βαρβάκειο Αγορά. Και
ξηροκάρπια. Εγώ νόμιζα ότι Βαρβάκειος είναι το όνομα που
δόθηκε στην αγορά από το σχολείο που είχε πάει ο μπαμπάς
πριν από τον πόλεμο και πολύ πριν τον πάνε στο «σύρμα»
μετά. Στο σύρμα τον κλείσανε για να τον τιμωρήσουνε που
μετά την κατάρρευση του μετώπου από τους Γερμανούς στο
τριεθνές Ελλάδα-Γιουγκοσλαβία-Βουλγαρία πέρασε από Τουρ-
κία και Μέση Ανατολή ―χωρίς ούτε μια φορά να δοκιμάσει
να φάει παστουρμά― και ενώθηκε με τον ελεύθερο Ελληνικό
Στρατό στην Αίγυπτο. Αντί να κάτσει στο σπιτάκι του και στ’
αυγά του μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος. Όπως περιμένουμε να
τελειώσει η βροχή κάτω από ένα υπόστεγο…
Τα δεματάκια εκείνα ήτανε τυλιγμένα με χαρτί και δεμένα
με μπεζ σπάγκο, σταυρωτά. Και κρατιόντουσαν από ένα χε-
ρούλι, ένα εξάρτημα παράξενο, μαγικό και ιδιαίτερα απλό και
χρήσιμο. Ένας χάρτινος κύλινδρος, σαν πολύ χοντρό μακαρόνι
με τρύπα, και με περασμένο μέσα του ένα χάλκινο σύρμα που
εξείχε από κάθε άκρη του κυλίνδρου με μια ανοιχτή θηλειά για
να περνάει και να κρατιέται ο σπάγκος του πακέτου. Αυτό το
εξάρτημα το έπαιρνα εγώ και το διέλυα και πάντα με γοήτευε
το ξετύλιγμα του χάρτινου κυλίνδρου που μου αποκάλυπτε
κείμενα απόκρυφα από μηνύματα μυστικά, καθώς αυτόν τον
τρόπο είχαν βρει οι αγωνιστές της αντίστασης για να επικοινω-
νούν μεταξύ τους και προσπαθούσα να αποκρυπτογραφήσω τις
ειδήσεις, τα διανυκτερεύοντα φαρμακεία, τα σινεμά και τους
γάμους και τις κηδείες για να αποκαλύψω πού βρισκότανε το
πραγματικό μήνυμα του Μικρού Ήρωα προς την Οργάνωση και
το Αρχηγείο. Όπου θα αποκάλυπτε τις επόμενες κινήσεις του
Σεϊτάν Αλαμάν, του σατανικού πράκτορα των Γερμανών, και
θα εξουδετέρωνε τα φρικώδη και αποτρόπαια σχέδια του Άξονα
εναντίον των Συμμάχων.
Η Ελλάδα ήτανε με τους Συμμάχους κι εγώ ήμουνα με τους
Συμμάχους και δεν καταλάβαινα γιατί μας δώσανε «τη μούλα
με τα πισινά» οι Σύμμαχοι, που έλεγε η μαμά, και γιατί έβριζε
μουλωχτά κι ο μπαμπάς για κάτι «ρουφιάνους», «μαυραγορί-
τες», «δοσίλογους» και «πουλημένους».
Nesides 9l.indd 16 17/11/2012 7:14:11 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
17
Τον φανταζόμουνα ―τον Άξονα― σαν έναν κύλινδρο, όπως
το χάρτινο χερούλι για τα δεματάκια τυριών και αλλαντικών
και ξηροκαρπιών του μπαμπά, αλλά στο πιο γιγάντιο, τρομα-
χτικό και σιδερένιο. Κάπως σαν εκείνο το σωλήνα που είχε στον
κήπο η γιαγιά και που ποτέ δεν έμαθα σε τι χρησίμευε και με
τον αδερφό μου κάναμε εικασίες ότι μπορεί να ήταν και ένα
κανόνι που είχαν αφήσει οι Γερμανοί όταν είχαν επιτάξει το
οικόπεδο της γιαγιάς για να φτιάξουνε το πολυβολείο που δεν
προλάβανε να το γκρεμίσουνε γιατί φύγανε «άρον άρον».
Το πολυβολείο ήταν ένα πολύ χρήσιμο κτίσμα και με τον
αδερφό μου λέγαμε ότι αν τολμήσουνε και ξανάρθουνε οι Γερ-
μανοί, εμείς θα κλειστούμε εκεί με πολλά τρόφιμα και πολεμο-
φόδια και θα τους κάνουμε «τ’ αλατιού». Τι ακριβώς σήμαινε
αυτό δεν ξέραμε αλλά, μάλλον, κάτι καλό θα ήτανε μια και ο
Τζιμ Λόντος έκανε «τ’ αλατιού» τους αντιπάλους του σύμφωνα
με τα λεγόμενα του παππού. Και ο Τζιμ Λόντος ήτανε έλληνας
και μεγάλο παλικάρι όπως και ο προπάππος του παππού που
ήτανε οπλαρχηγός και είχε πολεμήσει μαζί με τον Κολοκοτρώνη
στη μάχη της Τρίπολης. Το οικόπεδο της γιαγιάς όμως ήτανε
κοντά στη θάλασσα και δεν ήταν κατάλληλος τόπος για δια-
κοπές. Όχι για μένα αλλά για τον αδερφό μου που για λόγους
υγείας δεν έπρεπε να κάνει μπάνια στη θάλασσα αλλά έπρεπε
βρίσκεται σε τόπο με αέρα βουνίσιο ή, έστω, δάσους.
Ούτε το σπίτι στο κέντρο της πόλης ήτανε μέρος για δια-
κοπές. Με βεράντα στη Βικτωροσουγκό και ψεύτικο δέντρο τα
Χριστούγεννα με μπαμπάκια για χιόνι ―τουφεσχιονιπεφτου-
νεστοπαραθυράκι― και τα παιχνίδια, το τρένο και τα σπίρτα
του παππού που τα έκανε τρενάκι γιατί που να βρει λεφτά για
πραγματικό τρενάκι ο παρασημοφορημένος του ΚΙΛΚΙΣ-ΛΑΧΑ-
ΝΑ και ΣΚΡΑ. Και η βόλτα μας στον Εθνικό Κήπο, και μετά
η μεγάλη ασπίδα στον άγνωστο στρατιώτη και πάλι ΚΙΛΚΙΣ-
ΛΑΧΑΝΑ-ΣΚΡΑ εκεί πέρα και ο παππούς να καμαρώνει και οι
εύζωνες να σηκώνουνε περήφανα το μεγάλο κόκκινο τσαρούχι
με μαύρη φούντα πένθους, και να ανεμίζει η φουστανέλα
τετρακόσιες πτυχές σκλαβιάς ανάμεσα σε χιλιάδες χοντρά πε-
ριστέρια που έχουνε ξεχάσει να πετάνε και όλο τρώνε και
κουτσουλάνε και τρώνε, κουτσουλάνε και τρώνε, κουτσουλάνε
και τρώνε…
Nesides 9l.indd 17 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
18
Ήτανε το σπίτι μας εκεί και οι διακοπές είναι αλλού. Οι
διακοπές είναι κάτι που παθαίνεις μετά γιατί εσύ δεν θέλεις
όταν είσαι παιδί να σε διακόπτουν απ’ αυτό που κάνεις, όταν
παίζεις, ας πούμε, για να πας να φας, να πας να κάνεις μπά-
νιο στη σκάφη και μπαίνει και σαπούνι στα μάτια, να πας να
ντυθείς και να βγεις για βόλτα, αλλά μαθαίνεις σιγά σιγά ότι
είναι ωραία η βόλτα. Κάνεις διακοπές αργότερα, από κάτι που
δεν σου αρέσει. Και μετά σου αρέσουν οι διακοπές. Εκτός αν
σου αρέσει πολύ αυτό που κάνεις. Αλλά ποτέ δεν θα το πεις
διακοπές αυτό που κάνεις κάθε μέρα, όσο και να σου αρέσει.
Από το σπίτι στη Βικτωροσουγκό, με το Γιάννη Αγιάννη και
την Τιτίκα και τον επίσκοπο Μυριήλ που χάρισε τα ασημένια
κηροπήγια στο Γιάννη Αγιάννη και εκείνος τα έδωσε πίσω μετά
από χρόνια σε πολλούς άθλιους που τα είχανε ανάγκη ―και
κοκκινίζανε τα μάτια του μπαμπά όταν μιλούσε γι’ αυτά― πή-
γαμε στη Μαγκουφάνα και στα πεύκα και στις πευκοβελόνες
που χρησιμεύουνε σε πολλά και ένα από αυτά είναι να μυρί-
ζουνε στις άκρες τους όμορφο ρετσίνι που στάζει και κολλάει
στα χέρια και βγαίνει με μπλε οινόπνευμα και παίρνεις τις
πευκοβελόνες και ένα γιασεμί, το ρουφάς από την άκρη του
κι έχει μια ανεπαίσθητη σταγόνα αρωματική και μετά χώνεις
την πευκοβελόνα εκεί που ρούφηξες στο άσπρο λουλούδι και
φτιάχνεις ένα υβριδικό πευκοβελονογιασεμί όπως σου το έδει-
ξε εκείνο το κοριτσάκι και αναρωτιέσαι ―πολύ μετά― γιατί
σου το έδειξε αυτό αλλά η απάντηση δεν είναι εύκολη και
όπως όλοι δείχνουμε σε πολλούς τι ξέρουμε να κάνουμε και
τι θέλουμε να μας κάνει ο άλλος και “ό συ μισείς ετέρω μη
ποιήσεις” και τα γιασεμιά τα καρφωμένα στις πευκοβελόνες τα
φτιάχνεις και τα προσφέρεις σε κείνο το κοριτσάκι που σου
έδειξε πώς να το κάνεις για να σε μάθει πώς να του προσφέ-
ρεις τη βελόνα σου με γιασεμί στην άκρη γιατί σκέτη η βελόνα
τσιμπάει, τραυματίζει και πονάει και χύνει κι αυτό το ρετσίνι
που κολλάει μετά στα ρούχα και στα χέρια και στη μνήμη και
θέλεις μπλε οινόπνευμα και άλλα οινοπνεύματα για να βγει
αλλά η μνήμη και η μυρωδιά σού μένει σαν τη μυρωδιά από το
θυμιάτισμα του παππού και κείνο το ΑΝΔΡΩΝΕΠΙΦΑΝΩΝΠΑΣΑ-
ΓΗΤΑΦΟΣ και μέσα στο παλιό παλάτι που έγινε Βουλή οι τρι-
ακόσιοι ―όχι του Λεωνίδα― που τόσο αρμονικά ταιριάζουνε
Nesides 9l.indd 18 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
19
με τις χιλιάδες χοντρά περιστέρια ολόγυρα που έχουνε ξεχάσει
να πετάνε και όλο γουργουρίζουνε και τρώνε και κουτσουλάνε
και γαμιούνται και τρώνε, κουτσουλάνε και γαμάνε και γουρ-
γουρίζουνε και τρώνε, κουτσουλάνε και τρώνε και γαμούν και
γουργουρίζουνε…
Μαγκουφάνα. Άγνωστη λέξη ακόμα η Πεύκη. Όπως και η
λέξη πρόσφυγες. Όπως κι ο παστουρμάς.
Μέσα σε μια λεκάνη αλουμινένια, ένα βαρκάκι με παστί-
λια που της βάζεις φωτιά κάνει πρρρρτ-πρρρτ, σαν εκείνη τη
βαρκούλα στον Πόρο, και κάνει συνέχεια γύρους στη λεκάνη.
Δεν πάει πουθενά, δεν έχει φανερό σκοπό κανένα. Μόνο πρρρτ-
πρρρρτ κάνει και μεις μπαίνουμε μέσα της και κάνουμε γύρους
και πλαταίνει η λεκάνη γίνεται θάλασσα και η βάρκα πλοίο
θεόρατο με μια πολύ βαριά άγκυρα κι εγώ θα τη σηκώσω την
άγκυρα όπως ο Κουταλιανός με τα χέρια μου γιατί είμαι πολύ
χεροδύναμος, το λέει κι ο παππούς. Και το βαρκάκι δεν μετα-
φέρει πρόσφυγες. Μόνο γύρους κάνει στη λεκάνη και όλο πρρτ-
πρρτ-πρρρρτ μέχρι να καεί όλη η παστίλια.
Η Σοφία κι ο Μουράτης δεν ήρθανε με τέτοιο βαρκάκι. Με
άλλο κι άλλο κι άλλο πλοίο φτάσανε. Και με περπάτημα πολύ.
Και τρέξιμο όποτε χρειαζότανε. Και με την ψυχή στο στόμα.
Κι εκεί, στη Μαγκουφάνα, ανάμεσα σε πεύκα και πευκοβε-
λόνες και γιασεμιά και βασιλικό ανασαίνουνε το σκόρδο μαζί
με το γραικόχορτο και το κύμινο και το κοκκινοπίπερο που τα
φοράει σαν πορφυρό μανδύα ο πατικωμένος παστουρμάς. Και
στη Μαγκουφάνα δεν πήγανε για καλοκαιρινές διακοπές. Είχε
γελάσει με την ερώτησή μου η μαμά. Χωρίς να μου εξηγήσει
όμως.
Η Σοφία και ο Μουράτης τον αγαπάνε τον παστουρμά. Και
σκόρδο πολύ τρώνε. Κι έχουν ένα χαμόγελο περιστερίσιο που
ξέρει να πετάει και να τρώει χωρίς να κουτσουλάει όπου βρει.
Κι ένα μικρό ασβεστωμένο σπίτι έχουνε και κάτι χέρια ζα-
ρωμένα, παλιά και τρυφερά που τα απλώνουνε και χαϊδεύουν
και χαμογελάνε και σε φιλεύουνε με κάτι ξερά λουκούμια, κάτι
παξιμαδάκια. Και μυρίζουνε τσιμένι και σκόρδο.
«Πρόσφυγες είναι οι κακόμοιροι. Πόντιοι…»
Πρόσφυγες, κακόμοιροι, Πόντιοι.
«Διωγμένοι ήρθανε…»
Nesides 9l.indd 19 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
20
Διωγμένοι από τι; Γιατί; Από πού; Από την κατοχή; Από
τους Γερμανούς;
«Πιο παλιά… Από αλλού… Μακριά από εδώ…»
Από αλλού μακριά; Τι αφήσανε πίσω τους; Τι πήρανε μαζί
τους;
Χέρια που απλώνονται να σωθούν. Χέρια που απλώνουν να
χαϊδέψουν, να χαϊδευτούν. Αγκαλιές. Χαμόγελα.
Λουκούμι, ομμάτια μ’; Παξιμαδάκι; Νεράκι, ψη μ’;
Γιασεμί, βασιλικός. Παστουρμάς, τσιμένι.
Σκόρδο, κύμινο, κοκκινοπίπερο. Και γραικόχορτο.
Τρώνε μνήμες οι άνθρωποι και η μνήμη σώζεται με το ανα-
μάσημα.
Λένε και παραμύθια με πολλές άγνωστες λέξεις σε ένα άγνω-
στο παιδί που ποτέ δε θα μάθει λεπτομέρειες για τη ζωή τους.
Μόνο ότι ήτανε πρόσφυγες και η γλώσσα τους λίγο διαφορετι-
κή. Όπως και η μυρωδιά τους.
Από τα παραμύθια τους ελάχιστα θυμάμαι κι αυτά μπερδε-
μένα με άλλα παραμύθια που άκουσα ή διάβασα. Θυμάμαι και
το παλιό τέρμα των λεωφορείων. Τα απομεινάρια από μπλο-
κάκια εισιτηρίων που μας δίνανε οι εισπράκτορες και παίζαμε.
Δραχμές, δεκάρες.
Οι πευκοβελόνες και τα γιασεμιά. Οι ασβεστωμένοι τενεκέδες
κι ο βασιλικός, γεράνια, γαρδένιες. Ένα καναρίνι ―ή καρδερί-
να ήτανε;― στο καρφί του τραχιού ασβεστωμένου τοίχου. Το
κλουβί ήτανε στο καρφί. Άλλοι ήτανε εκείνοι που καρφώνανε
πουλιά, ανθρώπους…
Το σπίτι του Μουράτη και της Σοφίας μύριζε ασβέστη, σα-
πούνι, βασιλικό, σκόρδο και παστουρμά.
Στο σπίτι μας κανένας δεν τον ήθελε τον παστουρμά.
Θα έφταιγε μάλλον αυτή η μυρωδιά. Αυτή η περίεργη και
έντονη μυρωδιά, κάτι μεταξύ κύμινου, σκόρδου και χαλασμέ-
νου… Χαλασμένου τι; Κάτι που θυμίζει μυρωδιά από νοτισμέ-
νο σανό το καλοκαίρι. Αυτό που το λένε γραικόχορτο ή τσιμένι.
Η Trigonella foenum-graecum.
«Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θελ’ αποθάνω…» είπε…
Και τον σουβλίσανε.
Ποιός, παππού; Ποιός το είπε; …Γιατί τον σουβλίσανε παπ-
πού;
Nesides 9l.indd 20 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
21
Αυτό που μυρίζανε ο Μουράτης και η Σοφία κάθε φορά που
χαμογελούσαν, κάθε φορά που μιλούσαν σε, αγκαλιάζανε και
φίλευαν ένα παιδί. Μια τραχιά μυρωδιά, μια τρίγωνη γεύση με
λίγη πίκρα από μακριά. Χόρτο γραικών από μακριά…
Μπορεί να μην αποκωδικοποίησα ποτέ τα αντιστασιακά μη-
νύματα στα χάρτινα κυλινδράκια με το σύρμα· από τα ψώνια
του μπαμπά με το ζαμπόν, τις μορταδέλες, τα τυριά και τα
ξηροκάρπια.
Αλλά αυτό…
Ναι. Τώρα είμαι σίγουρος. Το γραικόχορτο είναι…
Κανένας δεν αγαπάει τον παστουρμά στην οικογένειά μου.
Κανένας, εκτός από μένα.
Nesides 9l.indd 21 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
22
Μίκα Παρασκευά
Το μπαούλο
ο σπίτι μου έχει δυο μπαλκόνια αρμυρά. Δυο στήθη ορθά
Τ και τροφαντά που τα χτυπούν τ’ αγέρια του πελάγου. Σ’

αυτά περνώ τις νύχτες μου αγναντεύοντας κοπάδια από
πετούμενα κιτάπια που φτερουγούν τριγύρω μου, κιτάπια που
μου κουβαλούν ζωές και ιστορίες των ανθρώπων. Αραία και
πού, κάποιο από δαύτα στέκεται εμπρός μου σαν οθόνη˙ κι έτσι
καθώς ο άνεμος γυρίζει τις σελίδες του, μου φανερώνεται μια
νέα ιστορία κι εγώ τη μεταγράφω στα τεφτέρια μου.
Να, τώρα πάλι νύχτωσε κι ένα κιτάπι ανοίγεται μπροστά
μου. Βλέπω ένα σπίτι φτωχικό περασμένων δεκαετιών. Ένα κο-
ρίτσι σεργιανίζει στην αυλή. Μαράκι τη φωνάζουν οι δικοί της.
Αφήνω του πελάγους μου τη θέα και τρέχω στο κατόπι της.
Τρία κορίτσια μεγαλώνουνε σε τούτη την αυλή: Μαράκι, Λίτσα
και Φιφή. Η μάνα χήρεψε νωρίς. Ένα πρωί κοινό της βιοπά-
λης, ο αφέντης έχασε την πάλη με το θάνατο: μες στα κιτάπια
της, η έσχατη μιζέρια, ζωή και θάνατο για ένα τα λογιάζει˙ και
το κιτάπι αυτό δεν εξηγεί επακριβώς ποια ήτανε τα αίτια του
θανάτου.
Μες στις μπουγάδες τρώει τα χέρια της η μάνα˙ φιάχνει και
κόλλυβα κατά παραγγελία. Πιάνουν τα χέρια της, το ξέρει όλη
η πόλη. Της φέρνουν οι κοκόνες τα χρειαζούμενα για να φρο-
ντίσει για τη μνήμη των δικών τους. Η ανάμνηση είναι φαίνε-
ται κοπιαστική για κείνες. Καλύτερα επί πληρωμή. Όσο υπάρ-
χουν χρυσοχέρες που πληρώνονται για να τιμούνε τις ψυχές
των εκλιπόντων, γιατί τα χέρια των καλοκυράδων να πρέπει να
στερούνται τα χρυσάφια τους;
Nesides 9l.indd 22 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
23
Είναι απόγευμα, αρχές του Σεπτεμβρίου. Εχτές είχε γενέθλια
το Μαράκι. Μπήκε στα δεκατέσσερα. Τέλειωσε το δημοτικό κι
η μάνα πια την έκλεισε στο σπίτι. Κόρη πρωτότοκη, θα πρέπει
να σταθεί σαν δεύτερη μητέρα στα υπόλοιπα βαριόμοιρα κου-
τάβια. Σωστή γυναίκα στο κορμί. Ο νους της πάει καιρός που
ταξιδεύει μες στα πουκάμισα και μες στα παντελόνια, μέσα στις
φύτρες των μαλλιών ενός αγνώστου που περνάει κάθε τόσο απ’
το σοκάκι τους. Θα ’θελε να ’ξερε πού μένει, ποια είν’ η μάνα
του, πώς διάβολο μυρίζουν οι μασχάλες του, όταν κοιμάται
μπρούμυτα πώς δείχνουνε οι πλάτες του, τα δάχτυλά του των
ποδιών τι σχήμα έχουν;
Μέρα και νύχτα τρώγεται με τούτα και με κείνα. Θα ήθελε
να γίνεται αόρατη, να τριγυρίζει γύρω του όσο θέλει, να μπαίνει
ξημερώματα στο σπίτι του και μες στον πιο βαρύ του ύπνο να
τον ψαχουλεύει. Πάει καιρός που τριβελίζει το κεφάλι της αυτή
η αλλοπρόσαλλη ιδέα. Τις νύχτες βασανίζεται με δαύτην. Πα-
ρακαλούσε το Θεό ―ποιος ξέρει πόσους μήνες;― να τηνέ κάμει
αόρατη, μονάχα για μια νύχτα. Για μια μονάχα, δε ζητούσε και
πολλά. «Έχει ο Θεός», σκεφτότανε. Η μάνα αυτό δεν έλεγε να
τους παρηγορεί; «Έχει ο Θεός», σκεφτόταν το Μαράκι. «Έχει ο
Θεός, αλλά σ’ εμάς γιατί δε δίνει;»
Τώρα προσεύχεται τις νύχτες στους δαιμόνους. Θέλει να γί-
νει αόρατη, το τίμημα δεν την απασχολεί. Σταυροκοπιέται πού
και πού από τις τύψεις, μα πίσω πια δεν κάνει, είν’ αργά. Με
νύχια και με δόντια αγωνίζονται όλη η αφέλεια κι η αθωότητά
της, να φιάξουν παρακλήσεις μαγικές, να λύσουνε του ορατού
τα μάγια. Όλα της φύσης τα στοιχειά παρακαλά˙ καλεί τελώνια,
διαόλια, κουτσονούρηδες, να τη συντρέξουνε στον πρώτο της
τον ίμερο, στους πρώτους χτύπους της καρδιάς εμπρός στη θέα
ενός ανδρός αγαπημένου. Μέρα και νύχτα αυτός ο άνδρας μες
στα μάτια της, νύχτες και νύχτες οι δεήσεις στους δαιμόνους.
Κακοτελεύεται, την τρώγει η αϋπνία, μα ούτε ένα σημαδάκι
τόσο δα δεν της το χαλαλίζουνε τα πνεύματα.
Από τα περιπόθητα σημάδια δεν έλαβε ποτέ ούτ’ ένα ίχνος.
Τη βλέπω πάλι ένα πρωί μες στην αυλή να ταχταρίζει ένα ταψί
με στάρια, σαν να ’τανε μωρό ανεπιθύμητο, βλαστάρι ενός τρα-
χέος βιασμού. Θαρρείς πως θα τα βράσει εις μνήμην του Οκτώ-
βρη, ενός Οκτώβρη που μεθαύριο πεθαίνει, αρνούμενος να της
Nesides 9l.indd 23 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
24
κληροδοτήσει δυο σπιθαμές απ’ του αόρατου τη γη. Και ξαφνι-
κά ανοίγει η πίσω πόρτα της αυλής: είναι η κυρία Δέσποινα, η
χήρα του δημάρχου.
― Καλημερούδια στη Μαριώ. Τι κάνει το κορίτσι μας;
― Καλά, κυρία Δέσποινα. Εσείς;
― Το κατά δύναμιν κι εμείς. Η μανούλα είν’ εδώ;
― Εδώ είναι. Στο μαγερειό. Φροντίζει το σουσάμι.
Η χήρα διασχίζει την αυλή με το μαύρο της καλόπανο φου-
στάνι και το Μαράκι το χτυπά μια ζάλη ξαφνική. Θαρρεί πως
είδε να περνά ο Χάρος από μπρος της. Αδειάζει ο νους της από
σκέψεις κι από λόγια. Νιώθει μια σούβλα να τρυπάει τα μηνίγ-
για της, τα σπλάχνα της να χάνουν κάθε όγκο, τα μάτια της
να μένουν δίχως χρώμα, να ψύχονται, να γίνονται δυο σβώλοι
σαν χαλάζι. Είναι η δεύτερη φορά που βλέπει μες στη σύντομη
ζωή της το Χάρο με τα ίδια της τα μάτια. Την πρώτη εκείνη
τη φορά της πήρε τον πατέρα˙ και τώρα ήρθε η σειρά της όπως
φαίνεται. Μένει για λίγο εκεί νεκρή και έπειτα συνέρχεται. Σιγά
σιγά επιστρέφουνε κι οι λέξεις στο μυαλό της. Δεν είναι οι ίδιες
που ’ταν πριν˙ ποτέ ξανά δε θα ’ναι όπως πρώτα.
Η κυρα-Δέσποινα της έφερε προξένιες. Ένας εξάδελφος από
του δήμαρχου το σόι, που χήρεψε νωρίς χωρίς παιδιά και ζει
μονάχος του στην Αυστραλία, γυρεύει νύφη από την Ελλάδα.
Καλό παιδί και δημιουργημένος. Τριαντατέσσαρω χρονώ. Του
είπανε για τη Μαριώ και δεν του κακοφάνηκε. Αν συμφωνεί κι
η μάνα της, θα έρθει τα Χριστούγεννα να γίνει η γνωριμία. Θα
’θελε, λέει, και καμιά φωτογραφία. Στέλνει κι εκείνος μια δική
του με τη Δέσποινα. Πανώριος, δυο μέτρα παλικάρι. Λεβέντης
φαίνεται, ποιος ξέρει τι τον βρήκε και βάζει μεσολαβητές να
του γυρεύουν νύφη. Η χήρα ξαναβγαίνει στην αυλή. Η μάνα
την ξεπροβοδίζει μέχρι έξω, να σιγουρέψει ότι θα βγει από την
ίδια πόρτα, μην τύχει και χαλάσουν οι προξένιες. Μετά αμπα-
ρώνει πίσω της και κάνει νεύμα στη Μαριώ να μπει στο σπίτι.
Δεκέμβριος. Σήμερα φτάνει ο γαμπρός από την Αυστραλία.
Είναι η μέρα βροχερή, το υπόστεγο γεμάτο ξένα ρούχα. Η ξενι-
τιά δεν έχει σχόλη ούτε καν για τα ασπρόρουχα που όταν λεκια-
στούνε μεταναστεύουνε να δούνε άσπρη μέρα. Λευκά σεντόνια
στην αυλή μα η Μαριώ βυθίζεται σ’ ένα κατράμι πένθος. Το
θαλασσί του φουστανιού που της φορέσανε σαν λιγδερό μελάνι
Nesides 9l.indd 24 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
25
της φαντάζει. Τι σόι θαλασσί να είν’ αυτό που δεν έχει καράβια
της φυγής ή κύματα ψηλά για να την πνίξουν; Απόδραση ή
θάνατος. Καμία απολύτως άλλη σκέψη δεν την κρατάει μα-
κριά από έναν κίτρινο εμετό που θέλει να ξεράσει στο ατλάζι.
Ναυτία. Ναυτία της απελπισιάς όπως εκείνη που βαστά τους
εμιγκρέδες στα τρίσβαθα των βαποριών, γιατί το ξέρουνε καλά
πως ο Ιωνάς ένας και μόνο ήτανε, επέρασε και πάει. Όλοι οι
λοιποί που κολυμπούν στα βάθη της γαστέρας κάποιου κήτους,
λίγες ελπίδες έχουνε να ξεπλυθούνε μία μέρα απ’ τη χολή, κι
ας ξεμπαρκάρουνε και σε καλό λιμάνι.
Απόγευμα. Χτυπά η πόρτα της αυλής. Βγαίνει η μάνα με
τα τρία της κουτάβια να υποδεχτεί την τύχη την καλή: σφα-
χτάρι φρέσκο, καθαρό, καλομαγειρεμένο, πού το ξανάδανε του
δρόμου τα σκυλιά; Ξοπίσω στέκει η Μαριώ. Σκυλί κι αυτή ξε-
λιγωμένο σαν και τ’ άλλα, μα δεν τη βλέπει για σφαχτάρι την
προξένια. Μια μυρουδιά από ξινισμένα κόκαλα της φέρνει πάλι
τη χολή μέχρι το στόμα. Άρατε πύλας να περάσει η ομήγυρη
που φέρνει μια ελπίδα ξινισμένη.
Κοντεύουνε μεσάνυχτα. Η βίζιτα έληξε με δόξα και τιμή.
Το παλικάρι κύριος. Καλοσυνάτος, όμορφος˙ ποιος ξέρει τι να
του ‘φταιξε και δεν του κάνουν οι εκεί οι Ελληνίδες. Η μάνα
ξεμονάχιασε τη Δέσποινα να τη ρωτήσει μήπως έχει κάποιο πρό-
βλημα: «Γιατί δεν έκανε παιδιά με τη συχωρεμένη;»
Η Δέσποινα εγγυήθηκε ότι δεν έχει ακουστεί κακό για λόγου
του. Παντρολογήστρα με τα όλα της η Δέσποινα. Στο πι και φι
του σφύριξε μια πονηριά στ’ αυτί κι εκείνος χαμογέλασε με νό-
ημα και μ’ ένα νεύμα δίχως λόγια, ευγενές, της έδειξε πως δεν
υπάρχει λόγος ανησυχίας. Έπειτα η χήρα στράφηκε στη μάνα
και μεταβίβασε το ευτυχές μαντάτο με ένα νεύμα σιωπηρό.
«Αχ, Παναγιά μου Δέσποινα», σκεφτότανε η μάνα, «με Δέσποι-
να μου το ’στειλες το θάμα σου, να ξέρω ότι το ’καμες εσύ;»
Συμφωνηθήκανε τα πάντα σε δυο ώρες. Η μάνα ζήτησε το
λόγο της τιμής του ότι θα της προσέχει το παιδί. Δεν έχει σπί-
τια και καλά να την προικίσει. Δίνει ανθί ολόδροσο. Τ’ αγκάθια
όπου μεγάλωσε τι σημασία έχουν; Πριν απ’ το γάμο θα της στεί-
λει τα προικιά της, να τά βρει στη Μελβούρνη όταν φτάσει. Ένα
μπαούλο όλο κι όλο τα προικιά. Με κόπο και στερήσεις στοι-
βαγμένα. Θα βάλει κι η οικογένεια ένα χέρι για να φτουρήσει
Nesides 9l.indd 25 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
26
η συγκομιδή. «Δε θα της λείψει τίποτα», είπε το παλικάρι. Είχε
ένα βλέμμα φωτεινό που πρόδιδε ότι το εννοούσε. Τι να της λεί-
ψει, καημένο μου παιδί; Έχουν ανάγκες οι νεκροί, τα μαραμένα
ρόδα; Μα πού να φανταστείς κι εσύ πως απ’ τη μία τη νεκρή
θα έπεφτες στην άλλη; Κι αυτή η δεύτερη νεκρή να μην ανήκει
ούτε καν στους μακαρίτες. Διότι για κείνους που θαρρούν πως
ζουν πεθαίνοντας την κάθε τους ημέρα, οι τόσο σεβαστές μας
παραδόσεις δεν προβλέψανε να εφεύρουν έναν τόπο χλοερό.
Μεσάνυχτα. Στο βάζο τα λουλούδια του γαμπρού θυμίζουν
επιτάφιο ανάθημα, μα ο ύπνος, του θανάτου το αδέρφι, δεν
έρχεται από ’δώ μεριά να διώξει την αγρύπνια έστω για λίγο.
Στην άκρια της κάμαρης αγέρωχο μπαούλο εφτασφράγιστο, σε
θέση μάχης τώρα πια, κινά να ονειρεύεται το αλαργινό ταξίδι
που θα κάνει. Είναι σπουδαία η αποστολή. Αυτό θα ντύσει
το κλινάρι της συζεύξεως, αυτό την τράπεζα την ιερή όπου οι
σύζυγοι μοιράζονται τον άρτο και το έλαιο, τον οίνο που δε
φέρνει πάντα μέθη. Αυτό θα ντύσει τα γυμνά τραπέζια κάποιας
σάλας, αυτό και το κορμάκι της Μαριώς, με νυχτικά νυφιάτι-
κα κι εσώρουχα γυναίκας. Σαν κουφετάκι η Μαριώ. Στιλπνή
κι ολόλευκη, μα σαν κοιτάξεις μέσα της, βλέπεις τ’ αμύγδαλο
κακοκαβουρδισμένο˙ και μοναχά που το θωρείς, σου καίει το
λαρύγγι μια ταλαιπώρια ταγγισμένου τηγανιού.
Πρώτη Πέμπτη του Ιούνη. Έρχεται η ώρα η καλή κι η πε-
ριβλογημένη. Πήραν φωτιά οι λαμαρίνες, τα τηγάνια, οι τε-
ντζερέδες που ’ρθαν απροσκάλεστοι να παραστούν σ’ αυτό το
πανηγύρι. Το Σάββατο είν’ ο γάμος της Μαριώς κι η γειτονιά κι
οι συγγενείς μαζεύτηκαν να πλάσουν τα κεράσματα, να ετοιμά-
σουν φαγητό για το τραπέζι. Γυναίκες μπαινοβγαίνουνε φου-
ριόζες, παιδάρια τρεχοβολούν και κλέβουν τηγανίτες. Χαρές και
γέλια και φωνές γεμάτη η αυλή, μα μόνο οι ξένοι χαίρονται
στ’ αλήθεια. Η μάνα βλέπει τη Μαριώ που μαραζώνει. Σαν το
κλαράκι απόμεινε. Τη στρογγυλάδα εκείνη που της έφεραν οι
πρώτοι χείμαρροι ανάμεσα στα πόδια, τη σάρωσε ποτάμι γοερό
από δάκρυα κι αγρύπνιες καμωμένο˙ ποτάμι που αχλή μαβιά
θα στρώσει στο νυφιάτικο φουστάνι.
Όμως δεν είναι μόνο η μάνα που κατάλαβε ότι η όψη της
δεν είναι αυτή που αρμόζει σε μια νύφη. Το βλέπουν κι οι συγ-
γένισσες πως η Μαριώ δεν είν’ στα συγκαλά της, όμως αυτές θω-
Nesides 9l.indd 26 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
27
ρούν μονάχα μες στο βλέμμα της μια συστολή παρθενική που
αγωνιά εμπρός στην επικείμενη άφιξη σε κάποια χώρα άγνωστη
μιας στύσης ανδρικής. Είναι άλλες πάλι που το άγνωστον της
χώρας το θέτουν επί της μεταναστεύσεως: «Στενοχωριέσαι, κόρη
μου, που πας στη ξενιτιά; Μη νοιάζεσαι. Όλο το ζόρι είν’ οι
πρώτες μέρες. Όταν ο άντρας είν’ καλός, πατρίδες, μάνες και
αδέρφια περισσεύουν. Όταν θα δεις πώς είν’ να ζεις μες στα
καλά, θα σου περάσει η μελαγχολία.»
Μελαγχολία. Χολή σαν το μελάνι της σουπιάς λεκιάζει του
Σαββάτου την αυγή. Η Μαριγώ στη στρώση σωριασμένη. Θέλει
να βγει γυμνή στους δρόμους να ουρλιάξει, να την ξεσύρουν τα
σκυλιά και οι σκουπιδιαραίοι, να κόψει τα μαστάρια της μ’ ένα
σουγιά που έχασε την αιχμηρή του κόψη και τώρα θέλει πλήθιο
κόπο για να σφάξει, θέλει φρενήρη χέρια φονικά που με χεριές
απανωτές, απεγνωσμένες, ανοίγουνε αυλάκια στο κορμί. Αυτό
μονάχα επιθυμεί μια χούφτα ώρες πριν στεφανωθεί: να βγει
να σκίσει τα βυζιά της με μανία, να μη θυμίζει πια νυφούλα
ποθητή.
Δεν τον σηκώνει το ζυγό που της φορέσανε. Την πλημμυ-
ρίζει μία βούρλα, ένα θράσος. Ντροπή καμιά δε νιώθει πια γι’
αυτό που της συμβαίνει. Ντροπή καμιά δε θα ’νιωθε ν’ ανοίξει
την αμπάρα της εξώπορτας και τρέχοντας να ξεχυθεί μες στα
σοκάκια φρενιασμένη. Σε ποιον χρωστάει την ντροπή; Κατάρα
και ανάθεμα της ζεματά τα χείλη. Ανάθεμα στην ώρα που τη
σπείρανε, κατάρα σ’ όποιον φύσηξε στα σκέλη των ανθρώπων
τη γλυκάδα, την πεθυμιά να σμίγουνε τα σπλάχνα τους, να πα-
ραδίδονται άνευ όρων στο εξώτερο το πυρ μόνο και μόνο για να
αισθανθούν το πυρ το υγρό του σπέρματος να γίνεται ενδότερο,
σαν φρενιασμένος ποταμός που κόπιασε να πνίγει και λαχταρά-
ει να πνιγεί μες στη σφοδρή τη μέγγενη αιδοίου που μηκάται.
Ανάθεμα σε κάθε υποταγή, στις τσίπες, στα φιλότιμα, στο
χαμηλό το βλέμμα που της ποτίσανε σαν να ’ταν αρετή. Ντρο-
πή και συστολές πια δεν της μένουν. Το σώμα της είναι ένα
πυροτέχνημα που, όπως κάθε άξιος εκπρόσωπος του είδους του,
είναι ταγμένο να καταστραφεί για χάρη της διασκέδασης μιας
δράκας ανοήτων. Μα αν είναι να καταστραφεί, γιατί να μην το
κάμει μοναχή της, για χάρη ενός περήφανου μανιώματος και
με τη χάρη μιας γαζέλας φωτερής;
Nesides 9l.indd 27 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
28
Η εξέγερση ωρίμασε πια μέσα της. Από το σβέρκο την τραβά
να σηκωθεί. Μα είναι κάτι, κατιτίς, που την κρατά καθηλωμένη
στο ντιβάνι. Ένα νανάκι με πυγμή τιτανική, μια λεπτομέρεια
σμικρή και παρά ταύτα σημασίας ζωτικής, κάτι σαν φέρετρο
νηπίου λατρεμένου. Αυτό το κάτι, κατιτίς, της μολυβιάζει το
κορμί, δεν την αφήνει να σειστεί, να αποδράσει. Αλίμονο. Και
δις και τρις, αλίμονο. Να τι ορίζει τις ζωές των φουκαράδων.
Ένα μπαούλο με προικιά, ένα κασόνι μίζερο που ταξιδεύει απ’
άκρη σ’ άκρη την υφήλιο, σαν περηφάνια βιαστική που τρέχει
ν’ αριβάρει πριν τη νύφη. Τα στήθια της θα τα ’σκιζε, τη νιότη
της δεν την υπολογίζει, μα ένα κασόνι φορτωμένο με προικιά
δεν πάει η καρδιά της να το χαραμίσει.
Απόγιομα Σαββάτου. Ήρθεν η ώρα η καλή κι η περιβλο-
γημένη. Νυφιάτικα τραγούδια στην αυλή˙ ένα βιολί τσιρίζει
κοπιασμένο˙ γυναίκες μες στην κάμαρη στολίζουνε τη νύφη.
Της βάλανε το νυφικό. Τώρα μπορεί να μπει κι ο φωτογράφος.
Το νυφικό μαράζι μαύρο και πλατύ˙ σαν μπομπονιέρα πένθιμη
που, αντί για οσμή ζαχαρωτού, έχει βαλθεί να αναδίδει παρη-
γορούσες φλόγες του κονιάκ και μυρουδιά από κουλουράκια
σουσαμένια. Την ώρα τούτη, ευτυχώς, η νύφη έχει τα έθιμα για
λίγο με το μέρος της. Σ’ αυτά τα μέρη είναι έθιμο να κλαίν’ τα
θηλυκά την ώρα που στολίζουνε τη νύφη˙ και είναι έθιμο να
κλαίει κι η νύφη η ίδια.
Στο δρόμο για την εκκλησιά τα δάκρυα παύουν. Η ομή-
γυρη του γάμου τραγουδά, τα παραθύρια εγγύς στη γειτονιά
είναι όλα κλειδαμπαρωμένα. Οι γείτονες παρίστανται απαξάπα-
ντες σε τούτη την αλλόκοτη λιτανεία που λαμβάνει τώρα χώρα
στα σοκάκια της. Όσο πιο πίσω αφήνουνε το σπίτι, βρίσκουν
εμπρός της παραθύρια ανοιχτά απ’ όπου άνδρες και γυναίκες
και παιδιά προβάλλουνε να δουν καλά τη νύφη. Προφέρουνε
ευχές από ψηλά, κανένα-δυο νοικοκυρές πετούν και ροδοπέ-
ταλα, ραντίζουν με ανθόνερο τη στράτα. Στον επιτάφιο δεν
κάνουνε το ίδιο; Τι σόι σύγχυση εθίμων είν’ αυτή;
Από τα ροδοπέταλα στο ρύζι. Ανάμεσα στα δύο τα ραντί-
σματα σαν ένας λήθαργος να μούδιασε τα πάντα. Του Ησαΐα ο
περίπατος σαν χορικό αρχαίας τραγωδίας˙ ο κορυφαίος ένα πρό-
σωπο διπλό, γαμπρός και νύφη, φέρει τώρα πια κατάσαρκα της
κάθαρσης την ύψιστη ευθύνη. Ποιος να ’ναι άραγε στ’ αλήθεια
Nesides 9l.indd 28 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
29
ο αυτουργός-δραματουργός ετούτης της παράξενης παράστα-
σης; Πάντως κοινό και θιασώτες είναι ένα. Μονάχα ο κορυφαίος
του χορού τώρα αποσχίζεται απ’ αυτό το άμορφο συνονθύλευ-
μα. Μετά τα στέφανα, τον οίνο και τα όρυζα, μετά τα γλέντια
που επιτάσσουνε τα έθιμα, γαμπρός και νύφη αποσύρονται σ’
ένα δωμάτιο καλού ξενοδοχείου. Ακόμα κι έτσι όμως, η μάνα
δεν παρέλειψε να παραγγείλει να της φέρουν το πρωί το ασπρο-
σέντονο με την τιμή της κόρης.
Έτσι κι έγινε. Τα λάφυρα της πρώτης νύχτας γάμου παρα-
δόθηκαν. Κορδώνεται η μάνα σαν το διάνο, κορδώνουνε και
τα πεθερικά. Κι έτσι καμαρωτοί κι ευδαίμονες ―γονείς, αδέλ-
φια και συγγενολόγια― συνοδεύουν τους νεόνυμφους μέχρι το
αυτοκίνητο που θα τους οδηγήσει στον πλησιέστερο αερολιμέ-
να. Χαρά και λύπη πάλι αναμειγνύονται και δάκρυα τρέχουν
άφθονα απ’ τα μάτια. Ο υπόκωφος ήχος της τελευταίας πόρτας
που κλείνει σφραγίζει τον αποτρόπαιο αυτό αποχωρισμό. Τώρα
τα χέρια αυτών που μένουν πίσω επιδίδονται σε μια ταλάντευ-
ση, μηχανική κι αμήχανη συγχρόνως, που μοιάζει με αποχαι-
ρετισμό. Όπως υαλοκαθαριστήρες λαστιχένιοι πάνε κι έρχονται
εκτινάσσοντας σταγόνες της βροχής όταν η δίνη του καιρού το
επιβάλλει, έτσι κι αυτό το τσούρμο χέρια ταλαντεύονται σαν να
πασχίζουνε να διώξουνε τα δάκρυα δώθε κείθε, μην τύχει και
λιμνάσουνε εμπρός τους και πνιγούν.
Άφιξη στη Μελβούρνη. Στην άλλη άκρη της ουράνιας κο-
ντυλιάς που χάραξε το σιδηρούν πετούμενο, ένας καιρός υγρός
φροντίζει για τη συμμετρία αυτού του ταξιδιού υποδεχόμενος
το κουρασμένο ζεύγος. Εδώ, αντί για δάκρυα, βρέχει την ιστο-
ρία τους μια παγερή βροχή και ένας σύννους ουρανός, γυμνός
από πετούμενα και ήλιους, βαριοντυμένος με νεφέλες σκοτει-
νές. Εδώ δεν κλαίν’ οι συγγενείς που ήρθανε να τους προϋπα-
ντήσουν. Τους υποδέχονται μ’ ένα πλατύ χαμόγελο και πλήθιες
αγκαλιές, φορτώνουν τα μπαγκάζια τους κι όλοι μαζί παίρνουν
το δρόμο για το σπίτι. Καθ’ οδόν ρωτούνε λεπτομέρειες του
γάμου, γλυκομιλάνε στο κορίτσι να μη σκιάζεται που βρίσκεται
με άγνωστους ανθρώπους, να μην πικραίνεται που πίνει πρώτη
της φορά τον μπρούσκο αέρα της ξενιτιάς.
Το σπίτι τούς περίμενε γεμάτο. Κεράσματα, άνθρωποι και
δώρα και φωνές, μια μίξη των ελληνικών εθίμων με αγγλοσα-
Nesides 9l.indd 29 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
30
ξόνικα τραγούδια στο πικάπ, γιρλάντες κρεμασμένες στα μπαλ-
κόνια κι επιγραφές χρωματιστές μ’ ευχές για το ζευγάρι στ’
Αγγλικά. Ένα διώροφο καλοστημένο σπίτι, το τελευταίο μιας
σειράς από αδέλφια σιαμαία που εμπρός και πίσω φέρουνε πα-
ραθυρένιους οφθαλμούς που βλέπουν σε δυο κήπους φροντι-
σμένους. Θολώνουνε τα μάτια της Μαριώς. Της είπε η μάνα να
χαμογελά και προσπαθεί να φέρει εις πέρας αυτό το δύσκολο
έργο. Η αγάπη που της δείχνουνε και τα καλά όλα αυτά που
συναντά νιώθει πως δεν μπορεί να της ανήκουν.
Στο μυαλό της τριγυρίζει το μπαούλο. Δεν το ’δε ακόμα
πουθενά και ντρέπεται και να ρωτήσει που το βάλαν. Η ύπαρξή
του ευθύνεται που έφτασε ως εδώ, εδώ που σαν σκιά κινείται
ανάμεσα σε ανθρώπους ζωντανούς, εδώ που νιώθει σαν επαίτης
μες στους άρχοντες, εδώ που τρέμει σαν το βρέφος που κρυώ-
νει. Το καταριέται μ’ όλη έχεις δύναμη σαν να ’ταν πρόσωπο
οικείο και μισητό που επιθυμεί να αφανίσει με τη σκέψη. Κι
όμως αυτό το πρόσωπο είναι ο μόνος συγγενής της σ’ αυτή τη
νέα ήπειρο, σ’ αυτή τη νέα εστία απελπισίας. Το συλλογιέται
μια στιγμή κι αναριγά. Δεν πρέπει πια να καταριέται το μπα-
ούλο. Μονάχα εκεί μπορεί να στηριχτεί. Εκεί είναι κλεισμένη η
περηφάνια της, το βιος της, μία ελπίδα πως δεν είναι μοναχή.
Έτσι θα σκέφτεται από ’δώ κι εμπρός. Ο σύμμαχός της θα ’ναι
το μπαούλο. Εκείνη δε λογάριασε τα νιάτα της για να μην τύχει
και το χαραμίσει. Τώρα ήρθε η σειρά του να τη στηρίξει.
Της δείχνουνε το σπίτι απ’ άκρη σ’ άκρη. Της δίνουνε τις
πρώτες εξηγήσεις για το πώς να κυβερνά το κάθε τι. Περνούνε
τα δωμάτια ένα-ένα, μα το μπαούλο δεν το βλέπει πουθενά.
Στο τελευταίο μέρος της ξενάγησης, εμπρός σε μια πληθωρική
ιματιοθήκη, μια εξαδέλφη του γαμπρού παίρνει βαθιά ανάσα,
πιάνει απ’ το χέρι τη Μαριώ και της ανακοινώνει το μαντάτο:
«Δε θέλω να μου στενοχωρηθείς. Μας πήραν απ’ την εταιρεία με
τα δέματα. Πήρε φωτιά το φορτηγό που ’τανε μέσα τα πράματά
σου. Μας στείλανε και την αποζημίωση. Μη μου στενοχωριέσαι,
ε; Διπλά και τρίδιπλα σου τα ψωνίσαμε τα χαμένα. Αύριο να
πάμε και στα ψώνια να συμπληρώσεις μόνη σου ό,τι θέλεις.
Μονάχα μην το πεις στη μανούλα και χολιάσει. Εντάξει, κού-
κλα μου; Εσύ δεν έχεις να νοιαστείς για τίποτα. Βασίλισσα θα
σ’ έχουμε εδώ πέρα.»
Nesides 9l.indd 30 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
31
Κλείνω με ορμή το επάρατο κιτάπι. Άλλο τα στήθη μου γι’
απόψε δε βαστούν να ατενίζουν το παράλογο του κόσμου. Λέω
να γυρίσω στου πελάγους μου τη θέα, μα είναι αργά πια και γι’
αυτό˙ γι’ απόψε άλλο τα στήθη του σπιτιού μου δε βαστούν να
ατενίζουν το παράλογό μου.
Nesides 9l.indd 31 17/11/2012 7:14:12 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
32
Φώ τ ης Θαλασ σ ινός
Σύννεφα με παντελόνια
κόσμος όλος δημιουργήθηκε από την ένωση των μονάδων.
Ο Είχε προηγηθεί ο αρχικός επιμερισμός του ενός σε μυριάδες

κατοπτρικές μορφές. Τα πάντα κινούνται σαν είδωλα της
ίδιας αρχής. Η ένωση ή καλύτερα η έλξη υπήρξε και συνεχίζει
να υπάρχει σαν η δύναμη της αγάπης και του ζείδωρου έρωτα.
Η έλξη είναι η συμπαντική θεϊκή βαρύτητα της αγάπης. Όλα τα
σώματα και όλες οι οντότητες, τα έμψυχα και τα άψυχα, τα ορα-
τά και τα αόρατα έλκονται μεταξύ τους μέχρι να επανέλθουν
στην αρχική τους μορφή. Στη μορφή της αδιάσπαστης μονάδας
και ενότητας με τον Θεό. Μέχρι τότε, σ' αυτής της διαδικασίας
τις αναβαθμίδες προς τα πάνω, πρωτεύει για κάθε έρημη μονάδα
να συναντήσει μία άλλη, την μία και μοναδική, με την οποία
φτιάχνει ένα ζεύγος δισυπόστατο. Αν στην αρχή ο Λόγος διαχώ-
ρισε το χάος σε απειράριθμες εκδοχές της μονάδας, στη συνέχεια
κάθε πλαστούργημα διαπερνούσε το σύμπαν έμπλεο στον πόθο
ανεύρεσης του συμπληρωματικού του όντος.
Τα φυτά αναζητούν το χώμα τους, τα σπίτια το έδαφος

τους, ο άνθρωπος τον άνθρωπο, το ζώο το ταίρι του, η ασθέ-
νεια το σώμα που θα εγκαταβιώσει... η φλόγα το κερί της, το
δρολάπι τα σύννεφα. Το ένα το δεύτερο. Στην αρχή ο άνθρω-
πος πιστέψε για το κάθε είδος πλάσματος ή αντικειμένου ότι
αργά ή γρήγορα αντάμωνε με τον διάπυρό του πόθο, το ευγενές
συμπλήρωμα του. Η πεποίθηση αυτή ήταν ψευδής. Στη φύση
συναντούσε κανείς το ίδιο συχνά συνταιριασμένα μέρη όσο και
ανέφικτους έρωτες, θελήματα ανεκπλήρωτα, ανάπηρες ολότη-
τες. Ένα μονάχο λουλούδι στον άνεμο, ένα σπίτι γκρεμισμένο
συθέμελα, ένα καράβι ναυαγισμένο αύτανδρο, έναν άνθρωπο
έρημο σαν ρημαδιακό, ένα ρούχο χωρίς κρεμάστρα να πιαστεί
να ζεσταθεί μες στην ντουλάπα.
Nesides 9l.indd 32 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
33
Κάποιο απόγευμα φύσηξε άνεμος δυνατός. Ήταν καλο-
καίρι και ο αέρας ήταν ζεστός πάνω στα ανθρώπινα σώματα.
Σκουπίδια χορεύανε στις πνοές της φύσης. Πλαστικές σακούλες
ακολουθούσαν τρελές τροχιές μέσα στην απρόσμενη ανεμοδού-
ρα. Φύλλα κόβονταν απ' τα κλαδιά τους, λουλούδια απομα-
κρύνονταν από το έδαφος. Πτερόεντα όντα πλανιώνταν στην
ατμόσφαιρα ζαλισμένα, αράχνες στήνανε τον ιστό τους σε δια-
στημικά κρηπιδώματα και οι λιβελούλες της Έφης έχαναν πρό-
σκαιρα τη δεξιότητά τους στη πτήση. Ο εντομοβριθής ουρανός
φιλοξενούσε στους πληθυσμούς των ζωντανών ειδών του και
ανθρώπους. Άνθρωποι που εξέκκλιναν της ασφαλούς διάβασης
ανέβηκαν στους ουρανούς έχοντας κάποιοι ρούχα και μαντήλια
για πανιά τους. Κι αν στην αρχή όλα αποτελούσανε συστατικά
μιας ευωχίας αργότερα η αυτεπίγνωση της μοναξιάς τους πα-
ρώθησε τη σκέψη και τους υπαρκτικούς κραδασμούς τους στην
αναπόληση της απωλεσθείσας αρμονίας, στην ενθύμηση του
συντροφικού συμπληρώματός τους.
Ο Ρώσος αυτόχειρας ποιητής Μαγιακόφσκι είχε γράψει για

τους ποιητές ότι δεν είναι άνθρωποι αλλά σύννεφα με παντε-
λόνια, «δεν είμαι άντρας εγώ, είμαι σύννεφο με παντελόνια».
Έγραψε την αλήθεια. Δύο ημίγυμνοι ποιητές, ένας άντρας και
μία γυναίκα, τη μέρα της κοσμοχαλασιάς, βγήκαν στα μπαλκό-
νια των διαφορετικών τους σπιτιών να αντικρίσουν την απαρά-
μιλλη ομορφιά του ουρανού. Όλα τα πλάσματα κινούνταν με
ποθοπλάνταγμα να επιστρέψουν στο άλλο τους μισό. Οι ποιητές
με το συννεφένιο κεφάλι τους αισθάνονταν το λυσσομάνημα
σαν ευεργετικό ανακάτεμα των σκέψεων τους. Ο άνεμος ήταν
ζεστός. Κανένας απ' τους δύο δεν φορούσε κάποιο ρούχο από τη
μέση και πάνω. Κανένας απ' τους δύο δεν είχε γευτεί τον ερω-
τικό εναγκαλισμό. Ένα φορτωμένο με ορμή κύμα αέρα σήκωσε
και τους δύο ποιητές ψηλά στον ουρανό. Κι όπως τα πάντα
κινούνταν πάνω στον άνεμο με τη βαρυτική δύναμη της αγά-
πης, με την μνήμη τους για ερωτική συνεύρεση με το συντρο-
φικό τους συμπλήρωμα, έτσι έσμιξαν οι δύο ποιητές και έτσι
ταιριάξαν πάνω στα σώματά τους ρούχα σαν κοστούμια. Προ-
σγειώθηκαν στη γη ερωτευμένοι και πιο όμορφοι απο ποτέ με
τα συννεφένια τους κεφάλια να πλέκουν ηλεκτρικά ποιήματα.
Nesides 9l.indd 33 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
34
Imr a n Aya ta
Οδός Τάουνους 48
Μετάφραση: Κα τερί ν α Τζι ν α βά
δός Τάουνους 48» έγραφε το τσαλακωμένο χαρτά-
«Ο κι που η νεαρή γυναίκα του έβαλε στο χέρι χωρίς

να πει λέξη. Στη διαδρομή από το αεροδρόμιο της
Φρανκφούρτης μέχρι την περιοχή του κεντρικού σταθμού, ο
Μπαράν είχε προσπαθήσει πολλές φορές να πιάσει κουβέντα
μαζί της, χωρίς επιτυχία. Ο Μπαράν απεχθανόταν να πρέπει
να οδηγεί ταξί για να τα βγάζει πέρα. Το μόνο που πραγματικά
του άρεσε στη δουλειά του ήταν οι μικρές και μεγάλες ιστορίες
των πελατών του. Μετά από κάθε βάρδια ανέφερε ένα από
αυτά τα στόρυ στον συγκάτοικό του τον Μουράτ κι έπειτα τα
σημείωνε στο τετράδιό του με το κόκκινο δερμάτινο κάλυμμα.
Στην πραγματικότητα ο Μπαράν ήθελε να συγκεντρώσει αυτά
τα επεισόδια σ’ ένα βιβλίο, απέρριψε όμως αυτές τις σκέψεις
επειδή τον πρόλαβε ένας Τούρκος δημοσιογράφος, ο οποίος
μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα στις αρχές της δεκαετίας
του ’80 κατέφυγε στη Φρανκφούρτη και δούλεψε για καιρό ως
οδηγός ταξί. Ο Μπαράν είχε διαβάσει με μεγάλη περιέργεια το
«Όταν ήμουν οδηγός ταξί στη Φρανκφούρτη». Μετά απ’ αυτό
ήταν σίγουρος ότι είχε καλύτερo υλικό. Δεν ήθελε όμως να μι-
μείται κανέναν.
«Από πού έρχεστε;» ρώτησε εκείνος και χαμογέλασε συγχρό-
νως αυτάρεσκα στον καθρέφτη. Η γυναίκα ανταπέδωσε το χα-
μόγελο. Εξακολουθούσε να μη μιλάει. Ο Μπαράν χτύπησε ελα-
φρά το στήθος του με το δάχτυλο και είπε «Μπαράν». Ύστερα
έδειξε εκείνη και κοίταξε απορημένος.
«Μαρία», είπε εκείνη χαμηλόφωνα.
Ο Μπαράν την παρατήρησε διακριτικά απ’ τον καθρέφτη.
Nesides 9l.indd 34 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
35
Τα σκούρα της μαλλιά που έφταναν ως τους ώμους άγγιζαν
τα ραντάκια του φορέματός της, το οποίο ήταν μπλε όπως
τα μάτια της. Δεν ήταν η κίνηση στην αλέα Κένεντυ προς το
κέντρο, αλλά η σιωπή μες στο ταξί που τον έκανε όλο και πιο
νευρικό. Τις περισσότερες φορές ήταν οι επιχειρηματίες αυτοί
που σιωπούσαν στο ταξί του. Πολλοί απ’ αυτούς κρύβονταν
πίσω από την οικονομική στήλη της FAZ1. Άλλοι πήγαιναν αργά
το βράδυ σε πριβέ κλαμπ και σε «σάουνες». Όταν εν τω μεταξύ
κοιτούσαν τυχαία πάνω απ’ την άκρη της εφημερίδας, ο Μπα-
ράν νόμιζε πως αναγνώριζε στα βλέμματά τους ότι προς στιγ-
μήν ντρέπονταν. Πρόσφατα είχε πάρει έναν μουσικό από μια
πολυτελή «σάουνα» κοντά στην Τσάιλ2, ο οποίος ξαφνιάστηκε
που ο Μπαράν δεν τον αναγνώρισε. Ο διάσημος β’ κατηγορίας
παρατήρησε αγανακτισμένος ότι εδώ και χρόνια τραγουδάει με
το πιάνο του στη σκηνή για έναν πιο δίκαιο κόσμο.
«Ακούω μόνο κουρδική μουσική», απολογήθηκε ο Μπαράν.
Με την ευκαιρία αυτή ο πιανίστας ειρηνιστής αποκάλυψε πε-
ρήφανος ότι το προηγούμενο καλοκαίρι εμφανίστηκε στο Γκελ-
ζενκίρχεν με τον Κούρδο τραγουδιστή Τζιβάν Χάτζο σ’ ένα φε-
στιβάλ για την ειρήνη. Του Μπαράν του ήταν σχεδόν αδιάφορο,
έτσι κι αλλιώς δεν συμπαθούσε και πολύ τους τύπους των
μπίζνες και τους διάσημους. Γι’ αυτόν ήταν απλά και μόνο
εξαιρετικά επικερδείς. Όταν τους άφηνε στο «Ζούντφας3» ή σε
παρόμοια σαλόνια έπαιρνε από τους ιδιοκτήτες εξτρά στο χέρι
για τους πελάτες που έφερνε. Αυτό ήταν που μετρούσε για
κείνον.
Μια απριλιάτικη μέρα με καταρρακτώδη βροχή μπήκε κά-
ποτε κοντά στην πλατεία Κάιζερ ένας επιχειρηματίας, ούτε 40
χρονών, με γκρι κοστούμι και σκούρα μωβ γραβάτα και ήθελε
να πάει στο Τσιτάου στη Σαξονία.
«Όλα είναι θέμα τιμής», είπε ο Μπαράν.
1. Αρχικά της εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung, μία από τις πιο
σοβαρές πολιτικές εφημερίδες της Γερμανίας με ευρεία κυκλοφορία (Σ.τ.Μ).
2. Zeil: οδός στο κέντρο της Φρανκφούρτης. Από το τέλος του 19ου αι. θεω-
ρείται ως μία από τις πιο σημαντικούς και εμπορικούς δρόμους της Γερμανί-
ας (Σ.τ.Μ.).
3. «Sauna Oase Sudfass»: ιδρύθηκε στη Φρανκφούρτη το 1971 και είναι το
παλαιότερο κλαμπ του είδους του, στο οποίο γυναίκες κάνουν γνωριμίες με
άντρες σε μια ερωτική ατμόσφαιρα (Σ.τ.Μ.).
Nesides 9l.indd 35 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
36
Συμφώνησαν χωρίς πολλές διαπραγματεύσεις στα 500 ευ-
ρώ. Στη διαδρομή αρχικά δεν αντάλλαξαν λέξη μεταξύ τους.
Ωστόσο, ο άντρας κάποτε φάνηκε να βαριέται και ρώτησε τον
Μπαράν αν είναι Τούρκος. Αυτή ήταν, με μεγάλη διαφορά απ’
τις άλλες, η αγαπημένη ερώτηση των πελατών του.
«Όχι, Κούρδος. Από το Άμεντ», απάντησε ο Μπαράν όπως
πάντα. Όταν ύστερα ακολούθησε ένα λίγο-πολύ «αχά;» από
ενδιαφέρον, επανέλαβε συνοπτικά την ιστορία του Κουρδιστάν.
Για τον Μπαράν το ταξί ήταν ένα βήμα, όπως το ονόμαζε, για
να συνεισφέρει το δικό του μερίδιο στη χειραφέτηση και απε-
λευθέρωση των Κούρδων. Πριν χρόνια είχε προσπαθήσει μάταια
να οργανώσει την πρώτη Κοινότητα υπέρ των συμφερόντων
των Κούρδων οδηγών ταξί στη Φρανκφούρτη, πράγμα που
στην κοινωνία των καροτσιέρηδων του απέδωσε το παρατσού-
κλι «Βουλευτής Μπαράν».
«Έχετε δίκιο, ξέρουμε ελάχιστα για τη μοίρα του λαού σας»,
είπε ο πελάτης, κι ύστερα συστήθηκε ως Μάνφρεντ Μύλλερ,
στέλεχος κάποιας ελεγκτικής εταιρείας. Ο αρχικά σιωπηλός κύ-
ριος Μύλλερ χαλάρωσε επιδεικτικά τη γραβάτα του και άρχισε
από μόνος του να αναλύει παγκόσμιες αγορές, να γκρινιάζει για
τη σκληρή δουλειά του και να διηγείται τη λαχτάρα του για μια
εντελώς διαφορετική πραγματικότητα σ’ ένα μικρό αγρόκτημα
κάπου στη Νότια Ιταλία. Ο Μπαράν νόμιζε ότι ο κύριος Μύλλερ
δεν θα σταματούσε να φλυαρεί. Για να τον διακόψει ζήτησε να
μάθει τι τον φέρνει στη Χώρα του Πουθενά στα τσέχικα σύνορα.
«Η άλλη ζωή», είπε ο Μάνφρεντ Μύλλερ.
Όταν μετά από δυόμισι ώρες σταμάτησαν έξω από την είσο-
δο ενός αδιάφορου σπιτιού, ο κ. Μύλλερ πλήρωσε τη συμφωνη-
θείσα τιμή και έδωσε στον Μπαράν 40 ευρώ φιλοδώρημα.
«Θα επιστρέψετε σήμερα στη Φρανκφούρτη; Να περιμένω;»
«Όχι. Έχω ένα ραντεβού στη Λειψία αύριο.»
Ο Μάνφρεντ Μύλλερ κατευθύνθηκε προς το σπίτι με το
κανελί χρώμα, πάνω από την είσοδο του οποίου ήταν κρεμα-
σμένη η φωτεινή επιγραφή «Στούντιο 66». Μια γυναίκα με
μπλε ανταύγειες, αυστηρό βλέμμα και φθηνό μαύρο δερμάτινο
κοστούμι άνοιξε την πόρτα. Ο Μπαράν παρακολουθούσε τη
σκηνή. Ήταν περίεργος να μάθει τι είχε φέρει εδώ τον μάνα-
τζερ από τη Φρανκφούρτη. Περίμενε μερικά λεπτά στο ταξί κι
Nesides 9l.indd 36 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
37
ύστερα ακολούθησε τον πελάτη του. Ακόμη στεκόταν η ίδια
γυναίκα στην πόρτα.
«Μόνο για Γερμανούς!» είπε εκείνη με ανατολικοευρωπαϊκή
προφορά και πήγε να ξανακλείσει αμέσως την πόρτα. Ο Μπα-
ράν έβαλε όμως το δεξί του πόδι στην κάσα της πόρτας και
είπε ότι ο πελάτης του τον παρακάλεσε να περιμένει για να τον
γυρίσει πίσω στη Φρανκφούρτη.
«Εγώ δεν ξέρω τίποτα. Περίμενε στο αυτοκίνητο», είπε εκεί-
νη χαλαρά.
«Γιατί όχι εδώ;» ρώτησε ο Μπαράν.
«Εδώ είναι στούντιο, όχι ζωολογικός κήπος.»
«Πόσα θες για να περιμένω εδώ;»
«Δεν μου ’χουν ξαναζητήσει κάτι τέτοιο. Τι θα ’λεγες για
100 ευρώ;»
«Αν είναι να μου πείτε για τους άντρες που έρχονται εδώ
και τι ζητάνε.»
«Όχι. Χωρίς διακριτικότητα, χρεοκοπήσαμε.»
Ο Μπαράν έριξε μια ματιά στο στούντιο «σάουνα & μασάζ»
κι έπειτα κάθισε στην «αίθουσα αναμονής». Το οίκημα ήταν
γεμάτο κοστούμια από λατέξ, χειροπέδες, μαστίγια και όργανα
βασανιστηρίων. Τα δωμάτια ήταν βαμμένα στο λευκό του νο-
σοκομείου. Από το δωμάτιο «Φαντασία» ο Μπαράν άκουγε μια
αυστηρή γυναικεία φωνή, η οποία έδινε τη μία διαταγή μετά
την άλλη. Νόμισε ότι αναγνώρισε τον κύριο Μύλλερ, ο οποίος
έβγαζε διαρκώς ένα βασανισμένο «Ααχχχ, ναιαιαι».
Του Μπαράν του έφυγε η όρεξη να συνεχίσει να σπαταλά
το χρόνο του σε ένα κλαμπ «σάουνας & μασάζ» του Τσιτά-
ου. Χαιρέτισε τη γυναίκα στην υποδοχή, μπήκε στο ταξί του,
έστριψε ένα τσιγάρο με καπνό από το Λίτσε που του είχε φέρει
η αδερφή του από τις διακοπές της. Σκέφτηκε ακόμα για μια
στιγμή γιατί ο κύριος Μύλλερ ανεχόταν να μαστιγώνεται από
μια Αφέντρα στην Ανατολική Γερμανία και άλλο τόσο απόρησε
για ποιο λόγο ο ίδιος μόλις είχε πληρώσει 100 ευρώ, απλά για
να δει ένα showroom τρίτης κατηγορίας.
Περίπου μισή ώρα αργότερα ο Μάνφρεντ Μύλλερ βγήκε από
το «Στούντιο 66». Έδειχνε πολύ χαλαρωμένος.
«Τι σημαίνει αυτό; Τι κάνετε ακόμα εδώ;» ρώτησε ο κ. Μύλ-
λερ.
Nesides 9l.indd 37 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
38
«Απλή περιέργεια. Πάμε πίσω στη Φρανκφούρτη;»
«Όχι, εγώ θα πάω στη Λειψία. Σας το είχα πει. Με παρακο-
λουθήσατε; Τι σας πέρασε από το μυαλό; Γιατί το κάνετε αυτό;»
«Η άλλη ζωή», απάντησε ο Μπαράν.
Η Μαρία εξακολουθούσε να σιωπά. Ο Μπαράν είχε πάψει να
της κάνει ερωτήσεις. Δεν έμενε πολύς χρόνος πια έτσι κι αλλιώς.
Όταν έστριψε στην οδό Τάουνους και είχε φτάσει σχεδόν στο
νούμερο 48, εκείνη άρχισε ξαφνικά να ξεφωνίζει τρομερά δυ-
νατά. Ο Μπαράν αρχικά δεν κατάλαβε γιατί βγήκε τόσο εκτός
εαυτού. Όμως ύστερα πρόσεξε τρεις αστυνομικούς, οι οποίοι
συλλαμβάνανε ιερόδουλες έξω απ’ το μπουρδέλο.
Σκατά, η γυναίκα είναι πιθανόν παράνομη, σκέφτηκε ο
Μπαράν και πέρασε προσεκτικά μπροστά από τους αστυνομι-
κούς. Η Μαρία είχε σκύψει, ο Μπαράν δεν μπορούσε να τη δει
απ’ τον καθρέφτη. Χωρίς να σκεφτεί πολύ κατευθύνθηκε προς
τη συνοικία Γκάλους. Στράφηκε προς τα πίσω και προσπάθησε
να καθησυχάσει τη Μαρία μ’ ένα «οκέι, οκέι».
Η Μαρία κάθισε πάλι κανονικά και σκούπισε τα μάγουλά
της με ένα χαρτομάντιλο.
Ο Μπαράν αποφάσισε να πάει με τη Μαρία στο σπίτι του
για να σκεφτεί με ηρεμία τι μπορούσε να κάνει.
Ο συγκάτοικός του ο Μουράτ τα ’χασε όταν είδε τον Μπα-
ράν και τη Μαρία με τη μεγάλη της βαλίτσα να στέκονται στο
διάδρομο.
«Νέα λαίδη; Μετακομίζει από τώρα;» ρώτησε ο Μουράτ.
«Άσε τις αερολογίες, έλα στην κουζίνα. Θα σου διηγηθώ το
στόρυ της ημέρας», είπε ο Μπαράν.
Η Μαρία έριξε ανήσυχα μια ματιά γύρω της. Ο Μπαράν
έδειξε μια καρέκλα στην κουζίνα και με ένα σωρό χειρονομίες
της ζήτησε να καθίσει.
Ο Μπαράν διηγήθηκε στον Μουράτ τι είχε συμβεί και γιατί
είχε φέρει τη Μαρία μαζί του στο σπίτι.
«Μα, εννοείται. Πρέπει να βρούμε κάποιον που να μιλάει
ισπανικά», είπε ο Μουράτ.
Η Μαρία σηκώθηκε και έφερε ένα μικρό άλμπουμ φωτογρα-
φιών από τη βαλίτσα της. Έδειξε και στους δύο περήφανη ένα
αγοράκι το οποίο θα πρέπει να ήταν ο γιος της. Σε μια άλλη
φωτογραφία ήταν η Μαρία με σκούφο μάγειρα σε μια μεγάλη
Nesides 9l.indd 38 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
39
κουζίνα. Η Μαρία έδειξε το τηλέφωνο στο χωλ και ρώτησε:
«Τelefon Columbia;»
Όταν η Μαρία βρήκε επιτέλους κάποιον στο τηλέφωνο, άρ-
χισε να κλαίει και έλεγε διαρκώς «No restaurant».
«Λες η Μαρία να ήταν να δουλέψει σ’ ένα εστιατόριο και
να τρελάθηκε όταν είδε τους αστυνομικούς και τις ημίγυμνες
πόρνες στην οδό Τάουνους;» ρώτησε ο Μπαράν.
«Ναι, μάλλον. Αλλά γιατί δεν πήρε κανείς τη Μαρία απ’ τ’
αεροδρόμιο;»
«Δεν έχω ιδέα. Σίγουρα όμως υπάρχει κάποιος τύπος που την
περιμένει. Κάνας νταβατζής μάλλον.»
«Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Φαντάσου να σ’ έχει παρακο-
λουθήσει κάποιος και να σ’ έχει δει που έφερες τη Μαρία εδώ.»
«Δεν το νομίζω.»
«Απίθανο, αλλά δεν αποκλείεται. Μπλέξαμε τώρα».
Ο Μουράτ έβαλε ένα καινούριο χαρτομάντιλο στο χέρι της
Μαρίας, της έδειξε το μπάνιο και με απλά νοήματα της έδωσε
να καταλάβει ότι έπρεπε να φρεσκαριστεί και μετά να αναπαυ-
τεί λίγο.
Ο Μπαράν και ο Μουράτ αποφάσισαν να μην πουν σε κα-
νέναν για τη Μαρία, επειδή φοβόνταν ότι αυτό θα περιέπλεκε
περισσότερο την κατάστασή της. Ο Μπαράν πήγε ως τον κε-
ντρικό σταθμό της Φρανκφούρτης και προμηθεύτηκε ένα μικρό
γερμανο-ισπανικό λεξικό από το διεθνές βιβλιοπωλείο στην οδό
Κάιζερ. Ούτε που πρόλαβε να το πάρει η Μαρία η οποία μετά
από ένα πλούσιο μπάνιο κοιμόταν για τρεις ώρες.
Όταν ξύπνησε, ο Μπαράν της έδωσε το λεξικό. Ο Μουράτ
της έδειξε το διαβατήριό του και ζωγράφισε σ’ ένα μπλοκ ένα
ερωτηματικό. Η Μαρία έφερε τα χαρτιά της. Ο Μουράτ τα ξε-
φύλλισε μέχρι που ανακάλυψε μια τρίμηνη τουριστική βίζα.
Το πρώτο βράδυ συνεννοήθηκαν μόνο με χειρονομίες, σκίτσα
και λέξεις -κλειδιά από το μικρό λεξικό. Κατά τα μεσάνυχτα η
Μαρία έψαξε στην κουζίνα και άρχισε να μαγειρεύει κάτι ζεστό
απ’ ό,τι είχε μείνει.
Ο Μπαράν και ο Μουράτ έστρωσαν το τραπέζι κι όλη την
ώρα συζητούσαν αν τελικά έπρεπε ίσως να ζητήσουν τη συμ-
βουλή κάποιου. Σιγά σιγά είχαν την αίσθηση ότι δεν τα βγάζανε
πέρα μόνοι τους.
Nesides 9l.indd 39 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
40
«Πρέπει όμως να γνωρίζει ένα πρόσωπο επαφής εδώ. Κι ακό-
μη κι αν ήταν να δουλέψει σ’ ένα εστιατόριο, πρέπει να έχει
έναν αριθμό τηλεφώνου», είπε ο Μπαράν.
Ο Μουράτ έφερε το βιβλίο του με τις διευθύνσεις. Χρησιμο-
ποίησε πάλι το ερωτηματικό που είχε σχεδιάσει, έδειξε τη Μαρία
και ρώτησε: «Numero hombre Φρανκφούρτη;»
Η Μαρία ξεχώρισε μέσα απ’ τα χαρτιά της ένα νούμερο, είπε
όμως: «Νο!»
«Νομίζω ότι δεν θέλει να τηλεφωνήσουμε εκεί. Ίσως φοβά-
ται μην πέσει σε καμιά παγίδα», είπε ο Μπαράν.
«Πρέπει να το κάνουμε αυτό, μεγάλε. Θα την κρατήσουμε
κρυμμένη εδώ για τρεις μήνες;» ρώτησε ο Μουράτ.
«Όχι, αυτό δεν γίνεται. Αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε
τίποτα με το οποίο δεν συμφωνεί η Μαρία. Να τη ρωτήσουμε
μήπως θέλει να γυρίσει πίσω στην Κολομβία με την επόμενη
πτήση», πρότεινε ο Μπαράν.
Σχεδίασε ένα αεροπλάνο στο σημειωματάριο με τα καρέ,
έγραψε πάνω Μαρία, Κολομβία και την ημερομηνία της επόμε-
νης μέρας. Η Μαρία του πήρε το στυλό από το χέρι, άφησε το
όνομά της, διέγραψε όλα τ’ άλλα, σχεδίασε έναν μεγαλόσωμο
άντρα με μουστάκι και σημείωσε 2.000 δολάρια. Ένα τόξο έδει-
χνε από εκείνη προς τον άντρα με το μουστάκι.
«Θέλει να πει μ’ αυτό ότι πλήρωσε 2.000 δολάρια για να
έρθει στη Γερμανία;» είπε ο Μπαράν. «Η Μαρία καταστράφηκε
αν γυρίσει πίσω χωρίς τα λεφτά».
Τακτοποίησαν το δωμάτιο του Μουράτ κι έδωσαν στη Μαρία
να καταλάβει ότι μπορεί να κοιμηθεί μόνη της στο δωμάτιό
του. Ο Μουράτ θα κοιμόταν στον καναπέ του Μπαράν.
Όταν ο Μπαράν και ο Μουράτ το επόμενο πρωί αποχαιρέ-
τησαν τη Μαρία, έδειξαν το τηλέφωνο, το κουδούνι και την
πόρτα και είπαν: «Νο!» Η Μαρία κατάλαβε ότι έπρεπε να μην
απαντήσει σε κανένα τηλεφώνημα και να μην ανοίξει σε κανέ-
ναν την πόρτα. Καθώς αποχαιρετούσε, εκείνη είπε χαμηλόφωνα
«gracias». Για μια στιγμή ο Μπαράν είχε την αίσθηση ότι ήξε-
ρε ήδη καιρό τη Μαρία.
«Είναι πολύ συμπαθητική», είπε ο Μπαράν.
«Και πολύ όμορφη», συμπλήρωσε ο Μουράτ.
Ο Μπαράν και ο Μουράτ αποφάσισαν να μιλήσουν με τον
Nesides 9l.indd 40 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
41
Κλάους Τοπ. Ο Κλάους ήταν ένας κοινός γνωστός τους από
την ομάδα Σβάλμπαχ, ένα πρόγραμμα για τους πρόσφυγες στο
οποίο είχαν δραστηριοποιηθεί πριν από μερικά χρόνια. Συνα-
ντήθηκαν με τον Κλάους σε ένα καφέ κοντά στη Σιδερένια
γέφυρα4. Ο Κλάους εργαζόταν εν τω μεταξύ στα γραφεία μιας
οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα των προσφύγων και
ήξερε καλά από δίκαιο των αλλοδαπών και ζητήματα προσφύ-
γων. Ο Μπαράν εξήγησε αναστατωμένος στον Κλάους πώς η
Μαρία επιβιβάστηκε στο ταξί του και κατέληξε τελικά στην οδό
Μύνστερερ. Ο Κλάους ανακάτεψε με στωική ηρεμία το πράσινο
τσάι του, κάπνισε ένα πουράκι και είπε ξερά: «Κάλμαρε. Ακόμη
δεν έχει συμβεί τίποτα παράνομο».
Ο Κλάους ήξερε παρόμοιες περιπτώσεις και πρότεινε: «Άσε
με να μιλήσω μαζί της.» Ο Μπαράν και ο Μουράτ αισθάνθηκαν
ότι επαληθεύτηκαν με την απόφασή τους να εμπλέξουν τον
Κλάους, όχι μόνο επειδή μπορούσαν να τον εμπιστευτούν αλ-
λά και γιατί μιλούσε ισπανικά με ευχέρεια. Συζούσε ήδη καιρό
με μια γυναίκα από το Μπιλμπάο. Ο Κλάους έγραψε μερικές
γραμμές στη Μαρία στις οποίες συστηνόταν στα σύντομα και
της εξηγούσε ότι ευχαρίστως να τη βοηθήσει, εφόσον εκείνη το
επιθυμεί.
Όταν έφτασαν στο σπίτι, ο Μπαράν έδειξε στη Μαρία το
μήνυμα του Κλάους, ο οποίος μετά τη συνάντησή τους είχε
επιστρέψει στο γραφείο του. Η Μαρία έλαμψε από χαρά μόλις
διάβασε το μικρό σημείωμα. Έτσι ο Μουράτ τηλεφώνησε στον
Κλάους, ο οποίος ξεκίνησε αμέσως. Μισή ώρα αργότερα ο Κλά-
ους καθόταν στο τραπέζι της κουζίνας και συζητούσε ανήσυχος
με τη Μαρία. Ο Μπαράν και ο Μουράτ παρακολουθούσαν συ-
γκεντρωμένοι τη συζήτησή τους. Αλλά όσο κι αν το προσπα-
θούσαν δεν καταλάβαιναν λέξη. Έπειτα από λίγο ο Κλάους
τους γλίτωσε απ’ αυτό.
«Η κατάσταση είναι αρκετά ξεκάθαρη: Τη Μαρία την ξεγέ-
λασαν στην Κολομβία. Ένας επιχειρηματίας από την Μπογκοτά
ο οποίος ήταν θαμώνας στο εστιατόριο που δούλευε μαγείρισσα
η Μαρία, της έκανε την προσφορά να δουλέψει σε ένα πολυ-
τελές εστιατόριο στη Φρανκφούρτη, επειδή αυτό το μαγαζί θα
4. Eiserner Steg: Κεντρική πεζογέφυρα της πόλης (Σ.τ.Μ.).

Nesides 9l.indd 41 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
42
ειδικευόταν στην κουζίνα της κεντρικής και νότιας Αμερικής.
Η Μαρία είναι γνωστή ως καλή μαγείρισσα. Κολακεύτηκε, ονει-
ρεύτηκε μια άλλη ζωή και η ιδέα ότι θα παίρνει 3.000 ευρώ
το μήνα μετρητά στο χέρι έκανε την προσφορά ακαταμάχητη.
Για τη μεσολάβηση ο τύπος ζήτησε 2.000 δολάρια μπροστά. Η
Μαρία δανείστηκε τα χρήματα από γνωστούς επειδή δεν ήθελε
ν’ αφήσει να χαθεί τέτοια ευκαιρία. Μπορείτε να φανταστείτε
πόσο καιρό θα έπρεπε να δουλεύει στην Κολομβία γι’ αυτά
τα λεφτά», ανακεφαλαίωσε ο Κλάους τη συνομιλία του με τη
Μαρία.
«Και της είπες τι νομίζουμε εμείς;»
«Βέβαια της το είπα.»
«Τι λέει;»
«Η Μαρία δεν θέλει να γυρίσει έτσι στην Κολομβία, χρειάζε-
ται τα φράγκα.»
Ο Μπαράν και ο Μουράτ δεν είχαν λεφτά. Η Μαρία παρα-
κάλεσε να καλέσουν τον μεσάζοντα Μάνουελ για να ξέρει τι θα
κάνει. Τους είπε ότι δεν θέλει να είναι άλλο βάρος στους δυο
«γλυκούληδες» ― όπως έλεγε τον Μουράτ και τον Μπαράν.
Ο Μουράτ κάλεσε τον Μάνουελ ο οποίος σ’ αυτό το σύντομο
τηλεφώνημα έκανε σαφές χωρίς αμφιβολία ότι η Μαρία εντός
24 ωρών πρέπει να βρίσκεται στην οδό Τάουνους. «Αν μέχρι
αύριο αυτή την ώρα δεν είναι εδώ, θα βρω κι αυτή κι εσάς. Δεν
αστειεύομαι.»
Ο Κλάους και ο Μπαράν άκουγαν κι οι δυο στο τηλέφωνο.
Γι’ αυτούς τα λόγια του Μάνουελ ήχησαν ως σοβαρή απει-
λή. Συζήτησαν αν θα έπρεπε να ζητήσουν την παρέμβαση της
αστυνομίας. Όμως η Μαρία δεν ήθελε.
Ο Κλάους είχε την ιδέα να επικοινωνήσουν με μια Οργά-
νωση Αυτοβοήθειας Εκδιδομένων Γυναικών ή με ένα Ίδρυμα
Κακοποιημένων Γυναικών. Ο ίδιος δεν μπορούσε πια να κάνει
πολλά. Πριν ο Κλάους φύγει από το διαμέρισμα μίλησε ακόμη
μια φορά με τη Μαρία και τη διαβεβαίωσε ότι όλα θα πάνε
καλά.
Ο Μουράτ έψαχνε μάταια στο χρυσό οδηγό για μία οργάνω-
ση εκδιδομένων γυναικών και η ενοχλημένη τηλεφωνήτρια στις
πληροφορίες τηλεφωνικού καταλόγου δεν μπορούσε να βρει
καμία καταχώριση. Όταν σκέφτηκε περισσότερο του ήρθε στο
Nesides 9l.indd 42 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
43
μυαλό η Γιουλιέττε, μια γνωστή του που ασχολιόταν εντατικά
με το διεθνές εμπόριο γυναικών και την πορνεία. Ο Μουράτ της
εξήγησε στο τηλέφωνο ότι η ξαδέλφη του θα γράψει στη διπλω-
ματική της εργασία για τη μετανάστευση και την πορνεία και
τη ρώτησε αν θα μπορούσε να του στείλει ηλεκτρονικά μερικές
διευθύνσεις από καλά ιδρύματα και οργανώσεις.
«Ναι, βέβαια. Κανένα πρόβλημα. Θα μπορούσα φυσικά να
συναντηθώ κιόλας με την ξαδέλφη σου», πρότεινε η Γιουλιέττε.
Ο Μουράτ την ευχαρίστησε για την ευγενική πρόταση και
είπε ότι θα της τα διαβίβαζε όλα. «Θα επικοινωνήσει σίγουρα
μαζί σου.»
Ο Μουράτ δεν είχε καμία ξαδέλφη, ένα κατά συνθήκη ψέμα
για καλό σκοπό. Από την εκτενή λίστα της Γιουλιέττε ο Μπα-
ράν και ο Μουράτ επέλεξαν τις «Δυνατές Πουτάνες» και το
«Διεθνές Κέντρο Γυναικείας Αλληλεγγύης».
«Δεν χρειάζεται καθόλου να τηλεφωνήσουμε πρώτα. Δεν θα
πιστέψουνε λέξη. Πρέπει να πάμε εκεί», είπε ο Μπαράν.
«Δεν μπορείς να το κάνεις εσύ; Εγώ θα μείνω εδώ με τη Μα-
ρία. Αυτή βαριέται ούτως ή άλλως», είπε ο Μουράτ.
Ο Μπαράν οδήγησε μόνος του μέχρι την στην οδό Καρλσρού-
ης όπου σε ένα διαμέρισμα στην πίσω πτέρυγα ήταν το γραφείο
των «Δυνατών Πουτάνων». Στη τζαμένια πόρτα κρεμόταν μία
μεγάλη αφίσα στην οποία μπορούσες να δεις έναν καλοντυμένο
σαξοφωνίστα με φουσκωμένα μάγουλα. Δίπλα του, στα δεξιά
του καθόταν σ’ ένα κόκκινο σανέλ καναπέ μια ξανθιά γυναίκα
με πληθωρικά στήθη, ελαφρά ντυμένη και υπερβολικά βαμμέ-
νη. Από κάτω έγραφε: «Το παίζει σαν θεός ― κι αυτή το ίδιο».
Επειδή ο Μπαράν δεν μπορούσε να βρει κάποιο κουδούνι,
χτύπησε τη τζαμένια πόρτα. Μια γυναίκα με καφέ κοστούμι
και καρό μπλούζα του άνοιξε και τον κάλεσε να περάσει. Η Ελέ-
νε Κένιγκ του έριχνε εξεταστικές ματιές, όσο εκείνος καθόταν
στη ντυμένη πολυθρόνα. Ο Μπαράν απορούσε πώς μπορούσε
πάντως κανείς να εργάζεται σ’ αυτό το μικρό, παραγεμισμένο
με αφίσες γραφείο. Επιπλέον, η βρώμα από το ψαράδικο στην
μπροστινή πτέρυγα ήταν αφόρητη. Ο Μπαράν δυσκολευόταν
να συγκεντρωθεί. Προσπάθησε να διηγηθεί λεπτομερώς την
ιστορία της Μαρίας και ζήτησε τη συμβουλή της Ελένε Κένινγκ
που κάπνιζε το ένα Davidoff light μετά το άλλο.
Nesides 9l.indd 43 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
44
«Πφφφ. Αυτή είναι πάλι μία από αυτές τις σκατοϊστορίες
χωρίς κανένα χάπι εντ», είπε εκείνη χωρίς αυταπάτες.
Ο Μπαράν ήταν απογοητευμένος και ζήτησε να μάθει από
εκείνη τι μπορούσε να κάνει.
«Τρεις δυνατότητες βλέπω: Ή πείθετε τη Μαρία να γυρίσει
στην Κολομβία ή της βρίσκετε μια δουλειά όπου η γνωστή σας
μπορεί να βγάλει μαύρα λεφτά. Και η τελευταία: Η Μαρία πιά-
νει δουλειά στην οδό Τάουνους.»
Ο Μπαράν ευχαρίστησε την Ελένε Κένιγκ για την ξεκάθαρη
ειδοποίηση και ξεκίνησε για το Μποκενχάιμ για να πάρει τη
γνώμη του «Διεθνούς Κέντρου Γυναικείας Αλληλεγγύης». Άφη-
σε το ταξί στην οδό Αντάλμπερτ και αποφάσισε να πιει ένα
εσπρέσο στο «Άλμπατρος» στην οδό Κιζ. Κάθισε σ’ ένα ελεύθερο
τραπέζι και τηλεφώνησε στον Μουράτ για να μάθει αν στο σπί-
τι ήταν όλα καλά μέχρι τότε.
«Σκατά. Αυτός ο τύπος ο Μάνουελ τηλεφώνησε πριν από
λίγο. Γίνεται όλο και πιο επιθετικός», είπε ο Μουράτ στο τηλέ-
φωνο.
«Και γιατί τηλεφωνεί σ’ εσένα; Από πού έχει το νούμερό
σου;»
«Όταν του τηλεφώνησα χθες δεν σκέφτηκα να βάλω από-
κρυψη.»
Δεν τη γλιτώνουμε την καταστροφή, σκέφτηκε ο Μπαράν.
Στο «Διεθνές Κέντρο Γυναικείας Αλληλεγγύης» μια υπάλληλος
τον ζάλισε με νομικές λεπτομέρειες, του πρότεινε όμως τη δυ-
νατότητα να φέρει τη Μαρία σε ένα ίδρυμα επιχορηγούμενο
από την πόλη της Φρανκφούρτης. Ο Μπαράν έφυγε από εκεί
απογοητευμένος, χωρίς να ξέρει αν πραγματικά είχε κάνει ένα
βήμα παρά πέρα.
Ο Μουράτ δεν ήθελε πια καθόλου ν’ ανοίξει το κινητό του
επειδή φοβόταν μήπως ξανατηλεφωνήσει ο Μάνουελ. Κάθο-
νταν σιωπηλοί στην κουζίνα και σκάλιζαν ανόρεχτα το τηγα-
νιτό ρύζι της Μαρίας. Ο Μπαράν τηλεφώνησε στον Κλάους
για να ενημερώσει τη Μαρία για την τρέχουσα κατάσταση. Η
γλώσσα των νοημάτων και των σχεδίων δεν ενδεικνυόταν για
σημαντικές λεπτομέρειες. Η Μαρία έδωσε πίσω στον Μπαράν
το ακουστικό.
«Η Μαρία θέλει να μιλήσει μ’ αυτόν τον Μάνουελ. Φοβάται
Nesides 9l.indd 44 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
45
ότι ίσως οι άνθρωποί του έχουν κάνει κάτι στο γιο της», είπε ο
Κλάους στο τηλέφωνο.
Ο Μουράτ και ο Μπαράν ήταν αντίθετοι στην ιδέα να τη-
λεφωνήσουν στον Μάνουελ, όμως η Μαρία επέμενε. Ο Μουράτ
άνοιξε το κινητό του. Ο Μάνουελ είχε αφήσει τρία μηνύματα,
τη μία απειλή μετά την άλλη. Το τελευταίο έλεγε ότι ο άνθρω-
πός του θα ψάξει να βρει την οικογένεια της Μαρίας και θα
τους πει ότι κάνει πιάτσα ως πόρνη στη Γερμανία, αν τελικά
δεν εμφανιστεί.
Η Μαρία σχημάτισε τον αριθμό του Μάνουελ, προσπάθησε
να τον πείσει, του μιλούσε με εξασθενημένη φωνή και τελείωσε
το τηλεφώνημα με ένα «Está bien». Κατέβασε το ακουστικό,
πήγε στο δωμάτιο του Μουράτ κι έκλεισε την πόρτα πίσω της.
Μετά από μισή ώρα βγήκε με τη βαλίτσα της στο χωλ και είπε:
«Vámanos. Tάουνους». Ο Μουράτ σχεδίασε ακόμη μια φορά
ένα αεροπλάνο κι έγραψε «Columbia» σ’ ένα άσπρο φύλλο αλ-
λά η Μαρία κούνησε αρνητικά το κεφάλι.
Τον φίλησε στα μάγουλα αποχαιρετώντας τον, ευχαρίστη-
σε και κατέβηκε με τον Μπαράν τις σκάλες. Ο Μπαράν προ-
σπαθούσε να κρατήσει τα δάκρυά του στο ταξί όταν έστριψε
στην οδό Τάουνους. Αργότερα, για πολύ καιρό ακόμη θα περ-
νούσε κάθε βδομάδα απ’ το δρόμο με την ελπίδα να ξαναδεί
τη Μαρία.
Σταμάτησε έξω απ’ το νούμερο 48, πήρε τη βαλίτσα της
Μαρίας από το πορτ-μπαγκάζ και πήγε να τη συνοδεύσει στο
κτίριο.
«Νο», είπε η Μαρία κι ανέβηκε μόνη της τις σκάλες.
Nesides 9l.indd 45 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
46
Πάνος Δρακόπ ουλος
25+1 Λογοπλοκάμια*
Προσεχτικά, πάει να πει ποιητικά.
Το χαμένο, το κρυμμένο, το απορριμμένο, το σιωπη-

ρό ―το α φ α ν έ ς μέρος του ποιήματος είναι οπωσ-
δήποτε ο αναγνώστης― εάν δεν είναι πρώτα ο ίδιος
ο ποιητής.
Πόσες γλώσσες χρειάζεται να καταπιεί κανείς, για να

μιλήσει ― ο ίδιος;
Η δημιουργία είναι κυνήγι. Αμυντικό.
Εάν ρωτήσει κάποιος: «Πώς είναι δυνατόν να είναι

ένας “άλλος” που γράφει τους στίχους σου και όχι
εσύ ο ίδιος;» και προσθέσει, «μα εσύ δε γράφεις ― ο
ποιητής;».
Τότε, μ’ όσην αλήθεια μπορούν να εκφέρουν οι λέ-
ξεις, του απαντώ: Δεν ε ί μ α ι ποιητής. Ποιητής γ ί -
νομαι.
Τέχνη είναι η αγάπη της φωνής του «άλλου»: μέσα

και έξω από μας.
Homo Scriptis: Ο σταυρικός μας παράδεισος, ο εδε-

μικός μας Γολγοθάς ― ο γραπτός μας λόγος.
Nesides 9l.indd 46 17/11/2012 7:14:13 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
47
Ο ήχος στη λέξη είναι ανυπεράσπιστος: είναι μάλλον
ό,τι πιο ανυπεράσπιστο στη ―κάθε μια― γλώσσα
των ανθρώπων. Μία έσχατη άμυνα απέναντι στην
από παντού διαρκή επίθεση που δέχεται από όλους
μας ―μηδενός εξαιρουμένου― είναι, ευτυχώς και
δυστυχώς μαζί, η ποίηση. Η οποία, εάν δεν αντιτά-
ξει το σθένος εκείνου του ενστίκτου που καλείται
«συνεννόηση» ή αλλιώς «αμοιβαίο-κοινό βίωμα», η
μουσική που θα σκαλίσει ο καιρός μας πάνω μας
και γύρω από μας θα είναι το λιγότερο α μ ν ή μ ω ν :
Μία μουσική ολωσδιόλου ασυνάρτητη και θολή θα
έχει εκ νέου γεννηθεί.
Δημιουργικός, είναι εκείνος που ενδιαφέρεται να

α λ λ ά ξ ε ι ― τον κόσμο του, τον εαυτό του.
Το ψέμα δεν γεννιέται παρά μόνο με τις λέξεις. Δεν

μπορείς να είσαι ψεύτης σιωπώντας ― μήτε καλλιτέ-
χνης, μήτε πολιτικός, μήτε φιλόσοφος ενδεχομένως.
Το παράδοξο, μολοντούτο, είναι, ότι μέσα στις λέ-
ξεις έχεις τη δυνατότητα να σημάνεις την αλήθεια
― δίχως όμως να την ε ξ α ν τ λ ή σ ε ι ς (πάντοτε θα
υπάρχει μελάνι, σάλιο ή αίμα κάθε είδους, που θα
περισσεύει). Γιατί ακόμα και αν σωπάσεις, τότε, τη
στιγμή που πρέπει, ό τ α ν πρέπει, ε ά ν πρέπει ―στο
χάδι, στο χαμό, στην καρτερία― δεν θα είσαι μακριά
της.
Ενδεχομένως τότε να είσαι πολύ πιο κοντά της ―
αγκυροβολημένος της εραστής.
Διαλέγομαι, σημαίνει, διαλύομαι.
Μη ευκλείδεια γεωμετρία: Η ευθεία που κυματίζει.

Η ανήσυχη ματιά που πλημμυρίζει. Η αλήθεια που
κανείς απ’ όλους μας δε φυλακίζει.
Και η πιο τρανή απόδειξη πως ακόμη και τα μη

όντα ε ί ν α ι : ο χρόνος!
Νησίδες 9 | Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
Nesides 9l.indd 47 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
48
«Κυβικό» παράδοξο: Το ψέμα είναι μια καμουφλα-
ρισμένη αλήθεια που μόνο ως ψέμα αληθεύει.
Τα μεγάλα έργα τέχνης: τα πιο άφθαρτα τεκμήρια

ότι το παρόν υπήρξε. Ή αλλιώς: η μη αντιστρεψιμό-
τητα της σύγχρονης φυσικής σε διαρκή ροή και ισχύ.
Δεν είναι ο πόνος η κατεξοχήν ανθρώπινη κατάστα-

ση. Είναι η πλάνη.
De profundis: Σημειώνεις κάπου, “Οι περισσότεροι

άνθρωποι είναι άλλοι άνθρωποι”. Απορώ, οξυδερκή
μου και φίνε μου παραδοξολόγε Όσκαρ Γουάιλντ,
πώς σου διέφυγε μεταξύ του “είναι” και του “άλλοι”
η τοσοδούλα λέξη “μόνον”...
Τηλεγραφικώς: Γιατί η ποίηση; Διότι (α) επιτείνει

το γίγνεσθαι του είναι, και (β) υλοποιεί το μη είναι.
Η αρχή και το τέλος του ανθρώπου η ίδια ηλικία: η

βρεφική…
Όπως …κατά λάθος σε ορισμένες φωτογραφίες διεισ-

δύει η σκιά του φωτογράφου, έτσι και σε ορισμένους
στίχους γλιστρά εθελούσια η σκιά του ποιητή.
Παραλλαγή σε μία διατύπωση του Α. Μαρλώ: Το

αίνιγμα της δημιουργίας ορίζεται και από την ικα-
νότητά του να μεταμορφώνεται!
Ποίηση: η πιο γόνιμη αντίστασή μας ενάντια στα

θελκτικά κάλλη της σιωπής και στον ναρκισσισμό
που επιδεικνύει η κάθε λογής φλυαρία.
Το μεγάλο λογοτεχνικό έργο ε π α ν ε γ γ ρ ά φ ε ι την

ιστορία ― το παρελθόν του κειμενικού είδους στο
οποίο ανήκει.
Nesides 9l.indd 48 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
49
Οι ποιητές και οι εραστές: συνένοχοι ή αθώοι παλμο-
γράφοι του ρίγους;
Σε λεύκωμα 12χρονης μαθήτριας ― ο εαυτός σου σε

3 λέξεις: Αγαπώ, δημιουργώ, μαθαίνω.
Όπως ανοίγει πέταλα ένα κορίτσι μέσα από το κοι-

μισμένο πλήθος ― έτσι ξεπορτίζει η πρώτη νότα
από τη λήθη προς το έμπνοο πια «πεντάγραμμό»
μας. Προς την σελίδα που δεν είναι πλέον άλαλη
και λευκή.
* Από το ανέκδοτο μέχρι στιγμής ερμηνευτικό λεξικό βιωμάτων 110+33 Λο-

γοπλοκάμια (1995-2011).
Νησίδες 9 | Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
Nesides 9l.indd 49 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
50
Nesides 9l.indd 50 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
51
Φώτης Βαρέλης,
ένας αποχαιρετισμός
συγγραφέας και δάσκαλος Φώτης Βαρέλης έφυγε από κοντά

Ο μας τον περασμένο Αύγουστο. Επέλεξε, μέχρι το τέλος, να
ζήσει με σεμνότητα, διακριτικότητα και αξιοπρέπεια. Ο ίδιος
πίστευε και έγραψε σχετικά πως «ασχημίζουν όλα τα αγνά και
παρθένα όταν βγουν από το μονοπάτι και μπούνε στη δημο-
σιά». Αυτή τη στάση του ίδιου, όσο και της οικογένειάς του,
οφείλουμε όλοι να τη σεβαστούμε. Όταν χάνεται ένας σημα-
ντικός δημιουργός μένουν για τους γύρω του οι μνήμες, μονά-
κριβες για εκείνους που τον έζησαν, και τα έργα που αφήνει.
Αυτά οφείλουμε να μελετήσουμε από εδώ και πέρα όσοι θέλου-
με να μεταλάβουμε κάτι από την ομορφιά και την ποιότητα
του πνεύματός του. Ωστόσο ο χαμός ενός ανθρώπου είθισται
να συνοδεύεται από την χειρονομία του αποχαιρετισμού. Η συ-
ντακτική ομάδα των Νησίδων, αποτίοντας ένα ελάχιστο φόρο
τιμής στη ζωή και στο έργο του σημαντικού δασκάλου και
δημιουργού, προσφέρει το βήμα για ένα δημόσιο αντίο από
ανθρώπους που μέσα από τη γραφή, όπως κι εκείνος, γυρεύουν
να εκφράσουν τις βαθύτερες αγωνίες μα και τις πιο ακριβές
ελπίδες του ανθρώπου. Για τα υπόλοιπα, σας παραπέμπουμε
στο έργο που μας άφησε σαν πνευματική του παρακαταθήκη,
σαν καταστάλαγμα μιας ζωής γεμάτης, βασανισμένης και βαθιά
ανθρώπινης. Ελπίζουμε να επανέλθουμε μέσα από τις σελίδες
μας σε αυτό.
Νησίδες 9 | Α Φ Ι Ε Ρ Ω Σ Η : ΣΕΛΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ
Nesides 9l.indd 51 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
52
Ένα πολύ σύντομο

βιογραφικό σημείωμά μου
Του Φώτη Βα ρέλη
εννήθηκα στη Σάλακο της Ρόδου το 1911. Το σπίτι μας σαν

Γ όλα του χωριού μου. Καταγωγή: Μια γιαγιά μου απ’ την
Λίνδο, η άλλη απ’ την Σάλακο, ένας παππούς απ’ την Αρχάγγε-
λο και τα λοιπά. Όσο για το «Βαρέλης», παραγγελιά του πατέρα
του πατέρα μου να το τιμήσω και να μην τ’ αλλάξω.
Από τη Ρόδο έφυγα νωρίς, χωρίς να το θέλω. Σπούδασα. Και
το 1940 βρίσκομαι καθηγητής φιλόλογος, των Ελληνικών Εκ-
παιδευτηρίων της Κωστάντζας.
Από τη Ρουμανία γύρισα στην πατρίδα το 1946. Δίδαξα 19
χρόνια στο Βενετόκλειο Γυμνάσιο της Ρόδου και 5 χρόνια στο
Μπελένειο Γυμνάσιο της Λέρου. Βγήκα στη σύνταξη το 1970
κι αμέσως άρχισα να γράφω κανονικά. Παράλληλα δίδαξα, πέ-
ρα ― πέρα ανιδιοτελώς, στην Παιδαγωγική Ακαδημία της Ρό-
δου επί 20 χρόνια.
Έκαμα κι άλλα πολλά.
Τα έργα μου, που τα λεν όλα σχεδόν, αντλούν από τη ζωή
μου.
Nesides 9l.indd 52 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
53
Έργα του Φ.Β. (δημοσιευμένα)
1. Το τραγούδι του σκλάβου (έπος), Κάιρο, 1942.

2. Σταυρός στο χέρι (τραγωδία), Ρόδος, 1961.
3. Μορφές ζωής (α΄) (σκιαγραφίες ζώων), Αθήνα, 1970.
4. Ποιήματα (δημοσιευμένα με την επιμέλεια του Παρά-
σχου Παρασσού, στον τόμο «Δωδεκανησιακή ποίηση»
της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου) Αθή-
να, 1976.
5. Κίταλα (μυθιστόρημα, βραβευμένο από την Ακαδημία
Αθηνών), Αθήνα, 1977.
6. Αλκυονίδες (μυθιστόρημα), Αθήνα, 1981.
7. Μορφές ζωής (β΄), (σκιαγραφίες ζώων και φυτών), Αθή-
να, 1982.
8. Τάφος και Τρόπαιο (ποιητικό μνημείο), Αθήνα, 1983.
9. Γεροντικές περιπλανήσεις (ποιήματα), Αθήνα, 1987.
10. Θεοί και Άνθρωποι (σε μορφή αρχαίας τραγωδίας), Αθή-
να, 1988.
11. Η τελευταία διδασκαλία (μυθιστόρημα), Αθήνα, 1989.
12. Homo Sapiens (ποιήματα), Αθήνα, 1991.
13. Όταν οι άνθρωποι μονολογούνε (ποιήματα), Ρόδος 1992.
14. Ο Δάσκαλος (μυθιστόρημα), 1996.
15. Ευαγόρας Παλληκαρίδης (ποίημα σε Αναγνωστικό ΣΤ΄
Δημοτικού).
16. Εκ βαθέων (η από βιβλίου και τέχνης, φωνή της ψυχής
μου), Ρόδος, 1999.
17. Πορεία στον κόσμο μου, Ρόδος 2002.
18. Ευχαριστώ τους ανθρώπους, Ρόδος, 2010.
www.fotisvarelis.gr
Nesides 9l.indd 53 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
54
Η ζωή λόγος ακατάληπτος

Του Σουλεϊ μ ά ν Αλά γι α λη
υσάει ομορφιές χαμένες λίγο πιο πάνω απ' τις κεραμο-
Φ σκεπές. Μυρίζει φθινόπωρο κι άφοβα σιγοταξιδεύουν τα

νέφη στον οργασμό του ονείρου. Ως αντιστάθμισμα στο
παράδοξο και το μοιραίο, σκέφτομαι...
Γύρω μας όλα αναπάντεχα. Σκέψεις που περνάνε απ' το
μυαλό με ταχύτητα βουβής ταινίας. Γυρεύω το ξάφνιασμα της
παρουσίας του μεγάλου δασκάλου και λογοτέχνη Φώτη Βαρέ-
λη, που πλημμύριζε με το θαυμάσιο πνεύμα του αρκετά στά-
δια της ζωής μου.
Ποιος άνεμος απ' τους πολλούς της τύχης στροβίλισε και
βρέθηκα επαγγελματικά για δύο δεκαετίες σ' ένα μικρομάγα-
ζο στην αρχή της οδού Σωκράτους; Εκείνος, όπως είναι γνωστό,
έγραφε τα πρωινά στη Δημόσια Βιβλιοθήκη. Φεύγοντας ήθελε
πάντα να με δει. Να μου μιλήσει με τις απύθμενες γνώσεις του
για τους Αρχαίους και τους Λατίνους συγγραφείς. Πάντα μει-
λίχιος. Λες και με κάθε κουβέντα του, σου μοίραζε την καρδιά
του... Προικισμένος με τα πιο φωτεινά χρώματα της Ιστορίας,
μου χάριζε μνήμες εκθαμβωτικές που λειτουργούσαν μέσα μου
σαν προανάκρουσμα ελευθερίας.
Καθώς μου μιλούσε για την “τελευταία διδασκαλία” του,
μου εξηγούσε πως αυτό που οικοδομεί ένας εκπαιδευτικός είναι
πάντα μία ιδιωτική υπόθεση ανάμεσα σ' εκείνον και το μαθητή
του, κι είναι πράγματι βαριά κατοχή ο πλούτος της γνώσης...
Πόσο σκληρά πρέπει να πάλαιψε με τις δυσκολίες της ζω-
ής. Πώς κουβαλάς τόσο πόνο για πρόσωπα αγαπημένα που χά-
νονται τόσο άδικα; Πώς μετατρέπεις τα φαρμακερά βέλη της
απουσίας Δάσκαλε σε σημεία στίξης της ουσίας της ζωής;
Nesides 9l.indd 54 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
55
“Η ψυχική δύναμη κι η νοσταλγία έρχονται συχνά ως ευκαι-
ρία για τη λύτρωση του Δημιουργού, μικρέ μου φίλε”, απαντού-
σες. Και χαμογελούσες όταν σου θύμιζα πως “εσύ, ο γέρικος φί-
λος, ο ευπατρίδης της συμπεριφοράς, μου απλώνεις το χέρι σου
και συλλαβίζω το μυστικό της υπομονής. Όσα είναι γραμμένα
στην παλάμη σου, μάχονται τις συμπληγάδες του άγραφου νό-
μου και των ανθρώπων...”
Όλα τα τελευταία χρόνια, σ' αναζητούσα επίμονα για να
μου φανερώσεις ξανά το μήνυμά σου και να με καθοδηγήσεις
στη γνώριμη πραγμάτωση του λόγου σου με φτερουγίσματα
αδημονίας.
Τώρα μέσα στη θλίψη του αποχωρισμού και στη σιωπηλή
αξιοπρέπεια του χρόνου, αδυνατώ να διαισθανθώ τη δύναμη
της φωνής σου που μου θύμιζε συχνά “το τραγούδι του κορυ-
δαλλού” του Σέλλεϋ*:
Πίσω και μπρος θωρούμε μεις και λαχταρούμε μόνο

ονείρατα χαμένα·
το γέλιο μας το πιο γλυκό έχ' έναν κρύφιο πόνο
τα πιο γλυκά τραγούδια μας είναι τα πιο θλιμμένα.
Και καθώς που η ζέστη με την υγρή ανάσα της με βυθί-

ζει κάτω από τα ρόδα των ονειροπόλων, σε χαιρετώ μ' εκείνους
τους στίχους από το “Φως εφήμερο” που πάντα σου άρεσαν:
Υπομονετικά σοφή η προστασία σου

κι η καρδιά μου ξεσπαθώνει
θρυμματίζει το σκληρό όστρακο του εγωισμού·
η στοργή σου
κομίζει τη λυτρωτική μόνωση
τη συμφιλίωση με τη ζωή
στο μέγιστο όριό της...
*. Μετάφραση Κωστή Παλαμά.
Nesides 9l.indd 55 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
56
Χάρτινες ταινίες
μια ζωή στρατιώτης
Του Βα σί λη Πη
Επίγραμμα στην μνήμη σκαλισμένο Για τον Φώτη Βαρέλη
Μια ζωή στρατιώτης γενναίος του Μεγάλ'

Αλεξάνδρου ύστερα από τόσες ένδοξες νίκες,
κείτουμ' εδώ, στη δικής μου ιστορίας το δρό-
μο, αμίλητη πέτρα!
Φώτης Βαρέλης
Χάρτινες ταινίες, συγκολλητικές, κινούμενες ακαταπαύστως

Γύρω σου όπως οι τυπωμένες Εφημερίδες στα τυπογραφεία
Αλυσίδα μακρόστενη από νοητά
Δεμένες σελίδες μεταξύ τους σε κατακλύζουν
Όλες του χρόνου τις ημέρες
Διηρημένες σε τετράδια γραφής

Η πλήρης γραμμή των έργων σου Κόσμημα απαρτιζόμενο από
λωρίδες χάρτου
Που κυκλοφορούν υπό ταινία
Αυτές που πέρασαν ήδη από μπροστά σου

Ημέρες περασμένες είναι Σελίδες της ζωής σου, γραμμένες όλες
Άλλες έχουν μόνον μια γραμμή, ή έναν στίχο
Και έχουν ήδη τώρα πια ξεθωριάσει, σαν
Μια σειρά από χάρτινα κιτρινισμένα φύλλα
Που όλο και απομακρύνονται
Nesides 9l.indd 56 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
57
Και οι μελλοντικές, αυτές που περιμένεις
Με φόβο πτώσης να περάσουν
Είναι προς το παρόν λευκές
Και προσδοκούν να τις γεμίσεις
Πάντοτε ενθυμούμενος:
Τα ξακουστά υφάσματα των Κόλχων
Τα φημισμένα Κρητικά τόξα
Τον μυκηθμό των χάλκινων βοδιών
Κάθε φορά που η Κως βρισκότανε σε κίνδυνο
Τον θρήνο των Μαρυανδηνών
Το μελανό υάλωμα των αττικών αγγείων
Τον χάλκινο έφηβο, θυμήσου τέλος
Τη γυάλινη ψηφιδωτή φιάλη και τα δέκα εννιά
Υάλινα λοιπά σκεύη του φορτίου
Από παντού περνάνε, σαν ταινιόδρομος

Και τ’ απόγευμα πιάνουν θέση σ’ όλο το δωμάτιο
Ιστιοφόρα π’ ακολουθούν τον άνεμο
Κόβοντας στη μέση τους φωτεινούς τεντωμένους ιμάντες
Που μπαίνουν απ’ το παράθυρο, υπό γωνία
Και το ταξίδι είναι όμορφο

Όσο διαρκεί μια βουτιά στην ησυχία
Κάθε σελίδας, χάρτινης, ψηφιακής
Υπό του ηλίου φωτισμένης.
Nesides 9l.indd 57 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
58
Αποχαιρετώντας τα δέντρα του κήπου

Της Τί τσα ς Πι πί ν ου
Πόση θα του γινότανε άραγε παρηγοριά

Αν έγραφα δυο λέξεις τότε,
Μονάχα δυο λέξεις
Με υπογραφή ενός φίλου αγαπημένου
Αυτές τις δύο: «Σας αγαπάμε!».
ποιητής παραμένει η άγρυπνη συνείδηση της εποχής μας, λέ-

ΟΌλοι
ει ο Γάλλος διανοούμενος Σεν Τζων Περς.
ξέρουμε ακόμη κι αν δεν τον βλέπουμε, έτσι όπως ζει
απομονωμένος στην ησυχία του σπιτιού του, ότι είναι εκεί για
να αφουγκράζεται και τους πιο ανεπαίσθητους παλμούς της.
Ο Φώτης Βαρέλης αφουγκραζόταν τις χαμηλές φωνές και
άκουγε τις κραυγές όταν άλλοι τις άκουγαν αλλά αμέσως μετά
τις ξεχνούσαν, αδιάφοροι μεσ' στις αναπόδραστες ασχολίες της
καθημερινότητας.
Πριν λίγο καιρό, στην επέτειο της εισβολής στην Κύπρο, ξα-
νάκουσα για πολλοστή φορά σε μια εκδήλωση από ένα φοιτη-
τή να απαγγέλει αυτό το πασίγνωστο ποίημά του για τον Παλ-
ληκαρίδη, αυτό που χρόνια τώρα βρήκε τη θέση του στα ανα-
γνωστικά του Δημοτικού Σχολείου και σε κάθε εκδήλωση μνή-
μης για την κατοχή στην Κύπρο. Η οικειότητα του ποιήματος
από τις πολλές φορές που το έχω ακούσει ωστόσο, δεν εμπόδι-
σε τη συγκίνηση να με πλημμυρίσει όπως κάθε φορά που κά-
τι τόσο δυνατό και αυθεντικό φθάνει στα αυτιά μου. Από την
στιγμή που το έγραψε ο ποιητής, βρέθηκε δεμένος με το ιστορι-
κό γεγονός παρά τη θέλησή του.
Nesides 9l.indd 58 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
59
Ο Φώτης Βαρέλης ήταν ένας άνθρωπος που είχε την σπά-
νια τύχη να ζήσει μια πλήρη ζωή. Πλήρη σε χρόνια ―έναν αι-
ώνα και βάλε―, σε αγάπη, οικογένεια, φίλους, επιτυχία, σε-
βασμό. Όλοι τον αποκαλούσαν δάσκαλο με την ευρεία έννοια
του όρου, όπως συνηθίζουμε να αποκαλούμε τους σοφούς ή
τους Ινδούς γκουρού. Τι άλλο να ζητήσει ένας άνθρωπος από
τη ζωή του; Τα έζησε όλα και τα καλά και τα κακά. Τα ταραγ-
μένα χρόνια της πατρίδας, την ξένη κατοχή, πολέμους, στερή-
σεις, δικτατορίες, μετανάστευση σαν εξορία. Όλη την ταραγμέ-
νη ιστορία της Ελλάδας του εικοστού αιώνα. Ήρθε αντιμέτω-
πος με το τραγικό αίσθημα της απώλειας όταν βίωσε τον θάνα-
το του γιου του. Πώς ξεπερνιέται κάτι τέτοιο; Δεν ξεπερνιέται
ποτέ. Απλώς πορεύεσαι στη ζωή και αν έχεις την σπάνια τύ-
χη να έχεις κάποιο ταλέντο, αυτό ωριμάζει ραγδαία για να δώ-
σει μερικά καταπληκτικά ποιήματα. Έτσι όπως συμβαίνει με
τη βίαιη πρόσκρουση ενός αστεροειδούς με τη γη όπου μέσα σε
μια στιγμή μετατρέπει τον γραφίτη του υπεδάφους σε διαμά-
ντια. Μόνο με βίαιη πρόσκρουση μπορώ να παρομοιάσω τον
θάνατο ενός γιου.
Κι έγραφε, έγραφε παντού. Στην τάξη μαζί με τους μαθη-

τές, όση ώρα αυτοί έγραφαν έκθεση με το ίδιο θέμα, όπως έλε-
γε ο ίδιος, κάθε φορά που αναφερόταν στο ποίημα για τη δο-
λοφονία του έφηβου στην Κύπρο, που όταν πέθαινε κρεμασμέ-
νος από αυτοκρατορικό βρετανικό σχοινί δεν γνώριζε ότι θα γι-
νόταν ήρωας. Έγραφε και συλλογιζόταν στην σκιερή βεράντα
του σπιτιού του, στη Δημόσια Βιβλιοθήκη που για χρόνια επι-
σκεπτόταν καθημερινά διασχίζοντας με γοργό βηματισμό τα λι-
θόστρωτα σοκάκια της Μεσαιωνικής Πόλης. Κι έγραφε πλασμέ-
νος καθώς ήταν και διαμορφωμένος από τα χρόνια και τις κα-
ταστάσεις για την αγάπη, για το θάνατο, για τα βάσανα του
ανθρώπου, για την κατοχή του τόπου μας, γενικά για ότι του
προκαλούσε την απαραίτητη συγκίνηση. Οι στίχοι του είναι τό-
σο δεμένοι με το συλλογικό αίσθημα έτσι όπως τους βλέπεις χα-
ραγμένους στο μάρμαρο ενός μνημείου, τυπωμένους σε εφημε-
ρίδα ή να απαγγέλλονται σε σχολικές εορτές που ούτε το όνο-
μα αυτού που τους έγραψε δεν έχει πια σημασία. Αυτό κατά τη
γνώμη μου αποτελεί ασύλληπτη εύνοια για τον ποιητή.
Nesides 9l.indd 59 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
60
Και μόνο αυτοί οι στίχοι αξίζουν όλα τα βάσανα του ανθρώ-
που που τους δημιούργησε.
Ο Φώτης Βαρέλης ήταν ένας ποιητής που μου έδινε πάντα
την εντύπωση πως αντλούσε πέρα από την ίδια του τη σοφία
και τον κόσμο όπως είναι, αντλούσε και από την ίδια τη φύση
με ένα είδος ποιητικής ηθικότητας. Από τη γη, το χωριό, τον
κήπο του, το χώμα όπως αναδύει μυρωδιές ανάλογα με τις επο-
χές. Ένας άνθρωπος σε στενή σχέση με τη φύση.
Όταν άκουσα τα νέα του θανάτου του, δεν ξέρω γιατί, μου
ήρθε στο νου αυτό που είχα διαβάσει καιρό πριν σε ένα βιβλίο
του Ζοζέ Σαραμάγκου όταν έγραφε για τον παππού του, Ζερό-
νιμο, άνθρωπο αναλφάβητο, αλλά κύριο και γνώστη όλης της
σοφίας του κόσμου. Έναν άνθρωπο που ήξερε να κινεί το σύ-
μπαν μοναχά με δύο λέξεις και που όταν προαισθάνθηκε πως
ο θάνατος ερχόταν να τον πάρει, πήγε και αποχαιρέησε τα δέ-
ντρα του κήπου του, ένα προς ένα, αγκαλιάζοντάς τα και κλαί-
γοντας, γιατί ήξερε πως δεν θα τα ξανάβλεπε. Ίσως να σκέφθη-
κα τον Ζερόνιμο, γιατί θυμήθηκα μια επίσκεψή μου στο σπίτι
του Φώτη Βαρέλη πριν χρόνια, που όση ώρα η φιλόξενη γλυκιά
σύζυγός του Σοφία μας ετοίμαζε καφέ και γλυκό εκείνος με ξε-
ναγούσε με καμάρι στον κήπο δείχνοντάς μου ένα προς ένα τα
δέντρα του, εξηγώντας με υπομονή το όνομα του κάθε δέντρου,
των λουλουδιών και των θάμνων.
Αναρωτήθηκα λοιπόν αν αυτός ο σοφός γέροντας, όταν προ-
αισθάνθηκε το δικό του τέλος πρόλαβε να βγει εκεί έξω στο με-
γάλο κήπο του σπιτιού του να εισπνεύσει τον καθαρό αέρα του
Μόντε Σμιθ και να αγκαλιάσει τα δέντρα και τα ανθισμένα φυ-
τά του καλοκαιριού για να τα αποχαιρετήσει. Έμαθα ότι ήταν
άρρωστος και ίσως να μην πρόλαβε αυτό τον έσχατο αποχαιρε-
τισμό. Ωστόσο δεν πρέπει να τα άφησε παραπονεμένα. Θα έβλε-
πε τα φυλλώματα των δέντρων μέσα από τα τζάμια του παρά-
θυρου εκεί που ήταν ξαπλωμένος και θα έπλαθε στίχους στο
μυαλό του με σκοπό όταν σηκωθεί να γράψει στο χαρτί τις λέ-
ξεις, τότε που ακόμη η υπόσχεση μιας νέας μέρας πλανιόταν
στην κάμαρή του…
Nesides 9l.indd 60 17/11/2012 7:14:14 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
61
Nesides 9l.indd 61 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
62
(αντί χοής)
Της Δώ ρα ς Πα ρδά λη-Σωτρί λλη
Κράτα, λοιπόν, ψυχή μου,κράτα όσο μπορείς

εκεί ψηλά, όσο πετάς ν' αφήσεις τη ζωή σου
και πούπουλο το σώμα σου,εκεί ψηλά, χωρίς
α ι σ θ ή σ ε ι ς . [Τα πουλιά των λιμνών]
Γεννημένος δάσκαλος
γλυκύτατη φυσιογνωμία
μα κι επιβλητική,
πολλές φορές στοχαστική
κι άλλοτε βαρύ το μέτωπό του
λες και σήκωνε τη λύπη
του κόσμου, ή τη θλίψη για
το δέντρο που έκαψε ο νοτιάς.
Φλεγόμενη προσωπικότητα
βλέμμα βαθύ και σκέψη λαγαρή
σαν της Νύμφης το κρυονέρι.
Ερωτευμένος με τη ζωή,
τη διδαχή, χάρμα και μαγεία
παρουσία γοητευτική.
Δάσκαλος του πάθους, άναβε
το φυτίλι της γνώσης, της Ιδέας
στις νεαρές καρδιές. Ξετύλιγε
το μεγαλείο της ψυχής του
Nesides 9l.indd 62 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
63
και φανέρωνε τον ασύνορο
α ν θ ρ ω π ι σ μ ό του.
Πρώτος στην πράξη, στο παράδειγμα,
ένας και μόνος, μοναδικός.
Μακριά από μέτρα και καλούπια

πειθαρχία και στενότητα,
μυαλό ανοιχτών οριζόντων
ήθελε της λευτεριάς τ' αρμένισμα,
της σκέψης το ξεπετάρισμα
και τ' όνειρο ν' ανθίζει.
Συνδαιτυμόνας του Σωκράτη
και του Πλάτωνα, λάτρης της
γλώσσας μαζί κι αγωνιστής
μα προπαντός υπέρμαχος
της παρρησίας.
Τιμημένος στη ζωή, σοφός

έφτασε στην Ιθάκη τη δική του,
χτίζοντας ο ίδιος την υστεροφημία,
πέρασε στα Ηλύσια Πεδία
με τους μάκαρες κι ευδαίμονες.
Βαδίζει τώρα στο α ι ώ ν ι ο
της αθανασίας πλάτωμα
ως γνήσιος κι ωραίος Έλληνας!
Nesides 9l.indd 63 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
64
Ο Γραμματικός κι ο Ξωμάχος
Του Δ ημ ήτρη Κόκκι ν ου
Τούτα τα πράματα, γιέ μου, εν πιάνουνται με τις λέ-

ξεις… εν μερεύγουνται με τα λόγια… νοιώθεις τα...
Αντίδωρο του ακριβού Φώτη Βαρέλη με ευγνωμοσύνη
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΣ
Τυχεροί είσθε εσείς εδώ πέρα. Μέσα στη φύση, την ηρεμία και
την γαλήνη. Μοιάζει τόσο εύκολη, τόσο όμορφη η ζωή εδώ. Τι
κρίμα όμως που δεν μπορείτε να γράψετε και να διαβάσετε. Κά-
ποιος θα ’πρεπε να απαθανατίσει όλη αυτή την ομορφιά και
την αγνότητα προτού εξαφανιστεί. Να μπορούσατε να νιώσετε
κι εσείς τούτη την ποίηση…
ΞΩΜΑΧΟΣ
Τούτος δω έλαχε να ’ναι ο τόπος μας.
Σαν χαθούν οι ρίζες μας, εμείς κι η σπορά μας
θα σβήσουν κι αυτά.
Για τούτα στεκόμαστε δω.
Και τα στοιχειά του τόπου
’κόμα κι αυτά
’γαπώ τα.
Τα ’μαθα και με ’μαθαν.
Ολημερίς μιλώ με τα δέντρα, τους αέρηδες,
και την νυχτιά με τ’ άστρα.
Αλλιώς δε ζεις δω πάνου.
Και τ’ ακούω και συντροφεύγουμαι.
Nesides 9l.indd 64 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
65
Τις γραφές με τα σπουδαία λόγια και τις σοφίες
κρατήστε τες δικές σας.
Άξεστος άθρωπος τραχύς
εγένηκα
πού να σκαμπάσω από ποιήματα;
Κρατήστε του λόγου σας τις γητείες τους,
το ψωμί της κάθε μέρας μου φτάνει
κι ένας λόγος καλός,
αληθινός με κρατά για μέρες
μι’ απλή κουβέντα
μια καλησπέρα,
το νοιάξιμο του άλλου.
Μοναξιές και μελαγχολίες της πολυτέλειας
μήτε μου ταιριάζουν μήτε μου επιτρέπουνται.
Τι από σοφία
τόσα μονάχα ξέρω
για να βγάλω την μέρα μου πέρα
και να σκαρώσω την επόμενη.
Με τα ρίφια, τους σκορπιούς
τους μέρμυγκες, και τον πετρίτη μαθαίνεις.
Φτωχός κι αγράμματος μαθές,
οι θεωρίες και τα λόγια τα σπουδαία
δε ξέρω γιατί
μα… να… φοβούμαι τα
και σκοτεινά και ψεύτικα και κούφια μου φαίνουνται
―μεγαλοπιάσματα κι ανεμοσκορπίσματα―
δεν τα ’κούω για λόγια λεύτερα.
Την ανάγκη και την αδυναμιά μου κοροϊδεύουν
και δεν τ’ αντέχω.
Θαρρώ και ξεχάσαμε για πόσο σκορπά ο άνθρωπος...
μια χούφτα χώμα, νερό κι αέρας.
Ξεμάθαμε να στερούμαστε
μα ο καιρός μου το ’δειξε
χορεύει η ζωή σε κύκλους
κι εγώ με δίστιχα και με χορούς
τον πόνο και τον κάματο αποδιώχνω
και κάμνω το βήμα προς μπρός
να δείξω πως δεν απόθανα.
Nesides 9l.indd 65 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
66
Κι έτσι
μπερδεύγουνται οι μέρες μας, οι ανάσες, τα βήματα μας
κι όλο πάμε
και σπέρνουμε ζωή
και φυτεύουμε ρίζες
να δείξουμε του χάρου και του κακού
πως δεν κιοτεύουμε.
Μικρό τ’ ανάστημα τ’ ανθρώπου μα ορθό.
Γιατί είν’ εύκολο να χαλνάς,
το δύσκολο είναι να φτιάνεις.
Και τι να παινεύγουμαι και να κορδόνουμαι.
Από χώμα είμαι,
χώμα θα γενώ.
Τούτο δω το χώμα
που γιομίζει μοσκοβολιές και χρώματα
ολάκερη τη ζήση μας,
’που τ’ αμπέλια μας ανθίζουν κι οι ελιές.
Από τούτο θα πίνουν τ’ αγγόνια μου κρασί
σα δεν τα κάμουν πολυκατοικίες.
Αλλά σαν να τα ’πα πολλά
αδερφέ μου.
Συγχώρα με.
Εβάρυν’ απότομα η ψυχή μου ’που τα λόγια.
Το στόμα τ’ αθρώπου πολλά και μεγάλα τα φτιάνει
ξεστρατίζει εύκολα ο λογισμός…
Είναι καιρός να σ’ αφήσω
η κυρά μου θα ’ναι μόνη στο σπίτι
κι έχω άρρωστο το μικρό
― ο θεός να δώσει.
Δεν το παραδέχουμαι, μα
σβήνει πια το γένος μας…
Ποιος ξέρει τι κόσμος
είναι αυτός που ξημερώνει;
Απ’ το μεσοστράτι που αγναντεύω τη ζωή μου
θωρώ σαν θάμα τα ’που πορεύτηκα
―δόξα τη μεγαλοσύνη του―
μ’ αξίωσε ο Θεός τούτο το ξάγναντο.
Δω πάνω αιστάνουμαι λεύτερος σαν το πουλί.
Nesides 9l.indd 66 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
67
Μερεύει η ψυχή και ξεδιψά για λίγο.
Αύριο με περιμένει η επόμενη μέρα.
Ίσως και το ταξίδι το μακρινό.
Όμως ήρτεν η ώρα να πηαίνω.
Καλό σου δρόμο.
...είπε και πήρε το μονοπάτι. Τα πόδια του δεν πατούσαν πάνω

στο χώμα. Ήταν ένα μ’ αυτό. Κι ήταν αέρας και φως και βρά-
χος. Σα να ’βγαινε απ’ το τοπίο κι απ’ τους αιώνες μέσα. Κορ-
μός κι ανθός αμάραντος. Ο εκλεκτός του τόπου, ο ευλογημέ-
νος, ο αειθαλής. Στην στροφή πάνω, τον είδα δέντρο να γίνεται
και ν’ ανθίζει. Προσκύνησα, κοινώνησα τη στιγμή κι ακολού-
θησα το δρόμο το δικό μου, ανοίγοντας επιτέλους πλατιά σαν
ψυχή, τα φτερά μου...
Στρασβούργο, 1998
Nesides 9l.indd 67 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
68
Gilles Decorvet
Βίος και πολιτεία ενός απλού μεταφραστή

ή
μεταφράζοντας τον Αλέξη Ζορμπά
στα γαλλικά 1
Περί φιλολογίας (σαν εισαγωγή)

Ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει στον Πρόλογο του μυθιστορή-
ματός του Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά: “Κι έτσι ο Ζορ-
μπάς, αντί να γίνει για μένα υψηλό, επιταχτικό πρότυπο ζωής,
ξέπεσε κι έγινε φιλολογικό, αλίμονο, θέμα για να μουντζαλώ-
σω κάμποσες κόλλες χαρτί... Κι έτσι ο Ζορμπάς, ο γεμάτος σάρ-
κα και κόκαλα, κατάντησε στα χέρια μου μελάνι και χαρτί...”
Πράγματι, ό,τι έχει να κάνει με “φιλολογία” (λέξη έτσι κι αλ-
λιώς αμφίσημη στα ελληνικά, μια και έχει τουλάχιστον δύο έν-
νοιες, τη μία επιστημονικού χαρακτήρα, την άλλη με σαρκα-
στική χροιά) ακούγεται διφορούμενο. Και κάτω από την πένα
του κρητικού συγγραφέα, η λέξη αυτή αναφέρεται οπωσδήποτε
στη χλευαστική διάσταση του όρου. Μήπως λοιπόν είναι μάται-
ος κόπος το να θελήσει κανείς να σχολιάσει με θεωρητικό τρό-
πο το έργο του Καζαντζάκη;
Ας το θέσουμε διαφορετικά, όμως. Ας προσπαθήσουμε να
το δούμε από τη σκοπιά του δημιουργού, ήτοι του συγγραφέα.
Πώς να περιγράψεις την ίδια τη ζωή χρησιμοποιώντας τα
υλικά της τέχνης; Πώς να εμφυσήσεις σ’ ένα μυθιστορηματικό
πρόσωπο τη φλόγα, την πνοή, την ψυχή που οφείλει να δια-
θέτει το κάθε ζωντανό ον, δεδομένου ότι ο Καζαντζάκης απο-
σκοπεί στη συγγραφή ενός ρεαλιστικού κειμένου; Πώς να κατα-
1. Κείμενο που παρουσιάστηκε στο ελληνογαλλικό εργαστήριο λογοτεχνικής με-

τάφρασης τον Μάιο του 2008 στο Διεθνές Κέντρο Συγγραφέων και Μεταφρα-
στών στη Ρόδο, το οποίο οργάνωσε και συντόνισε η Γεωργία Ζακοπούλου.
Nesides 9l.indd 68 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
69
φέρεις να δημιουργήσεις έναν ήρωα που να είναι τόσο πειστι-
κός ώστε να βγει αληθινός κι ολοζώντανος μεσ’ από τις σελίδες;
Δύσκολο το έργο αυτό, ασφαλώς. ΄Εργο θεού, έργο διαβόλου,
έργο... καλλιτέχνη. Πόσο μάλλον όταν στοχεύεις, σαν τον Καζα-
ντζάκη, ν’ αναπαραστήσεις έναν κατ’ εξοχήν άνθρωπο, δηλαδή
έναν άντρα ο οποίος δεν φοβάται ούτε εξουσία, ούτε θρησκεία,
ούτε πατρίδα, αλλά νιώθει απέραντο δέος απέναντι σε κάθε εί-
δους φυσικό φαινόμενο, ας είναι και καθημερινό, όπως λ.χ. μια
χαραυγή, ένα ποτήρι κρασί, την εμφάνιση ενός αντιπροσώπου
του “θηλυκού γένους”...
Καταπιανόμενος με τη μετάφραση του μυθιστορήματος του
Καζαντζάκη, αυτό ακριβώς θέλησα, και θέλω ακόμη, να πετύ-
χω: να διατηρήσει ο γαλλόφωνος Ζορμπάς, ο δικός μου Ζορ-
μπάς, τη ζωντάνια που είχε το αρχικό πρόσωπο καθώς και το
πρότυπο. Ονειρεύομαι έναν ήρωα που να μην αποτελείται από
καλαμάρι, μελάνι και χαρτί, αλλά έναν ήρωα ή, καλύτερα, πά-
λι έναν άνθρωπο, όλον αίμα, σάρκα, “σπλάχνο”, όργανα (ανα-
πνευστικά, πεπτικά, γενετικά...), όλον ενθουσιασμό όλο χαρά
και απελπισία, με μία λέξη όλο ζωή. ΄Εναν άνθρωπο που να
παίζει σαντούρι μόνο όταν “έχει κέφι”, που να χορεύει όταν
του καπνίσει, στις καλές και στις κακές του στιγμές, έναν άν-
θρωπο που να ωρύεται, που να βογγάει, που να αμφιβάλλει αν
“τά ’χει τετρακόσια”...
Οι απαρχές μιας μεταφραστικής δουλειάς

“Πώς ξεκινάει μια μετάφραση;” με ρωτάνε καμιά φορά άν-
θρωποι που δεν ασχολούνται με το επάγγελμα. “Πώς γίνεται;
Εσύ διαλέγεις ένα βιβλίο που σου άρεσε και το προτείνεις στους
εκδότες, ή αντίθετα αυτοί σε παίρνουν τηλέφωνο και σού λένε:
“Βρήκαμε ένα ελληνικό μυθιστόρημα που φαίνεται ενδιαφέρον,
σκοπεύουμε να το βγάλουμε στα γαλλικά και θέλουμε εσύ να
το μεταφράσεις”;
Εξαρτάται, απαντάω συνήθως. Γιατί και οι δυο περιπτώσεις
μού έχουν τύχει. ′Αλλες φορές ανακάλυψα ένα κείμενο το οποίο
αγάπησα τόσο πολύ, που άρχισα να ψάχνω για εκδότη που να
ενδιαφέρεται να το δημοσιεύσει, κι άλλες φορές η πρωτοβουλία
ξεκίνησε από τους ίδιους τους εκδότες, οι οποίοι ήρθαν σε επα-
φή μαζί μου με σκοπό να συνεργαστούμε.
Νησίδες 9 | Ο Κ Ι Μ Ι Ο
Nesides 9l.indd 69 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
70
Βέβαια, για εύγλωττους λόγους, καλύτερα να σου συμβεί το
δεύτερο, γιατί στη δουλειά, είναι ασφαλώς προτιμότερο να είσαι
εσύ ο ζητούμενος παρά ο ζητών. Αλλά μού έχουν τύχει και
“χειρότερες” περιπτώσεις (“χειρότερες”, γιατί τελικά όλα έχουν
κάποιο νόημα στη ζωή, και το χειρότερο του σήμερα μπορεί
κάλλιστα να μας φανεί αύριο σαν φανταστική ευκαιρία). Μού
έχει τύχει δηλαδή να ερωτευτώ κάποιο βιβλίο, να το μεταφράσω
ολόκληρο, κι ύστερα να αρχίσω να ψάχνω για ενδιαφερόμενο
εκδοτικό οίκο, με κίνδυνο βέβαια να μη βρεθεί ποτέ και να πάει
“χαμένη” η δουλειά. Τέλος πάντων. Στην περίπτωση του Αλέξη
Ζορμπά, τα πράγματα συνέβησαν αλλιώς.
Ο Ζορμπάς στα γαλλικά

Αρχικά, ο σκοπός μου δεν ήταν να μεταφράσω όλο το μυθι-
στόρημα. ΄Η μάλλον, για να ακριβολογούμε, δεν ήταν να το ξα-
ναμεταφράσω, μια και μεταφράστηκε ήδη στα γαλλικά από την
Υβόν Γκοτιέ, το 1947, δηλαδή ένα χρόνο μόλις μετά από τη δη-
μοσίευση του πρωτοτύπου.2
Το ιστορικό της δικής μου μεταφραστικής προσπάθειας έχει
ως εξής. Το 2006, ο Ελβετός σκηνοθέτης και ηθοποιός Μιγκέλ
Φερνάντες-Β. (Miguel Fernandez-V.), με σκοπό ν’ ανεβάσει τον
Αλέξη Ζορμπά το 2010 στο θέατρο Pitoëff, το οποίο διευθύνει
στη Γενεύη, μου ανέθεσε τη θεατρική μεταφορά του μυθιστο-
ρήματος του Καζαντζάκη στα γαλλικά, τονίζοντας μάλιστα ότι
δεν ήθελε να βασιστώ στη γαλλική μετάφραση των εκδόσεων
Plon, αλλά στο ελληνικό πρωτότυπο. Με άλλα λόγια, όφειλα ν’
ασχοληθώ με τη δραματουργία της παράστασης, όχι μόνο μετα-
φράζοντας αλλά και διασκευάζοντας ελεύθερα το κείμενο του
κρητικού συγγραφέα.
2. Η μετάφραση της Υβόν Γκοτιέ (Yvonne Gauthier), με συνεργασία της Ζιζέλ

Πρασινός (Gisèle Prassinos) και του Πιερ Φριντάς (Pierre Fridas) πρωτοεκδό-
θηκε το 1947 από τις εκδόσεις éditions du Chêne στο Παρίσι. Από το 1954 κυ-
κλοφορεί από τις εκδόσεις Πλον (Plon) στο Παρίσι, και μάλιστα με μέγιστη επι-
τυχία, αφού ξανατυπώθηκε πολύ τακτικά μέχρι σήμερα, σε έκδοση τσέπης, στη
σειρά “Pocket”. Σημειωτέον ότι παρόλο που το βιβλίο φέρνει τη μνεία «Τexte
intégral», δηλ. “πλήρες κείμενο” στο οπισθόφυλλό του, όλος ο πρόλογος έχει
παραλειφθεί από τη μεταφράστρια, και πολλές δυσκολίες του κειμένου έχουν,
απλούστατα, αγνοηθεί, με αποτέλεσμα στο γαλλικό κείμενο να λείπουν προτά-
σεις ολόκληρες.
Nesides 9l.indd 70 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
71
΄Ετσι κι έγινε. ΄Αρχισα να επιλέγω κομμάτια ―διαλόγους, κυ-
ρίως― από το Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και να δη-
μιουργώ ένα θεατρικό κείμενο στα γαλλικά, το οποίο προχώρη-
σε ικανοποιητικά, με την προοπτική να είναι έτοιμο μέχρι την
άνοιξη του 2010, οπότε προγραμματίζεται να αρχίσουν οι πρό-
βες με τους ηθοποιούς.
Παράλληλα όμως, είχα πάρει φόρα πια κι άρχισε να με τρώ-
ει μια άλλη επιθυμία: να μεταφράσω όλο το μυθιστόρημα στα
γαλλικά, με την ελπίδα να εκδοθεί κάποτε αυτή η μετάφραση
από κάποιον Γάλλο εκδότη. Ο ενθουσιασμός, ο οποίος με ώθη-
σε να “επεκτείνω” τη δουλειά που μού είχε πρωτοανατεθεί, δεν
εξέλιπε έκτοτε, παρά τις αναπόφευκτες δυσκολίες που αντι-
μετωπίζει κανείς σ’ αυτές τις περιπτώσεις.3 Κι έτσι βρέθηκα ν’
αναλαμβάνω μια διπλή δουλειά: τη γαλλική μετάφραση όλου
του μυθιστορήματος του Ν. Καζαντζάκη και τη θεατρική μετα-
φορά, στα γαλλικά πάλι, του ίδιου κειμένου. Σ’ αυτές τις δύο
παράλληλες εργασίες μπορεί να προστεθεί μάλιστα και μια τρί-
τη, δεδομένου ότι απόφασισα, για πρώτη φορά στη δεκαπεντα-
ετή ενασχόλησή μου με τη λογοτεχνική μετάφραση, να συντά-
ξω ένα “καζαντζακικό” γλωσσάριο, στο οποίο καταγράφω συ-
στηματικά, με αλφαβητική σειρά, όλες τις λέξεις που μού θέ-
τουν κάποια ιδιαίτερη δυσκολία όσο προχωρώ στη μετάφραση
του κειμένου.
Ας εξετάσουμε τώρα αυτό το τελευταίο θέμα, με κίνδυνο να
πέσουμε σε... “φιλολογική παγίδα”.
Μια προφορική αφήγηση

Ο Νίκος Καζαντζάκης, όπως είναι γνωστό, γράφει σε μια ιδι-
άζουσα, εάν όχι ιδιωματική γλώσσα. Το θέμα της απόδοσης των
κρητικών λέξεων που χρησιμοποιεί, εννοείται ότι παρουσιάζει
συχνά δυσκολίες στη μετάφραση. Το πρόβλημα αυτό θα εξετα-
στεί παρακάτω.
΄Ενα άλλο χαρακτηριστικό του ύφους του έγκειται στη (φαι-
3. Δεν αναφέρομαι εδώ μόνο στις δυσκολίες καθαρά γλωσσικού χαρακτήρα που
οφείλει να επιλύσει κάθε μεταφραστής οποιουδήποτε έργου, αλλά και στα θέ-
ματα της πνευματικής ιδιοκτησίας, στα οποία σκοντάφτεις όταν κυκλοφο-
ρεί ήδη μια πρώτη μετάφραση, και τα οποία αποτελούν εμπόδια νομικού πλέ-
ον τύπου.
Nesides 9l.indd 71 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
72
νομενική, τουλάχιστον) λαϊκότητά του. Τα παραδείγματα αφθο-
νούν, όπως λ.χ.: “Πολλές φορές πεθύμησα...” (αντί για επιθύ-
μησα), “τα ονείρατα...” (αντί για όνειρα), “απολυτρωτικιά λάμ-
ψη...” (αντί για απολυτρωτική), κ.λπ., κ.λπ. Η ορθογραφία επί-
σης δείχνει να τονίζει το λαϊκίζοντα χαρακτήρα της γραφής:
“Αγιονόρος...” (αντί για ΄Αγιον ΄Ορος), καθώς και αφαιρέσεις
τις οποίες συναντάμε συνήθως στον προφορικό λόγο: “μ’ έμα-
θε να μετουσιώνω...” (αντί για μού έμαθε). Ας σημειωθεί επί-
σης μια αοριστία στην έκφραση, χαρακτηριστική του προφορι-
κού λόγου, λες και ο συγγραφέας δεν ξαναδιάβασε ποτέ το κεί-
μενό του προτού δημοσιευτεί, ή μάλλον λες και, σαν τις ιστορί-
ες που αφηγούνται οι παραμυθάδες, δεν επρόκειτο ποτέ να δη-
μοσιευτεί: “Αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοί άνθρωποι αφήκαν τ’
αχνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τρεις τέσσερεις:
τον ΄Ομηρο, τον Μπέρξονα, το Νίτσε και το Ζορμπά...” (αντί για
ένα σκέτο τέσσερεις). Τέτοια παραδείγματα συναντώνται κιόλας
στις πρώτες λέξεις του κειμένου4, στον Πρόλογο.
Ο λόγος του κειμένου ρέει (φαινομενικά, πάλι) αυθόρμητα,
φυσιολογικά, σαν μια προφορική αφήγηση την οποία δήθεν κά-
νει ένας ζωντανός παραμυθάς σ’ έναν ακροατή ο οποίος κάθε-
ται δίπλα του, ακριβώς όπως ο ανώνυμος αφηγητής, ή μάλλον
ο ψευδο-Καζαντζάκης, ακούει τον Ζορμπά να του λέει για τα
ταξίδια του, τις γυναίκες του, τις ιδέες του, ενώ ο ίδιος παρα-
μένει αδρανής και, τον περισσότερο καιρό, σιωπηλός. Με αυτό
τον τρόπο, ο συγγραφέας καταφέρνει να τραβήξει την προσο-
χή του αναγνώστη και να τον αιχμαλωτίσει, έτσι όπως ο ίδιος
ο Ζορμπάς γοήτευσε τον αφηγητή από την πρώτη συνάντησή
τους στον Πειραιά μέχρι τον αποχωρισμό τους, ύστερα από την
παταγώδη αποτυχία του εναέριου.
Τίποτα εδώ δεν είναι τυχαίο, βέβαια. Γράφοντας το Βίο και
Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, ο Καζαντζάκης (ο αληθινός, αυ-
τή τη φορά) προσποιείται, ηθελημένα και συνειδητά, ότι ο ίδιος
γνώρισε κάποτε σ’ ένα καφενείο του Πειραιά έναν άνθρωπο ονό-
ματι Αλέξης Ζορμπά, καταγόμενο από τη Μακεδονία, ο οποίος
τον εντυπωσίασε τόσο έντονα, που αποφάσισε να γράψει, κα-
4. Πιο συγκεκριμένα, από τη σελίδα 7 της έκδοσης Καζαντζάκη, με επιμέλεια
του Πάτροκλου Σταύρου. Η έκδοση αυτή, η οποία χρονολογείται από το 1981,
επανεκτυπώθηκε πολλές φορές έκτοτε.
Nesides 9l.indd 72 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
73
θυστερημένα έστω, την ιστορία του, ή μάλλον το “Μνημόσυνό”
του, όπως λέει στον Πρόλογο. Στην πραγματικότητα βέβαια, ξέ-
ρουμε ότι αυτό που λέει το βιβλίο δεν αντιστοιχεί πλήρως στην
αλήθεια. Εξ ού και τα παραπάνω δήθεν και φαινομενικά. Στην
πραγματικότητα, όπως μας πληροφορεί ο Λίνος Πολίτης, ο Κα-
ζαντζάκης γνώρισε “έναν λαϊκό πρωτόγονο τύπο από τη Μα-
κεδονία, με τον οποίο μάλιστα συνεργάστηκε σε μια περίεργη
επιχείρηση μεταλλείων στα 1916-17 στη Μάνη”.5 Μπορούμε να
υποθέσουμε ότι ο Καζαντζάκης ταυτιζόταν ταυτόχρονα και με
τους δυο πρωταγωνιστές του βιβλίου του, οι οποίοι λειτουρ-
γούν, μυθιστορηματικά τουλάχιστον, ως δύο αντίθετες και αλ-
ληλοσυμπληρούμενες αφηγηματικές δυνάμεις.
Δε μας νοιάζει και πολύ όμως, εδώ τουλάχιστον, το τί έγινε
πραγματικά ανάμεσα στο συγγραφέα και τον εμπνευστή του.
Αυτό που έχει σημασία για μας είναι το ότι ο Κρητικός έγραψε
αυτό το μυθιστόρημα κι ότι το έγραψε όπως το έγραψε. Δηλαδή
μας απασχολεί κυρίως το ίδιο το έργο έτσι όπως είναι. Κι αυτό
που μας εντυπωσιάζει στην ανάγνωση του Ζορμπά, είναι, όπως
ειπώθηκε και παραπάνω, ο ιδιαίτερα ζωντανός, προφορικός, ορ-
μητικός λόγος του. ΄Ενας λόγος με διακυμάνσεις ασφαλώς, μιας
και άλλοτε ακούμε την συνεχώς παθιασμένη φωνή του πρωτα-
γωνιστή, κι άλλοτε τη διαρκώς απόμακρη φωνή του αφηγητή.
Αξιοπρόσεκτα γλωσσικά φαινόμενα

Το μυθιστόρημα βρίθει από ιδιωματικές λέξεις και τύπους.
Ας προσέξουμε τα εξής γλωσσικά φαινόμενα που βρίσκουμε στο
κείμενο του Καζαντζάκη, με ορισμένα χαρακτηριστικά παρα-
δείγματα. Ο αριθμός σε παρένθεση παραπέμπει στη σελίδα της
έκδοσης του Πάτροκλου Σταύρου (εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθή-
να, α′ έκδοση 1981, ιη′ έκδοση 2002).
α′ ξένες λέξεις:
“σαντέζα” (50, για τραγουδίστρια)
“Φραντσέζα” (51, για Γαλλίδα)
5. Βλ. Λίνου Πολίτη, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, γ′ έκδοση,

1980, σ. 276.
Nesides 9l.indd 73 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
74
β′ λαϊκές ή / και ιδιωματικές λέξεις:
“ζερβά” (117, για αριστερά)
“το Κάστρο” (για το Ηράκλειο)
“το Μπερούτι” (49, για η Βηρυττός)
“σκραπ” (97)
“η σκρόφα” (238)
“χαχόλος” (85)
γ′ ασυνήθιστο γένος:
“ο αθότυρος” (39, για το ανθότυρο)
“η παράδεισο” (24, για ο παράδεισος)
δ′ ασυνήθιστη κατάληξη:
“γύρα” (49, για γύρω)
“κοντουλός” (52, για κοντούλης)
ε′ προσθήκες, αφαιρέσεις κι άλλες αλλαγές φωνημάτων:

“απαλάμη” (59, για παλάμη)
“αράπακας” (49, για αράπακλας)
“θάμα” (27, για θαύμα)
“οχτρεύουμαι” (60, για εχθρεύομαι)
“φουμισμένος” (50, για φημισμένος)
“χινόπωρο” (27, για φθινόπωρο)
Η αφθονία τέτοιων φαινομένων, τα οποία ανήκουν στην

κατηγορία των λαϊκών τύπων (άλλα λεξιλογικά, άλλα μορφο-
λογικά κι άλλα φωνολογικά) συμβάλλει στην εντύπωση “ζωντα-
νού” και προφορικού λόγου ο οποίος αποτελεί, όπως έχει ήδη
ειπωθεί, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος
του Καζαντζάκη. Αυτό το ύφος πρέπει λοιπόν να αποδώσει, όσο
πιο πιστά γίνεται, ο μεταφραστής. Πώς θα τα καταφέρει όμως;
Πρόκειται για μια από τις πιο κρίσιμες προκλήσεις που έχει να
αντιμετωπίσει. Γιατί εάν δεν λάβει υπόψιν του αυτό το στοι-
χείο, όχι μόνον ισοπεδώνει την γλώσσα του πρωτοτύπου, αλλά
σε τελευταία ανάλυση την καταστρέφει. Γιατί σ’ αυτή την πε-
ρίπτωση αρκείται στο να μεταφράσει μόνον την πλοκή του μυ-
θιστορήματος (περιγραφές, γεγονότα, διαλόγους, κ.λπ.), χωρίς
όμως να διατηρήσει τίποτα από τα αρχικά χρώματα, τα οποία
Nesides 9l.indd 74 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
75
διακοσμούν κι εμπλουτίζουν ―με πόση ζωντάνια πάλι!― το
κείμενο του Καζαντζάκη. Με άλλα λόγια, κρατάει μόνο το σκε-
λετό του αρχικού έργου και χάνει όλη τη σάρκα. Κι ένας Ζορ-
μπάς χωρίς σάρκα... δεν είναι Ζορμπάς.
Για τη σωστή απόδοση των λαϊκών στοιχείων, ο γαλλόφωνος
μεταφραστής οφείλει λοιπόν να χρησιμοποιήσει ένα λεξιλόγιο
εξίσου λαϊκό στα γαλλικά, χωρίς όμως να ανατρέξει σε χυδαίες
λέξεις, εφόσον ο Ζορμπάς δεν εκφράζεται σχεδόν ποτέ πρόστυ-
χα. Η σημασία της διατήρησης του γλωσσικού επιπέδου στη με-
τάφραση διαφαίνεται και μέσα από την απόδοση των ρηματι-
κών τύπων, την οποία θα εξετάσουμε τώρα.
Πώς να αποδοθεί ο αόριστος στα γαλλικά;

Στη μετάφρασή της του Αλέξη Ζορμπά, η Υβόν Γκοτιέ χρη-
σιμοποιεί συστηματικά το passé simple. Αυτό βέβαια δεν μας
ξενίζει και τόσο, αν λάβουμε υπόψιν ότι η πρώτη έκδοση του
κειμένου της κυκλοφόρησε πριν από εξήντα και πλέον χρόνια,
δηλαδή σε μια εποχή όπου αυτός ο χρόνος του ρήματος ακουγό-
ταν ακόμη οικείος, τουλάχιστον στην ανάγνωση. Σήμερα όμως,
είναι φανερό πως το passé simple μάς δίνει την εντύπωση ενός
πεπαλαιωμένου τύπου. Προσωπικά, πήρα ευθύς εξ αρχής μιαν
άλλη απόφαση ως προς την επιλογή του βασικού χρόνου της
αφήγησης.
Σε γενικές γραμμές, ο ελληνικός αόριστος μπορεί να μετα-
φραστεί στα γαλλικά με δύο διαφορετικούς χρόνους του ρήμα-
τος: είτε με το passé simple («je mangeai», «je bus», «j’allai»),
είτε με το passé composé («j’ai mangé», «j’ai bu», «je suis
allé»). Πέρα από τις διαφορές νοηματικού τύπου που διαχωρί-
ζουν αυτούς τους δύο χρόνους, για τις οποίες δεν θα γίνει λό-
γος εδώ, θεωρείται συνήθως ότι ο δεύτερος ανήκει κατ’ αρχήν
στον προφορικό λόγο, ενώ ο πρώτος απαντάει σχεδόν αποκλει-
στικά στον αφηγηματικό και λογοτεχνικό λόγο. Πλην όμως, και
οι δύο χρόνοι θέτουν ορισμένα προβλήματα.
Το μεν passé simple, εφόσον η χρήση του έχει πια χαθεί
από τον καθημερινό λόγο, φαίνεται βαρύ στον γαλλόφωνο ανα-
γνώστη. Τα δύο πρώτα πρόσωπα του πληθυντικού κυρίως, με
τα καλλιγραφικά τους accents circonflexes («nous bûmes»,
«vous allâtes», «nous nous rendîmes») ηχούν ιδιαίτερα πα-
Nesides 9l.indd 75 17/11/2012 7:14:15 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
76
λιομοδίτικα, εξεζητημένα, υπερβολικά κομψά, καμιά φορά ει-
ρωνικά, εάν όχι, σε τελευταία ανάλυση, κακόγουστα. Με άλλα
λόγια, φαντάζουν πλέον ως τα απομεινάρια ενός είδους “κα-
θαρευουσιάνικου λόγου”, ο οποίος δεν ταιριάζει καθόλου, κα-
τά την άποψή μου, με το ύφος και την γλώσσα του Ν. Καζα-
ντζάκη. Σημειωτέον ότι αυτή η αίσθηση είναι σαφώς λιγότε-
ρο έντονη στα πρόσωπα του ενικού, του οποίου οι τύποι, ακό-
μη και σήμερα, ακούγονται οικείοι και, ηχητικά, ευχάριστοι:
βλ. «il vit», «fit-elle» ή, πιο χαρακτηριστικά ακόμα, «dit-il»
και «dit-elle», τα οποία τυχαίνει να συμπίπτουν με τους τύ-
πους του ενεστώτα. Η διαφορά αποδοχής ενικού και πληθυντι-
κού μάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι το passé simple αποτε-
λεί τον παραδοσιακό χρόνο του ρήματος στην αφήγηση παρα-
μυθιών, όπου τα δύο πρώτα πρόσωπα του πληθυντικού εμφα-
νίζονται σπανιότατα.
Ο δε χρόνος του passé composé παρουσιάζει κι αυτός ορι-
σμένες δυσκολίες. Μας αναγκάζει να χρησιμοποιούμε συστημα-
τικά το βοηθητικό ρήμα avoir (ή, πιο σπάνια, το être, αναλό-
γως), εφόσον αποτελεί το πρώτο στοιχείο αυτού του περιφρα-
στικού χρόνου. Συνεπώς, η συχνή επανάληψη αυτών των δύο
ρημάτων καθιστά την ανάγνωση μονότονη και κουραστική. Για
αυτό και συστήνεται συνήθως στο μεταφραστή, όπως και στο
συγγραφέα, να μην το χρησιμοποιούν συστηματικά σε ένα μα-
κροσκελές κείμενο.
Δεδομένου, εξ άλλου, ότι είναι σχεδόν αδύνατον στα γαλλι-
κά να περνάμε συχνά από τον ένα χρόνο στον άλλο (γιατί έτσι
το κείμενο φαίνεται συγκεχυμένο ως προς τη χρονολογική ροή
της αφήγησης), αποφάσισα να ακολουθήσω την εξής αρχή. Επέ-
λεξα να χρησιμοποιώ και τους δύο χρόνους, ανάλογα με το πε-
ριεχόμενο της αφήγησης. Για τα κομμάτια του μυθιστορήματος
τα οποία αφορούν την προσωπική σχέση του αφηγητή με το
Ζορμπά (συνάντηση στον Πειραιά, ταξίδι στην Κρήτη, περιπέ-
τειες στο νησί), χρησιμοποιώ συστηματικά το passé composé.
′Οσο για τα κομμάτια τα οποία δεν σχετίζονται με το Ζορμπά
(σκέψεις γύρω από τον Βούδα, αλληλογραφία με παλιούς φί-
λους, ανάμνηση παλιών επεισοδίων, όπως λ.χ. τη συνάντηση
του αφηγητή με μια κοπέλα στο μουσείο του Βερολίνου), χρη-
σιμοποιώ συστηματικά το passé simple.
Nesides 9l.indd 76 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
77
Χάρη σ’ αυτήν τη μεθοδική επιλογή, θεωρώ ότι η μετάφρασή
μου “ξεπερνάει” τα εμπόδια και λύνει τις δυσκολίες που ανα-
φέρθηκαν προηγουμένως. Με ποιο τρόπο;
Οπως μάς το δηλώνει ο Καζαντζάκης στις πρώτες σελίδες
του προλόγου του, το βασικό έναυσμα του μυθιστορήματος
υπήρξε το πρόσωπο του Ζορμπά, καθώς και η επιρροή που
άσκησε πάνω στον ίδιο τον αφηγητή. Εκτός του ότι, ήδη από
τον τίτλο, ο Ζορμπάς μάς παρουσιάζεται ως ο πρωταγωνιστής
της ιστορίας, η προσωπικότητά του γεμίζει τις σελίδες και απο-
τελεί σαφώς την ουσία όλου του βιβλίου. Είναι σημαντικό λοι-
πόν, πρώτον, να χρησιμοποιείται ένας και μόνος χρόνος του ρή-
ματος για τα αφηγηματικά μέρη που μνημονεύουν τα “θάμα-
τά” του. Δεύτερον, δεδομένου ότι στις σκηνές με το Ζορμπά τα
ρήματα στο πρώτο πρόσωπο του πληθυντικού αφθονούν (αφού
εξιστορούν τα γεγονότα που βίωσαν μαζί ο αφηγητής κι ο ήρω-
άς του), είναι σαφώς προτιμότερο να χρησιμοποιηθεί σ’ αυ-
τές το passé composé, ώστε να αποφευχθούν οι αντιαισθητι-
κές καταλήξεις σε «–ûmes», «–âmes» και «–îmes». Τρίτον, αυ-
τός ο τόσο σημαντικός λαϊκός χρωματισμός που διατρέχει το
μυθιστόρημα οφείλεται στην προσωπικότητα του Ζορμπά. Αυ-
τός εκφράζεται με την αμεσότητα, την ενεργητικότητα και την
φυσιολογικότητα οι οποίες χαρακτηρίζουν το λαό, ενώ ο καλο-
μαθημένος αφηγητής, ακινητοποιημένος από τη ανικανότητά
του να δρα ελεύθερα σύμφωνα με τις εσωτερικές επιθυμίες του,
συμβολίζει φανερά ―ως “καλαμαράς”, όπως τον αποκαλεί περι-
φρονητικά ο λαϊκός φίλος του― τον κόσμο των διανοουμένων,
με τις θεωρητικές ιδέες, την απάθεια και τη δειλία τους. Για αυ-
τούς τους τρεις λόγους επέλεξα το passé composé για τις σκη-
νές με το Ζορμπά.
Προσπάθησα μάλιστα να αποφεύγω, όσο πιο συστηματικά
γίνεται, την επανάληψη του ρήματος avoir, γράφοντας π.χ.
«j’ai mangé, bu et digéré», αντί για «j’ai mangé, j’ai bu et
j’ai digéré».
′Οσο για το χρόνο του passé simple, τον προορίζω, όπως
προείπα, για τα κομμάτια τα οποία δεν έχουν σχέση με το Ζορ-
μπά. Εδώ η χρήση του πληθυντικού είναι σπάνια, αφού ο αφη-
γητής μονολογεί και, όπως γράφει ο Καζαντζάκης, “αναθιβά-
νει” παλιές ιστορίες.
Nesides 9l.indd 77 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
78
Ανατρέχοντας έτσι σε δύο διαφορετικούς ρηματικούς χρό-
νους στη γαλλική μετάφραση, διαφοροποιώ καλύτερα τις επο-
χές της αφήγησης και συγχρόνως ξεχωρίζω τις “λαϊκίζουσες”
σκηνές με το Ζορμπά από τις “λόγιες” αναμνήσεις του αφηγητή.
Κρητικές λέξεις
Οι κρητικοί ιδιωματισμοί, όπως είναι γνωστό, αρέσουν στον
Καζαντζάκη. Τουςχρησιμοποιεί συχνά στα βιβλία του, επειδή,
προφανώς, εκφραζόταν με το ίδιο λεξιλόγιο και στον προφορι-
κό λόγο. Δεν τους γράφει άλλωστε σε παρενθέσεις ή με πλάγια
γράμματα, όπως κάνουν άλλοι συγγραφείς για να τονίζουν την
ανομοιογένεια αυτών των όρων σε σύγκριση με το υπόλοιπο λε-
ξιλόγιό τους. Αντίθετα, τους εμφανίζει σαν κανονικά αφηγη-
ματικά στοιχεία. Το μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη
Ζορμπά δεν αποτελεί εξαίρεση. Συναντάμε και σ’ αυτό αρκετές
λέξεις οι οποίες ανήκουν στην κρητική λαλιά. Για να τις κα-
ταλάβει ο μεταφραστής, εννοείται ότι πρέπει να συμβουλευτεί
τα σχετικά λεξικά. Προσωπικά ανατρέχω στα εξής βοηθήματα :
Κρητικό Γλωσσάριο του Μαρίνου Ι. Ιδομενέως, Βικελαία Δημο-
τική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 1996, Το γλωσσικό ιδίωμα της ανα-
τολικής Κρήτης του Μανώλη Ι. Πιτυκάκη, εκδ. Πιτυκάκη, Νεά-
πολη Κρήτης, 2001, και το Κρητικόν Λεξιλόγιον του Ιωάννη Δ.
Κονδυλάκη, Βικελαία Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 1990.
Παραθέτω λίγα παραδείγματα με τους ορισμούς τους.
• “αναθιβάνω”, σ. 57: “διηγούμαι παλιά κυρίως γεγονό-
τα” (Ιδομενέως), “διηγούμαι ή για την κυριολεξία αναθυ-
μιέμαι και διηγούμαι περασμένα γεγονότα” (Πιτυκάκης),
“ομιλώ, αναπολώ” (Κονδυλάκης)
• “μαγλινός”, σ. 25: “λείος, στιλπνός” (Ιδομενέως)
• “νογούμαι”, σ. 75: “καταλαβαίνω, είμαι έξυπνος, κόβει
το μυαλό μου ” (Ιδομενέως)
• “παρακατσεύω”, σ. 50: “παραφυλάω, στήνω ενέδρα” (Ιδο-
μενέως), “κρυφοκοιτάζω, κρυφοβλέπω” (Κονδυλάκης)
• “η πατανία”, σ. 87: “πολύχρωμη μάλλινη κουβέρτα με
διάφορα σχέδια, υφαντή στον αργαλειό” (Ιδομενέως),
“κουβέρτα πολυτελεστέρα της παλέτσας” (Κονδυλάκης)
• “ο πυρόμαχος”, σ. 78: “ειδικός χώρος δίπλα στην παρα-
σθιά, που εκεί τοποθετείται το τσουκάλι μετά το μαγεί-
Nesides 9l.indd 78 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
79
ρεμα για να διατηρείται ζεστό το φαγητό” (Ιδομενέως),
“οι διαιρέται της εστίας, εφ’ ών τίθεται η χύτρα ” (Κον-
δυλάκης)
• “φκαιραίνω”, σ. 35, ήτοι “αδειάζω, χύνω” (Ιδομενέως)
Τα ιδιωματικά στοιχεία προβληματίζουν πάντα τον μετα-

φραστή.
Μια λύση είναι να τα αγνοήσει και, μεταφράζοντάς τα, να
αποδώσει το νόημά τους θυσιάζοντας τον τοπικό χρωματισμό
τους. Με άλλα λόγια, στην περίπτωση της λέξης “πατανία”, τη
μεταφράζει με τη γαλλική λέξη «couverture» σαν να είχει γρά-
ψει ο συγγραφέας “κουβέρτα”, κι έτσι λύνεται το πρόβλημα. Με
τη μέθοδο αυτήν όμως, ισοπεδώνεται η γλώσσα του πρωτοτύ-
που και χάνεται μια σημαντική χροιά του κειμένου.
Μια δεύτερη λύση συνίσταται στο να αντιγράψει τη δια-
λεκτική λέξη, ακριβώς όπως είναι στο πρωτότυπο, με πλάγια
γράμματα, και να προσθέσει έναν αστερίσκο, ο οποίος παρα-
πέμπει σε μια υποσημείωση ή σε ένα γλωσσάριο. Στην περί-
πτωση της λέξης “πατανία”, θα έγραφε δηλαδή ο μεταφρα-
στής την εντελώς άγνωστη στον αναγνώστη λέξη «patania» ή
«patanía», και στο κάτω μέρος της σελίδας ή στο τέλος του βι-
βλίου θα επεξηγούσε τη σημασία της, τονίζοντας ότι πρόκειται
για δάνειο από την κρητική διάλεκτο. Αυτή η μέθοδος όμως
παρουσιάζει τρία τουλάχιστον ελαττώματα. Πρώτον, διακόπτει
απότομα τον κανονικό ρυθμό της ανάγνωσης, και μάλιστα συ-
χνά στην περίπτωση του Ζορμπά. Δεύτερον, εισάγει υποσημειώ-
σεις ή γλωσσάριο εκεί που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο, εφό-
σον ο Καζαντζάκης δεν χρησιμοποιεί ποτέ τέτοια τυπογραφι-
κά τεχνάσματα. Δηλαδή, αλλοιώνει τη μορφή του κειμένου, με
κακόγουστο μάλιστα τρόπο, κατά την άποψή μου, στην περί-
πτωση των υποσημειώσεων. Τρίτον (κι αυτό είναι το πιο σοβα-
ρό ελάττωμα αυτής της μεθόδου), δίνει στο μεταφρασμένο έργο
τα χαρακτηριστικά ενός διδακτικού κειμένου, τα οποία προδί-
δουν εντελώς τις προθέσεις του Καζαντζάκη, ο οποίος ποτέ δεν
στόχευσε, γράφοντας το Ζορμπά, να συγγράψει ένα έργο με επι-
στημονικό χαρακτήρα.
Μια τρίτη λύση, παρόμοια με την προηγούμενη, είναι πά-
λι να γράψει τη διαλεκτική λέξη όπως εμφανίζεται στο πρωτό-
Nesides 9l.indd 79 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
80
τυπο και, αμέσως μετά, ανάμεσα σε παρενθέσεις ή κόμματα, να
την επεξηγήσει. Δηλαδή: «patania (couverture de laine)». Η
μέθοδος αυτή είναι σαφώς λιγότερο “ενοχλητική” από την προ-
ηγούμενη, δεδομένου ότι δεν σπάει σχεδόν καθόλου την ομαλή
ροή της ανάγνωσης και, από αισθητική άποψη, δεν “χαλάει” τη
μορφή του κειμένου. Για αυτούς τους λόγους, θεωρώ ότι αυτή
η τρίτη δυνατότητα που προσφέρεται στο μεταφραστή αποτε-
λεί γενικά την καλύτερη λύση.
Εντούτοις, στην περίπτωση του Ζορμπά, εφάρμοσα μια τέ-
ταρτη λύση, λιγότερο συνηθισμένη και ακαδημαϊκή από τις
προηγούμενες. Αποφάσισα να χρωματίσω, με τη σειρά μου, τη
γαλλική μετάφραση με διαλεκτικά στοιχεία. Τυχαίνει, ως Ελβε-
τός, να μη χρησιμοποιώ ένα λεξιλόγιο καθαρά και αποκλειστι-
κά “γαλλικό”. Η γλώσσα που μιλώ στην καθημερινή μου ζωή
βρίθει από ποικίλες διαλεκτικές λέξεις κι εκφράσεις, οι οποίες
ανήκουν στον τόπο μου. ′Αλλες συναντώνται μόνο στη Γενεύη,
άλλες στη γαλλόφωνη Ελβετία γενικά, άλλες στην Ελβετία και
σε άλλες περιοχές της Γαλλίας (Σαβοΐα, Νότια Γαλλία ή Jura),
άλλες στην Ελβετία, στο Βέλγιο και στον Καναδά. Κάθε φορά
που περνάω τα ελβετογαλλικά σύνορα, αναγκάζομαι μάλιστα
να εφαρομόζω ανάλογα το λεξιλόγιό μου, ώστε να μην παραξε-
νεύω τους Γάλλους συνομιλητές μου με εκφράσεις οι οποίες θα
πρόδιδαν αμέσως τη “βλάχικη” καταγωγή μου.
Αποφάσισα λοιπόν να διακοσμήσω κι εγώ τη μετάφραση
του Ζορμπά με τέτοιου είδους ελβετισμούς, χωρίς την παραμι-
κρή τυπογραφική επέμβαση ή επεξήγηση (παρενθέσεις, πλάγια
γράμματα, υποσημειώσεις ή γλωσσάριο), ακριβώς όπως έκανε ο
Καζαντζάκης. Εννοείται ότι οι λέξεις αυτές δεν συμπίπτουν συ-
στηματικά με τα διαλεκτικά στοιχεία του κρητικού συγγραφέα,
γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον. Με άλλα λόγια, δεν προ-
σπαθώ να βρω αναγκαστικά στην ελβετική διάλεκτο μια λέξη
η οποία θα αντιστοιχούσε περίπου με τον όρο “πατανία”. Αλ-
λά ανατρέχω καμιά φορά, όσο προχωρώ στη μεταφραστική μου
δουλειά, σε ιδιωματικούς όρους οι οποίοι ανήκουν στο καθημε-
ρινό μου λεξιλόγιο, εκεί που πολύ φυσιολογικά θα χρησιμοποι-
ούσα κι εγώ μια τοπική έκφραση.
Για να απεικονίσω αυτή τη μέθοδο, παραθέτω ορισμένα πα-
ραδείγματα με τα σχετικά γαλλικά συνώνυμα, τα οποία αντλώ
Nesides 9l.indd 80 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
81
από το Dictionnaire suisse romand των André Thibault και
Pierre Knecht, εκδόσεις Zoé, 1997.
• La barjaque (ήτοι «bavarde, écervelée, étourdie»)
αποδίδει τη λέξη “παπαρδέλα” (225, 234)
• La combe (ήτοι «ravin») αποδίδει τη λέξη “ρεματιά”
(37)
• Mailler (ήτοι «tournoyer, vriller») αποδίδει τη λέξη
“στρουφογυρίζω” (57)
• Nonante ans (ήτοι «quatre-vingt-dix ans») αποδίδει
την έκφραση “ενενήντα χρονώ” (46)
• Le pierrier (ήτοι «terrain en pente couvert de
pierres») αποδίδει τη λέξη “λιθοπέτι” (215)
• La septantaine (ήτοι «soixante-dix ans») αποδίδει την
έκφραση “εβδομήντα χρόνων” (12)
• Se veiller à (ήτοι «veiller à, pendre garde») αποδίδει
την έκφραση “έχω το νου μου” (39)
Γιατί είναι χρήσιμες οι συναντήσεις

με τους συναδέλφους μας, όπως αυτή στη Ρόδο
Η εισήγησή μου κίνησε το ενδιαφέρον των Ελλήνων και
Γάλλων συναδέλφων μου, που παρευρίσκονταν γύρω από το
τραπέζι, στη Ρόδο. Το θέμα της απόδοσης των διαλεκτικών
στοιχείων κυρίως προκάλεσε ορισμένες αντιδράσεις, ιδιαίτερα
από τη Μαλά Σουραφάπη, η οποία αντεπιχειρηματολόγησε, το-
νίζοντας ότι το κύριο ελάττωμα της μεθόδου αυτής συνίσταται
στο να μεταφερθεί αυτομάτως όλο το κρητικό σκηνικό του Κα-
ζαντζάκη σε μια περιοχή της Ελβετίας, με αποτέλεσμα να χα-
θούν τα σημεία αναφοράς του πρωτοτύπου, τόσο στο γλωσσι-
κό, όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο, για να αντικατασταθούν
με εντελώς άσχετες αναφορές.
Το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί βέβαια να αγνοηθεί και απο-
τελεί ασφαλώς το κύριο εμπόδιο στην εφαρμογή ενός τέτοιου
συστήματος. Εντούτοις επέμεινα, κι επιμένω ακόμη, στην επι-
λογή μου, προβάλλοντας τα εξής επιχειρήματα.
α′. Η χρήση διαλεκτικών στοιχείων, σε τελευταία ανάλυση,
ξενίζει τους Παριζιάνους, όπως ακριβώς οι κρητικοί ιδιωματι-
σμοί του Καζαντζάκη ξενίζουν τους Αθηναίους.
β′. Ο Παριζιάνος, ο οποίος διαβάζει τη λέξη «barjaque» ή
Nesides 9l.indd 81 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
82
«combe» σε κάποια μετάφραση, δεν θα σκεφτεί αυτομάτως ότι
έχει να κάνει με ελβετισμούς (γιατί, πιθανότατα, αγνοεί ότι οι
λέξεις αυτές προέρχονται από εκείνα τα μέρη), αλλά θα σκεφτεί
απλούστατα ότι πρόκειται για επαρχιώτικους όρους.
γ′. Η γαλλική γλώσσα δεν αποτελείται μόνο από το λεξιλόγιο
που χρησιμοποιείται στην κεντρική Γαλλία, αλλά κι από αυτό
που ακούμε σε πολλά άλλα μέρη στη Γαλλία και έξω από αυ-
τήν. Ας μην ξεχνάμε ότι οι γαλλόφωνοι αναγνώστες δεν είναι
όλοι Παριζιάνοι!
δ′. Οι προαναφερθέντες όροι, όπως «pierrier», «septantaine»
ή «nonante», ανήκουν όχι μόνο στο καθημερινό λεξιλόγιο εκα-
τομμυρίων γαλλόφωνων ανθρώπων, αλλά και στο δικό μου,
και τους χρησιμοποιώ πολύ φυσιολογικά στην καθημερινή μου
ζωή. Δηλαδή η χρήση τους, στην περίπτωσή μου, δεν προέρχε-
ται από κάποιο ψεύτικο τέχνασμα πανεπιστημιακού τύπου, αλ-
λά από μια έμφυτη τάση. Το ίδιο ίσχυε και για τον Καζαντζά-
κη με τους κρητικούς όρους του.
Επιμέλεια κειμένου: Ιωάννα Βerthoud-Παπανδροπούλου
Nesides 9l.indd 82 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
83
Παρασκευή Μω ραΐτ ο υ
Η πολεοδομική εξέλιξη
της πόλης της Ρόδου
και τα τοπόσημά της
Το κείμενο αυτό είναι εισήγηση στο ευρωπαϊκό συνέδριο
φοιτητών και αποφοίτων Αρχιτεκτονικής SESAM 2012 (Small
European Students of Arcitecture Meeting) που έγινε στη
Ρόδο τον Μάιο. Θέμα του συνεδρίου ήταν η πραγμάτευση της
έννοιας του “τοποσήμου”, όπου ως τοπόσημο προσδιορίζουμε
το ιδιαίτερο, φυσικό ή αρχιτεκτονικό, γνώρισμα ενός τόπου ―
που μέσα στην ιστορική διδαδικασία και με τρόπους που καθο-
ρίζονται από ιδεολογικές, πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες
γίνεται το ευρέως αναγνωριζόμενο χαρακτηριστικό του.
πόλη της Ρόδου έχει μια μακραίωνη και λαμπρή ιστορία
Η 2.400 χρόνων. Η σύνθεση στο χώρο και το χρόνο διαφο-

ρετικών πολεοδομικών οργανώσεων και αρχιτεκτονικών
στοιχείων παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον, ενώ η ιστορική
της εξέλιξη και οι διάφορες φάσεις της μακροχρόνιας πορεί-
ας της είναι εμφανείς και αναγνώσιμες. Η εικόνα της πόλης
χαρακτηρίστηκε τόσο κατά την Αρχαιότητα όσο και κατά τον
Μεσαίωνα από την ύπαρξη επιβλητικών αρχιτεκτονικών έργων
ως συμβόλων του δυναμισμού και της δημιουργικότητας των
αρχαίων ροδιτών.
H πόλη της Ρόδου ιδρύθηκε το 408 π.Χ. στο βορειότερο άκρο
του νησιού από τις τρείς μεγάλες αρχαίες πόλεις: την Ιαλυσό
την Κάμειρο και τη Λίνδο. Οι τρεις αιώνες που ακολούθησαν
αποτέλεσαν την «χρυσή περίοδο» της Ρόδου. Το θαλάσσιο εμπό-
ριο, η ναυσιπλοΐα καθώς και οι συνετές και προοδευτικές πολι-
τικές και διπλωματικές κινήσεις, διατήρησαν την πόλη δυνατή
και ακμάζουσα μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους.
Νησίδες 9 | ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Nesides 9l.indd 83 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
84
Το πολεοδομικό σχέδιο της αρχαίας πόλης της βασίστηκε
στις πολεοδομικές και φιλοσοφικές ιδέες του διάσημου αρχαίου
Έλληνα πολεοδόμου Ιπποδάμου. Ο πολεοδομικός ιστός αποτε-
λείται από ορθογωνικό πλέγμα οριζόντιων και κάθετων οδών
με προσανατολισμό βορρά-νότο και ανατολή-δύση. Η πόλη ου-
σιαστικά δομείται γύρω από τα σταυροδρόμια βασικών οδικών
αξόνων που είχαν μεγαλύτερο πλάτος και κατάληξη τα λιμάνια
της πόλης. Η αρχαία πόλη έχει πέντε λιμάνια που αποτελούν
σημεία αναφοράς της και περιγράφονται με θαυμασμό σε κεί-
μενα σοφιστών και ρητόρων της εποχής. Ιδιαίτερα σημαντικός
ήταν ο οδικός άξονας με προσανατολισμό ανατολή- δύση που
έχει αφετηρία την Ακρόπολη και καταλήγει στο λιμάνι της
Ακαντιάς. Κατά μήκος του χωροθετούναι σημαντικά δημόσια
κτίρια της αρχαίας πόλης, όπως το Ιερό της οδού Διαγοριδών
και άλλα, στη λεγόμενη «μνημειακή ζώνη». Κατά την άλλη
διεύθυνση, μεγάλοι οδικοί άξονες συνδέουν την περιφέρεια της
πόλης, που οριοθετείται από την αρχαία οχύρωση, με τα λι-
μάνια. Κατά μήκος τους διατάσσονται σημαντικές λειτουργίες,
όπως το «Κάτω Γυμνάσιο-Πτολεμαίο», το Ιερό της οδού Διαγο-
ριδών και το Ιερό ή δημόσιο κτίριο της οδού Θ. Σοφούλη και
εμμέσως εξυπηρετούν την Ακρόπολη και το «Ασκληπιείο». Ο
άξονας που ξεκινάει από το «Κάτω Γυμνάσιο-Πτολεμαίο» και
καταλήγει στον «Πολεμικό λιμένα» συναντά το «Ρωμαϊκο Τε-
τράπυλο», ένα ξεχωριστό τοπόσημο της εποχής.
Το σχέδιο των δρόμων της αρχαίας πόλης είναι γνωστό χάρη

σε αρχαιολογικές ανασκαφές δεκαετιών. Τα οικοδομικά τετρά-
γωνα (insulae) είχαν διαστάσεις 47,70x26,50 μέτρα και είχαν
όλα το ίδιο μέγεθος. Καθένα από αυτά περιλάμβανε τρία σπίτια
και περιτριγυριζόταν από δρόμους πλάτους 5-6 μέτρων. Μεγα-
λύτερες οικοδομικές ενότητες σχημάτιζαν περιοχές οι οποίες πε-
ρικλείονταν από μεγαλύτερους δρόμους πλάτους 8-11 μέτρων.
Κάθε τέτοια περιοχή αποτελούταν από 36 insulae ή 108 κατοι-
κίες. Η αρχαία πόλη διέθετε πλήρες αποχετευτικό και υδρευτικό
δίκτυο.
Την ίδια περίοδο, η Ρόδος εξελίχθηκε σε ένα από τα σημα-
ντικότερα κέντρα της ελληνιστικής τέχνης. Το πιο ονομαστό
δημιούργημα ήταν ο Κολοσσός, ένα από τα επτά θαύματα του
Nesides 9l.indd 84 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
85
κόσμου, ο οποίος δημιουργήθηκε μεταξύ 304 π.Χ. και 293 π.Χ.
από τον Λίνδιο γλύπτη Χάρη. Η κατασκευή του Κολοσσού διήρ-
κεσε δώδεκα χρόνια και ολοκληρώθηκε το 282 π.Χ. Για πολλά
έτη, το άγαλμα ήταν τοποθετημένο, πιθανότατα, στην είσοδο
του λιμανιού και προσωποποιούσε τον θεό Ήλιο, μέχρι την
στιγμή που ένας δυνατός σεισμός χτύπησε την Ρόδο το 226
π.Χ. Η πόλη υπέστη σοβαρότατες ζημιές και το άγαλμα του
Κολοσσού κατέρρευσε. Ο Κολοσσός της Ρόδου ενέπνευσε πολ-
λούς καλλιτέχνες ανά τους αιώνες. Χιλιετίες αργότερα ο Γάλλος
γλύπτης Frederic Auguste Batholini στην προσπάθειά του να
αποτυπώσει με σύγχρονα μέσα το μέγεθος την τεχνική αλλά και
το συμβολισμό του Κολοσσού της Ρόδου έφτιαξε το Άγαλμα
της Ελευθερίας.
Γνωστά έργα Ρόδιων καλλιτεχνών της ίδιας περιόδου είναι
το άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης (Μουσείο Λούβρου) και
το άγαλμα του Λαοκόων και των υιών του (Μουσείο του Βατι-
κανού). Σύμφωνα με ρωμαίους συγγραφείς, την πόλη της Ρό-
δου κοσμούσαν περισσότερα από 3000 αγάλματα, πολλά από
τα οποία φυγαδεύτηκαν στη Ρώμη. Ασφαλώς η παρουσία τους
υποδηλώνει την βούληση για μια ξεχωριστή πόλη με πλήθος
σημείων αναφοράς.
Σημαντικό τοπόσημο της εποχής αποτελεί η Ακρόπολη κτι-
σμένη στο υψηλότερο σημείο της πόλης. Η υψομετρική της
θέση σε απόσταση από τις ακτές και το πρανές του λόφου του
Αγ. Στεφάνου, παρείχαν φυσική προστασία στην Ακρόπολη της
Ρόδου που σε αντίθεση με άλλες ελληνικές πόλεις, δεν είχε οχυ-
ρωματικό χαρακτήρα. Αποτελούσε περισσότερο μια μνημειακή
ζώνη με ναούς, χώρους λατρείας, άλση, στάδια και γυμναστή-
ρια. Οι ναοί κατείχαν επίσης εξέχουσα θέση στην αρχαία πόλη,
πολλοί απ΄ αυτούς χωροθετημένοι στην ευρύτερη περιοχή της
Ακρόπολης όπως ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα, του Δία Πολιέα
και της Αθηνάς Πολιάδος.
Η Ρόδος έχασε την ανεξαρτησία της το 164 π.χ. και μετατρά-
πηκε σε επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Μέχρι τον 13ο
αιώνα αποτελούσε κομμάτι της εκχριστιανισμένης Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας που είναι ευρύτερα γνωστή ως Βυζαντινή Αυτο-
κρατορία. Κατά την περίοδο αυτή, η πόλη χωροθετημένη πλέον
μπροστά από το κεντρικό λιμάνι συρρικνώθηκε ουσιαστικά σε
Nesides 9l.indd 85 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
86
μέγεθος και οχυρώθηκε με νέα τείχη. Ταυτόχρονα, χωρίστηκε
σε δύο ζώνες, μια για την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία και
μια για τους «λαϊκούς». Η διάρθρωση αυτή της πόλης αντανα-
κλά την κοινωνική πραγματικότητα των μεσαιωνικών χρόνων.
Ήταν μια περίοδος όπου σταδιακά η πόλη έχασε την ακτινοβο-
λία και την ευημερία της.
Το 1309 το νησί πουλήθηκε στο τάγμα των Ιπποτών του Αγί-
ου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ. Την περίοδο της Ιπποτικής κατοχής
η πόλη επανέκτησε την ευημερία της σε διάφορους τομείς από το
εμπόριο μέχρι τις τέχνες και τα γράμματα που διήρκησε διακόσια
περίπου χρόνια. Η μεσαιωνική πόλη, διπλάσια σχεδόν σε μέγε-
θος από τη βυζαντινή, ταυτίζεται ουσιαστικά με την σημερινή
παλαιά πόλη της Ρόδου και διατηρήθηκε σχεδόν ακέραιη μέχρι
σήμερα. Κατά την διάρκεια της παραμονής των Ιπποτών στη
Ρόδο, οι οχυρώσεις επεκτάθηκαν, εκσυγχρονίσθηκαν και ενισχύ-
θηκαν. Η πόλη διατηρεί τη διαίρεση σε δύο ζώνες με εσωτερικό
τείχος. Στο βόρειο τμήμα γνωστό ως «Κολλάκιο», βρισκόταν το
παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, ο καθολικός καθεδρικός ναός
και η κατοικία του καθολικού επισκόπου, τα καλύμματα των
«γλωσσών», οι κατοικίες των Ιπποτών, το νοσοκομείο κ.α. Το
νότιο τμήμα γνωστό ως «Χώρα» ήταν η περιοχή όπου ζούσαν οι
λαϊκοί και περιλάμβανε την αγορά, συναγωγές, εκκλησίες καθώς
και δημόσια και εμπορικά κτίρια. Τα κτίρια αυτά αποτελούν
αξιοσημείωτα παραδείγματα Γοτθικής αρχιτεκτονικής. Οι περισ-
σότεροι από τους δρόμους της Μεσαιωνικής πόλης συμπίπτουν
με τους δρόμους της αρχαίας (Ιπποδάμειας) πόλης όπως οι οδοί
Σωκράτους, Ιπποτών, Αγ. Φανουρίου, Πυθαγόρα και Ιπποδάμου.
Ο Πύργος του Naillac, η κατασκευή του οποίου ανάγεται
στην εποχή του Mεγάλου Mαγίστρου Philibert de Naillac
(1396-1421) ήταν ένα από τα πιο επιβλητικά σημεία αναφο-
ράς ή «τοπόσημα» της ιπποτικής πόλης. Η κλίμακα του ήταν
ανάλογη με τον Κολοσσό, αφού το συνολικό του ύψος από την
επιφάνεια της θάλασσας ανερχόταν στα 46 μέτρα. Βρισκόταν
στο βραχώδες ανατολικό άκρο του ομώνυμου μόλου στην είσο-
δο του λιμανιού. Το κτίσμα ήταν ήδη ερειπωμένο, μετά τους
σεισμούς του 1851 και 1856 και την ανατίναξη του καμπανα-
ριού του Αγίου Ιωάννη, ενώ κατέρρευσε ολοκληρωτικά το 1863
μετά από ισχυρό σεισμό.
Nesides 9l.indd 86 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
87
Τοπόσημο της εποχής αποτελεί και το παλάτι του Μεγάλου

Μαγίστρου που ουσιαστικά επείχε θέση ακρόπολης, οι ιδιαίτερα
επιμελημένες οχυρώσεις και οι εκκλησίες που αριθμούσαν 37
εντός και 23 εκτός των τειχών.
Το 1522 οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκτησαν την πόλη μετά
από μια δεύτερη μακρά πολιορκία. Οι Έλληνες υποχρεώθηκαν
να εγκαταλείψουν την οχυρωμένη πόλη και να μετοικήσουν σε
νέες οικιστικές περιοχές εκτός των τειχών τα λεγόμενα «Μαρά-
σια». Κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, η Ρόδος
έχασε τον διεθνή της χαρακτήρα. Η πόλη διατήρησε την κύρια
οικονομική της λειτουργία ως αγορά αγροτικών προϊόντων για
το εσωτερικό τμήμα του νησιού καθώς και την ευρύτερη πε-
ριοχή. Μετά την εγκαθίδρυση της κυριαρχίας τους στο νησί,
οι Οθωμανοί Τούρκοι κατασκεύασαν νέα κτίρια όπως τζαμιά,
δημόσια λουτρά και κατοικίες ενώ παράλληλα επιδιόρθωσαν τα
τείχη, μετέτρεψαν τις περισσότερες εκκλησίες σε τζαμιά και τις
μεγάλες κατοικίες σε ιδιωτικά ή δημόσια κτίρια. Οι προσόψεις
των κτιρίων της περιόδου των Ιπποτών, εμπλουτίστηκαν με
στοιχεία της οθωμανικής αρχιτεκτονικής προσαρμοσμένα στο
τοπικό κλίμα και πολιτισμό. Οι πιο ενδιαφέρουσες προσθήκες
ήταν τα λουτρά, συνήθως στο πίσω μέρος των σπιτιών και
τα ξύλινα κλειστά μπαλκόνια, «σαχνισιά», στις προσόψεις των
σπιτιών πάνω από στενούς δρόμους. Το αποτέλεσμα ήταν ένα
μείγμα ανατολικής αρχιτεκτονικής με έντονα δυτικά στοιχεία
που διατηρήθηκαν και νέα κτίρια που κτίσθηκαν με το ύφος
της τοπικής αρχιτεκτονικής της εποχής.
Nesides 9l.indd 87 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
88
Σημεία αναφοράς
της περιόδου αυτής
αποτελούν και πάλι
οι χώροι λατρείας τόσο
εντός όσο και εκτός
των τειχών. Τα τζαμιά
αποτελούσαν σημεία
αναφοράς της περι-
τοιχισμένης πόλης,
με το τέμενος λόγω
ύψους να ξεχωρίζει
από μεγάλη απόσταση. Τα τζαμιά εισήγαγαν έναν νέο άξονα
στον πολεοδομικό ιστό της μεσαιωνικής πόλης, καθώς έχουν
νοτιοανατολικό προσανατολισμό προκειμένου να στρέφονται
προς τη Μέκκα. Η παρέμβαση αυτή διέσπασε τον επικρατούντα
χαρακτήρα του αστικού ιστού, με τους άξονες βορρά-νότο, ανα-
τολή-δύση. Τα τζαμιά με τις κρήνες μπροστά στην είσοδο τους
δημιούργησαν από την άλλη, μια νέα μορφή δημόσιου χώρου
στον πολεοδομικό ιστό της μεσαιωνικής πόλης.
Οι ελληνικές συνοικίες «Μαράσια» οργανώθηκαν γύρω από
την εκκλησία σημείο αναφοράς τους, από την οποία και πήραν
και το όνομά τους. Τα «Μαράσια» με τις εκκλησίες τους είναι
οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Άγιος Ιωάννης, η Αγία Αναστασία, η Μη-
τρόπολη, ο Άγιος Γεώργιος ο Άνω, ο Άγιος Γεώργιος ο Κάτω και
ο Άγιος Νικόλαος. Αργότερα κτίστηκε και το νέο Μαράσι ή Νιο-
χώρι με την ενοριακή εκκλησία του, τα Εισόδια της Θεοτόκου.
Τα Δημοτικά Λουτρά «Yeni Hammam» στην πλατεία Αρί-
ωνος δίπλα στο τζαμί του Sultan Mustafa του 3ου, είναι το
μόνο σωζόμενο κτίριο του είδους του στη μεσαιωνική πόλη
της Ρόδου και η παρουσία του καταγράφηκε το 1558. Τόσο
αυτό το κτίριο όσο και το οθωμανικό σχολείο δίπλα στο παλάτι
του Μεγάλου Μαγίστρου κοντά στο ερείπια της εκκλησίας του
Αγίου Ιωάννη ―σημαντική εκκλησία της περιόδου της Ιπποτο-
κρατίας― αποτελούν αξιόλογα κτίρια και σημεία αναφοράς της
περιτοιχισμένης πόλης.
Την περίοδο τη Ιταλικής κατοχής (1912-1945) ξεκινάει η
πρώτη οργανωμένη προσπάθεια σχεδιασμού της πόλης της Ρό-
δου. Το 1926 συντάσσεται το «Piano Regolatore» από τον Ιτα-
Nesides 9l.indd 88 17/11/2012 7:14:16 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
89
λό αρχιτέκτονα Florestano Di Fausto, το ρυθμιστικό δηλαδή
σχέδιο αναβίωσης και επέκτασης της πόλης της Ρόδου. Βασικός
στόχος του σχεδίου ήταν να οργανώσει την επέκταση της πό-
λης, να εντάξει δηλαδή σε αυτή τις ήδη διαμορφωμένες εκτός
των τειχών ελληνικές συνοικίες («μαράσια»), να χωροθετήσει
τα δημόσια-διοικητικά κτίρια και να ορίσει τις νέες περιοχές
κατοικίας για τους Ιταλούς εποίκους.
Ο σχεδιασμός της πόλης προκειμένου να αποτελέσει τουρι-
στικό θέρετρο υψηλών προδιαγραφών και σημαντικό πολιτιστι-
κό κέντρο, επηρέασε και τον τρόπο διαχείρισης της πολιτιστικής
της κληρονομιάς ώστε η πόλη τελικά να επανακτήσει την χα-
μένη της ακτινοβολία. Για τον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό
σχεδιασμό του οικισμού επιστρατευτήκαν σημαντικοί Ιταλοί
αρχιτέκτονες όπως ο Florestano Di Fausto, αλλά και οι Pietro
Lombardi, Rodolfo Petracco και Armando Bernabiti.
Η μεσαιωνική πόλη αντιμετωπίζεται συνολικά ως μνημείο
ενώ βασικό μέλημα αποτελεί η προστασία και διατήρηση του
χαρακτήρα της ώστε να μείνει ανέπαφη από τη δημιουργία και
μελλοντική επέκταση της νέας Ρόδου. Η προστασία και ανάδει-
ξη του μνημείου υλοποιείται και με την μετατροπή των εβρα-
ϊκών και οθωμανικών νεκροταφείων που την περιέβαλλαν, σε
πράσινη ζώνη. Η οδός Ιπποτών αποκαθίσταται από τις τουρκι-
κές επεμβάσεις και ανακατασκευάζεται το παλάτι του μεγάλου
Μαγίστρου.
Ο σχεδιασμός του νέου διοικητικού κέντρου κατά μήκος του
μετώπου του Μανδρακίου όπου διατάχθηκαν τα περισσότερα
διοικητικά κτήρια, αποτελούσε το σημείο αναφοράς της παρου-
σίας των Ιταλών στη Ρόδο και ονομάστηκε «Foro Italico». Ο
συμβολισμός του «Foro Italico» είναι καταφανής καθώς πα-
ραπέμπει ευθέως στην αρχαία ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το όλο
σύμπλεγμα κτιρίων με αναφορές στην ιταλική και μεσαιωνική
αρχιτεκτονική, είναι ασφαλώς ένα ολοκληρωμένο δείγμα της
βούλησης της ιταλικής διοίκησης να δημιουργήσει νέα ηχηρά
τοπόσημα.
Στο βορειότερο άκρο της πόλης και του νησιού, το ιταλικό
κτίριο του Ενυδρείου αποτελεί την αφετηρία του πολεοδομι-
κού ιστού του νεότερου ιστορικού κέντρου της Ρόδου. Νοτι-
ότερα αναπτύσσονται το ιστορικό Ξενοδοχείο των Ρόδων, το
Nesides 9l.indd 89 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
90
συγκρότημα θαλασσίων λουτρών «La Ronda» (Έλλη) και το
κτίριο του Ναυτικού Ομίλου Ρόδου. Ακολουθεί το διοικητικό
κέντρο, με το κτίριο της Περιφέρειας (Διοικητήριο- Palazzo del
Governatore) και την εκκλησία του Ευαγγελισμού. Στην Πλα-
τεία του Δημαρχείου προβάλουν τρία κτίρια της φασιστικής
περιόδου, η «Casa Littoria», σημερινό Δημαρχείο, το θέατρο
Όπερας και Πρόζας του Giacomo Puccini (Εθνικό θέατρο) και
το «Palazzo delle Forze Armate» (Αστυνομική Διεύθυνση).
Χαρακτηριστικό της πλατείας είναι η συμμετρική και υπό γω-
νία διάταξη των δύο κτιρίων εκατέρωθεν του Δημαρχείου, ώστε
να προβάλλεται εντονότερα και πλησιέστερα η «Casa Littoria»,
το σπίτι δηλαδή, των φασιστών. Το τραπεζοειδές σχήμα της
πλατείας παραπέμπει στην «Piazza del Campidoglio» της Ρώ-
μης που σχεδίασε ο μεγάλος Ιταλός αρχιτέκτονας της αναγέννη-
σης, Michelangelo. Στη συνέχεια παρατάσσονται τα κτίρια του
Ταχυδρομείο, των Δικαστήριων (Palazzo di Justizzia), του Λι-
μεναρχείου (Casa del Fascio), του Ακταίον και το συγκρότημα
της Νέας Αγοράς. Κτίρια της ίδιας εποχής υπάρχουν διάσπαρτα
και στην ευρύτερη περιοχή του Νιοχωρίου όπως η Παιδαγωγική
Ακαδημία Ρόδου, το Ορφανοτροφείο Θηλέων, το Νοσοκομείο, η
ΑΣΤΕΡ (Ανώτερη Σχολή Τουριστικών Επαγγελμάτων), το «Θέρ-
μαι» και η «Οικοκυρική».
Η μορφολογία του διοικητικού κέντρου αποτελεί μείξη δι-
αφορετικών επιδράσεων και πολιτισμών, όπου χρησιμοποιήθη-
καν επιλεκτικά, στοιχεία κυρίως από την Ιταλία, από την ιτα-
λική αναγέννηση και το μπαρόκ, από την ανατολή αλλά και
από τις διαφορετικές ιστορικές περιόδους του νησιού καθώς και
την τοπική, ανώνυμη λαϊκή παράδοση και τέχνη, δίνοντας μια
μοναδικότητα στην αρχιτεκτονική ταυτότητα του κέντρου της
πόλης.
Σημαντικό τμήμα του οικισμού αποτέλεσε και η βιομηχανι-
κή περιοχή στις παρυφές της πόλης στην ανατολική ακτή, με
βιομηχανικά κτίρια ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού ύφους και μορ-
φής, με τον αλευρόμυλο της εταιρίας SAMICA να διακρίνεται
χαρακτηριστικά λόγω του ύψους και της λιτής μορφολογίας
του, προσεγγίζοντας την πόλη από την θάλασσα.
Μετά την απελευθέρωση και δεδομένου του δυναμικού που
προσέφερε στην πόλη της Ρόδου η αύξουσα τουριστική ανά-
Nesides 9l.indd 90 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
91
πτυξη, μελετάται ένα νέο φιλόδοξο ρυμοτομικό σχέδιο που θα
διπλασίαζε σχεδόν την έκταση του σχεδίου πόλης. Η οικιστική
ανάπτυξη της Ρόδου γίνεται και πάλι βάση επίσημου πολεοδο-
μικού σχεδιασμού την περίοδο που κατά κανόνα οι ελληνικές
πόλεις αναπτύσσονταν χωρίς προηγούμενο σχεδιασμό και τα
σχέδια πόλης αποτελούσαν την εκ των υστέρων νομιμοποίηση
αυθαίρετων οικιστικών περιοχών. Το ρυμοτομικό σχέδιο Δοξιάδη
(1973) παρ’ ότι ολιστικό και βασισμένο σε ένα στέρεο θεωρητικό
υπόβαθρο διαφοροποιείται εντελώς από το υφιστάμενο σχέδιο
πόλης τόσο λόγω του προσανατολισμού όσο και του μεγέθους
των οικοδομικών τετραγώνων. Παράλληλα πολλά από τα προ-
βλεπόμενα στοιχεία της επέκτασης Δοξιάδη διαφοροποιήθηκαν
στην εφαρμογή αλλοιώνοντας το όραμα του μελετητή για την
νέα πόλη. Η επέκταση της πόλης οικοδομείται με το σύστημα
της αντιπαροχής, που για δεκαετίες ήταν και ο μοναδικός τρό-
πος παραγωγής οικιστικού χώρου στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα
να θυμίζει τις υπόλοιπες μικρές «Αθήνες» της ελληνικής επαρ-
χίας. Η νέα πόλη στερείται τοπόσημων και σημείων αναφοράς.
Η απουσία ολοκληρωμένου και συνολικού σχεδιασμού και
οι χρονοβόρες διαδικασίες του επίσημου πολεοδομικού-χωροτα-
ξικού σχεδιασμού αποστέρησαν από την πόλη της Ρόδου ένα
νέο σύγχρονο όραμα. Οι περισσότερες από τις μεταπολεμικές
επεμβάσεις στον αστικό ιστό ήταν αποσπασματικές με ό,τι αυτό
συνεπάγεται για την μετέπειτα εξέλιξη της πόλης ενώ σε πολλές
περιπτώσεις χάθηκαν σημαντικές ευκαιρίες να δημιουργηθούν
νέα τοπόσημα ή να επαναπροσδιοριστούν υπάρχουσες περιοχές
και κτίρια.
Επιγραμματικά αναφέρονται η πρόταση του Renzo Piano
για την μεσαιωνική τάφρο και ο διαγωνισμός EUROPAN 2 το
1990 μέσα από τον οποίο ξεχώρισαν σημαντικές προτάσεις για
την ανάπλαση βομβαρδισμένων πλατειών της Μεσαιωνικής πό-
λης που δεν εφαρμόστηκαν και ο αλευρόμυλος SAMICA που
από τοπόσημο (όπως στην Θεσσαλονίκη και σε άλλες παράκτιες
πόλεις Ελλάδας) μετατράπηκε σε ερείπιο. Η νέα μαρίνα της
Ρόδου που θα μπορούσε να αποτελέσει ένα νέο τοπόσημο της
πόλης, με βάση τον υπάρχοντα σχεδιασμό, φαίνεται να εξελίσ-
σεται απλά σε ένα άμορφο οικιστικό σύμπλεγμα, παρόμοιο με
τις υποβαθμισμένες και απρόσωπες νέες συνοικίες της πόλης.
Nesides 9l.indd 91 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
92
Ο αλευρόμυλος SAMICA (Πηγή: Αρχείο διεπιστημονικής ομάδας κα-

ταγραφής της βιομηχανικής κληρονομιάς της Δωδεκανήσου).
Ο προβληματισμός του συνεδρίου SESAM 2012 σχετικά με

την έννοια του τοπόσημου στη σύγχρονη πόλη είναι γόνιμος
και τα αποτελέσματα της δουλειάς αυτής, θα μπορούσαν να
αποτελέσουν αφετηρία έμπνευσης της τοπικής κοινωνίας και
των αρμοδίων αρχών στην κατεύθυνση αναζήτησης μιας διαφο-
ρετικής αντιμετώπισης της ανάπτυξης της πόλης, με ποιοτικές
απαιτήσεις και οραματικό σχεδιασμό.
Nesides 9l.indd 92 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
93
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Wolfram H., «Zur Grundung und zur Architektur von
Rhodos», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, «Ρό-
δος 2400 Χρόνια: Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι
την κατάληψη από τους Τούρκους (1523)» Τόμος Α΄, σ. 51-58,
Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 2000.
2. Moreno P., «La Nuova ricostruzione del Colosso e la
personificazione del Demo di Rodi», Πρακτικά Διεθνούς Επι-
στημονικού Συνεδρίου, «Ρόδος 2400 Χρόνια: Η πόλη της Ρό-
δου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρ-
κους (1523)» Τόμος Α΄, σ. 193-200, Υπουργείο Πολιτισμού,
Αθήνα 2000.
3. Κόλλιας Η., «Η παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Ρόδος. Η
αντίσταση μιας ελληνιστικής πόλης», Πρακτικά Διεθνούς Επι-
στημονικού Συνεδρίου, «Ρόδος 2400 Χρόνια: Η πόλη της Ρό-
δου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρ-
κους (1523)» Τόμος Β΄, σ. 299-308, Υπουργείο Πολιτισμού,
Αθήνα 2000.
4. Martinoli S., Perotti E., Architettura italiana coloniale nel
Dodecaneso 1912-1943, Torino 1999.
5. Παπαχριστοδούλου Ι., Μωραϊτου Π., Γενικό Πολεοδομικό Σχέ-
διο, Α΄ φάση, Δ. Ροδίων — Δ/νση Πολεοδομίας, Ρόδος, Μάιος
2005.
6. Μωραϊτου Π., Περιβαλλοντική ανάπλαση παράκτιων αστικών
βιομηχανικών περιοχών. Η περίπτωση της ζώνης βιοτεχνία χον-
δρεμπορίου ΚΟΒΑ στη Ρόδο, Διπλωματική Εργασία. ΕΑΠ, Πά-
τρα 2006.
7. Καρανάσος Κ., «Η πολιτική για τον σχεδιασμό του χώρου και
τη διαχείριση των μνημείων στην πόλη της Ρόδου κατά την
Ιταλική κατοχή 1912-1947», Περιοδικό Τεχνικά Χρονικά σ. 99-
142, Μάιος- Ιούνιος 2010, Αθήνα 2010.
8. Χατζηιωάννου Τ., «Έργο σύμβολο του 21ου αι.» Εφημερίδα
Δράση, Ρόδος, 11 Σεπτεμβρίου 2012.
Nesides 9l.indd 93 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
94
Κλ εόβουλος Παπ αϊωά ν ν ου-Πι ά γκος
Ο Κλεόβουλος Παπαϊωάννου-Πιάγκος (1888-1980) γεννήθηκε στα

Τριάντα της Ρόδου. Παιδί φτωχής και πολυμελούς οικογένειας, φοί-
τησε με χορηγία του πλούσιου Ροδίτη Κων. Δρακίδη στη Θεολογική
Σχολή του Σταυρού των Ιεροσολύμων και επέστρεψε στη Ρόδο ως
διδάσκαλος θεολογίας. Διορίστηκε από τον Μητροπολίτη Ρόδου ιεροκή-
ρυκας και επόπτης των σχολείων της υπαίθρου. Απέκτησε αργότερα το
πτυχίο της φιλολογίας στην Αθήνα και εργάστηκε σε διάφορα γυμνάσια
της ελληνικής επικράτειας. Επανέρχεται στη Ρόδο και από το 1937,
μετά την απαγόρευση διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, διδάσκει
στα κατηχητικά σχολεία. Τερμάτισε την εξηντάχρονη διακονία του ως
εφημέριος του Αγίου Ιωάννη της πόλης της Ρόδου. Έχει επίσης ένα
σημαντικό συγγραφικό έργο, με βιβλία και άρθρα εκπαιδευτικού και
θεολογικού περιεχομένου.
Το κείμενο που ακολουθεί ανασύραμε από το πολυσέλιδο, ανέκ-
δοτο έργο του, Ιστορία της Εκκλησίας Ρόδου από το 1869-1979 υπό
Αρχιμανδρίτου Κλεόβουλου Παπαϊωάννου Πιάγκου που έγραψε στα
τέλη του μακρού του βίου.
Ο αναγνώστης θα μάθει για τις κοινωνικές και πνευματικές διαμά-
χες στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, την κατάσταση της εκπαίδευ-
σης, το ρόλο της εκκλησίας. Η εγκυρότητα και αξιοπιστία του κειμένου
βέβαια οφείλουν να ελεγχθούν, καθώς ο συγγραφέας δεν είναι απο-
στασιοποιημένος παρατηρητής αλλά μετέχει ενεργά στα γεγονότα που
περιγράφει. Οι δεσμεύσεις του είναι έκδηλες, η εγωπάθειά του έντονη
και, συχνά, η τολμηρή και ασυμβίβαστη στάση του εκφυλίζεται σε μια
εμπάθεια που νιώθουμε κάπως να υπονομεύει την αξιοπιστία του.
Ωστόσο είναι όλα όμορφα γραμμένα και σε κάθε περίπτωση, δεν παύει
να είναι μια σημαντική ιστορική καταγραφή, με πλήθος πληροφοριών
και δεισδυτικές παρατηρήσεις, που αποδεικνύεται μάλιστα και απολαυ-
στική στην ανάγνωση, με μια ρέουσα και εκφραστική καθαρεύουσα.
Nesides 9l.indd 94 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
95
Ὁ Γυμναστικός Σύλλογος “Διαγόρας”

καί ὁ Μητροπολίτης Ρόδου
Ἰωακείμ Βαλασιάδης
Γεωργιάδης Γεώργιος τοῦ Θωμᾶ, νομικός τοῦ Ἐθνικοῦ Πα-
Ὁ νεπιστημίου Ἀθηνῶν δέν ἦτο μόνον ἐπιστήμων ἐντριβής,

ἦτο ἅμα κατῆλθεν εἰς Ρόδον ἐξ Ἀθηνῶν ἀποπερατώσας
τάς σπουδάς του και φορεύς νέου πνεύματος συγχρόνου φιλε-
λευθέρου πολιτισμοῦ. Ὁ Γυμναστικός Σύλλογος Διαγόρας ἐτέθη
ὑπό τήν σκέπην του καί τήν καθοδήγησιν τοῦ Γεωργιάδου καί
ἐχρησίμευσεν, ὡς ζύμη, διά νά ζυμωθῆ ὁλόκληρος ἡ κοινωνία
της Ρόδου καί ανακαινισθεῖ. Μέ μέλη πιστά με συνείδησιν, ποῦ
ανήκουν καί διά ποῖον σκοπόν ἐκλήθησαν οἱ Διαγορῖδαι Ρόδιοι
Πολῖται: Θεοχάρηδες, Ανεζιάδες, Μαμαλίγκηδες, Κοκκινίδηδες,
Καζούλληδες, καθηγηταί καί διδάσκαλοι ἠκολούθησαν μέ πρω-
τοπορείαν τόν Γεώργιον Θ. Γεωργιάδην εἰς τήν ἄνοδον εἰς ὑψη-
λότερον ἐπίπεδον κοινωνικόν.
Εἰς ὀλίγον διάστημα χρόνου μοιραίως ἐπήλθεν ἡ σύγκρουσις
τοῦ δεσποτισμοῦ τοῦ Μητροπολίτου Ἰωακείμ Βαλασιάδου με
τον Σύλλογον Διαγόρα καί προσωπικῶς μέ τόν πρόεδρον τοῦ
Συλλόγου τόν Δικηγόρον Γεωργιάδην. Ὁ Μητροπολίτης Ἰωακείμ
διέγνωσε τόν κυματοθραύστην τοῦ αὐταρχισμοῦ του. Ἀλλά καί
ὁ Σύλλογος Διαγόρας διέκρινεν ὡς ἐμπόδιον έκτελέσεως τοῦ προ-
γράμματός του τόν Μητροπολίτην Ἰωακείμ μέ τόν δεσποτισμόν
του. Ὁ Σύλλογος Διαγόρας μέ τούς τριακοσίους ἄνδρας μέλη
του ἔσειε μέ τόν ἐνθουσιασμόν του τήν Ρόδον. Ὁ Διαγόρας εἶχε
καταντήσει ὁ ἔλεγχος καί ἡ συνείδησις τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως.
Καί τό πρόσωπον πλέον τοῦ Γεωργιάδου συνεταυτίσθη μέ
τόν Διαγόραν καί ὁ Μητροπολίτης καλεῖ τόν Πρόεδρον Γεωρ-
γιάδην εἰς τήν Πρωτοσυγκελλίαν μέ Πρωτοσύγκελλον τόν Ἰω-
Νησίδες 9 | ΙΣΤΟΡΙΑ
Nesides 9l.indd 95 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
96
ακείμ Στρουμπῆν να ανοίξῃ διάλογον ἐπί τοῦ Σωματείου. Ὁ
δέ Μητροπολίτης ὄπισθεν τῆς μεσαίας θύρας τῆς κουζίνας καί
Πρωτοσυγκελλίας ὠτακουστοῦσε ὁ ἴδιος. Ἀλλ' ὁ Πρωτοσύγκελ-
λος Ἰωακείμ Στρουμπῆς, συμπαθῶς διακείμενος πρός τόν Δια-
γόραν ὡς φιλελεύθερος, διά νοημάτων ἔδωκε νά καταλάβῃ ὁ
Γεωργιάδης ὅτι ὁ Μητροπολίτης κρύπτεται ὄπισθεν τῆς θύρας
καί ὠτακουστεῖ. Τότε ὁ Γεωργιάδης μέ δυνατήν φωνήν λέγει:
“Ἅγιε Πρωτοσύγκελλε, πρέπει νά ξεύρῃ ὁ Μητροπολίτης ὅτι ὁ
Διαγόρας, αὐτοί οἱ τριακόσιοι ἄνδρες, τά μέλη του, εἶναι ὁ λαός
τῆς Ρόδου καί πρέπει νά τόν ὑπολογίζῃ. Καί διά τοῦτο πρέπει
νά ἀνακόψῃ τάς ὑπερβασίας εἰς ὅλας τάς πλευράς τῆς ποιμα-
ντορίας του. Ἄλλως δέν θά εἶναι τό αποτέλεσμα εὐχάριστον, ὁ
λαός κοχλάζει”. Αὐτά εἶπεν καί απῆλθεν.
Ὅταν τήν ἑπομένην ἐπιτροπή τοῦ Διαγόρα ἐζήτησε νά δῇ
τόν Μητροπολίτην δέν τήν ἐδέχθη καί οἱ Διαγορῖδαι ἐπήδησαν
μέσα ἀπό τόν τοῖχον, ἀφοῦ ἡ θύρα ἐκλείσθη. Ὁ δέ Μητροπολί-
της ἐζήτησε τήν ἐπέμβασιν τῆς Αστυνομίας καί οὕτω επῆλθε τό
πρῶτον ρῆγμα λαοῦ καί Μητροπολίτου Ἰωακείμ Βαλασιάδου.
ιορισμός τοῦ γράφοντος

Κλεοβούλου Παπαϊωάννου Πιάγκου
εἰς τήν θέσιν τοῦ Ἐπιθεωρητοῦ
τῆς ημοτικῆς Ἐκπαιδεύσεως Ρόδου
είς τά Σχολεῖα τῆς ὑπαίθρου Ρόδου
Μετά τό ανωτέρω γεγονός ὁ Γυμναστικός Σύλλογος Διαγόρας
ὁ ἐκπροσωπῶν καί τήν γνώμην σχεδόν τοῦ λαοῦ τῆς πρωτευού-
σης Ρόδου ἐτέθη ἀντιμέτωπος τοῦ Μητροπολίτου Ἰωακείμ τόν
ὁποῖον ἐμέμφετο ὡς φιλοχρήματον καί πλεονέκτην, μή ἐφαρ-
μόζοντα τούς Πατριαρχικούς Κανονισμούς πού ὥριζαν ποσόν
τι νά παίρνῃ ἀπό κάθε ἄδειαν γάμου ὁ Μητροπολίτης, τά δέ
ὑπόλοιπα ἡ Κοινότης ὑπέρ τῶν Σχολῶν. Αὐτά ἐγίνοντο ἐν ζυ-
μώσει κατά τό 1908-1909.
Κατά τόν Ἰούλιον τοῦ 1909 κατῆλθον ἐγώ ἐξ Ἱεροσολύμων
μετά ἑπταετῆ φοίτησιν ἐσώκλειστος εἰς τήν Θεολογικήν Σχο-
λήν τοῦ Σταυροῦ, ἀφ'ἧς ἠξιώθην πτυχίου πού ἐκηρυττόμην
διδάσκαλος τῆς θεολογίας. Κατῆλθον εἰς Ρόδον μέ πῦρ ἐργα-
τικότητος, διακαιόμενος καί ποθῶν ἀνάμειξιν εἰς τά τῆς γενε-
τείρας μου προβλήματα, κοινωνικά καί ἄλλου εἴδους. Ἤμην ὁ
Nesides 9l.indd 96 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
97
γράφων ἐτῶν εἴκοσι ἑνός, ὅλος πεποίθησιν, ρασοφόρος, δόκιμος
μέ ἀπόφασιν νά ἀποφύγω τόν ἄγαμον κληρικόν βίον καί ὡς ἐκ
τοῦ χαρακτῆρος μου καί τῆς ψυχοσυνθέσεώς μου τῆς κληρο-
νομικῆς, καί ὡς έκ τοῦ προγράμματός μου διά τό μέλλον μου,
διότι δέν ἱκανοποιούμην ἐκ τῆς ἧς ἔτυχον μορφώσεως, ὠνειρευ-
όμην καί ἐπόθουν νά μετεκπαιδευθῶ καί εἰς ἄλλην ἐπιστήμην
διά νά ὠφελήσω ἄν ἠδυνάμην περισσοτέρους.
Ὁ προγραμματισμός μου αὐτός μέ παρεκίνει εἰς θαρραλέαν
ἐπαφήν τῶν κοινωνικῶν θεμάτων καί τολμηροτέραν συμπερι-
φοράν πρός τούς ἀνωτέρους μου κοινωνικῶς καί οἰκονομικῶς,
οἱ ὁποῖοι μέ ἤξευραν ὅτι ἤμουν πτωχόπαιδον, ἑνός πτωχοῦ ἱερέ-
ως παιδί, πού ἐζήτει ἀπό τήν δεκάραν τοῦ δίσκου τῆς εκκλησίας
νά ζήσῃ τήν οἰκογένειάν του. Εἰς τό σημείον αὐτό δέν ξεύρω
ἄν έσπευσα καί ἀπό χαρακτῆρος καί ἀπό μορφώσεως ὁρμητικά
ἐφέρθην εἰς τήν ὑγιαίνουσαν πλευράν τῆς κοινωνίας τῆς Ρόδου
και ἰδεολογικῶς συνηντήθην εἰς τό αυτό ἐπίπεδον ἐνεργητικό-
τητος καί προγραμματισμοῦ μέ τόν δικηγόρον Γεωργιάδην καί
ἐτάχθην ὑπό τήν σημαίαν του τήν ἀναδιοργανωτικήν.
Φυσικόν ἦτο μετά τήν ἀποπεράτωσιν τῶν σπουδῶν μου εἰς

τά εἴκοσι καί ἕν ἔτη τῆς ἡλικίας μου, ἄν καί ὀρεγόμην παραι-
τέρω μορφώσεως, νά ἀναστείλω τόν πλοῦν μου εἰς τό ἀτελείω-
τον πέλαγος τῆς παιδείας λόγῳ οἰκογενειακῶν ὑποχρεώσεων καί
νά ἀναβάλω τήν περαιτέρω ἐκπαίδευσίν μου δι'εὐθετώτερον
οἰκονομικῶς χρόνον. Πιεζόμενος λοιπόν ἀπό οἰκογενειακά βάρη
ἀπεφάσισα νά ἐργασθῶ πρό παντός εἰς τήν γενέτειράν μου Ρό-
δον. Ἡ μόρφωσίς μου, θεολογική τυγχάνουσα, μέ ὑποχρέωνε νά
ὑπηρετήσω τήν Εκκλησίαν καί πρός τοῦτο ἐζήτησα θέσιν ἀπό
τον Μητροπολίτην, ὁ ὁποῖος μοί ἐπρότεινε νά ἱερωθῶ. Ἐγώ Τῷ
ὑπέδειξα ὅτι πρέπει νά δοκιμασθῶ ἀκόμη· ὁ Μητροπολίτης Ἰω-
ακείμ μέ ἐχαρακτήρισεν ἀντιπαθῆ πρός το καλυμμαύχι. Καί μέ
διαφόρους ἑλιγμούς μοί ἄφηνεν νά ἀντιληφθῶ ὅτι ἀποκλείεται
νά με διορίσῃ. Συνήθως οἱ Ἀρχιερεῖς φοβοῦνται τά φῶτα καί
τήν ἀθυροστομίαν. Ἐν τέλει ἠναγκάσθην ἐγώ νά αναλάβω τήν
πρωτοβουλίαν εἰς τήν ὑπόθεσιν αὐτήν τοῦ διορισμοῦ μου ἐν
Ρόδῳ εἰς Μητροπολιτικήν ἤ Κοινοτικήν θέσιν.
Ἀπό Δημογέροντας τῆς Ρόδου ἐπληροφορήθην ὅτι ὑπῆρχεν
εἰς Πρακτικά ἐπισήμου συνεδριάσεως ἐν τῇ Ἱ. Μητροπόλει τῆς
Nesides 9l.indd 97 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
98
Ἐκπαιδευτικῆς Ἐπιτροπῆς, ἀναγεγραμμένη ἀπόφασις ἐν καιρῷ
ευθέτῳ διορισμοῦ περιοδεύοντος Ἱεροκήρυκος καί Ἐπιθεωρητοῦ
τῆς Δημοτικῆς Ἐκπαιδεύσεως διά τήν ὕπαιθρον νήσου Ρόδου.
Αὐτό τό ἀνέφερα εἰς τόν ἀοίδιμον Προστάτην μου Δρακίδη
Κωνσταντῖνον, ὁ οποῖος πρός τοῦτο ἐπισκεφθείς τόν Μητρο-
πολίτην Ἰωακείμ Βαλασιάδη καί παρακαλέσας αὐτόν πρός δι-
ορισμόν μου εἰς τήν θέσιν αὐτήν, ἔλαβε τήν ἀπάντησιν: “Ναί,
υπάρχει τοιαύτη ἀπόφασις, ἀλλά πόροι δέν ὑπάρχουν διά τόν
σχετικόν μισθόν”. Ἀπηλπισμένος μοί τό ἀνεκοίνωσεν ὁ Προστά-
της μου αὐτό. Ἠννόησα πλέον ἐγώ ὁ γράφων τήν συστηματικήν
ἐχθρότητα τοῦ Μητροπολίτου καί ἔλαβον τάς ἀποφάσεις μου:
“Πῆτε στό Δεσπότη, Σεβαστέ μου Προστάτα, ὅτι ἐγώ ἀναλαμβά-
νω νά ἐργασθῶ δωρεάν διά την Ρόδον καί τόν λαόν της”. Αὐτά
τά διεβίβασεν εἰς τόν Μητροπολίτην ὁ ἀοίδιμος Κωνσταντῖνος
Δρακίδης καί μοί ἔφερε τήν ἀπάντησιν ὅτι ἔγινε δεκτή ἡ πρότα-
σίς μου. Ἐντός ἑβδομάδος ἐφωδιάσθην μέ σχετική έγκύκλιο τῆς
Ἱ. Μητροπόλεως, δι'ἦς διωριζόμην Περιοδεύων Ἱεροκήρυξ καί
Επιθεωρητής τῶν Σχολῶν τῆς υπαίθρου τῆς Ρόδου μέ σχετικάς
γραπτάς ὁδηγίας ἐπισυναπτομένας καί ἀμέσως ἀνέλαβον τά κα-
θήκοντά μου ἀπό τοῦ 1909, Αὔγουστον ἤ Ἰούλιον.
Πρώτη περιοδεία μου

ἀνά τα χωρία Ρόδου
Κατά τόν Σεπτέμβριον τοῦ 1909 διενήργησα τήν πρώτην
περιοδείαν μου εἰς τά χωρία τῆς Ρόδου. Άρχισα ἀπό τά Τριάντα,
πρῶτον χωρίον πρός τήν Βόρειαν πλευράν τῆς νήσου Ρόδου. Τό
χωρίον Τριάντα, οὕτω πως ὀνομαζόμενον, εἴτε διότι τά σπήτια
του στήν ἀρχήν ἦσαν μόνον τριάκοντα εἴτε ἀπό ανδριάντα
εὑρεθέντα, ὅταν τό ἐπεσκέφθην εἶχε ἄνω τῶν τριακοσίων οἰκιῶν
καί ἦτο καί τότε προάστειον τῆς Ρόδου καί θέρετρον τῶν πρω-
τευουσιάνων, πού εἶχον Πύργους των σωζομένους ακόμη, ἄν
καί ὁ σεισμός τοῦ 1928 ἐκρήμνισε πολλούς πρώτους ὀρόφους.
Εἰς τόν Ἱ. Ναόν τοῦ χωρίου αυτοῦ ἐπρωτοκήρυξα τόν θεοῦ
Λόγον πρωτόπειρος, ἀπό σήμερον πού γράφω πρίν χρόνους ἑξή-
κοντα ἐννέα. Οἱ Τριαντενοί θρησκεύονται ἀξιοπρεπῶς. Ὡμίλησα
εἰς τά Τριάντα τήν Κυριακήν τοῦ Ἀσώτου. Ὁ Ἐφημέριος Ἱερεύς
ὠνομάζετο Ἐμμανουήλ. Σεμνός ἱερεύς, ἔστω καί μέ ὀλίγα γράμ-
ματα.
Nesides 9l.indd 98 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
99
Ἐξηκολούθησα τήν περιοδείαν μου ἐν χειμῶνι κατόπιν εἰς
ὅλα τά χωρία. Εἰς τήν ὕπαιθρον τότε, εἰς τά σχολεία, οἱ περισσό-
τεροι διδάσκαλοι ἦσαν αὐτοδίδακτοι, ὅπως εἰς τήν Κρεμαστήν ὁ
μετά ταῦτα ἱερεύς Ἰωάννης Οἰκονόμος, διά τόν ὁποῖον εἰς τήν
σχετικήν μου ἔκθεσιν εἰς τήν Εκπαιδευτικήν ἐπιτροπήν καί τήν
Ἱ. Μητρόπολιν, ἔγραφον ὅτι ὑπενθύμιζεν ἀμέσως τούς μετά τήν
Ἄλωσιν χρόνους, ἦτο αὐτοδίδακτος. Εἰς τά Καλαβάρδα διδά-
σκαλος ἦτο ὁ ΄Ἰδομενεύς, ὁ οποῖος πρίν ἤ διορισθῇ διδάσκαλος
μετήρχετο τόν ἐφημεριδοπώλην. Εἰς πολλά χωρία διωρίζοντο
διδασκάλισσαι, τάς ὁποίας ἐπεθεώρησα, απόφοιτοι τῆς Ἕκτης
Δημοτικοῦ τοῦ Καζουλλείου Παρθεναγωγείου.
Ἡ ἐκπαίδευσις εἰς τήν ὔπαιθρον ἐχώλαινεν ἐπί τῶν ἡμερῶν

μου ὡς ἐπιθεωρητοῦ. Ἦτο μία κατάστασις ἀνώμαλος. Παρετήρη-
σα ὠς ἐπιθεωρητής καί τούς τά ἔγραψα, ὅτι τρία κακά ὑπῆρχαν.
Ἄλλοι διδάσκαλοι ἥσαν μορφωμένοι, ἀλλά ὄχι γιά διδάσκαλοι.
Ἦσαν ἤ φοιτηταί ἤ αὐτοδίδακτοι καλά κατηρτισμένοι ἤ τοῦ Γυ-
μνασίου ἀμέθοδοι ἔστω καί ἄν ἦσαν ἀποτελεσματικοί ἤ ἀγράμ-
ματοι ἤ ναυαγισμένοι ἀπό προηγουμένην ἐπίσημον θέσιν. Ὅπως
εἰς τά Λάδερμα ὑπῆρχεν ἕνας διδάσκαλος Βασιλειάδης, καθῃρη-
μένος ἀξιωματικός. Ἐπί τῶν δακτύλων ἐμετροῦντο οἱ εἰδικευ-
μένοι διδάσκαλοι κατά τό 1909-1910. Ὁ Ἀντώνιος Σταματίου
ἐν Κρεμαστῇ, ὁ Θεαγένης Μοσχοβάκης ἐν Λίνδῳ, ὁ Ἀνθούλης ἐν
Κατταβιᾷ, ὁ Πατσούρης ἐν Ἀφάντου. Εἴχαμε καί αὐτοδιδάκτους
γραμματοδιδασκάλους, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἀμέθοδοι ἀλλά ἀποτελε-
σματικοί. Τέτοιοι ἦσαν ὁ ἐκ Σορωνῆς Ἐμμανουήλ Χατζηκυρι-
αζῆς, ὁ ἐξ Ἔμβωνος Κωνσταντῖνος Χατζηπαπάκης, ἀμφότεροι
βρακοφόροι.
Ἐν γένει, ὅπως καί ἀνωτέρω ἀνέγραψα, ἡ ἐκπαιδευτική κατά-
στασις τῆς νήσου Ρόδου ἦτο εἰς τήν ὔπαιθρον κάτω τῆς κανο-
νικῆς βάσεως, λόγῳ ἐλλείψεως μορφωμένων δημοδιδασκάλων.
Κατά τό 1908 ἐπλαισιώθη ἡ Δημοτική Ἐκπαίδευσις τῆς ὑπαί-
θρου Ρόδου μέ ἀρτίους δημοδιδασκάλους διά τοῦ μετασχηματι-
σθέντος Καζουλλείου κληροδοτήματος τοῦ Παύλου Καζούλλη.
Διότι ἕνας Χαράλαμπος Πλάτσης, ἕνας Σταματίου Ἀπόστολος,
ἕνας Ἰωάννης Ἀποστόλου καί ἕνας Καμπερίδης, ὁ πατέρας,
καί Διακογεωργίου ἐχρησίμευσαν ὡς νέαι ἀρτηρίαι διδακτικοῦ
προσωπικοῦ διά τόν διδασκαλικόν ὀργανισμόν τῆς δημοτικῆς
Nesides 9l.indd 99 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
100
ἐκπαιδεύσεως ἐν τῇ ὐπαίθρῳ. Ὑποχρέωσίς μας ὡς συγγραφέως,
εἶναι νά ἐξάρωμεν τήν έθνικοπρεπῆ ἐργασίαν καί τήν ελληνο-
πρεπῆ μόρφωσιν τοῦ διδασκάλου τῆς ὐπαίθρου Γεωργίου Κα-
ληδόνη ἐκ Καλύμνου. Ὀ Ἐλληνοδιδάσκαλος αὐτός ἐτίμησε τό
διδασκαλικό σῶμα ὄχι τῆς Ρόδου μόνον ἀλλά καί ὄλης τῆς Δω-
δεκανήσου. Ἦτο ἔνας χαρακτήρ φιλοσοφικός, σιωπηλός, ὁμιλῶν
μόνον ὅταν ἐπρόκειτο νά ὠφελήσῃ ἤ συμβουλεύσῃ καί ἀπό
ίδιοσυγκρασίας ἄνθρωπος τοῦ καθήκοντος. Ἐδίδασκε ἐθνικοπρε-
πέστατα, μέ ἀφοσίωσιν καί ἐνθουσιασμόν. Δέν ἐκκοματίζετο,
ὄπως ἀλλοι. Ἀδιαφοροῦσε ἄν ἀπήρεσκεν εἰς τούς μή ἐπαΐοντας.
Γι'αὐτό καί εἰργάθη καί εἰς άλλα σχολεία τῆς ὑπαίθρου, εἰς τίς
Καλλιθιές, τόν Ἅγιον Ἰσίδωρον καί ἐπανῆλθεν εἰς τά Αφάντου
μέχρι βαθέος γήρατος, σχεδόν πενόμενος, ὅπως καί ὅλοι οἰ τότε
διδάσκαλοι τοῦ ὑποδούλου ἐλληνισμοῦ. Ὁ Γεώργιος Καληδό-
νης ἦλθεν εἰς τήν Ρόδον τήν ἰδίαν ἐποχήν μέ τον πατέρα τοῦ
γράφοντος Παπαϊωάννην Πιᾶγκον ἐξ Ἴου καταγόμενον καί ἐπί
τέσσαρα ἔτη ὑπηρετήσαντα ὡς δημοδιδάσκαλος εἰς τό ἐλεύθερο
κράτος· δύο ἔτη στό Σχηματάρι Εὐβοίας καί δύο στό Μεσολόγγι.
Οἱ διδάσκαλοι τῆς Ρόδου ἐπί σκλαβιᾶς ἐστεροῦντο ὅλων τῶν
Κρατικῶν Ἑλληνικῶν εὐεργετημάτων τοῦ Ὑπουργείου τῆς Παι-
δείας, προαγωγῆς, αὐξήσεως μισθοῦ, συντάξεως. Καί ἐν τούτοις
δέν ἀπεγοητεύοντο, ἀλλά ἐθνικοφρόνως εἰργάζοντο. Ἀλλά στά
τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς των ἐπένοντο καί ἀπέθνησκον πα-
ραπονούμενοι.
Ἡ ἀπονιά τοῦ Μητροπολίτου Ἰωακείμ διά τούς διδασκάλους

καί τούς ἱερεῖς ἦτο ἄνευ προηγουμένου καί ἑπομένου. Γι'αὐτό
καί μερικοί διδάσκαλοι ἐπανεστάτησαν κατά τῆς Ἰ. Μητροπόλε-
ως καί μόνοι των διωρίζοντο συμβαλλόμενοι μέ τάς Κοινότη-
τας, πού καί αὐτές ἀπεκήρυτταν τήν Ἐκπαιδευτικήν Ἐπιτροπήν
καί τήν Ἰ. Μητρόπολιν. Διδάσκαλοι τοιοῦτοι ἦσαν ὁ Γεώργιος
Σιφναῖος εἰς Αρχάγγελον καί ὁ Σαμιώτης εἰς Μαριτσά. Ὀ τελευ-
ταῖος ἦτο καί Ἱεροψάλτης καλλίφωνος, γόης καί μουσικός καί
δημοκόπος. Ἐπί σειράν ἐτῶν σ'αὐτά τά δύο χωριά ὁ Μητρο-
πολίτης δέν διενήργει ποιμαντορικήν ἐπίσκεψιν διότι δέν τόν
ἐδέχοντο. Ἀδικαιολόγητος καί ἐκπληκτικός πολλάκις κατήντα ὁ
ἰδιότροπος δεσποτισμός τοῦ Μητροπολίτου, ὁ ὁποῖος ὠχυρώνε-
το ὄπισθεν τοῦ Φιρμανίου τοῦ Σουλτάνου δυνάμει τῶν προνο-
Nesides 9l.indd 100 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
101
μίων. Ὅλα αυτά τά ἀνωτέρω καί μερικά ἔκτροπά του λόγῳ φι-
λαργυρίας, διότι εἰς τήν Ἀρνίθα γυναίκα χήραν διά προσωπικόν
της χρέος γρόσια τρία γιά τήν ἐπιχορήγησιν τήν Ἀρχιερατικήν
τῆς πῆρε ἐνέχυρον τό σάγμα της γαϊδάρας της, ἠνάγκασαν τόν
Γεώργιον Θ. Γεωργιάδην, Δικηγόρον ἐπί κεφαλῆς τοῦ Γυμναστι-
κοῦ Συλλογου Διαγόρας, ἀριθμοῦντος τριακόσια μέλη Ροδίων
πολιτῶν, νά κινηθῇ καί νά ἀντιδράσῃ πρός τήν κατάστασιν
αὐτήν. Αὐτά ὅλα μέ ἔταξαν παρά τό πλευρόν τοῦ Γεωργιά-
δου Θωμᾶ κατά τοῦ Μητροπολίτου Ἰωακείμ Βαλασιάδου καί,
περισυλλέξας στοιχεῖα καταχρήσεως τῆς κυριαρχικῆς ἐξουσίας
του ὡς Ἀρχιερέως, τά ὑπέβαλα εἰς τήν διάθεσιν τοῦ Δικηγόρου
Γεωργιάδου, ὁ ὁποῖος ἐνήργησε εἰς τό Πατριαρχεῖον Κωνσταντι-
νουπόλεως διά νά ἐφαρμοσθῶσιν οἱ ἐθνικοί κανονισμοί καί εἰς
τήν Ἱ. Μητρόπολιν Ρόδου καί τό κατώρθωσεν. Καί οὕτω ἱδρύθη
τό Κοινοτικόν Γραφεῖον, πού ὁ Ἀρχιερεύς μόνον δέκα γρόσια
ἐλάμβανεν ἀπό κάθε ἔγγραφον, τά δέ ὐπόλοιπα ἀνῆκον εἰς τό
Γραφεῖον τῆς Κοινότητος διά τά Σχολεῖα. Καί κατά τόν Φε-
βρουάριον τοῦ 1910 ἐκλήθην ὁ γράφων παρά τῆς Δημογεροντί-
ας Ρόδου πρῶτος Γραμματέας τῆς Κοινότητος καί καθηγητής
τοῦ Βενετοκλείου Γυμνασίου, ὡς ἀπεχώρησεν ὁ Ἰωακείμ.
Nesides 9l.indd 101 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
102
Χρήστος Αναγνωστόπουλος δηλώνει την ηδονή των «ατμήλα-
Αργία των ημερών» της νωχελικής κα-
ποίηση, εκδόσεις Πλανόδιον λοκαιρινής ζωής, στην «αργία της
Αθήνα 2010, σ. 48 μέσα τόσο ελκυστική σαν τη στα-
γόνα της βροχής πάνω στο κλή-
μα» (Γράμμα από καλοκαίρι που
παρατάθηκε). Παρόλα αυτά, τα
σημαινόμενα που συνδέονται με
το σημαίνον της αργίας, διαψεύ-
δουν στην πλειονότητά τους τις
αρχικές προθέσεις. Η Αργία του
Χρήστου Αναγνωστόπουλου έχει
δύο όψεις. Είναι εξίσου η απρα-
ξία της μετέωρης νοσταλγίας που
σε καθηλώνει στο παρελθόν, είναι
ο παροπλισμός από τις δυνάμεις
της νιότης, η απώλεια της ψευ-
δαίσθησης του ονείρου, η παραί-
τηση από την προσδοκία. Είναι
ένα ταξίδι με έντονα εξομολογη-
τικό χαρακτήρα, στις ωραίες στιγ-
ν θεωρήσουμε ότι ο τίτλος χα- μές που κάποτε ζήσαμε, που ίσως
Α ράζει ένα ιδιαίτερο αναγνω-
στικό μονοπάτι, παρέχει μια πο-
δεν συνειδητοποιήσαμε, που ίσως
δεν προλάβαμε να γευτούμε, στις
λύτιμη ερμηνευτική πυξίδα και δυνατότητες που διαψεύστηκαν,
γενικά οργανώνει την αναγνωστι- στις ελπίδες που ματαιώθηκαν, ή
κή εμπειρία, αυτό συμβαίνει διό- ακόμα σε αυτό που κάποτε ήμα-
τι αρθρώνει το πρωταρχικό αίνιγ- σταν και το αφήσαμε να μαραθεί.
μα που προσανατολίζει την πρό- Λέγεται ότι κάθε αναγνώστης
σληψη του έργου. Αργία: Λέξη αναπτύσσει μια προσωπική σχέ-
πολύσημη. Για όσους έχουν την ση με κάθε κείμενο, στο πλαί-
φυσική προδιάθεση να βλέπουν σιο ενός σύνθετου και πολυπα-
το ποτήρι μισογεμάτο, αποτελεί ραγοντικού πλέγματος συνιστω-
προσήμανση της γιορτινής σχό- σών, που έχουν να κάνουν και
λης, της ιερής απραξίας του ελεύ- με τη δεδομένη στιγμή της ανά-
θερου χρόνου, της ανάπαυλας γνωσης και το πώς αυτή καθορί-
από το μόχθο. Το ποτήρι κρασί ζει το στίγμα του στο χρόνο. Κά-
που προσφέρεται στον αναγνώ- ποιες φορές τυγχάνει τα κείμε-
στη στην πρώτη σελίδα της συλ- να να καθρεφτίζουν τις προσω-
λογής συγκλίνει με αυτήν την ερ- πικές μας ανησυχίες ή έστω να
μηνεία. Με αυτήν εξάλλου συ- τις αφουγκράζονται και μια τέ-
ντάσσεται και ο ποιητής, όταν τοια περίπτωση ήταν για μένα η
Nesides 9l.indd 102 17/11/2012 7:14:17 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
103
ποιητική συλλογή του Χρήστου τής αρνείται τις εφήμερες απο-
Αναγνωστόπουλου. Με τη διαφο- λαύσεις που στερούνται το πάθος
ρά ότι στην ποίησή του, η έντα- του έρωτα, ως ανούσιες και ψυχο-
ση της βίωσης των συναισθημά- φθόρες εμπειρίες, διότι χωρίς την
των φιλτράρεται προφανώς και τρικυμία της καρδιάς το ερωτικό
μέσα από την πρόωρη απώλεια βίωμα δεν έχει μεγαλείο. Όμως,
ενός αγαπημένου αδελφού, στη «περνούν τα χρόνια δίχως γυρι-
μνήμη του οποίου είναι αφιερω- σμό κι ακόμα λείπει σε ταξίδι μα-
μένο το πόνημα. κρινό η αγάπη», ενώ το όνειρο εκ-
Σε όλη τη συλλογή αιωρεί- φυλίζεται σε συνήθεια (Περνούν
ται και επανέρχεται σταθερά το τα χρόνια). Παρόλα αυτά, ανατρέ-
φάντασμα μιας νιότης ποθητής, χοντας στην προστατευμένη παι-
που κάποτε υπήρξε αστείρευτη δική ηλικία, την περίοδο χάριτος
πηγή χαράς και τώρα η απου- της ζωής, οι αναμνήσεις μαλα-
σία της οδηγεί σε οδυνηρές συνει- κώνουν, γίνονται ανάλαφρες και
δητοποιήσεις. Τα ποιήματα δια- αγαπημένες (Η πέτρα του μεση-
λέγονται μεταξύ τους και δια- μεριού). Αναπόφευκτη η σύγκρι-
μορφώνουν ερμηνευτικά δίκτυα. ση με την Eroica του Κ. Πολί-
Στο Από παιδί υπογραμμίζεται τη: «Τις βραδιές εκείνες τις παι-
το τραύμα της μετάβασης στην διάτικες, αλάφρωνε η ψυχή μας
ενηλικιότητα μέσα από την απώ- από τις άχνες που την τυραν-
λεια της αθωότητας. Με ειρωνεία νούν ολημερίς. Τεντωμένη έξω
η φράση η «πολυτέλεια της ακ- από το κορμί, έξω από τον ίδιο
μής» σαρκάζει και πενθεί ταυτό- εαυτό της, νοιώθαμε να προϋπα-
χρονα για τους «επώνυμους δρό- ντάει το σκίρτημα του πιο μεγά-
μους του έρωτα» μετά την πρώ- λου έργου μας ― του ονείρου»
τη νιότη, όπου η μαγεία της εξε- (118). Αλλά όταν ο νέος απομα-
ρεύνησης έχει χαθεί οριστικά. Το κρυνθεί από τις την «παραθαλάσ-
ίδιο συναίσθημα αποπνέεται και σια» ευφορική περίοδο της μητρι-
συμπληρώνει το νόημα του προ- κής προστασίας, καταδικάζεται
ηγούμενου, στο ποίημα Ανάμνη- στη μάταιη αναζήτηση του υπο-
ση έχω μόνο. Εδώ όμως, η νιότη κατάστατου της αγάπης της μά-
διέψευσε τις ελπίδες και δεν εκ- νας, με απελπισία (Η κάπα). Το
πλήρωσε την υπόσχεση του έρω- «έφιππο συναίσθημα της νιότης»
τα, προσδιορίζοντας αναδρομικά που καλπάζει ατίθασο και ανέμε-
τη ζωή σαν μια ανώφελη πορεία λο, δίνει τη θέση του στο φθινό-
χωρίς συγκινήσεις, τις οποίες τώ- πωρο της ζωής (9 Οκτωβρίου), η
ρα πια δεν δικαιούσαι να διεκδι- οποία στο μεταξύ εποικίζεται από
κήσεις. Οι «νύχτες που δεν πλη- άλλους νέους ελπιδοφόρους ταξι-
σίασαν τη φωτιά» νοηματοδοτού- δευτές, που αγνοούν την υπόγεια
νται μέσα από ένα άλλο ποίημα, αντίρροπη δυναμική της μονα-
το Αλλιώς σημαίνει. Εκεί ο ποιη- ξιάς και της θλίψης που καιρο-
Νησίδες 9 | K Y M A T I Σ M O I - Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Υ
Nesides 9l.indd 103 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
104
φυλακτεί (Στο μεταξύ). Εξίσου, χειμώνας, η βροχή και το σκοτά-
σαν απόκληρο κι εξόριστο από τη δι αντηχούν μετωνυμικά τη θλί-
θάλασσα της αλλοτινής χαράς, ψη και την απόγνωση της επί-
το ποιητικό υποκείμενο θρηνεί γνωσης της οριστικής απώλειας
(Εσπέρα), καθώς ταξιδεύει αλυσο- της νιότης.
δεμένο και καταδικασμένο σε μια Το «παραθαλάσσιο κορμί» που
ανέλπιδη και οδυνηρή περιπλά- παραπέμπει στην ευφρόσυνη και
νηση (Ακρόπρωρο). Κάπου στα ηλιόλουστη αγκαλιά της μητέρας,
μισά του ταξιδιού, όταν έχουν το «καλλίγραφο κύμα», η «ελα-
πάψει πια να αντηχούν «της Κυ- φροντυμένη νιότη», το «έφιπ-
ριακής οι επάργυροι ουρανοί» αλ- πο συναίσθημα» του έρωτα κι ο
λά και πριν ακόμα πέσει η νύ- «φιλόπτωχος κάμπος» συνθέτουν
χτα, με το «ρολόι στη δύση της μια ουτοπία, της οποίας αντι-
ημέρας», αναρωτιέται ποιος άραγε στικτικό ανάλογο είναι η δυστο-
ήταν. Σε άλλη στιγμή, αυτό που πία της «ξενόγλωσσης ζωής», των
υπήρξε, αντιπαρατίθεται με αυτό «βαριών παραθύρων του πόθου»,
που είναι σήμερα και η πολύτιμη των «σκιερών μεριδίων λύπης»
ανάμνηση γίνεται μέτρο σύγκρι- και της «φθινοπωρινής πρεμιέ-
σης που φέρνει οργή (Ό,τι έγι- ρας». Δύο κόσμοι που συγκρού-
νε νωρίς). Κοιτάζει το «κρουαζιε- ονται στη βάση της θεμελιώδους
ρόπλοιο» να σαλπάρει, σημαίνο- αντίθεσης, νιότης-γηρατειών.
ντας το τέλος της δικής του περι- Μετά τη νιότη, έπεται ανα-
πέτειας, με το χειμώνα να παρα- πόδραστα η επιβεβλημένη αργία
φυλά (Σαλπάρησε), καθώς η φθι- των γηρατειών, που δεν έχουν
νοπωρινή βροχή δεν ποτίζει πια άλλη προσδοκία, παρά να βαδί-
τη γη ευεργετικά, γιατί αυτή έχει σουν όσο γίνεται πιο ατάραχα
από καιρό μείνει στείρα (Βροχή). την πεπατημένη των συμβάσε-
Καβαφικά τείχη μιας αδιαπέρα- ων, χωρίς ανατροπές (Ψωμί που
στης υπαρξιακής μοναξιάς, μιας δεν το ξέρω).
προσπάθειας για επικοινωνία που Το ίδιο μοτίβο υπηρετεί και
δεν καρποφόρησε, απομονώνουν ενισχύει το ποίημα Τέλος επο-
και εθίζουν σε μια καθημερινό- χής. Με την αμείλικτη βεβαιότη-
τητα που απορροφά κάθε ικμά- τα της σταθερότητας της επανά-
δα και πίστη στη ζωή. Σιωπή και ληψης και του αναπότρεπτου του
παραίτηση τον κυριεύει καθώς τέλους καθετί ωραίου, ο αποχαι-
η νιότη που χάθηκε, πήρε μαζί ρετισμός στο καλοκαίρι, στο θάμ-
της την ελπίδα και κάθε απόπει- βος της χρωματικής του πανδαι-
ρα επιστράτευσης των πάλαι πο- σίας και στις απειράριθμες μικρο-
τέ δυνάμεών της οδηγεί στην τα- χαρές του, καθώς οι άνεμοι μα-
πείνωση (Τα τείχη). ζεύουν βιαστικά το τραπέζι του
Επανερχόμενοι επίμονα συμ- δείπνου των υδάτινων αναμνήσε-
βολισμοί, όπως το φθινόπωρο, ο ων, συνηχεί στον ίδιο τόνο με το
Nesides 9l.indd 104 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
105
συνεχώς αναπαραγόμενο λυπητε- έρωτα που ζεσταίνει και ταυτό-
ρό τραγούδι της φθοράς της νιό- χρονα φοβίζει, ενώ σε κάνει να
της. Οι άνθρωποι γύρω μας ρί- νιώθεις σα μικρός θεός που ατενί-
χνουν βιαστικά το βλέμμα στις ζει το επέκεινα (Παλιά η αγάπη).
πληγές μας από κεκτημένη τα- Και μέσα σε όλη αυτήν την τε-
χύτητα και προσπερνούν, ψυχροί θλασμένη περιδιάβαση στα μονο-
και αδιάφοροι, γυρίζοντας στη πάτια της ζωής, κάποιες στιγμές
μόνωση του εγώ τους. Με το τέ- ο χρόνος σταματά, γίνεται εκείνος
λος του καλοκαιριού, η ζωή γίνε- ο απροσδιόριστος του παραμυ-
ται ένα παράλογο οξύμωρο, μια θιού και όλα ξαφνικά είναι απλά,
«περίληψη των άστρων», μια επι- ωραία. Ο καιρός αίθριος, η ζωή
τομή του άπειρου, με το αδύνα- ευχάριστη και το κορίτσι νόστιμο
το του σχήματος να στάζει αυτο- στο «αστικό πρωινό», για να μας
οικτιρμό. προσφέρει αναπαμό από τα αγω-
Σε τι στοιχειοθετείται όμως η νιώδη αισθήματα που βάραιναν
έννοια της νεότητας; «Μην είναι ως τώρα την ποιητική ατμόσφαι-
αυτό που κάποτε, τότε που είμα- ρα. Το ίδιο και τα «ελληνικά χα-
στε πολύ μικροί, μας κοίμιζε να- λάσματα» στη γραμμή του πνευ-
νουριστά μετά την κούραση από ματικού εθνισμού της γενιάς του
τα παιχνίδια, ή μήπως έχει σχέ- ’30, προτείνουν μια εκδοχή του
ση μ’ εκείνο το αόριστο ―σαν ελληνικού τοπίου, όπου η φύση,
καταχνιά, σαν έμβρυο του πό- το κλίμα, η θρησκεία και η ιστο-
θου, κάτι λησμονημένο και μελ- ρία συνθέτουν τη διαχρονική συ-
λοντικό― που μας ανάγκαζε τα νισταμένη της Ελλάδας. Τα αρ-
βραδινά, τώρα που μεγαλώναμε χαία χαλάσματα του Αναγνωστό-
στο μούχρωμα της μέρας, να κα- πουλου, όπως άλλοτε του Σεφέρη,
τεβούμε όσο πάει πιο βαθιά μέ- αποτελούν οργανικό και ζωντανό
σα στον εαυτό μας για να ξανα- κομμάτι του σήμερα.
βρούμε αναπνοή. Σαν εγερτήριο Διαβάζοντας ρεμβαστικά την
άλλες ώρες…» (Ερόικα, 180). Νε- Αργία, χάρισα στον εαυτό μου
ότητα στην Αργία είναι το θάλ- ώρες πολύτιμης εγρήγορσης και
πος της καθησυχαστικής αγκα- καταπραϋντικής ενδοσκόπησης.
λιάς του φίλου που δεν υπάρχει Πιστεύω ότι κάθε αναγνώστης
πια, της εξασφαλισμένης κατανό- μπορεί να βρει μέσα από το δικό
ησης, της παρηγοριάς της προβλε- του ερμηνευτικό δρόμο, μια σκιά
πόμενης συγχώρεσης (Παλιά μου να ξαποστάσει τις σκέψεις του,
φίλη). Είναι η χαρμόσυνη προσ- γιατί το βαθύ ανθρώπινο ερωτη-
δοκία του έρωτα, η υπόσχεση της ματικό του ποιητή μας αφορά
αγάπης που θα φανεί (Μέρες), ή όλους μας.
ακόμα η γοητευτική γεύση του ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΟΥΛΑ
Nesides 9l.indd 105 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
106
Γιώργος Χαβουτσάς ουν την αδιάλειπτη ενασχόλη-
Σημείο Πετρούπολης ση και οικείωσή του με τη ρωσι-
ποίηση, Πλανόδιον, 2011 κή λογοτεχνία. Ειδικότερα τα 19
Αθήνα, σελ. 54 ποιήματα που περιλαμβάνονται
στο Σημείο Πετρούπολης αποτε-
λούν, κατά το σχήμα συνεκδοχής
του τίτλου, εξωτερική εκδήλωση,
έκφραση της Πετρούπολης. Η Πε-
τρούπολη αποτελεί το θεματικό
κέντρο της συλλογής. Το ποιητι-
κό υλικό διακρίνεται σε δύο μέ-
ρη: «Η Πετρούπολη το χειμώνα»
(10 ποιήματα) και «Η Πετρούπο-
λη το θέρος» (7 ποιήματα). Στην
αρχή προτάσσεται ένα ποίημα με
τον τίτλο «Προλογικό» και τέλος
η συλλογή ολοκληρώνεται με το
ποίημα «Επιλογικό».
Οι ομορφιές της πόλης εικονο-
ποιούνται εύγλωττα σε κάθε στί-
χο των ποιημάτων είτε πρόκει-
ποιητική συλλογή που θα ται για τις φυσικές ομορφιές της
Η παρουσιαστεί έχει τον τίτ-
λο Σημείο Πετρούπολης (Πλα-
πόλης (ο ποταμός Νέβα απαντά
πολλές φορές στα ποιήματα) είτε
νόδιον 2011) και αποτελεί πόνη- για γνωστά αξιοθέατα και εκκλη-
μα του ελληνοαρμενικής καταγω- σίες της Πετρούπολης. Παραθέτω
γής (Πειραιάς, 1965). Ο Χαβου- ενδεικτικά παραδείγματα:
τσάς είναι γνωστός στο χώρο της Σαλεύουν οι σκέψεις με το
ποίησης (Η φοινικιά, Γαβριηλί- πρώτο αεράκι / όπως ο ιστός της
δης, 2005) και της μετάφρασης. αράχνης / στη Γέφυρα του Ανα-
Μεταφράσεις του από τα ρωσι- κτόρου. Επικρατεί ο ποταμός /
κά έχουν δημοσιευθεί στον ψη- Στη ράχη του προβάλλει το πλοι-
φιακό λογοτεχνικό τόπο, Ιστορί- άριο «Φσιγκντά Γκατόφ» /… σαν
ες Μπονζάι, ενώ σε έντυπη μορ- στίχος δυσερμήνευτος. (σ. 35)
φή έχει εκδοθεί η μετάφραση του Ήταν ο Νέβας που σκαρφί-
πεζογραφήματος, Ταξίδι στην Αρ- στηκε / τον αναποδογυρισμό του
μενία, του Όσιπ Μαντελστάμ (Ίν- ήλιου / τη μερική του αποκατά-
δικτος, 2007). σταση / στο λάμδα της λαλιάς
Τα ποιήματα της εξεταζόμε- μου. (48)
νης συλλογής αποτελούν συνέ- Που είσαι τώρα να δεις / τι
χεια της συγγραφικής πορείας βλέπει / ο καρπός της κοιλίας σου
του Χαβουτσά και καταδεικνύ- / στης Ταυρίδας τους Κήπους /
Nesides 9l.indd 106 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
107
στον Ναό του Καζάν / ένα βλέμ- γραφή προσωπική και σε μια ποί-
μα διάχρυσο / θάλλει και απλώνε- ηση εσωτερικού κόσμου. Το ποίη-
ται. (σ. 41) μα «Προλογικό» επιβεβαιώνει την
Ο Χαβουτσάς όμως δεν περιο- παραπάνω θέση:
ρίζεται απλώς σε μια ρεαλιστική Στην Πετρούπολη ξανά θ’α-
περιγραφή του τόπου αλλά πα- νταμωθούμε / Λες και θάψαμε σ’
ρουσιάζει και τον πολιτισμό της αυτή τον ήλιο.
Ρωσίας. Στα ποιήματα αποτυπώ- ΟΣΙΠ ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ
νεται η σημασία που έχει η Πε- Δεν έτυχε να είμαι κάτοικός
τρούπολη, η γλώσσα και η λογο- σου / αφανίστηκα αλλού /σε δια-
τεχνική της παράδοση στην δια- φορετικών σελίδων φυλλομέτρη-
μόρφωση του ποιητικού υποκει- μα.
μένου. Όμως μέρες όμως ευδίας /
Τα μαυροπούλια στο κλαβιέ έβλεπα το πολύ την Αίγινα / τα
/ του χιονιού, σονάτα / μόνο για ψάρια που με θρέψαν ήταν άλ-
τα μαύρα πλήκτρα, / εξαλείφουν λα / άλλα τα κωνοφόρα που με
όμως ήχους / όμως γλώσσας μου, τσίμπησαν / άνοιγα το παράθυρο
όσα μου δόθηκαν ελληνικά / άρ- κι ορμούσανε / κρουστά τριαντά-
χισαν ήδη και ρωσίζουν. (σ. 22) φυλλα / περισπωμένες και δασείες
Το στοιχείο λοιπόν της ταξι- / η περατότητα του Υμηττού / ένα
διωτικής λογοτεχνίας που χαρα- νεφέλιο όμως πλαγιάς του.
κτηρίζει τη συλλογή εμπλουτίζε- Οι θάλασσές μου κρύβαν
ται με αυτοβιογραφικές αναφο- πνεύμονες / οι δικές σου μόνο
ρές. Η περιγραφή της πόλης και τρούλους παλιούς / του Ιωάννη
τα εξωτερικά συμβάντα δίνονται όμως Κρονστάνδης.
μέσα από την υποκειμενική οπτι- Δεν έτυχε να είμαι κάτοικός
κή του γράφοντος και πάντα σε σου / αφανίστηκα αλλού / σε δι-
συνάφεια με την προσωπική του αφορετικών σελίδων φυλλομέτρη-
περιπέτεια. Διαβάζοντας κανείς μα.
τα ποιήματα έχει την αίσθηση Όμως μεθόδευσα κρυφίως τη
πως παρακολουθεί την ζωή του συγγένεια / και αποφάσισα / με
ποιητικού υποκειμένου και τις περιέργεια θανάτου / να έρθω να
αναζητήσεις του, που σχετίζονται σε βρω. (σ. 11)
τόσο με την βιολογική πατρίδα Η συγγένεια με τη Ρωσία δη-
του όσο, και κυρίως, με την πνευ- λώνεται ευθύς εξαρχής πριν από
ματική πατρίδα του, δηλαδή την το προλογικό ποίημα με ένα μότ-
Πετρούπολη και τον πολιτισμό το από το «Λεξικό» του ποιητή
της. Γι’ αυτό άλλωστε στα ποιή- Αρσένι Ταρκόφσκι:
ματα κυριαρχεί ο προσωπικός και «Απ’ όμως Ρωσίας τον κορμό
εξομολογητικός τόνος και χρη- είμαι το μικρότερο κλαδί» (σ. 10)
σιμοποιείται κατά βάση το πρώ- Στο δεύτερο ποίημα της συλ-
το πρόσωπο, όπως αρμόζει σε μια λογής με τίτλο «Στον Νικολάι
Nesides 9l.indd 107 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
108
Γκουμιλιώφ» «στοιχειοθετείται», τερούν αριθμητικά). Τα μόττο
ποιητικώ τω τρόπω, αυτή η συγ- σχετίζονται πάντα με το περιε-
γένεια με τη λογοτεχνική παρά- χόμενο των ποιημάτων που συ-
δοση της Ρωσίας. Μέσα από τους νοδεύουν.
πενήντα στίχους που αριθμεί το Η έντονη παρουσία διακει-
ποίημα αυτό εκφράζεται η πνευ- μενικών αναφορών συνιστά ένα
ματική συνάφεια που συνδέει το από τα κύρια χαρακτηριστικά της
ποιητικό υποκείμενο με τον με- συλλογής. Το γεγονός όμως της
γάλο Ρώσο ποιητή Γκουμιλιώφ. έντονης διακειμενικότητας δεν θα
Παραθέτω ενδεικτικά τους δέκα έπρεπε να ερμηνευθεί ως μια τά-
πρώτους στίχους: ση επίδειξης της ευρυμάθειας του
Δεν το κατάλαβα από την γράφοντος ή ως μια τεχνική που,
αρχή / πόσο πολύ / για τα ίδια απλώς, συνάδει με τα desiderada
πράγματα λαχταρήσαμε /ώσπου της σύγχρονης λογοτεχνίας. Αντί-
είδα το ποίημά σου /«Περσική μι- θετα τα μόττο, ως επί το πλείστον
νιατούρα» / και τιρκουάζ περιφο- αποσπάσματα ρώσων λογοτεχνών,
ρές ουρανών / φώτισαν το σκοτά- έχουν βιωματική σημασία· συν-
δι μου, στρουφιχτά / συννεφάκια, δέονται δηλαδή με τη μακρόχρο-
διασκέδασαν τη σκέψη μου, κα- νη ενασχόληση του ποιητή με τη
λόπιασαν την προετοιμασία όμως ρωσική γλώσσα και τη λογοτεχνία
ύλης / ν’ ανταποκριθεί στο κάλε- λόγω του μεταφραστικού του έρ-
σμα του Θεού. (σ. 25). γου (έντυπο και κυρίως ψηφιακό).
Εκτός από τον Νικολάι Γκου- Με βάση λοιπόν τα παραπά-
μιλιώφ στον οποίο, όπως είπαμε, νω θα μπορούσε κανείς να υπο-
αφιερώνεται ένα ολόκληρο ποί- στηρίξει ότι το Σημείο Πετρού-
ημα, στο Σημείο Πετρούπολης ο πολης αποτελεί μια ανανεωμένη
αναγνώστης «συναντά» όλα τα μορφή ταξιδιωτικής γραφής, κα-
μεγάλα ονόματα από την ιστορία θώς περιλαμβάνει πλήθος αυτοβι-
της ρωσικής λογοτεχνίας: Βλαντι- ογραφικές, βιωματικές αναφορές
μίρ Σολοβιόφ, Αλεξάντρ Μπλόκ, που την καθιστούν άκρως υπο-
Όλγα Σεντάκοβα, Μαρίνα Τσβιε- κειμενική.
τάγεβα, Άννα Αχμάτοβα, Βσιεβό- Από τα πλοία που θα περά-
λους Ροζντιεσβένσκι. Ο «διάλο- σουν / δεν έχω μάνα, χρεία κανε-
γος» όμως του Χαβουτσά με τους
βασικούς εκπροσώπους της ρωσι- συνδυάσουν ρεαλισμό και συμβολι-
κής γραμματολογίας επιτυγχάνε- σμό, να ’ναι αντικειμενικοί και συ-
ται κυρίως με την παρουσία μότ- νάμα προσωπικοί», «Ο ακμεϊσμός φι-
το στην αρχή των ποιημάτων και λοδοξεί να ’ναι παιδί του νηφάλιου
μαρτυρά μια εμφανή προτίμηση ρεαλισμού και της ευαίσθητης συμβο-
στους ακμεϊστές ποιητές1. (υπερ- λικής ποίησης”, Βλ. Νίκος Καζαντζά-
κης, Ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας,
Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα, χ.χ. σ.
1. «Οι ακμεϊστές ποιητές θέλουν να 287.
Nesides 9l.indd 108 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
109
νός, / κανένα όμως δεν θα με φέ- Ο Χαβουτσάς ακολουθώντας
ρει σε σένα / αφού στέκεσαι πλάι και σε επίπεδο ποιητικής γραφής
μου/ το χέρι μου κρατάς / τη λύ- την παράδοση των ρώσων ακμει-
πη μου λειαίνεις / μαζί τώρα που στών, με τους οποίους, όπως εί-
αρμόζουμε / το εκμαγείο όμως δαμε «συνδιαλέγεται» στο Σημείο
Πετρούπολης / στο πρόσωπο των Πετρούπολης επιτυγχάνει έναν
άστρων. (σ. 42) συγκερασμό α) της ρεαλιστικής
γραφής, όταν παρουσιάζει αντι-
Ασυμμάζευτες οι Ασίες μέ- κειμενικά την πόλη που λατρεύ-
σα μου. ει και β) της τεχνικής του συμβο-
Μια πορφυρή σταγόνα αίμα- λισμού, όταν διαγράφει την εικό-
τος / αναμιγνύεται τώρα με το να της Πετρούπολης άκρως υπο-
χιόνι / απόμακρο ακούγεται / το κειμενικά.
τρίξιμο του καρπουζιού / οι αντι- Τότε η Πετρούπολη καθίστα-
φάσεις όμως αίρονται οι διαφορές ται σύμβολο το οποίο εκφράζει
/ είμαι ’δω εκτιμώ την ανάσα μου τη ζωή, τα αδιέξοδα, τα πάθη και
/ μόλις πριν από λίγο καιρό / δεν τις επιθυμίες του ποιητικού υπο-
μπορούσα να ζήσω. κειμένου. Στην περίπτωση αυτή,
Θυμάμαι μόνος τότε που γύρ- όπως επισημαίνει ο ίδιος ο ποι-
ναγα / όμως Ασίας τον πύραυνο, / ητής, η πόλη είναι «η κατά νου
φθαρτός και μολοταύτα φιλοσώ- Πετρούπολη»:
ματος/ αντιμετωπίζοντας με σκι- Έφερα ως εδώ την εγνωσμένη
άδια τη φλόγα / του ήλιου, ένα λύπη μου / μαζί με μια περιέρ-
φως πεντάλευκο, λιχνισμένο / γεια θανάτου, ήρθα / με τα ελάχι-
απ’ όμως κηλίδες όμως, ήταν η στα που είχα / μια σκευή υπερέ-
σιωπή μου/ που στάλιαζε, όμως λαφρη/ λευκά φελόνια πουλιών/
ώρες του μεσημεριού, ήταν / η άδολη σχήματα πταισμάτων.
μοναξιά μου που ύφαινε / φορέ- Έφτασα με τη λιγοσύνη / ενός
ματα των γυναικών πολύχρωμα. σώματος ισχνού / βασανισμένου
Όμως εδώ ο ήλιος δεν πληρώ- σαν από μακρόχρονη ασθένεια /
νει / το αλωνάκι του μεσημεριού με αφαιρουμένες από μέσα του /
/ εδώ οι πορφυρές σταγόνες αί- όλες τις δυνατότες ζωής. Θέλησα /
ματος / αναμιγνύονται τώρα με να κοιτάξω άπληστα / όπως πάνω
το χιόνι. από το άνοιγμα / τάφου, είχα την
Ασυμμάζευτες οι Ασίες μέσα έγνοια / να δω / εκτός απ’ τους
μου. (15-16) πυλώνες και τα τείχη / αυτό που
Το ξέρω τώρα καλά, η γλώσ- κάποιοι θα ονόμαζαν / την κατά
σα μου είναι / μέρος του μέρους νου Πετρούπολη. (σ. 17-18)
εκδοχής / απ’ τα υπερελληνικά Τότε το ποιητικό ταξίδι στην
των λουλουδιών, / ψίχα κατάλη- Πετρούπολη και στις ομορφιές
ξης σκληρής / απ’ τα πανρωσικά της οδηγεί, εν τέλει, στην αυτο-
των πεύκων. (σ. 49) γνωσία.
Nesides 9l.indd 109 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
110
Το ποιητικό υποκείμενο στο άνθισαν Ρωσία / θα μου τις κορ-
ποίημα «Επιλογικό» καταλήγει: φολογάει τώρα ο Υμηττός. (σ. 50)
Ξανά αδάπανος του ίδιου / το- Η αίσθηση πικρίας που εκ-
πίου, μοιάζει με την επιστροφή / φράζουν οι παραπάνω στίχοι εί-
πάνω στα πέταλα του ήλιου / τις ναι εμφανής: το ταξίδι πραγ-
ψυχής μου η συντριβή. ματικό ή φανταστικό / ποιητι-
Ασπάστηκα του Νέβα την ου- κό… επιστρέφει μόνο εκείνο που
σία / μα να που βλέπω πάλι το ήσουν…
πεδίο αττικό, / τις λέξεις μου που ΟΛΓΑ ΚΟΜΙΖΟΓΛΟΥ
Nesides 9l.indd 110 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Nesides_6 - 17.indd 174 31/5/2011 12:14:23 ʌȝ

Process CyanProcess MagentaProcess YellowProcess Black
111
Ανάδρομοι Κυματισμοί
ες σε ένα ταξίδι που έκανε στο
εξωτερικό το καλοκαίρι του 1862.
Στην τρίμηνη παραμονή του εκεί,
ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί με
γλαφυρότητα τις εντυπώσεις του
από την ξενική προς αυτόν νοο-
τροπία, με αποτέλεσμα να διαφα-
νεί μέσα στις σελίδες του έργου
μια κάποια τάση του προς τη σά-
τιρα. Παραλλήλως όμως, δεν αμε-
λεί επιστρέφοντας να δώσει το
στίγμα των εντυπώσεών του δο-
σμένο με τρόπο σχεδόν φιλοσοφι-
κό, όχι υπό το πρίσμα μιας επι-
στημοσύνης, αλλά με πολύ δια-
κριτικό και περιγραφικό τρόπο.
Περιδιαβαίνοντας μαζί με τον
Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς ξένους δρό-
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι μους, ο αναγνώστης ακούει την
Χειμερινές σημειώσεις ανάσα του να ασθμαίνει, όχι για-
πάνω τί ήταν επιληπτικός (αρχικός σκο-
σε καλοκαιρινές εντυπώσεις πός του ταξιδιού του για να συμ-
μτφ: Αναστασία Μεσσήνη, βουλευτεί ειδικούς για τη νόσο
επιμέλεια: Κωστής Παπαγιώργης από την οποία έπασχε), αλλά για-
Καστανιώτης, Αθήνα 1998 τί όσο λίγοι συγγραφείς της επο-
σελ. 171 χής του μπορούσε να αποτυπώσει
Σειρά: Ελάσσονα Φιλοσοφικά με θαυμαστή λεπτομέρεια ακό-
μα και τη σημασία που μπορεί να
έχει το θρόισμα ενός φύλλου. Να-
χολιάζοντας ο Μάριος Πλωρί- τουραλιστική γραφή συνδυασμέ-
Σ της το 1998 το μεγάλο συγ-
γραφέα του πόνου, της ανθρώπι-
νη με παγερό πολλές φορές ρεαλι-
σμό που δίνει ρυθμό στην πραγ-
νης εξαθλίωσης και της αμαρτίας, ματικότητα που βιώνει ο συγγρα-
Ντοστογιέφσκι, προέβη στον εξής φέας μέσα από το ταξίδι του στο
χαρακτηρισμό: ‘σατιρικός’. Στο ξε- εξωτερικό, συνθέτει μια ενδια-
χωριστό αυτό έργο ο συγγραφέας φέρουσα βάση ιδεών, πάνω στις
τολμά να αποτυπώσει τα οικεία οποίες θα στηρίξει και τον υπο-
δεινά λαμβάνοντας την αφορμή φαινόμενο σαρκασμό του. Μην
από τις προσωπικές του εμπειρί- ξεχνάμε πως μέσα και από αυτό
Nesides 9l.indd 111 17/11/2012 7:14:18 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
112
του το έργο ο Ντοστογιέφσκι γί- σαλλοδοξίας με την απαγκίστρω-
νεται ο μεγάλος εξερευνητής όχι σή τους από αυτή. Επομένως, για
τόσο των ιδεών- κάτι που δεν θα τους Ρώσους η Δύση ήταν η ‘χώ-
ταίριαζε στο ύφος του- όσο των ρα των θαυμάτων’, ανεξαρτήτως
παραστάσεων και των εικόνων αν τα θαύματα αυτά ήταν θετι-
που αυτές εμπεριέχουν. Ο Γκρη- κής ή αρνητικής χροιάς. Σε αυτό
γκόροβιτς παρομοίαζε τη γρα- το σημείο στέκει αρκετά ο Ντο-
φή του σαν ‘χάντρες από περιδέ- στογιέφσκι, στην απομυθοποίηση
ραιο’. Η ομορφιά τούτη της δη- δηλαδή του δυτικού τρόπου ζω-
μιουργικής του γραφής, σκιαγρα- ής, καθώς κάνει αναπόφευκτα τη
φείται μέσα από τις καλοκαιρινές σύγκριση με τη ρωσική πραγμα-
του εντυπώσεις ανάμεσα στην ευ- τικότητα, της οποίας όμως αδυ-
ρωπαϊκή ιντελιγκέντσια. νατεί να αποφύγει τα λάθη ή τις
Εκεί βρήκε πάλι τους πα- παραλείψεις.
λιούς γνώριμους ‘φίλους’ του, τον Θα περίμενε κανείς να δει μέ-
πλούσιο και το φτωχό. Εκεί συνά- σα από αυτό το έργο πώς ένας
ντησε ξανά την αντίθεση της εξα- Ρώσος συγγραφέας θωρεί τα κτί-
θλίωσης με τη χλιδή, τους από- ρια, την αρχιτεκτονική, τα ιστορι-
κληρους και τους ευνοημένους κά μνημεία και τα όμορφα πάρκα
της θεάς τύχης. Μάλιστα, δεν δι- της Ευρώπης, όμως κάτι τέτοιο
στάζει να παίξει με τη δυστυχία· δεν συμβαίνει διόλου. Αντ’αυ-
άλλο ένα σημαντικό στοιχείο του τού εμμένει στην προσδιοριστι-
συγγραφέα, είναι η ικανότητά κή αναφορά του προς το κοινωνι-
του να περιγράφει τη δυστυχία κό και ταξικό ανάγλυφο της Δύ-
με νότες ευτυχίας. Οξύμωρο; Σα- σης. Κύριο γνώρισμα που διαπο-
φώς και είναι δύσκολο να συνδυ- τίζει όλο το έργο, είναι η ανθρω-
αστεί ένας απόκληρος με την έν- πολογική και ηθολογική του προ-
νοια της ευτυχίας, εκτός αν…σα- σέγγιση, στοιχείο πάνω στο οποίο
τιριστεί κατά τρόπο που να μην οικοδομεί τη βάση των σκέψεών
τον προσβάλλει επί της ουσίας. Ο του και στριμώχνει τρόπον τινά
Ντοστογιέφσκι επιχειρεί το πρώ- το συναίσθημα μέσα στη σάτιρα.
το του ταξίδι στην ‘Εσπερία’, ένα Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε πα-
από τα δέοντα των ρώσων δια- ρά να ενέχει την πρόκληση: «Τον
νοούμενων της εποχής του. Μην Γερμανό πρέπει να τον συνηθίζει
ξεχνάμε πως τον 19ο αι. η Δύση κανείς σταδιακά, γιατί, αν δεν το
παρέμενε πρόκληση και κομβι- κάνει, πολύ δύσκολα μπορεί να
κή αναφορά για τους ρώσους δι- τον ανεχτεί σε μεγάλες δόσεις».
ανοητές, καθώς προσέφερε αφει- Όσο για τις Γερμανίδες, τις βρί-
δώς τη δυνατότητα της σύγκρισης σκει «κάτι παραπάνω από αηδια-
του προοδευτισμού με τη στείρα στικές» (σελ. 11). Επιθετικοί χα-
αγκύλωση, της πολυπολιτισμικό- ρακτηρισμοί τις ριπές των οποί-
τητας με τον τοπικισμό, της μι- ων είναι δύσκολο να αποφύγει ο
Nesides 9l.indd 112 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
113
αναγνώστης, ακολουθώντας τον «όλα επιτρέπονται, αρκεί να έχεις
αιχμηρό αυτό παρατηρητή της χρήματα» είναι κοινός τόπος πια
ανθρώπινης γεωγραφίας. Έχει γι’ αυτόν. Ο καημένος ο Σωκρά-
όμως και την παρρησία να ομολο- της θεωρείται στην εποχή μας ηλί-
γεί τον αυθορμητισμό του, λέγο- θιος και επικίνδυνος παπαρδέλας,
ντας πως ίσως του έφταιξε ο και- και ο μόνος χώρος όπου αποκτά
ρός ή μια ασήμαντη στιγμή που αξία είναι στη θεατρική σκηνή, δι-
τον παρέσυρε στην κακοκεφιά. ότι ο μπουρζουάς ακόμα ενθου-
Σε πολλά δε σημεία μέσα στο σιάζεται με την αρετή στο θέα-
έργο του νοσταλγεί την πατρίδα τρο...» (σελ. 98-99).
του και προσθέτει «αυτό δε ση- Παύση. Μήπως δεν είναι, λοι-
μαίνει, βέβαια, πως ο πατριωτι- πόν, μόνο η ενεργητική και σα-
σμός εκδηλώνεται μόνο με άσχη- τιρική γραφή του Ντοστογιέφ-
μο καιρό» (σελ. 15). Ανάμεσα σε σκι που αποκρυσταλλώνεται μέ-
εκείνους που γνωρίζουν τη σκλη- σα από το βιβλίο αυτό, αλλά και
ρότητα των λόγων του είναι και μια βαθύτερα, έστω υπονοούμε-
οι Γάλλοι, οι μπουρζουάδες και νη, διάθεση για ηθική φιλοσο-
οι αστοί, στους οποίους δεν χάνει φία; Επεξηγεί πως ο αστός κατα-
ευκαιρία στο να καταφέρεται ενα- δικάζει την κλεψιά, η οποία είναι
ντίον τους με πολιτικούς υπαι- «αμαρτία, μια ύπουλη και σιχαμε-
νιγμούς. Το μόνο που τους νοιά- ρή πράξη την οποία δε συγχωρεί
ζει είναι το ‘παραδάκι’ και η απο- ακόμα και στην περίπτωση που ο
ταμίευση. Αξιοπρόσεχτο είναι το κλέφτης ήθελε να ταΐσει τα υπο-
παρακάτω απόσπασμα, στο οποίο σιτισμένα παιδιά του και γι’ αυτό
κάνει και επιπλέον μνεία στον δι- έκλεψε· αλλά να κλέβεις στο όνο-
κό μας Σωκράτη. «...Το να κάνει μα της αρετής... ω, τότε όλα σου
κάποιος περιουσία και να συσ- τα συγχωρούν... αφού είναι κα-
σωρεύσει όσο περισσότερα υλι- θήκον και ιερή υποχρέωση μπρο-
κά αγαθά μπορεί, αυτό έχει πλέ- στά στη φύση και στην ανθρωπό-
ον μετατραπεί σε βασικό κώδι- τητα η επιδίωξη του κέρδους και
κα ηθικής, σε κατήχηση, θα έλε- ο πλουτισμός. Να γιατί στον ποι-
γα. Αυτή η αντίληψη υπήρχε και νικό κώδικα των Γάλλων υπάρ-
στο παρελθόν, αλλά τώρα έχει πά- χει σαφής διαχωρισμός στις παρα-
ρει κατά κάποιον τρόπο ιερή μορ- γράφους που οριοθετούν και κα-
φή. (...) Εάν δεν έχεις λεφτουδά- θορίζουν το κίνητρο της κλοπής:
κια και αρκετή περιουσία, δε σε αν πρόκειται για κλοπή με ποτα-
λογαριάζουνε και δεν μπορείς να πό σκοπό δηλαδή, για ένα κομμά-
περιμένεις από τους άλλους εκτί- τι ψωμί ή αν πρόκειται για κλο-
μηση και σεβασμό, το χειρότερο πή στο όνομα μιας ανώτερης αρε-
βέβαια είναι ότι ούτε και αυτο- τής, όπως το κέρδος, λόγου χά-
σεβασμό δεν μπορείς να αποκτή- ρη. Στην περίπτωση αυτή, ο νό-
σεις. (...) Η πραγματικότητα του μος όχι απλώς καλύπτει, αλλά και
Nesides 9l.indd 113 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
114
προωθεί την όποια πρωτοβουλία Ο δυτικός άνθρωπος μιλάει για
στο πλαίσιο μιας πολύ καλά ορ- αδελφοσύνη και δεν αντιλαμβάνε-
γανωμένης κοινωνικής πραγματι- ται ότι δεν υπάρχει τρόπος να την
κότητας» (σελ. 102-3). αποκτήσει, επειδή στην πραγματι-
Αδυσώπητος, καυστικός και κότητα είναι ανύπαρκτη... Τι μπο-
υποκειμενικός μεν μα ποτέ με δι- ρούμε να κάνουμε λοιπόν; Μάλ-
άθεση να αποκρύψει τα πιστεύω λον να τη δημιουργήσουμε, διότι
του, ο Ντοστογιέφσκι στρέφει τα η αδελφοσύνη δημιουργείται και
βέλη του προς εκείνες τις ‘τρε- προσφέρεται, είναι υπαρκτή και
λίτσες’ της Γαλλικής Επανάστα- ζωντανή στη φύση, μόνο που από
σης συνοδευόμενη από σαχλά τη γαλλική και γενικά τη δυτική
συνθήματα. «Liberte, egalite, φύση, όπως αποδείχτηκε, απουσι-
fraternite»... Τι σημαίνει «liberte»; άζει, και αυτή που κυριαρχεί είναι
Ελευθερία. Ποια ελευθερία όμως; η προσωπική αρχή του ατόμου
Η ελευθερία να κάνεις ό,τι θέλεις, και η προσπάθεια συντήρησης και
τα πάντα, στο πλαίσιο του νόμου ικανοποίησης του ΕΓΩ, της αντι-
βέβαια, η ελευθερία που είναι ίδια παραβολής αυτού του ΕΓΩ με τη
για όλους; Ωστόσο πότε έχεις τη φύση και με όλους τους υπόλοι-
δυνατότητα να κάνεις ό,τι θέλεις; πους ανθρώπους ως αυτόνομης
Όταν διαθέτεις εκατομμύρια. Και ξεχωριστής αρχής, εξ ολοκλήρου
προσφέρει η ελευθερία σε όλους ισότιμης και ισάξιας όλων όσων
εκατομμύρια; Όχι φυσικά... Τι εί- υπάρχουν πέρα από την ίδια».
ναι ο άνθρωπος χωρίς εκατομ- (σελ. 105-7).
μύρια; Ο άνθρωπος λοιπόν χω- Σημειώσεις ή λιβελλογράφη-
ρίς εκατομμύρια δεν είναι εκεί- μα; Από όποια σκοπιά και να εξε-
νος που μπορεί να κάνει ό,τι θέ- τάσει κανείς το έργο, δεν παύει να
λει, αλλά εκείνος με τον οποίο κά- επιβεβαιώνει το οξύ πνεύμα του
νουν ό,τι θέλουν. Ερχόμαστε τώ- συγγραφέα, καθώς και την εναντί-
ρα στη δεύτερη λέξη της διακή- ωσή του στον υλισμό. Ένα ακόμα
ρυξης «égalité». Μετά την ελευ- βασικό χαρακτηριστικό του μέσα
θερία λοιπόν έχουμε την ισότητα, στο έργο είναι η ‘κουκλοποίηση’
και μάλιστα ισότητα μπροστά στο των χαρακτήρων του, πράγμα το
νόμο. Μόνο ένα σχόλιο θα κάνω οποίο εξηγεί εν πολλοίς τη διάθε-
εδώ· με τη μορφή που εφαρμόζε- σή του να ελέγχει τον τρόπο και
ται σήμερα, ο κάθε Γάλλος μπορεί τους χαρακτήρες τους οποίους
και πρέπει να τη θεωρήσει προ- χειρίζεται. Στην περίπτωση των
σωπική προσβολή... Φτάσαμε στο σημειώσεων, οι χαρακτήρες μπο-
τελευταίο μέρος της διακήρυξης ρεί να μην είναι ήρωες, είναι όμως
στην αδελφοσύνη, το πιο αστείο τα ίδια τα πρόσωπα της καθημε-
άρθρο του γαλλικού Συντάγματος ρινότητας· ο ζητιάνος που συνα-
και, οφείλουμε να ομολογήσουμε, ντά στο δρόμο, ο αστός, ο ανώ-
η μεγαλύτερη εμμονή της Δύσης. νυμος πολίτης. Δεν είναι δύσκο-
Nesides 9l.indd 114 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
115
λο να κατανοήσει κανείς το βα- τις ανέσεις, τις οποίες σημειωτέ-
σικό άξονα της σλαβικής του μι- ον, δεν δίστασε να απολαύσει και
σαλλοδοξίας απέναντι στο πρότυ- ο ίδιος, πίνοντας εξαιρετικό κρασί
πο της Δύσης που αμαύρωνε και φτιαγμένο από ‘αστούς’;
διέφθειρε τη Ρωσία. Τρεις μήνες Η ψυχολογική και ψυχογρα-
πέρασαν από Βερολίνο προς Πα- φική προσέγγιση του μεγάλου
ρίσι κι έπειτα Φλωρεντία, Βιέν- τραγωδού του πόνου, για τον
νη, Μιλάνο, Λονδίνο γεμίζοντας οποίο εξέφρασε το θαυμασμό του
κυριολεκτικά τις βαλίτσες του με στον ιδεολογικό αντίποδα, ο μέ-
υλικό. Τι υλικό όμως; Αποστρο- γας Νίτσε, κλείνει σε αυτό το έρ-
φής, μίσους και προσκόλλησης ή γο με μια χαρακτηριστική φράση
απλώς μιας πιο κοφτερής διάθε- «Όλα βαίνουν καλώς»...
σης απέναντι στον πλουτισμό και ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ
ȦɚɐɖɄ
ȜɋəɀɋɘɐɄɑ ȬɟɁɍɓ
Lesxirodou.pblogs.gr
Nesides_4_16 Jul.indd 204 16/7/2010 6:03:42 ȝȝ

Nesides_5 - 14.indd 136 14/12/2010 10:12:07 ʌȝ

Nesides 9l.indd 115 17/11/2012 7:14:19 πμ
Process CyanProcess
YellowProcess Black
Nesides_4_16 Jul.indd 204 16/7/2010 6:03:42 ȝȝ

116
ση, δημιουργώντας άλλοτε φιλο-
σοφικά διλήμματα, άλλοτε αφο-
ρισμούς, χωρίς όμως ποτέ να δίνει
μια σαφή απάντηση στα διλήμ-
ματα αυτά. Αυτός είναι εξάλλου
και ένας από τους ρόλους της Αν-
θρωπιστικής Επιστήμης της Φιλο-
σοφίας. Να μπολιάσει την ερώτη-
ση απαγκιστρώνοντάς την από το
στυγνό φιλολογικό ή γλωσσολογι-
κό ορισμό.
Τολμηρός εν σχέσει με άλλα
έργα του, ο Κίρκεγκωρ συγκρίνει
τη διδασκαλία του Σωκράτη με
αυτή του Χριστού, γεγονός που
προκάλεσε τις ηθικιστικές αντι-
δράσεις της εποχής, ώστε το έρ-
γο να εκδοθεί τελικώς με δυο χρό-
νια καθυστέρηση, αλλά τουλάχι-
Σαίρεν Κίρκεγκωρ στον πιο εμπλουτισμένο. Έτσι,
Φιλοσοφικά ψιχία λοιπόν, Στις 13 Iουνίου του 1844
ή κνήσματα και περιτμήματα ο Kίρκεγκωρ εκδίδει τα Φιλοσοφι-
Καστανιώτης, Αθήνα 1998 κά ψιχία ή κνήσματα και περιτμή-
σελ. 208 ματα, υπό το ψευδώνυμο Iωάν-
Σειρά: Ελάσσονα Φιλοσοφικά νης ο της Kλίμακος, δανειζόμενος
Μτφ: Κωστής Παπαγιώργης τον τίτλο από τον Iππία τον μεί-
ζονα του Πλάτωνα (‘κνήσματά τοι
έστι και περιτμήματα των λόγων,
όσο ζυγίζει η σκέψη, όταν δεν κατά βραχύ διηρημένα’). Το δά-
Π είναι τίποτε παραπάνω από
ψιχία, δηλ. ψίχουλα; Ο Δανός φι-
νειο αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς
προετοιμάζει τον αναγνώστη με
λόσοφος του χριστιανικού υπαρ- τις εμβριθείς αναφορές του στην
ξισμού προσπαθεί σε ένα έργο, αμ- αρχαία ελληνική γραμματεία, ει-
φιλεγόμενο για την εποχή του, να δικότερα στον Πλάτωνα και την
μας προτρέψει να σκεφτούμε πως επιρροή που δέχτηκε ο Έλληνας
η αλήθεια και η γνώση διδάσκε- φιλοσόφος από το δάσκαλό του
ται κατά τρόπο που δεν ‘βολεύει’ Σωκράτη. Στο έργο του Η Άποψη,
τις επικρατούσες αντιλήψεις, κα- ο Κίρκεγκωρ έγραψε: «Στα ψευ-
θώς είναι έννοιες που κάθε φο- δώνυμα έργα, δεν υπάρχει ούτε
ρά ανατρέπονται και αναδιαμορ- μία λέξη που να είναι δική μου.
φώνονται. Ο Κίρκεγκωρ σε αυτό Δεν έχω καμία άποψη για αυτά τα
το έργο τα βάζει με τη συνείδη- έργα παρά μόνο ως τρίτος, καμία
Nesides 9l.indd 116 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
117
κατανόηση της έννοιάς τους πα- που με τη Φιλοσοφία. Και σε αυ-
ρά μόνο ως αναγνώστης, δεν έχω τό το σημείο, υπεισέρχεται ο όρος
την παραμικρή προσωπική σχέ- υπαρξιακή ψυχολογία. Μέσα από
ση με αυτά». Η ταπεινότητα όσο ποιές σκέψεις περνάει ο άνθρωπος
και η ελαφρά ειρωνεία που υπο- μπροστά στα δυσθεώρητα προ-
κρύπτει η λέξη ‘ψιχίαÛ ψίχουλα’, βλήματα της ζωής; Πώς θα μπο-
δεν είναι τίποτε άλλο από την ρούσε να αντιμετωπίσει αυτές τις
απόσταση που κρατά ο φιλόσο- δυσκολίες και πώς ο φιλοσοφικός
φος από τις έννοιες της αλήθειας τρόπος του σκέπτεσθαι αποτελεί
και της αναζήτησης της γνώσης. το αντίβαρο σε αυτές; Ερωτήμα-
Οι πλατωνικής μορφής διάλογοι τα για το αν θα έπρεπε κανείς να
που χρησιμοποιεί κάνουν την πε- αποδεχτεί μια θρησκεία ―συγκε-
ριπλάνηση του αναγνώστη στις κριμένα τον Χριστιανισμό― ή όχι
αβύσσους της (ή των) αληθειών στη διάρκεια της ζωής του, εμ-
ακόμα πιο δύσκολη. Εξάλλου, δεν φανίζονται κατά τρόπο διακριτι-
το αρνείται και ο ίδιος: «το έρ- κό μέσα στο έργο. Πιθανώς, η πιο
γο [του αναγνώστη] θα πρέπει να γενναία επίθεση κατά του εγελι-
καθίσταται δύσκολο, καθώς μόνο ανισμού είναι το έργο-απάντηση
η δυσκολία εμπνέει εκείνον που του φιλοσόφου Ολοκλήρωση ενός
έχει ευγενή κίνητρα». Και πώς άλ- Μη Επιστημονικού Υστερογράφου
λως τε θα μπορούσε να επιβεβαι- στα Φιλοσοφικά Ψιχία, στο οποίο
ώσει ακριβώς αυτή τη ρήση, αν ουσιαστικά αναλύει τη σπουδαιό-
δεν έκανε την περιπλάνηση αυτή τητα του ατόμου, την υποκειμε-
κάτι πιο δύσκολο από… ψίχουλα. νικότητα της αλήθειας και αντι-
Όμως, η σχέση του φιλοσόφου μετωπίζει το αξίωμα ότι «η Λογι-
με το Σωκράτη μετράει χρόνια. Το κή είναι η πραγματικότητα και η
1841 στο έργο του και θέμα της πραγματικότητα είναι η Λογική».
διδακτορικής διατριβής του Η Έν- Στο δεύτερο μέρος του βιβλί-
νοια της Ειρωνίας, ο αινιγματικός ου, ο Κίρκεγκωρ ερχόμενος αντι-
φιλόσοφος μυείται κιόλας στις φι- μέτωπος με τη σύγκριση του Σω-
λοσοφικές μεθόδους του Σωκρά- κράτη με το Χριστό, καλείται αυ-
τους, όπως τη μαιευτική. Δεν στέ- τόματα να αντιμετωπίσει και ένα
κεται όμως στον φορμαλισμό. Το ακόμα μεγάλο θεριό. Αυτό της
έργο αυτό έμεινε γνωστό όχι τό- θρησκευτικής ασυνέπειας μεταξύ
σο για την αμφιλεγόμενη σύγκρι- λόγων και έργων. Γίνεται σαφής
ση που τόλμησε ο φιλόσοφος με- και συγκεκριμένος, όταν αναφέ-
ταξύ του Σωκράτους και του Χρι- ρεται στην ‘χριστιανική υποκρι-
στού, όσο για την ωφελιμότητα σία’, έννοια που διαποτίζει δημι-
των φιλοσοφικών αυτών κνησμά- ουργικά το έργο του. Με τον όρο
των, με άλλα λόγια της φαγού- «Χριστιανικός κόσμος» ο Κίρκε-
ρας ή του τριψίματος που προ- γκωρ δεν αναφερόταν στη Χρι-
καλεί η ίδια η επαφή του ανθρώ- στιανοσύνη καθαυτή, αλλά στην
Nesides 9l.indd 117 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
118
Εκκλησία και στον τρόπο που Παρόλα αυτά δεν ξεχνά να
εφαρμόστηκε η χριστιανική θρη- υπενθυμίζει στον αναγνώστη πως
σκεία στην κοινωνία. Μέρος της ο μεγάλος διδάσκαλος, όπως ανα-
ανάλυσης του όχλου αποτελεί η φέρει, είναι ο Θεός, ο μεταφυ-
συνειδητοποίηση του φιλοσόφου, σικός αυτός σωτήρας που πέρα
ότι η χριστιανική εκκλησία, πιο από τη φαντασία μπορεί να δώ-
συγκεκριμένα η Εκκλησία της Δα- σει λύση στα ερωτηματικά της
νίας, βρίσκεται σε κατάσταση πα- ζωής. Εκείνος, όμως που ‘παρέμει-
ρακμής και απαθλίωσης. Ο Κίρ- νε αληθινός στον εαυτό του μέ-
κεγκωρ πίστευε πως ο Χριστιανι- σα από τον τρόπο ζωής του, δί-
κός κόσμος «έχει χάσει το δρόμο νοντας καλλιτεχνική έκφραση σε
του» αναφορικά με την χριστια- ό,τι είχε καταλάβει’ ήταν ο Σω-
νική πίστη και πλέον αγνοεί, δι- κράτης. Μέσα από την τρομακτι-
αστρεβλώνει ή υπηρετεί μόνο στα κή αντίθεση ενός χριστιανικού λε-
λόγια τις αρχικές χριστιανικές δι- ξιλογίου με το αντιδιαστελλόμε-
δασκαλίες. Ο φιλόσοφος θεώρησε νο αρχαιοελληνικό, η οποία μπο-
καθήκον του σε αυτή την περίοδο ρεί να σοκάρει αρχικά ακόμα και
της ζωής του να ενημερώσει τους τον πιο προοδευτικό αναγνώστη,
άλλους σχετικά με τη ρηχότητα ο Δανός φιλόσοφος πειραματίζε-
του αποκαλούμενου «Χριστιανι- ται με την ίδια τη φιλοσοφία, αλ-
κού τρόπου ζωής». λά και την αλήθεια. Αναπτύσ-
Μήπως είναι αυτό το στοι- σει τη θεωρία της ανάμνησης μέ-
χείο, τελικά, που τον ωθεί ξανά σα από την άγνοια, με στόχο να
και ξανά πίσω στη σύγκρισή του προχωρήσει πέρα από την πεπε-
με τον αρχαίο φιλόσοφο; Μήπως, ρασμένη σωκρατική Αλήθεια και
ο μεγάλος αυτός διανοητής έψα- να περάσει με αυτόν τον τρόπο
χνε μέσα από ‘φιλοσοφικά ψίχου- στην αιώνια Αλήθεια του Χρι-
λα’, να καταδείξει την αξία της στού. Μην ξεχνάμε πως το κί-
πραγματικής αλήθειας και γνώ- νημα του Διαφωτισμού της επο-
σης απαλλαγμένης από την υπο- χής του, σκόπευε στο συνδυασμό
κρισία των λέξεων; Αναφερόμενος των θρησκευτικών εννοιών με
σε ένα απόσπασμα του Πλάτωνα, τις κλασικές παραδεδομένες ιδέ-
ρωτάει: ‘Αλλά θα ήθελα να σας ες. Στο έργο αυτό, η γνώση του
ρωτήσω, Σωκράτη, τι νομίζετε ότι Θεού είναι απλώς μια ‘κατάστα-
είναι το αποτέλεσμα όλων αυτών, ση’, την οποία όμως μόνο ο Θεός
όπως είπα πριν από λίγο, είναι οι μπορεί να παράσχει και ‘η στιγμή’
αποξέσεις και τα ροκανίδια του την οποία ο Θεός μας δίνει είναι
επιχειρήματος, κομμένα σε μικρά ‘η κατάσταση του μαθητή’ (ανα-
κομμάτια; Η διαρκής αγωνία του γνώστη), η οποία έχει καθοριστι-
φιλοσόφου για την αλήθεια απο- κή σημασία.
τελεί σημαντικό στοιχείο του έρ- Μάλιστα, χρησιμοποιεί την
γου αυτού. κατηγορία του μεμονωμένου ατό-
Nesides 9l.indd 118 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
119
μου για να βοηθήσει όσους θέ- διδάξουν την πίστη στο Χριστό
λουν ή κρυφά επιθυμούν να γί- μέσα από την ίδια την Πίστη’. Σε
νουν χριστιανοί. ‘Εγώ είμαι αυτός αυτό το σημείο, φαίνεται πως ο
ο ίδιος που έχω εκπαιδευτεί σε τέ- φιλόσοφος βάζει χαριτωμένα τρι-
τοιο σημείο, ώστε να γίνω χρι- κλοποδιά στον εαυτό του. Κρα-
στιανός. Πάνω στο γεγονός ότι η τώντας ζεστή ακόμα την επιθυ-
παιδεία με καθορίζει και στο μέ- μία του να αποδείξει τα λεγόμενά
τρο που αυτή με καθορίζει, εγώ του μέσω της φιλοσοφικής σκέ-
την αντεπιστρέφω. {…} Όμως ψης, αυτό που καταφέρνει να κά-
δεν είμαι δάσκαλος. Είμαι απλά νει σε όλο αυτό το θαυμαστό παι-
ένας συμφοιτητής σου.’ χνίδισμα μεταξύ παράδοσης-πί-
Λέει χαρακτηριστικά, λί- στης και αλήθειας-αμφισβήτησης,
γο προτού αναφερθεί ξανά στον είναι να αφήσει ανοιχτό το ενδε-
Πρωταγόρα: ‘Οι φιλόσοφοι και οι χόμενο της λύσης, η οποία φα-
ιστορικοί έχουν την τάση να προ- ντάζει μια: ‘ο άνθρωπος είναι το
σπαθούν να αποδείξουν την έν- μέτρο για τους άλλους’.
νοια του Χριστιανισμού, αντί να ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ
www.lacooperativa.gr
Nesides 9l.indd 119 17/11/2012 7:14:19 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
120
Κωνσταντῖνος Ἠλιόπουλος-Χρόνης
ν ψάξει κανεὶς ἀνάποδα ποὺ ἔβλεπε
Ἂ στὸ Internet μὲ
λέξεις-κλειδιὰ
«ΚΩΝ-
γύρω του― καὶ καί-
ρια καυστικὸς Κων-
ΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΗΛΙΟ- σταντῖνος μικρὸς καὶ
ΠΟΥΛΟΣ-ΧΡΟΝΗΣ», ἄσημος; Μᾶλλον κάτι
δύσκολα θὰ βρεῖ κάτι δὲν πάει καλά: μᾶς
παραπάνω ἀπὸ ἕναν ἔχει γίνει τόσο πολὺ
ἀνενεργὸ λογαριασμὸ «δεύτερη φύση» τὸ
στὸ facebook, μιὰ βιβλιοπαρουσί- Internet, ὥστε, ἂν κάποιος δὲν
αση και τὴν εἴδηση τοῦ θανάτου ἔχει παρουσία στὸ διαδίκτυο, νὰ
του. Συγκεκριμένα, στὶς 23 Ἀπρι- θεωρεῖται περίπου ἀνύπαρκτος.
λίου τοῦ 2012 ὁ ἐκλιπὼν προλό- Καὶ ὁ Κωνσταντῖνος ―Κωστῆς,
γιζε τὴν ἐκδήλωση πρὸς τιμὴν γιὰ τὴν σύντροφο τῆς ζωῆς του
τοῦ φίλου του ἐκδότη-συγγραφέα Εὐρυδίκη καὶ τοὺς φίλους του―
Μάριου Βερέττα. Ἀνάλογη βιβλιο- παραήταν σεμνὸς καὶ διακριτικὸς
παρουσίαση ―γιὰ τὸ σύνολο τοῦ γιὰ νὰ προβάλλει καὶ νὰ διαφημί-
ἔργου τοῦ Μάριου― ἔγινε στὶς ζει τὴν παρουσία του.
8 Ἰουνίου, μὲ προαναγγελία ὅτι Κι ὅμως... Μιὰ συζήτηση μαζί
καὶ πάλι θὰ προλόγιζε ὁ Κων- του ἀρκοῦσε γιὰ τα καταλάβει ὁ
σταντῖνος. Δυστυχῶς, ἡ ραγδαία συνομιλητής του τὸν ἀστείρευτο
ἐπιδείνωση τῆς ὑγείας του δὲν θησαυρὸ γνώσεων καὶ τὸν ἐκπλη-
τοῦ έπέτρεψε αὐτὴ τὴ συμμετοχή· κτικὸ πλοῦτο ἰδεῶν καὶ ἀπόψεων
καὶ στὶς 23 τοῦ ἴδιου μήνα ἄφηνε ποὺ εἶχε άπέναντί του. Καὶ πάνω
τὴν τελευταία του πνοή. ἀπ’ ὅλα τὴν ἔμφυτη εὐγένεια, τὴν
Ἦταν, ἄραγε, τόσο μικρὴ καὶ προσήνεια, τὴν διάθεση νὰ βοη-
ἄσημη ἡ παρουσία του, ὥστε νὰ θήσει ὅπου καὶ ὅπως μποροῦσε.
ἀρκοῦν αὐτὲς οἱ δύο ἀναφορὲς Γιὰ τὸ πρὸ Ρόδου ἔργο του
στὸ διαδίκτυο γιὰ τὸ πρόσωπό ξέρουμε λίγα πράγματα: ὅσα ὁ
του; Χωρὶς κἂν ἕνα συνοπτικὸ ἴδιος ἐπέτρεπε στὸν ἑαυτό του νὰ
βιογραφικό, χωρὶς μιὰ σύντομη ἀποκαλύψει. Ξέρουμε ὅμως ὅτι
ἀναφορὰ στὸ ἔργο του ― ἂν ὄχι ὑπῆρξε κοινωνιολόγος ἀπὸ σπου-
τὸ συνολικό, τουλάχιστον ἐκεῖνο δές, σκηνοθέτης, παραγωγός, ὅτι
ποὺ δημιούργησε στὴ Ρόδο; ἀσχολήθηκε, μεταξὺ ἄλλων, καὶ
Ὅσοι εἴχαν τὴν τύχη νὰ τὸν μὲ τὴ δημοσιογραφία... Ὅπως ξέ-
γνωρίσουν ἀποκλείεται νὰ ἀσπα- ρουμε ὅτι εἶχε συνεργαστεῖ καὶ
στοῦν ποτὲ μιὰ τέτοια ἄποψη: συνδεθεῖ μὲ ὀνόματα ποὺ ἄφησαν
ὁ χειμαρρώδης ―ὅταν τοῦ δι- ἐποχή στὸν σύγχρονο ἑλληνικὸ
νόταν τὸ ἔναυσμα, κοινῶς ὅταν κινηματογράφο, ὅπως τοῦ Σταύ-
«ἔπαιρνε φωτιά» μὲ τὰ στραβὰ κι ρου Τορνέ, τοῦ Δήμου Ἀβδελιώδη,
Nesides 9l.indd 120 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
121
τῆς Τώνιας Μαρκετάκη, τοῦ Θα- ἄνισο ἀλλὰ γενναῖο ἀγώνα του
νάση Βέγγου καὶ ἄλλων. Ξέρουμε μὲ τὸν καρκῖνο, «βαθὺς γνώστης
ἀκόμα ὅτι δραστηριοποιήθηκε γιὰ τῆς τέχνης τοῦ κινηματογράφου,
κάποια χρόνια στὴ Γερμανία. αὐθεντικὸς ἀριστερός, ἄθεος μέ-
Στὴ Ρόδο ἦρθε τὸ 2003, μαζὶ χρι τὸ κόκκαλο, γνήσιος περιφρο-
μὲ τὴν Εὐρυδίκη. Στὴν ἀρχή, πί- νητὴς τοῦ κόσμου τοῦ χρήματος,
στευε, προσωρινά. Ἡ Ρόδος ὡστό- γεμάτος ἀγάπη γιὰ τὸν ἄνθρω-
σο τὸν κέρδισε, ὅπως κερδίζει πο καὶ προπάντων τοὺς νέους...
τόσους καὶ τόσους... Καὶ ἔγινε Ρο- Ὅταν τὸν χτύπησε ἡ ἀρρώστια,
δίτης «οἰκείᾳ βουλήσει». τὴν ἀγνόησε. Κι ὅταν τὸν διαβε-
Τὴ Ρὀδο τὴν ἀγάπησε. Καὶ τῆς βαίωσαν γιὰ τὸ ἐπερχόμενο τέ-
πρόσφερε. Μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τὸν λος, χαμογέλασε. Καὶ συνέχισε νὰ
ἀγαπήσει κι ἐκείνη. Κι ἐδῶ ποὺ μαγεύει καὶ νὰ μαγεύεται μὲ τὰ
βρέθηκε, τοῦ δόθηκε ἡ δυνατότη- ὄνειρα τῆς τέχνης... Κι ἂν ἔπρεπε
τα νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὶς μεγάλες νὰ συνοψίσουμε τὸ δίδαγμα ποὺ
του ἀγάπες, τὸ θέατρο καὶ τὸν βγαίνει ἀπὸ τὴν ὅλη στὰση τοῦ
κινηματογράφο. Γιὰ ἕνα διάστη- Κωνσταντίνου ἀπέναντι στὴ ζωή,
μα μέσα στὸ Δ.Σ. τοῦ ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. μία εἶναι ἡ λέξη: Ἀξιοπρέπεια!»
Ρόδου, πάντοτε ὅμως κοντά του. Υ.Γ. Μόνο μιὰ διόρθωση στὰ
Γιὰ χρόνια στὴν κινηματογρα- λόγια τοῦ Μάριου Βερέττα, του-
φικὴ λέσχη τῆς Ρόδου, τὴ Θέαση. λάχιστον σύμφωνα μὲ τὰ ὅσα
Ἰδρυτὴς τοῦ Cine-Ἀπόπειρα, ἄκουσα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κων-
αὐτῆς τῆς βραχύβιας νησίδας σταντῖνο: Δὲν δήλωνε ἄθεος,
πολιτισμοῦ μὲ τὴ μικρὴ σὲ χω- ἀλλὰ ἄνευ θρησκεύματος. Καὶ
ρητικότητα ἀλλὰ μεγάλη σὲ χῶρο αὐτὸ ἐπιχείρησε νὰ ἀναγράφεται
ψυχῆς καὶ προσφορᾶς αἴθουσα. καὶ στὴν ἀστυνομικὴ ταυτότητά
Καὶ πάνω ἀπὸ ὁτιδήποτε ἄλλο του, ποὺ τὴν εἶχε ἐκδόσει δεκα-
Δάσκαλος. Αὐτὸν τὸν τίτλο, του- ετίες πρίν. Εἰς μάτην! Τὰ χρόνια
λάχιστον, εἶχε κερδίσει δικαιωμα- ἐκεῖνα, ὅταν χρειαζόταν θάρρος
τικὰ ἀπὸ τὸν περίγυρό του, ἀπὸ ποὺ λίγοι τὸ εἶχαν γιὰ νὰ κάνει
τὸ μελίσσι τῶν μαθητῶν του στὰ κανεὶς «τέτοιας λογῆς ἀποκοτιές»,
σεμινάρια κινηματογράφου ― ὁ ἀστυνομικὸς ποὺ τοῦ ἔπαιρνε
καὶ ὄχι μόνον. Γιατὶ ὑπῆρξε καὶ τὰ στοιχεῖα γιὰ νὰ ἐκδώσει τὸ δελ-
δάσκαλος παιδιῶν ποὺ ἔδωσαν σὲ τίο ταυτότητας δὲν μποροῦσε (ἢ
δραματικὲς σχολές πού ὅπως ἦταν δὲν ἤθελε;) νὰ καταλάβει τὴ δια-
φυσικό, πέρασαν. Γιατὶ ὁ σπόρος φορά. «Ἄνευ θρησκεύματος» τοῦ
ποὺ φύτεψε μέσα τους ἦταν τὸ ἔλεγε ὁ Κωνσταντῖνος, «δηλαδὴ
ἴδιο γόνιμος, ὅσο καὶ τὸ χῶμα ποὺ ἄθεος» ἐπέμενε ὁ ἀστυνομικός.
βρῆκε. Εἶδε κι ἀπόειδε ὁ Κωνσταντῖνος,
Ὅπως ἔγραψε ὁ Μάριος Βερέτ- «ἐντάξει, γράψε ἄθεος» συναίνεσε
τας, λίγες μέρες μετὰ τὸ «νὸκ ἄουτ» στὸ τέλος.
ποὺ δέχτηκε ὁ Κωνσταντῖνος στὸν ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΤΣΙΡΙΜΩΚΟΣ
Νησίδες 8 | Ι Ν M E M O R I A M
Nesides 9l.indd 121 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
122
Λουκία Ρικάκη
έλος, «Φω- κεία πάθη. Ωστό-
«Τ τιές στη
Ρόδο» της Λουκί-
σο αισθανόσουν
δίπλα σου έναν
ας Ρικάκη. Τρυ- οικουμενικό άν-
φερό, θλιμμένο θρωπο που αγκά-
και ρεαλιστικό, λιαζε λαούς και
χωρίς δήθεν εξαγ- σκηνοθέτες. Με
γελίες πολιτικά- σαρκωμένο αντι-
ντικες με βαθιά ρατσισμό ανέδειξε
αγάπη και κατα- κόσμο, προσέφερε
νόηση για το νησί ελεύθερο βήμα σε
της Ρόδου, το μικρό οδοιπορικό άγνωστους και αφανείς καλλιτέ-
της». Κάπως έτσι έκλεινε η περι- χνες. Ενεθάρρυνε κριτικούς. Η
ήγηση στις ταινίες του Φεστιβάλ πνοή των φεστιβάλ που με πε-
ECOFILMS 2009 στο 2ο τεύχος του ρισσή ανιδιοτέλεια χάρισε δωρεάν
περιοδικού Νησίδες, το φθινόπω- κινηματογραφικές προβολές σε
ρο 2009. αμέτρητους θεατές.
Στις 30 Οκτωβρίου 2011 την Μελετώντας τα κείμενά της,
συνάντησα για τελευταία φορά. Η στα προγράμματα των Φεστιβάλ
επαφή μας τρυφερή, «βάλσαμο» ECOFILMS της Ρόδου και των Φε-
όπως μου έγραψε στο μήνυμά της στιβάλ με θέμα την Υγεία στην
μετά. Έκλαιγε, γελάσαμε, μιλήσα- Κω, διαπιστώνει κανείς ότι η
με εφ’ όλης της ύλης και εφ’ όρου Λουκία Ρικάκη αφουγκραζόταν
ζωής, καθώς στις 28 Δεκεμβρίου πρόωρα τους δεινούς καιρούς
2011 σώπασε αυτό το τόσο ζωντα- μας, τις κρίσεις: οικονομικές, κοι-
νό και ομιλητικό πλάσμα. νωνικές, ηθικές. Θυμάμαι, ακόμα
Τα περσινά Χριστούγεννα στο Φεστιβάλ ECOFILMS 2005 την
σφραγίστηκαν από τον αδόκητο ταινία: «Το Τσέχικο όνειρο», ται-
χαμό της σκηνοθέτιδας και συγ- νία που αποτύπωνε κυνικά τη
γραφέως Λουκίας Ρικάκη. Πονώ φενάκη του καταναλωτισμού των
για τον πρόωρο θάνατό της. πληθυσμών της Νοτιοανατολικής
Από τα τέλη Μαΐου 2011 που Ευρώπης μετά την κατάρρευση
διεγνώσθη η ασθένειά της, ένιω- του υπαρκτού σοσιαλισμού.
σα ότι υποδεχόταν τον θάνατο Στα κείμενά της αυτά εμμένει
ως Θεό. Με παρότρυνε να έχουμε η Λουκία Ρικάκη να απαλλαγούν
αγάπη μέσα μας και να προσευχό- οι σκεπτόμενοι και ευαίσθητοι άν-
μαστε για την ίδια. θρωποι από τη μανία του πλου-
Ζωντανό πλάσμα, βαθύτατα τισμού και τη μόδα του κατανα-
αθώο, βασανισμένη ψυχή από οι- λωτισμού, να ξυπνήσουν οι λαοί
Nesides 9l.indd 122 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
123
από τη νάρκωση και την καθί- λείο στην Κύπρο και στη δεύτερη
ζηση του τηλεοπτικού life-style για το Νοσοκομείο Σωτηρία στις
και να νοιαστούν για την ερημο- αρχές του 20ου αιώνα).
ποίηση του πλανήτη, την άνυδρη Η οξύνοια, η πνευματική της
γη που ραγδαία κληρονομούν οι διαύγεια και μια βαθύτατη προ-
λαοί στους επιγόνους τους. σευχητική διάθεση και ενόραση
Εγκυκλοπαίδεια ολόκληρη, θα για το επερχόμενο τέλος της δια-
χαρακτήριζα το έργο της στα Φε- περνά το τελευταίο της mail στις
στιβάλ ECOFILMS της Ρόδου και 16 Δεκεμβρίου 2011: «Να προσεύ-
τα Φεστιβάλ με θέμα την Υγεία χεσαι για μένα».
στην Κω. Πολύ χαρά και αγάπη χάρισε
Ενορατικό όν, με έντονο ψυ- απλόχερα και ανιδιοτελώς στα
χισμό και ανθρωπισμό εντρύφησε Δωδεκάνησα. Κάποιοι μάλιστα
βαθειά σε οικολογικά ζητήματα, την στήριξαν και την ενίσχυσαν
κοινωνικές καταστάσεις, μετανα- ποικιλοτρόπως. Άλλοι πάλι αμ-
στεύσεις και σύγχρονες τραγωδίες φέβαλλαν για τις προθέσεις της,
λαών και τόπων, όπως επίσης και ωστόσο οι περισσότεροι αναγνώρι-
σε θέματα ψυχοσωματικής υγείας, σαν το αξιόλογο και ογκώδες έργο
διλήμματα ζωής και θανάτου των της.
επαγγελματιών υγείας, κ.ά. Άνοι- Η ουσιαστικά αθώα ψυχή της
ξε τους ορίζοντες και την ψυχή ας εύχεται για την ταλαίπωρη αν-
μας και μας βοήθησε να βγούμε θρωπότητα.
από τον μικρόκοσμό μας για να Ας εύχεται και για μας τους
κατανοήσουμε την ομοουσιότητα ανθρώπους των ηλιόλουστων νη-
των ανθρώπων απανταχού της σιών μας που τόσο λάτρεψε και
γης και να θαυμάσουμε τη δύνα- ανέδειξε η αγαπημένη όλων μας
μη της φύσης. Λουκία Ρικάκη.
Στα δύο τελευταία της ντο- Ας κλείσουμε με τα τελευταία
κυμανταίρ: «Όνειρα σε άλλη λόγια της Πνευματικής Διαθήκης
γλώσσα» και «Σχέδιο Σωτηρία», της: «Διαβάστε τους ποιητές, τους
η φωνή της ανθρώπινη, ζεστή δι- φιλοσόφους και τους Πατέρες της
ατρέχει σα χάδι τη ροή και των Εκκλησίας. ...Να συγχωρείτε τους
δύο ταινιών. Η κάμερα και η φω- εχθρούς σας και να ζητάτε συγχώ-
τογραφία της αποτυπώνουν με ρεση από όσους βλάψατε».
ποιητικό τρόπο και ντύνουν με Η μνήμη της ας χαρίζει απλο-
σεβασμό το ανθρώπινο βλέμμα χωριά και επιείκια στις καρδιές
και τα κτίρια που περιθάλπουν μας σ’ αυτούς τους τραγικούς
την παιδεία και την υγεία (στην καιρούς που ζούμε.
πρώτη για το διαπολιτισμικό σχο- ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΖΕΠΠΟΥ
Η φωτογραφία του Κωνσταντίνου Ηλιόπουλου μας παραχωρήθηκε από την

Ευρυδίκη Κοβάνη.
Η φωτογραφία της Λουκίας Ρικάκη είναι του Νίκου Κασσέρη.
Νησίδες 8 | Ι Ν M E M O R I A M
Nesides 9l.indd 123 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
124
Βιβλία & περιοδικά που λάβαμε

Νεφέλη Αδριανού Πάτροκλος Λεβεντόπουλος
Κάθε της ζωής μου Άνοιξη, Επιτύμβια, ποίηση
ποίηση Γαβριηλίδης, Αθήνα 2010.
Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2012,
σελ. 124. Γεώργιος . Πολυκράτης
Ασήμαντος λαός, ποίηση
Ευαγγελία Γεωργά Σ.Ι.Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2012,
Δίνη, ποίηση σελ. 84.
Τέχνη, Ρόδος 2012, 40.
Παναγιώτης Ράμμης
Σπύρος Γεωργίου Η έρημος και η ζούγκλα,
Η πείνα της ύπαρξης, νουβέλα
πεζογράφημα ΑΩ, Αθήνα 2011, σελ. 112.
Μανδραγόρας, Αθήνα 2011,
σελ. 58. Μιχ. Ευστ. Σκανδαλίδης
Λεξικό των ονομάτων της
Θοδωρής ημητρακόπουλος ελληνικής μυθολογίας
Κουκούλα Αραχνοϋφαντη, Βερέττας, Ρόδος 2012, σελ. 444.
ποίηση
Πλανόδιον, Αθήνα 2011, σελ. 42. Βάσα Σολωμού Ξανθάκη
Το επίθετο της Εύας,
Φώτης Θαλασσινός μυθιστόρημα
Το άσμα της φάλαινας, νουβέλα Κέδρος, Αθήνα 2011, σελ. 444.
Οδός Πανός, Αθήνα, 2012,
σελ. 80. Γιώργος Χ. Στεργιόπουλος
Η Διάβολος, ποίηση
Μανώλης Γ. Κασσώτης Οι Εκδόσεις των Φίλων,
Καρπαθιακή παρουσία στην Αθήνα 2011, σελ. 44.
Αμερική (1872-2012)
Στέγη Γραμμάτων-Τεχνών Βασίλης Φαϊτάς
Δωδεκανήσου, Συνάντηση με το σύμπαν,
Ρόδος 2012, σελ. 670. ποίηση
Αντριάνα Κρητικού σελ. 42.
Πάλι και Πάλι..., ποίηση
Πλανόδιον, Αθήνα 2011, σελ. 52. Λίλα Χαμπίπη
Spleen, ποίηση / δοκίμια
σελ. 98.
Nesides 9l.indd 124 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
125
Ο ΣΙΣΥΦΟΣ ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ
Εξαμηνιαίο μη κερδοσκοπικό Λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό
περιοδικό λογοτεχνίας και περιοδικό
πολιτισμού Θεσσαλονίκη, τεύχος 96
Ηράκλειο Αττικής Ιανουάριος-Απρίλιος 2012.
Τεύχος 3,
Ιανουάριος-Ιούνιος 2012. ΠΟΡΦΥΡΑΣ
Τριμηνιαίο περιοδικό
ΑΚΤΗ Κέρκυρα, φυλλάδιο 143
Περιοδικό λογοτεχνίας Απρίλιος-Ιούνιος 2012.
και κριτικής
Λευκωσία, έτος ΚΓ΄, ΓΡΑΦΗ
τεύχος 91 Τετράδια λογοτεχνίας
Καλοκαίρι 2012. Λάρισα, τεύχος 70,
Χειμώνας 2011.
Νησίδες 9 | B Ι Β Λ Ι Α & Π Ε Ρ Ι Ο Ι Κ Α
Nesides 9l.indd 125 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
126
Προβολές
Κάλλια Παπαδάκη Η αρχή του τέλους
Λεβάντα στο Δεκέμβρη
εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2011 Ακουμπήσαμε τις πετσέτες
σελίδες 64 στην άμμο / βούτηξα στο νερό /
κι είχα μέσα μου μια παραίτηση /
ία ακόμη αξιοπρόσεχτη νέα πως ό,τι είναι αυτό είναι / κόντευε
Μ γυναικεία φωνή στην ποί-
ηση. Είναι εφοδιασμένη ―όπως
ο σεπτέμβρης να τελειώσει
οι πιο επιφανείς της γενιάς που έπεσες στο νερό / μ’ έφτασες

δημοσιεύει από το μιλένιουμ κι με δυο απλωτές / οι ξέπνοες ανά-
εντεύθεν― με πλούσια αναγνω- σες μας / πάλευαν να κρατήσουν
στική εμπειρία και έχει τιθασεύ- το ίσο
σει τα «φυγόκεντρα» κύματα της
φωνής της σε ένα προσωπικό ιδί- ένα λιμάνι απάνεμο / κι έπειτα
ωμα που περιέχει ποικίλες ρυθμο- δεύτερο / π’ άνοιγε στον ορίζο-
λογίες, χιούμορ και κάτι το εντε- ντα / έκανες να με τραβήξεις πίσω
λώς ατόφιο. Αυτό όμως που κάνει / θέλησα να σου δείξω πως μπο-
εμφανείς ορισμένες «μικρο-αδυ- ρώ κι άλλο
ναμίες» ―κάτι που ελάχιστοι από
όσους γράφουμε το έχουν κατα- θυμάμαι το πλοίο της γραμμής
κτήσει― είναι ένα ευρύτερο βλέμ- / το μέταλλο πως λαμπύριζε στο
μα στη ζωή. Οι νέοι ποιητές μας βάθος / το βλέμμα σου πάνω στο
―στον βαθμό που τους παρακο- βλέμμα μου / πως κλείδωσε για
λουθούμε― έχουν μία μεγάλη ρο- πάντα ο φόβος ― / δικός σου ή
πή προς το «διαγώνιο βλέμμα» δικός μου;
και όχι στο βλέμμα της “ανοιχτής
ακτίνας” ― η τάση λειτουργεί πι- είπες να παραβγούμε / να δού-
θανώς για να υπερκεραστεί το λε- με ποιος μπορεί καλύτερα / το τέ-
γόμενο άγχος της πρωτοτυπίας. λος
Απηχεί ενδεχομένως και το «νε-
αρόν» της ηλικίας ― τα 30 έτη τις πετσέτες τις είχε σύρει το
του 2012 δεν είναι τα 30 έτη του μελτέμι / ανάκατα μαζί / εγώ κρύ-
1912. Εν πάσει περιπτώσει: η συλ- ωνα/ μου ’πες κάτι κουτό / κι
λογή περιέχει δύο κατά τη γνώμη έτσι σε πήρα αγκαλιά να ζεσταθώ.
μας ποιήματα κλάσης ― οι τίτ-
λοι τους: «Η αρχή του τέλους»,
«Απελπισία».
*
Nesides 9l.indd 126 17/11/2012 7:14:20 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
127
Χρήστος Αθ. Κουτσοκλένης Φάνης Λυσιφάνης
Μέθεξις Πάρ' ασπίδα για την ήττα...
εκδόσεις Έρεισμα, Χανιά 2012 μια καινούργια αλφαβήτα
σελ. 60 εκδόσεις ΑΩ, Αθήνα 2012
σελίδες 44
ενήντα δύο μικρά κείμενα
Π υψηλής ποιητικής θερμοκρα- ίκοσι τέσσερα ποιήματα οξύτα-
σίας που περιστρέφονται επίμο- Ετης σατιρικής διάθεσης με αρ-
να γύρω από τις πλατείες, με την κτικόλεξο τα γράμματα της αλ-
καινούργια ματιά που απαιτεί το φαβήτας. Μια αντίδραση στην
πλατύ κίνημα αντίστασης και αμ- κατάθλιψη και ηττοπάθεια της
φισβήτησης των δύο τελευταίων εποχής με όπλα το θυμό, τον σαρ-
χρόνων. Παραθέτουμε ένα από τα κασμό και την ειρωνεία, από ένα
πιο κρυπτικά και εύστοχα. ποιητή που αυτοσυστήνεται ως
παιδιόθεν οξύνους ριμαδόρος.
Εξήγηση
Ύπνος βαθύς στη χαραυγή
Γνήσιος συλλέκτης, μεθοδι-
κός και γνώστης του αντικειμέ- Ύπνος βαθύς στη χαραυγή
νου. Φαίνεται πως κάπου ανά- όλους μας είχε πιάσει / Ύστατη
μεσα σ' εκίνα τα παλιά που με ώρα είν'αυτή, ο χρόνος δεν θα
πάθος ερωτικό τρυγούσε απ'την φτάσει / Ύαινες μας βρίζουνε,
πραμάτεια των παλιοπωλών στις Ύδρες παντού Λερναίες / Υπαρχη-
πλατείες,βρήκε και κάποιο κώδικα γοί υπακοή ζητούν σε φόρμες νέ-
μυστικό των αλχημιστών. Δεν εξη- ες / Υπέρ βοής κι εστίασης δικής
γείται αλλιώς που ξαναμύρισαν οι τους μας καλούνε / υπέρβαση να
χρόνοι αέρα πελαγίσιο και φρε- κάνουμε, όλοι ν' αγωνιστούνε!
σκοοργωμένη γη!
Υπαίτιες υπεκφυγές κι υπαι-
νιγμοί αχρείοι/ Υλοποιούν την τύ-
φλα τους και μοιάζουνε αστείοι/
* Υποχρεούμαι σίγουρα σκληρά ν'
αναζητήσω/ ύδωρ, Αυγείου Κόπρο
πια μ' αυτό να καθαρίσω/ Υπάρχο-
ντα και κτήματα δεν θα τα λογα-
ριάσω/ Υπέδαφος έχω γερό, θεμέ-
λια να φτιάσω.
Νησίδες 9 | Π Ρ Ο Β Ο Λ Ε Σ
Nesides 9l.indd 127 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
128
Μανόλης Μακρής (αφηγείται ο Βασίλης Ε. Κα-
Στα χρόνια του πολέμου — ρελάς)
΄Ολυμπος και Ολυμπίτες Από το 1938-39 είχεν ανοί-
1939-1947 ξει στην Όλυμπο και το λεγόμενο
Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Ντοπολαβόρο στου Σακελλάρη το
Δωδεκανήσου, Ρόδος 2011 σπίτι στο Σελλάι. Ήτο κάτι σα κα-
σελ. 620 φενείο κ' εμαζεύγουντον εκεί οι
Ιταλοί μαζί με κάτι δικούς μας ―
ο ογκώδες βιβλίο του Μανό- όνομα και μη χωριό― απού συ-
Τ λη Μακρή αποτελείται από δι-
ηγήσεις Ολυμπιτών της Καρπά-
μπαθούσαν τους Ιταλούς. Για να
μπεις εκεί μέσα έπρεπε να είσαι
θου που μαγνητοφώνησε ο συγ- γραμμένος φασίστας, άλλος δεν
γραφέας γύρω στο 1990. Αναφέ- επιτρέπετο να μπει. Όταν επηαί-
ρονται σε συμβάντα του πολέμου ναν εκεί αυτοί οι δικοί μας, εφο-
και των πρώτων μεταπελευθερω- ρούσανε και το μαύρο πουκάμισο.
τικών χρόνων. Ένα έργο ιστορι- Να σου πω τι εκάμαμε μια
οδιφικό κατ' αρχήν, με εστίαση φορά η νεολαία της εποχής εκεί-
στις νοοτροπίες, τις συμπεριφο- νης μ' αυτό το ντοπολαβόρο.
ρές και τις στρατηγικές επιβίωσης Τότες το χωριόν ήτο γεμάτο
των ανθρώπων μιας μικρής κοι- χοίρους, απού 'υρίζαν αδέσπο-
νότητας σε δύσκολους καιρούς. τοι μέσα στους δρόμους. Πάμεν
Πέραν αυτού, ο συγγραφέας μας η νεολαία, ο Κοσμάς ο Μηνατσής
δίνει την ευκαιρία να στοχαστού- ήτον αρχηγός, άλλοι από το Μέσα
με γενικότερα για την ανθρώπινη Κάστρο, άλλοι από την Α΄ Τριά,
κατάσταση, με τις υψηλόφρονες άλλοι από την Όξω Καμάρα, άλ-
και ταπεινές στιγμές της. Όπως λοι από τον Άη Βασίλη κ' εμονο-
σημειώνει χαρακτηριστικά, στο λαΐσαμεν όλους τους χοίρους του
βιβλίο απεικονίζεται μια εποχή, χωριού, και τους εφέραμεν ολό-
ίσως όχι αυθεντικά, “αλλά όπως κληρο κοπάδι στο Σελλάι. Οι χοί-
κρατήθηκε στις μνήμες μισόν αι- ροι δεν ευρίσκαν διέξοδο, επορ-
ώνα αργότερα, από την αντιφεγ- πίστηκα κ' εώκασι μέσα στον κα-
γιά που άφησε η εποχή στις ψυ- φενέ του Φιλιππίδη. Αναστατώθη-
χές των ανθρώπων”. καν όλοι οι αθρώποι απού κάουτ-
Η γλωσσική απόδοση, που δι- το στον καφενέ κ' εώκαν όξω, κι
ατηρεί τη νοπιολαλιά με κάποιες ο Ωρgής ο Χαλουβάς ήλεε:
εξομαλύνσεις ώστε το κείμενο να ― Πα, πα, πα! Κακός οιωνός!
είναι χωρίς δυσκολία προσβάσι- Κι από κεί ξανά ομπρός τους
μο στο σημερινό αναγνώστη, προ- χοίρους, και τους επήραμε κ' επή-
σθέτει ευλυγισία και μια ιδιότυ- αν όλοι κ' εώκασι μεσ' στο Ντό-
πη γοητεία στις αφηγήσεις, από πο-λαβόρο.
τις οποίες δημοσιεύουμε ένα ελα- Θυμάμαι έναν άλλο περισται-
χιστότατο δείγμα: κό:
Nesides 9l.indd 128 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
129
Το ντόπο-λαβόρο είχε μέσα και μη χωριό― κ' επήε να μπει
λουξ κ' ήφεγγε. Ήτο βραδάκι, κα- μέσα στο ντοπολαβόρο. Κι όπως
λοκαίρι και ζέστη, κ' είμεθα στο επέρνα, τραβά ο Μιχάλης ένα
Σελλάι πολλή παρέα. Ένας εστέκε- πορδακίδι, τραβά κι ο άλλος κι ο
το στο χαντάκιν εκεί απόξω από άλλος... Φαντάσου τι έγινε!
το καφενείο του Φιλιππίδη, που Και μαεμένος εκεί πολύς κό-
πάει ο δρόμος προς την Όξω Κα- σμος, γεμάτα τα σκαλία.
μάρα. Άλλος ήτον εκεί απού κατε- ― Τί 'ναι βρε; τω λέει αυτός.
αίνεις κάτω από του Ιωαννίδη το ― Και τι θέλεις, να σπάσουν
σπίτι. Άλλος πάλι εκεί απού κατε- οι κοιλιές μας; του λέουν αυτοί.
αίνεις προς τη Γιτσιλλέα, ήτο κι Γέλια ο κόσμος...
άλλοι απού δεν τους εθυμούμαι. Τι να πει εκείνος; Δεν εμίλη-
Εκείνη την ώρα, επέρασεν από σε, επροχώρησε κ' ήμπε μέσα στο
μπροστά μας κάποιος δικός μας Ντόπο-λαβόρο, αλλά εκαταλάβαι-
με το μαύρο ποκάμισο ―όνομα νεν ότι για κείνον ήτον ο τεμενές.
Νησίδες 9 | Π Ρ Ο Β Ο Λ Ε Σ
Nesides 9l.indd 129 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
130
Πολιτισμός, Τέχνη και Αειφορία
Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου
Άφθαρτα Νερά: Φύση, τέχνη και συλλογική δράση
στους υγροτόπους της Ρόδου
Των: Άννας Αρ βα ν ι τά κη (πολεοδόμου χωροτάκτη)

και Χ αρούλας Χα τζην ι κολά ου (ιστορικού τέχνης)
Πολιτισμός και ανάπτυξη:

προς ένα νέο ‘’παράδειγμα’’ σκέψης
α τελευταία χρόνια, οι επίσημες πολιτικές σε ευρωπαϊκό
Τ ―και όχι μόνο― επίπεδο δίνουν όλο και μεγαλύτερη έμ-

φαση στη σημασία του πολιτισμού για την προώθηση της
ανάπτυξης καθώς συμβάλλει στην περιβαλλοντική ευαισθητο-
ποίηση, την κοινωνική συμμετοχικότητα και την καινοτομία.
Αν ληφθεί υπόψη ότι η Αειφόρος ανάπτυξη συνήθως αναπαρί-
σταται με τρίγωνο, τις κορυφές του οποίου καταλαμβάνουν η
Κοινωνία, το Περιβάλλον και η Οικονομία, γίνεται φανερό ότι
ο πολιτισμός επενεργεί και στα τρία αυτά ‘’συστατικά μέρη’’ ή
διαστάσεις της αειφορίας.
Σε μια πιο λεπτομερή θεώρηση, ο P.L. Sacco1 εντοπίζει τις
άμεσες και έμμεσες επιδράσεις του πολιτισμού, νοούμενου ως
πολιτιστικής παραγωγής και συμμετοχής, σε μια σειρά πεδία,
στην ποιότητα ζωής, την αειφόρο διαχείριση του περιβάλλο-
ντος, την κοινωνική συνοχή, τη νέα επιχειρηματικότητα, την
‘’ήπια’ ισχύ’’, την τοπική ταυτότητα, την οικονομία της γνώ-
σης κ.ά. Με άλλα λόγια, η τέχνη και ο πολιτισμός καλλιερ-
γούν δεξιότητες από τις οποίες σταδιακά επωφελούνται όλοι οι
τομείς της ζωής: δημιουργικότητα, φαντασία, διαίσθηση, ικα-
νότητα αποδοχής και παραγωγής του ‘’καινούργιου’’, οι οποί-
οι δεν πλουτίζουν μόνο την καθημερινότητα, αλλά βελτιστο-
ποιούν τις πιθανότητες του ατόμου για εξεύρεση ή δημιουργία
απασχόλησης.
Nesides 9l.indd 130 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
131
Ψαρεύοντας σκουπίδια, Insa Winkler (φωτογραφία: Μ. Μπακαρή).
Νησίδες 9 | Y Σ Τ Ε Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Ε Ι Κ Α Σ Τ Ι Κ Ο
Nesides 9l.indd 131 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
132
Σε ό,τι αφορά στην τοπική ανάπτυξη, επίσημα κείμενα των
τελευταίων χρόνων τονίζουν2 ότι οι συνθήκες έχουν αλλάξει
και ότι οι αναπτυξιακές πολιτικές δεν μπορεί πλέον να στηρί-
ζονται στην κατασκευή ‘’σκληρών’’ υποδομών (δρόμων, λιμα-
νιών κ.λ.π.) αλλά στην καλλιέργεια των ‘’άυλων υποδομών’’,
δηλαδή στην αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού καθώς
και των περιβαλλοντικών και πολιτιστικών πόρων μιας περιο-
χής, ώστε η τελευταία να καταστεί ικανή να υλοποιήσει τις δυ-
νατότητές της.
Ακόμη και με τη συμβατική λογική της ανταγωνιστικότη-
τας, κρίσιμοι παράγοντες θεωρούνται η ποιότητα ζωής, το ελ-
κυστικό φυσικό περιβάλλον, η κοινωνική συνοχή, οι πολιτι-
στικές δραστηριότητες και υπηρεσίες και η συμμετοχή σ΄αυτές
ιδίως ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, η ανάδειξη της πολιτι-
στικής κληρονομιάς, η δημιουργία πολιτιστικών συμπλεγμά-
των (clusters). Ομοίως, ίσως και περισσότερο σημαντική είναι
η πολιτιστική διάσταση, ειδικά για την ανάπτυξη των πόλεων3
αφού ‘’η σύγχρονη αστικότητα προϋποθέτει μια σφαιρική πολι-
τική. Κατά συνέπεια, η αστική ανάπτυξη, ο πολεοδομικός σχεδι-
ασμός και η πολιτιστική πολιτική θα πρέπει να θεωρηθούν σαν
μια ενότητα...’’4
Χαρακτηριστικό είναι ότι παράλληλα με τους επίσημους ορ-
γανισμούς και τις κυβερνήσεις, ο ιδιωτικός τομέας αντιλαμβά-
νεται από νωρίς ότι μπορεί μέσω του πολιτισμού και της τέ-
χνης να βελτιώσει την ποιότητα του εργασιακού περιβάλλο-
ντος, να καλλιεργήσει πνεύμα συλλογικότητας και να τονώσει
τη δημιουργικότητα σε όφελος, βέβαια, της βιωσιμότητας της
επιχείρησης.5
Ωστόσο, παρά τη διαπιστούμενη διάδοση των ιδεών γύρω
από τις αξίες της αειφορίας και το γεγονός ότι η περιβαλλο-
ντική διάσταση και οι στρατηγικές για την αειφορία έχουν εν-
σωματωθεί τυπικά στις περισσότερες επίσημες πολιτικές, οι τε-
λευταίες δεν έχουν αποδώσει τα αναμενόμενα. Αντίθετα, σύμ-
φωνα με πολλές εκθέσεις αλλά και με το βίωμα εκατομμυρίων
πολιτών, βρισκόμαστε εν μέσω μιας επιταχυνόμενης περιβαλ-
λοντικής κρίσης. Γι’ αυτό, πέρα από τις επίσημες πολιτικές, γί-
νεται όλο και πιο σημαντικός ο ρόλος των πρωτοβουλιών ‘’από
τα κάτω’’.
Nesides 9l.indd 132 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
133
Συλλογική δράση στη λίμνη Γαδουρά (φωτογραφία: Ν. Κασέρης).
Nesides 9l.indd 133 17/11/2012 7:14:21 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
134
Η ανάληψη πολιτιστικών δράσεων από οργανώσεις της κοι-
νωνίας των πολιτών ή από την καλλιτεχνική και επιστημονι-
κή κοινότητα δρούν κοντά στον πολίτη και μπορούν αμεσότε-
ρα να ευαισθητοποιήσουν και να επιδράσουν στην αλλαγή στά-
σεων και συμπεριφορών.
Θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς ότι στην παρούσα συγκυρία
για τη χώρα μας είναι ίσως πολυτέλεια η ενασχόληση με τον πο-
λιτισμό και ―ακόμη περισσότερο― η χρηματοδότηση και ανά-
ληψη τέτοιων δράσεων. Ωστόσο, στην ιστορική στιγμή που διερ-
χόμαστε κατά την οποία αμφισβητούνται τα μέχρι σήμερα πρό-
τυπα σκέψης και δράσης, είναι αντίθετα η κατάλληλη στιγμή
για να μπούν οι βάσεις ενός νέου αναπτυξιακού ‘’παραδείγμα-
τος’’ στο πλαίσιο του οποίου ο πολιτισμός, η τέχνη και ο ‘’δη-
μιουργικός’’ τομέας της οικονομίας μπορούν να παίξουν κομ-
βικό ρόλο στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, στην ανάδυση και
εμπέδωση πρακτικών βιωσιμότητας και στην αναζωογόννηση
της καλώς εννοούμενης ανάπτυξης.
Τέχνη και οικολογία

συνείδηση της παγκόσμιας οικολογικής κρίσης και η ανα-
Η ζήτηση διεξόδων εμφανίστηκαν στα κείμενα καλλιτεχνών
και θεωρητικών ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’70.6 Η
αναγκαιότητα συνυπολογισμού της περιβαλλοντικής διάστασης
στην οικονομική ανάπτυξη, η έγνοια για τις μελλοντικές γενιές,
η συνειδητοποίηση πως η ποιότητα ζωής δεν είναι μόνο συνάρ-
τηση ευμάρειας, σε συνδυασμό με μια σειρά από δημιουργικές
λύσεις διερευνήθηκαν τότε, αλλά αγνοήθηκαν στο εξής. Αυτά
τα προφητικά κείμενα είναι και πάλι επίκαιρα για την έξοδο
από τις κοινωνικές και οικολογικές επιπτώσεις της παγκοσμιο-
ποίησης και από τις κρίσεις που προκαλεί.
Στη Σύνοδο των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Πε-
ριβάλλον το 1972 στη Στοκχόλμη, περιβάλλον και κοινωνία
αντιμετωπίστηκαν για πρώτη φορά ως ενιαίο σύνολο, διευρύ-
νοντας την κρατούσα αντίληψη για την οικολογία που εστίαζε
στον περιορισμό των επιπτώσεων της μόλυνσης. Με βάση την
τότε πρόσφατη μελέτη ‘’Τα Όρια της Ανάπτυξης’’ (‘The Limits
το Growth’), η Σύνοδος κατέληξε στο ότι υπάρχουν όρια στους
φυσικούς πόρους και πως, εάν η ανθρωπότητα συνεχίσει με
Nesides 9l.indd 134 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
135
Ο παρυδάτιος λασπότρυγγας (tringa glareola).
Nesides 9l.indd 135 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
136
τους ίδιους ρυθμούς, τα φυσικά αποθέματα κινδυνεύουν να
εξαντληθούν.
Η κρισιμότητα των οικολογικών ζητημάτων είχε αντίκτυ-
πο και στη σύγχρονη τέχνη, η οποία, αμφισβητώντας την υλι-
κή υπόσταση του αντικειμένου ήδη από τα τέλη του ’60, ήταν
πια προετοιμασμένη για μια νέα ευαισθησία στη χρήση των υλι-
κών και στην ίδια την καλλιτεχνική πράξη. Άλλοι παράγοντες
που συνέβαλαν σε αυτή τη μεταστροφή ήταν η υπερπαραγωγή
έργων τέχνης και η διάθεσή τους στην αγορά ως επενδυτικών
προϊόντων στα πλαίσια του καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυ-
ξης. Σύμφωνα με τον Felix Guattari, στο βιβλίο του ‘’Οι Τρεις
Οικολογίες’’7 (‘The Three Ecologies’) που εκδόθηκε το 1989,
η ζωή του έργου τέχνης είναι σε απόλυτη συνάφεια με το φυ-
σικό περιβάλλον (παραγωγή, περιβαλλοντικές επιπτώσεις από
τις εκθεσιακές πρακτικές, μεταφορά, δημοσίευση και συντήρη-
ση του έργου). Στο κοινωνικό επίπεδο, το έργο τέχνης βρίσκε-
ται σε απόλυτη αλληλεξάρτηση με τον κοινωνικό ιστό, σε σχέση
με θέματα παραγωγής, χρήσης και μελλοντικής εκμετάλλευσης,
ενώ παραμένει κρίσιμο το ερώτημα αν πραγματικά ενεργοποι-
εί τους θεατές. Στο τρίτο επίπεδο, το πνευματικό, ο Guattari
βλέπει στην τέχνη μια δημιουργική εναλλακτική πρόταση ενά-
ντια στη συστηματική υποβάθμιση και υποτίμηση των δυνατο-
τήτων του ανθρώπου.
Τέχνη σε συνεργασία με τη Φύση

τη δεκαετία του ’70 δημιουργήθηκε μια παράδοση στην τέ-
Σ χνη που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ‘’δημιουργία μαζί
με τη φύση’’8. Οι καλλιτέχνες, διαισθανόμενοι ότι οι άνθρωποι
έχουν χάσει τη σχέση τους με το φυσικό κόσμο και πιστεύοντας
πως η τέχνη μπορεί να την αποκαταστήσει, βλέπουν το ρόλο
του καλλιτέχνη ως σύμφυτα πολιτικό και κοινωνικό. Επιδιώ-
κουν να κάνουν ορατό αυτό που οι άνθρωποι δεν είναι πια σε
θέση να δουν. Πρόκειται για μια κοινωνική συνεισφορά στη γε-
νική συνειδητοποίηση.
Ο Andy Goldsworthy στα μέσα του 1980 είπε: ‘’Χρειάζομαι
την αμεσότητα της επαφής, την αντίσταση του τόπου, των υλι-
κών, των καιρικών συνθηκών και της γης, ως πηγών έμπνευ-
σης.’’ Και, στη φύση ‘’υπάρχει αυτή η απίστευτη δύναμη, ενέρ-
Nesides 9l.indd 136 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
137
γεια και ζωή’’. Στα μέσα του καλοκαιριού του 2000, ο καλλι-
τέχνης τοποθέτησε γιγάντιες χιονομπάλλες σε διάφορα σημεία
του Λονδίνου. Κάθε μία αποτελούνταν από πέτρες, μούρα και
φύλλα. Είχαν δημιουργηθεί στη Σκωτία τον προηγούμενο χει-
μώνα και διατηρήθηκαν σε συνθήκες υψηλής ψύξης. Καθώς
έλιωναν ‘’ελευθέρωναν’’ τα συστατικά τους επάνω στους δρό-
μους της μητρόπολης αφήνοντας στους περαστικούς ένα ‘’άρω-
μα’’ φύσης. Λίγο καιρό αργότερα ο καλλιτέχνης επρόκειτο να
διαμαρτυρηθεί έντονα προς την Green Peace για την εκμετάλ-
λευση του έργου του στην καμπάνια εναντίον της BP σχετικά
με το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τονίζοντας την αυτοτέλεια
του έργου τέχνης.
Στη δεκαετία του ’80 η Agnes Denes διακήρυξε πως ‘’ο νέος
ρόλος του καλλιτέχνη είναι η δημιουργία μιας τέχνης που είναι
κάτι περισσότερο από διακόσμηση, προϊόν ή πολιτικό εργαλείο.
Ως τέτοια μπορεί να αμφισβητήσει το staus quo και το σύγχρο-
νο τρόπο ζωής.’’ Τον Μάρτιο του 1982, η καλλιτέχνιδα και μία
ομάδα εθελοντών ξεκίνησαν να ξεχερσώνουν έκταση περίπου
οκτώ στρεμμάτων στην καρδιά του Μανχάτταν, την οποία το
Μάιο φύτεψαν με σιτάρι. Στο τέλος του καλοκαιριού η γη είχε
μεταμορφωθεί σε χρυσαφένιο λιβάδι που ξεδιπλωνόταν σουρε-
αλιστικά ανάμεσα στους ουρανοξύστες του οικοδομικού τετρα-
γώνου. Σε αυτή, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, η τέχνη παί-
ζει διαμεσολαβητικό ρόλο ανάμεσα στην επιστήμη, την οικολο-
γία και την κοινωνία με στόχο την αισθητική και οικολογική
αναζωογόνηση του τοπίου. Η αναγέννηση συμβολίζεται με τη
φυσική ανάπτυξη, ενώ η συνεργασία αναδεικνύεται ως εγγύη-
ση επιβίωσης.
Στην περίπτωση του Joseph Beuys, του μεγαλύτερου Γερ-
μανού καλλιτέχνη της μεταπολεμικής περιόδου, η έννοια της
τέχνης γίνεται ακόμη περισσότερο επαναστατική, είναι αδια-
χώριστη από την καθημερινότητα και ‘’ο κάθε άνθρωπος είναι
ένας εν δυνάμει καλλιτέχνης’’. Στις αρχές του 1980, ο Beuys
εγκατέλειψε τα γλυπτά και τα περιβάλλοντά του για να αφο-
σιωθεί στη ‘’δραστηριότητα της αναγέννησης’’. Στην πόλη του
Kassel, κατά τη διάρκεια της Documenta VII, φύτεψε 7.000
βαλανιδιές, σε συνδυασμό, κάθε φορά, με μια στήλη βασάλτη
που τοποθετούσε κάθετα στο έδαφος. Το κάθε ζεύγος δέντρου
Nesides 9l.indd 137 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
138
και ορυκτού υπέβαλλε το οργανικό και το ανόργανο, το παλιό
και το νέο, το στατικό και το αναπτυσσόμενο.
Στα πλαίσια της αποκαλούμενης Οικολογικής ή Περιβαλλο-
ντικής τέχνης μπορούν να αναγνωριστούν τρεις τουλάχιστον
πρακτικές: α) μια περισσότερο ‘’θεραπευτική’’ διαμεσολάβηση
η οποία σχολιάζει τα ζητήματα προτείνοντας λύσεις, β) η προ-
σπάθεια αποκατάστασης χαμένων δεσμών με τη φύση μέσω
συμβολικών προειδοποιήσεων και ποιητικών διαλογισμών και
γ) η απλή και μόνο υποδήλωση της παρουσίας του καλλιτέχνη.
Πρόκειται για τρεις βαθύτατα ηθικές στάσεις.
Άφθαρτα νερά
ο νησί της Ρόδου, προικισμένο με προνομιακό κλίμα και
Τ απαράμιλλη ομορφιά τοπίου, γνωστό και για τα μνημεία
της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, βιώνει τις πιέσεις
μιας τουριστικής περιοχής πρώτου μεγέθους, ενώ φέρει ευδι-
άκριτα τις γενικές παθογένειες του ελληνικού μοντέλου οικι-
στικής ανάπτυξης. Τα χαρακτηριστικά αυτά, σε συνδυασμό με
την γεωγραφική και κοινωνικοοικονομική αυτοτέλεια που της
προσδίδει η νησιωτική ταυτότητα, καθιστούν τη Ρόδο κατάλλη-
λο πεδίο για την ανάληψη δράσεων, με απώτερο στόχο την ανά-
δειξη μιας εναλλακτικής αναπτυξιακής προοπτικής.
Η ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, ο στοχασμός για το
χρόνο μέσα από την εμπειρία του φυσικού κόσμου και ειδικό-
τερα του υδάτινου περιβάλλοντος, αποτέλεσε την αρχική πηγή
έμπνευσης για το Εργαστήρι Τ’ άφθαρτα νερά και η προβλη-
ματική της ανάπτυξης που οργάνωσε η Αστική μη Κερδοσκοπι-
κή Εταιρεία ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ ΠΡΑΤΤΕΙΝ στη Ρόδο, από τις 29 Μα-
ΐου έως τις 5 Ιουνίου 2011, υπό την αιγίδα του Υ.Π.Ε.Κ.Α. και
του Δήμου Ρόδου.
Με εργαλεία τη διεπιστημονικότητα και την τέχνη, το πιλο-
τικό πρόγραμμα επιχείρησε ένα εναλλακτικό οδοιπορικό στους
υγροτόπους της νησιού. Οι συμμετέχοντες, έλληνες και ξένοι
καλλιτέχνες, καθώς και επιστήμονες από διαφορετικά γνωστι-
κά πεδία, επισκέφθηκαν καθορισμένα σημεία του νησιού και
στη συνέχεια επεξεργάστηκαν κομβικά ζητήματα όπως: η απο-
τίμηση της σημασίας των υγροτόπων, οι αντιφάσεις στα μοντέ-
λα οικονομικής διαχείρισης και ο ρόλος του πολιτισμού στην
Nesides 9l.indd 138 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
139
ανάληψη υπεύθυνων στάσεων και στη χάραξη πολιτικής. Ο
‘’βιότοπος ιδεών’’ που αναπτύχθηκε στη διάρκεια μίας εβδομά-
δας ανέδειξε την πολυπλοκότητα των οικολογικών προβλημά-
των και συνακόλουθα της διαχείρισής τους, στην προοπτική
της αειφορίας. Επιπλέον, σε συνεργασία με την εκπαιδευτική
κοινότητα και την τοπική αυτοδιοίκηση, εφαρμόστηκαν προ-
γράμματα βιωματικής μάθησης σε περιοχές ειδικού περιβαλλο-
ντικού ενδιαφέροντος. Με βασικό κίνητρο την ενεργητική συμ-
βολή της τέχνης στον κοινωνικό στίβο, η ομάδα του Εργαστη-
ρίου κατάφερε να συνθέσει μια νέα ποιητική, μέσω συλλογικών
καλλιτεχνικών δράσεων που αφορούν στην κοινωνία, τον άν-
θρωπο και τη φύση.
Η δίγλωσση ομώνυμη έκδοση, που υλοποιήθηκε χάρη και
στην ευγενική υποστήριξη της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου,
εκτός από παρουσίαση του σχετικού πληροφοριακού υλικού,
επιχειρεί να δώσει εναύσματα για μια διαφορετική προσέγγι-
ση στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα το νησί. Ταυ-
τόχρονα, αξιώνει και η ίδια την καλλιτεχνική της υπόσταση,
την οποία οφείλει στον επιμελημένο σχεδιασμό της Κατερίνας
Γκολιά.
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν τὁ ὓδωρ), η
φιλοσοφική παράδοση για τη γενεσιουργό αρχή του κόσμου, το
νερό, διαπλέκεται με τη μυθολογία και την αρχαιολογική γνώ-
ση για τα Νυμφαία, τη σύγχρονη αποτίμηση των υγροτόπων,
την προφορική παράδοση των χωριών για τα ξωτικά των νερών
που ήταν και η πηγή έμπνευσης της περφόρμανς στο Γαδουρά
και, τέλος, με το παιχνίδι των παιδιών στις όχθες του άνυδρου
ποταμού Πλατύ. Στην επόμενη ενότητα (Ζώντας με το νερό),
η βιολογική σύσταση των ποταμών και τα ενδημικά τους είδη
συνυφαίνονται πρισματικά με τα χρώματα του ουράνιου τόξου
και τους γαιώδεις τόνους της υδατογραφίας που έγινε αποκλει-
στικά με ύλες της υπαίθρου. Οι ανάγκες ύδρευσης και τα φι-
λόδοξα έργα υδραυλικής αντιπαρατίθενται στο επόμενο κεφά-
λαιο (Για μια σταγόνα νερό) με το εξαιρετικό αλλά εύθραυστο
γεωπεριβάλλον του νησιού, ενώ ταυτόχρονα εκφράζεται η αγω-
νία για τις σύγχρονες καταναλωτικές συνήθειες, σκηνοθετώντας
αναπάντεχες ‘’τελετουργίες’’ σαν το “Φόρο τιμής στη Φύση”. Ει-
δικά για το ζήτημα των χρήσεων γης αφιερώνεται εκτενής στή-
Nesides 9l.indd 139 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
140
λη (κεφάλαιο Γη και νερό), σε συνδυασμό με αναφορές στο θε-
σμικό πλαίσιο προστασίας των υγροτόπων και στη σύνθετη ιδι-
οσυστασία του τοπίου, με επίκεντρο την πολιτισμική διάσταση.
Τα σχόλια για την άναρχη τουριστική κουλτούρα μετουσιώνο-
νται στη σουρεαλιστική φιγούρα του Syndromicus, ενώ ο ανα-
γνώστης έρχεται σε πρώτη ίσως επαφή με την έννοια του ‘’μου-
σικού οικοσυστήματος’’. Τον επίλογο (Εργαστήρι Ιδεών για την
Ανάπτυξη) διατρέχει η αγωνία για τη διαρκή υποβάθμιση της
ποιότητας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία ωστό-
σο εξισορροπείται από τη διαλεκτική επάνω σε θετικές έννοιες
και αξίες όπως αυτές του κοινού αγαθού, της δημιουργίας σε
συνεργασία με τη φύση ή της ενεργητικής μάθησης. Οι δεκατέσ-
σερις στήλες πάγου ―όσες και τα μέλη της ομάδας― που με-
ταφέρθηκαν στα σκαλοπάτια του Διεθνούς Κέντρου Συγγραφέ-
ων και Μεταφραστών Ρόδου με τη βοήθεια του κοινού, παρα-
μένουν σύμβολο ενός αβέβαιου μέλλοντος, ικανού να κερδηθεί
μόνο με πλατφόρμες συνεργασίας και διαλόγου. Από την αρχή
έως το τέλος του βιβλίου, ένα δίχτυ (leitmotiv) μεταμορφώνε-
ται σε κοστούμι, καλάθι για τα άχρηστα ή σε κόκκινη θάλασσα
συνδέοντας πρόσωπα, αντικείμενα, ιδέες και καταστάσεις, πετυ-
χαίνοντας έτσι να ενσωματώσει δημιουργικά τις ‘’ψηφίδες’’ της
συλλογικής αυτής προσπάθειας.
Nesides 9l.indd 140 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
141
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Sacco, Pier Luigi (2011) Culture 3.0: A new perspective for
the EU 2014-2020 structural funds programming Presentation
given at the European Cultural Forum, Brussels, Oct. http://
culture-forum-2011.ec.europa.eu/index.jsp
2. ESPON (2006) “Territory matters for competitiveness and
cohesion” Synthetic Report III
3. Parkinson M., Biankini, F. (1994) (edit.) ‘Cultural policy and
Urban regeneration’ Manchester, University Press
4. City of Linz (2000) ‘Cultural Development Plan for the city of
Linz’ Austria, 2000 (www.linz.at)
5. Lenssen, Gilbert (1994) ‘Paradigm Shift in Economics and
Management’ in: Workshop 5 ‘Culture and Economy’,Conference
‘Cultural actions for Europe’ Athens http://poieinkaiprattein.org/
conferences-symposiums-workshops/cultural-actions-for-europe/
the-workshops/
6. Fowkes, Maya and Reuben (2009) ‘Planetary Forecast. The
Roots of Sustainability in the Radical Art of the 1970s.’ Third
Text, Vol. 23, Issue 5, pp. 669-674.
7. Γκουαταρί, Φελίξ (1991) Οι τρεις οικολογίες, Αθήνα, εκδ. Αλεξάν-
δρεια, μτφ. Μάντα Σολωμού.
8. Tufnell, Ben (2006) Land Art, London, Tate Publishing.
Nesides 9l.indd 141 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
142
Οι συγγραφείς του τεύχους

H Άννα Αρβανιτάκη είναι αρχι- στην οποία συμπεριλαμβάνεται
τέκτονας, επί σειρά ετών στέλε- το διήγημα “Taunußstrasse 48”,
χος του Υπουργείου Χωροταξίας είναι το πρώτο του βιβλίο.
(νυν ΥΠΕΚΑ), με εμπειρία σε θέ-
ματα χωροταξικού και πολεοδο- H Αγγελική Bασιλοπούλου γεννή-
μικού σχεδιασμού. Έχει συμμετά- θηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα.
σχει ενεργά στο συντονισμό ευρω- Απόφοιτος του Κλασικού Τμή-
παϊκών προγραμμάτων σε συνερ- ματος Φιλολογίας της Φιλοσοφι-
γασία με ελληνικούς τοπικούς και κής Σχολής του Καποδιστριακού
περιφερειακούς φορείς, ενώ έχει Πανεπιστημίου Αθήνας, πρώην
λάβει μέρος με εισηγήσεις σε επι- υπότροφος του ΙΚΥ, αποπερατώ-
στημονικά συνέδρια στην Ελλάδα νει την διδακτορική της διατριβή
και το εξωτερικό. Από το 2003 εί- με κύριο ερευνητικό ενδιαφέρον
ναι πρόεδρος της αστικής μη κερ- στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
δοσκοπικής εταιρείας ΠΟΙΕΙΝ ΚΑΙ Παράλληλα, αρθρογραφεί σε εφη-
ΠΡΑΤΤΕΙΝ που αποσκοπεί στην μερίδες και επιστημονικά περιοδι-
ενσωμάτωση του πολιτισμού σε κά τόσο στην ελληνική, όσο και
δράσεις για την αειφόρο ανάπτυ- στην αγγλική γλώσσα.
ξη. Επίσης είναι μέλος του Συνδέ-
σμου Ελλήνων Περιφερειολόγων Η Θεοδοσία ασκαλάκη γεννήθη-
και του Συλλόγου Ελλήνων Πολε- κε το 1969. Απόφοιτος της σχο-
οδόμων και Χωροτακτών. λής Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής
Ψυχολογίας και της Σχολής Δη-
Ο Imran Ayata γεννήθηκε το μοσιογραφίας Μπόνα. Παντρε-
1969 στο Ουλμ, σήμερα ζει στο μένη με δύο παιδιά. Έχει εργα-
Βερολίνο, διευθύνει ένα Πρακτο- στεί στη δημοσιογραφική ομάδα
ρείο Επικοινωνίας, είναι συγγρα- του ραδιοφωνικού σταθμού 902
φέας και DJ. Σπούδασε πολιτι- Αριστερά στα Ιωάννινα. Αρθρο-
κές επιστήμες στη Φρανκφούρτη γραφούσε στο κυριακάτικο φύλ-
και διατέλεσε συντάκτης του πε- λο της Αυγής, στο περιοδικό ART
ριοδικού Die Beute. Politik und magazine, στον τοπικό αθηναϊκό
Verbrechen (Η Λεία. Πολιτική και τύπο. Εδώ και δέκα χρόνια χρο-
Έγκλημα). Έχει δημοσιεύσει σε πε- νογραφεί στη μηνιαία εφημερίδα
ριοδικά και συλλογικούς τόμους των Χανίων Πυξίδα. Τα δύο τε-
στη Γερμανία και την Τουρκία. λευταία χρόνια αρθρογραφώ στη
Ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη Ροδιακή. Έχει εργαστεί σε εθελο-
της αντιρατσιστικής οργάνωσης ντική ομάδα ένταξης των παιδιών
Kanak Attak. Η συλλογή διη- των τσιγγάνων στο δημοτικό σχο-
γημάτων Hürriyet Love Exrpess λείο στο Βοτανικό. Έχει πραγμα-
(Kiepenheuer & Witsch, 2005), τοποιήσει μια έκθεση ζωγραφικής
Nesides 9l.indd 142 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
143
υπό την αιγίδα του Δήμου Ιωαν- Όλγα Κομιζόγλου: τεύχος 7.
νιτών το 1991. Τα δύο τελευταία
χρόνια ασχολείται με τη θεατρι- Ο Κωστής Α. Μακρής γεννήθη-
κή ομάδα του Πολιτιστικού συλ- κε στην Αθήνα. Εργάζεται από
λόγου Σορωνής «Το Αμπερνάλλι». το 1980 ως ζωγράφος-γραφίστας.
Έχει διασκευάσει τα δύο θεατρι- Από το 2006 ασχολείται με το
κά έργα που έχει ανεβάσει και έχει γράψιμο. Το 2010 εκδόθηκε το
σκηνοθετήσει Τους τρελλούς της πρώτο του μυθιστόρημα Ο Πιόζ
εποχής. Νάμε και οι πέντε γάτες, από τις
εκδόσεις Πατάκη, το οποίο πήρε
O Gilles Decorvet γεννήθηκε το έπαινο πρωτοεμφανιζόμενου συγ-
1962 στη Γενεύη της Ελβετίας. γραφέα από τον Κύκλο του Ελ-
Από το 1989 μέχρι το 1994 έζη- ληνικού Παιδικού Βιβλίου τον
σε στην Ελλάδα. Ασχολείται με Απρίλιο του 2011. Είναι μέλος
τη λογοτεχνική μετάφραση (από του Κύκλου του Ελληνικού Παι-
ελληνικά σε γαλλικά), καθώς και δικού Βιβλίου από το 2010 ως ει-
με τη ζωντανή αφήγηση παραμυ- κονογράφος. Κατοικεί και εργάζε-
θιών και το θέατρο. Έχει μετα- ται στο Μαρούσι.
φράσει έργα των Βιζυηνού, Ευγέ-
νειου Τριβιζά, Τάκη Θεοδωρόπου- Η Ευαγγελία Μουλά είναι φιλό-
λου και Νίκου Παναγιωτόπου- λογος με μεταπτυχιακά και δι-
λου. Επίσης έχει δημοσιεύσει δύο δακτορικό στην παιδική λογοτε-
συλλογές ελληνικών παραμυθιών χνία. Ερευνητικά ενδιαφέροντα:
(Contes de Grece) και το θεατρι- παιδική λογοτεχνία, κόμικς, νέες
κό έργο Zorba, βασισμένο στο μυ- τεχνολογίες και εκπαίδευση, κρι-
θιστόρημα Βίος και πολιτεία του τικός γραμματισμός (σχέση ιδεο-
Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζα- λογίας και πολιτισμικών πρακτι-
ντζάκη. κών). Συγγραφέας των βιβλίων:
Αρχαία τραγωδία και παιδί και η
Πάνος ρακόπουλος: τεύχος 8. αξιοποίηση των κόμικς στην εκ-
παίδευση (εκδόσεις Κριτική) με
Αναστασία Ζέππου: τεύχος 8. συμμετοχές σε συλλογικούς τό-
μους και δημοσιεύσεις σε ελλη-
Φώτης Θαλασσινός: τεύχος 5. νικά και διεθνή περιοδικά. Ειση-
γήτρια σε πανελλήνια και διεθνή
Απόστολος Θηβαίος: τεύχος 7. συνέδρια.
Εριφύλη Κανίνια: τεύχος 3. Η Παρασκευή Μωραΐτου είναι

αρχιτέκτονας. Εργάζεται στη Διεύ-
Μάλαμας Καρύδας: τεύχος 7. θυνση Προγραμματισμού και Ορ-
γάνωσης του Δήμου Ρόδου, όπου
ημήτρης Κόκκινος: τεύχος 8. και ασχολείται κυρίως με ευρωπα-
Νησίδες 9 | Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ Τ Ο Υ Τ Ε Υ Χ Ο Υ Σ
Nesides 9l.indd 143 17/11/2012 7:14:22 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
144
ϊκά προγράμματα που αφορούν Masters με διάκριση από το Πα-
αστικά έργα και πολεοδομικές-χω- νεπιστήμιο του Essex, στον το-
ροταξικές μελέτες. μέα Ιστορίας και Θεωρίας της Τέ-
χνης. Εργάζεται στο Τμήμα Εκ-
Η Μίκα Παρασκευά γεννήθη- παιδευτικών Προγραμμάτων του
κε και μεγάλωσε στη Ρόδο, αλ- Μουσείου Μπενάκη. Παράλλη-
λά τα τελευταία χρόνια ζει με- λα, έχει αναλάβει την επιμέλεια
ταξύ Ρόδου, Αθήνας και Ισπανί- εκθέσεων και καλλιτεχνικών δρά-
ας. Σπούδασε Ισπανικές Σπουδές σεων στην Αθήνα, ενώ έχει συ-
στο Πανεπιστήμιο Complutense νεργαστεί και με ξένους φορείς,
της Μαδρίτης και Ισπανική Φι- όπως η Hamburger Kunsthalle-
λολογία στο Πανεπιστήμιο Αθη- Gallerie der Gegenwart (2006)
νών. Στη συνέχεια μεταπήδησε και η Μπιενάλε του Σύδνεϋ
στις Αραβικές Σπουδές, τις οποίες (2008). Από το 2011 δραστηριο-
πραγματοποίησε στο Πανεπιστή- ποιείται μαζί με την αστική μη
μιο της Γρανάδας, στην Ισπανία, κερδοσκοπική εταιρεία ΠΟΙΕΙΝ
αποκτώντας μεταπτυχιακό τίτ- ΚΑΙ ΠΡΑΤΤΕΙΝ σε θέματα Τέχνης
λο στον Αραβικό Πολιτισμό. Επί και Οικολογίας. Έχει συγγράψει
του παρόντος, εκπονεί διδακτορι- σειρά εκπαιδευτικών εντύπων για
κή διατριβή στη Μεσαιωνική Αρα- τα εικαστικά, καθώς και κριτι-
βική Λογοτεχνία, επίσης στο Πα- κά άρθρα για έλληνες και ξένους
νεπιστήμιο της Γρανάδας. καλλιτέχνες. Πρόσφατα, επιμελή-
θηκε την έκδοση Άφθαρτα Νερά:
ώρα Παρδάλη-Σωτρίλλη: τεύ- Φύση, τέχνη και συλλογική δράση,
χος 8. βασισμένη στην ομώνυμη δράση
που υλοποιήθηκε στη Ρόδο από
Βασίλης Πης: τεύχος 7. τις 29 Μαΐου έως τις 5 Ιουνίου
2011.
Τίτσα Πιπίνου: τεύχος 3.
Ο Τάσος Ψάρρης γεννήθηκε και
Η Χαρούλα Χατζηνικολάου γεν- ζει στην Κέρκυρα. Είναι πτυχιού-
νήθηκε στη Ρόδο. Σπούδασε Ιστο- χος των Οικονομικών Επιστημών
ρία και Αρχαιολογία στο Πανεπι- και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Με-
στήμιο της Αθήνας. Το 1995 απέ- τάφρασης, με σημαντική μετα-
κτησε μεταπτυχιακό δίπλωμα φραστική εμπειρία.
Nesides 9l.indd 144 17/11/2012 7:14:23 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Νησίδες
Μαγδαληνή Κούρτη
Nesides 9l.indd 145 17/11/2012 7:14:23 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
146
Nesides 9l.indd 146 17/11/2012 7:14:23 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
147
Νησίδες 9 | Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο Λ Ε Υ Κ Ω Μ Α / Μαγδαληνή Κούρτη
Nesides 9l.indd 147 17/11/2012 7:14:23 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
148
Nesides 9l.indd 148 17/11/2012 7:14:23 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
149
Nesides 9l.indd 149 17/11/2012 7:14:25 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
150
Nesides 9l.indd 150 17/11/2012 7:14:26 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
151
Nesides 9l.indd 151 17/11/2012 7:14:27 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
152
Ηφιακή εικόνα από το, είναι

ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΚΟΥΡΤΗ εικαστικός µε µεταπτυχιακό στη ψη-
Metropolitan University του Λονδίνου.
Συµµετείχε σε πολλές εκθέσεις ως ζωγράφος και video artist και έλαβε
διακρίσεις όπως η επιλογή της από το BBC, το βραβείο Adobe στο πα-
γκόσμιο φεστιβάλ ψηφιακής εικόνας στην Αυστραλία και η πρόταση
για συµµετοχή της στη Biennale της Φλωρεντίας για το 2011. Είναι
µέλος του Eπιμελητηρίου Eικαστικών Tεχνών από το 1999. Τα τε-
λευταία χρόνια, με κίνητρο τη μοναδικότητα και την ενέργεια της
στιγµής, καταγράφει με το φακό της τα γεγονότα με τρόπο εικαστικού
φωτορεπορτάζ, σε Ελλάδα και Κύπρο, ενώ από φέτος διδάσκει εικαστι-
κά στα εκπαιδευτήρια του “Ροδίων Παιδεία”.
www.mkourti.com
Nesides 9l.indd 152 17/11/2012 7:14:28 πμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Bιβλιοπωλείο
“Το Δέντρο”
Για σας, τους φίλους και τα παιδιά σας,
ένα βιβλίο, το καλύτερο δώρο!
Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Χειμάρας 14, τηλ.: 22410 20058
ΡΟΔΟΣ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Νησίδες
Νησίδες
Olfert Dapper (1635-1689): Το νησί Καλόγερος (Kaloiero)
χαλκογραφία, Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι
Χειμώνας 2012-13
Θεοδοσία Δασκαλάκη: Πανσέληνος στη Λίνδο, Τάσος Ψάρρης: Δύο ποιήματα,
Απόστολος Θηβαίος: Ελαιώνες, Εριφύλλη Κανίνια: Οκτώ ποιήματα,
Μάλαμας Καρύδας: Σύννεφα, Κώστας Μακρής: Ο παστουρμάς και το γραικόχορτο,
Mίκα Παρασκευά: Το μπαούλο, Φώτης Θαλασσινός: Σύννεφα με παντελόνια
Imran Ayata: Οδός Τάουνους 48, Πάνος Δρακόπουλος: 25+1 λογοπλοκάμια
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ
Gilles Decorvet: Μεταφράζοντας τον Αλέξη Ζορμπά στα γαλλικά

Παρασκευή Μωραΐτου: Η πολεοδομική εξέλιξη της πόλης της Ρόδου και τα τοπόσημά της
Φωτογραφικό λεύκωμα: Μαγδαληνή Κούρτη
9
ISSN 1792-0744
9 Ρόδος • Χειμώνας 2012-13 • Τιμή τεύχους: 6,00 ευρώ

Process CyanProcess
YellowProcess Black

Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 9

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 9

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Νησίδες

Περιοδικό τέχνης & λόγου

ΑΦΙΕΡΩΣΗ: ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ

Gilles Decorvet: Μεταφράζοντας τον Αλέξη Ζορμπά στα γαλλικά

9 Ρόδος • Χειμώνας 2012-13 • Τιμή τεύχους: 6,00 ευρώ

Nesides cover 9.indd 1 13/11/2012 3:05:53 μμ

Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Nesides cover 9.indd 2 13/11/2012 3:05:54 μμ

Ιδιοκτησία-έκδοση: Γιάννης Ηρακλείδης

Συνδρομές και συνεργασίες:

Ιστολόγιο: http://nesides.blogspot.com Email: nisides@gmail.com

Σχεδιασμός-γραφιστική επιμέλεια: Θέμις Φραγκοδημητρόπουλος

Οι “ΝΗΣΙΔΕΣ” διανέμονται σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία

Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο το “Δέντρο”

Nesides 9l.indd 1 17/11/2012 7:14:10 πμ

ΠΟΙΗΣΗ 4 Θεοδοσία Δασκαλάκη: Πανσέληνος στη Λίνδο

ΑΦΙΕΡΩΣΗ 50 ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΒΑΡΕΛΗ

ΔΟΚΙΜΙΟ 68 Gilles Decorvet: Μεταφράζοντας τον Αλέξη

Nesides 9l.indd 2 17/11/2012 7:14:11 πμ

ΥΔΡΟΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΡΟΔΟΥ Ε.Υ.Ι.

Τό ἐρευνητικόν σκάφος “ΓΛΑΥΚΗ” τοῦ Ἑλληνικοῦ Ὑδροβι-

Παρακαλοῦνται ἐπίσης οἱ ἁλιεῖς, ναυτιλλόμενοι καί κάτοικοι

Ἐφημ. Ἑλληνική Σημαία, 23 Μαΐου 1947

Nesides 9l.indd 3 17/11/2012 7:14:11 πμ

Πανσέληνος στη Λίνδο

Ένας φιλόλογος στάθηκε στη μέση

Γυρνώντας δεξιά, στο ύψος του ανθρώπου

Nesides 9l.indd 4 17/11/2012 7:14:11 πμ

Εσύ δεν ήσουν που ’λεγες ότι ο χρόνος τρέχει

Μου είχες πει ανάσα μου, πετάω, το θυμάμαι,

Δεν είχες πει πως χώρια σου χάνομαι και βουλιάζω

Εσύ δεν τα 'πες όλα αυτά, μήπως το νου μου χάνω

Nesides 9l.indd 5 17/11/2012 7:14:11 πμ

Δεν μένουν πολλά ακόμη να πούμε,

Nesides 9l.indd 6 17/11/2012 7:14:11 πμ

Nesides 9l.indd 7 17/11/2012 7:14:11 πμ

Nesides 9l.indd 8 17/11/2012 7:14:11 πμ

Mια γυναίκα ―όχι μόνη―

Μια γυναίκα ―όχι μόνη―

Nesides 9l.indd 9 17/11/2012 7:14:11 πμ

Πατρίδα μου si bella e perduta

ένα ξανθό κεφαλάκι Νύμφης

Nesides 9l.indd 10 17/11/2012 7:14:11 πμ

Μεγάλη φυγή ονείρων ―

Αφήνοντας κενά φωτός ― σαν κυανά αποτυπώματα ανάσας.

Nesides 9l.indd 11 17/11/2012 7:14:11 πμ

Να φυτεύετε άνθη ατέλειωτα

Nesides 9l.indd 12 17/11/2012 7:14:11 πμ

Στο Κοιμητήριο ΙΙΙ

Μια μια σταγόνα πέφτει

Nesides 9l.indd 13 17/11/2012 7:14:11 πμ

Το όνειρο, μια απόγνωση και ματωμένα δάκρυα,

Στο μέτρημα του άπειρου χρόνου,

Στην παγωνιά του πρωινού όμως,

Nesides 9l.indd 14 17/11/2012 7:14:11 πμ

Ο παστουρμάς και το γραικόχορτο

λοι στο σπίτι τον σιχαινόντουσαν. Κανένας δεν άντεχε

Ό τη βρόμα του, μου λέγανε πολλά χρόνια μετά, όποτε με

Nesides 9l.indd 15 17/11/2012 7:14:11 πμ

Nesides 9l.indd 16 17/11/2012 7:14:11 πμ

Nesides 9l.indd 17 17/11/2012 7:14:12 πμ

Nesides 9l.indd 18 17/11/2012 7:14:12 πμ

Nesides 9l.indd 19 17/11/2012 7:14:12 πμ

Nesides 9l.indd 20 17/11/2012 7:14:12 πμ