Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 12

Νησίδες
Περιοδικό τέχνης & λόγου

Χειμώνας 2014-15 • Τιμή: 6,00 ευρώ
Νησίδες
Κείμενα: Σπύρος Μπίκος, Σωτήρης Αγαπάκης, Φαί-
δρα Μπάκουλη, Γιώργος Λίλλης, Αντρέας Ντού-
σκας, Τίτσα Πιπίνου, Μπενίτε Πέρεθ Γκαλδός, Τά-
σος Ηλιάδης, Ζντράβκα Μιχάηλοβα, Ευαγγελία
Μουλά, Πέτρος Πολυμένης, Αγγελική Βασιλοπού-
Χειμώνας 2014-15
λου, Κωστής Β. Ζαχαρίου, Ελευθέριος Καβαλιέρος,
Παναγιώτης Νικολαΐδης, Πάνος Δρακόπουλος, Γε-
ωργία Ζακοπούλου, Αναστασία Ζέππου
ISSN 1792-0744
12 12
Nesides cover 12.indd 1 5/12/2014 6:43:05 πμ
Process CyanProcess
CyanProcess MagentaProcess
MagentaProcess YellowProcess
YellowProcess Black
Bιβλιοπωλείο
“Το Δέντρο”
Για σας, τους φίλους και τα παιδιά σας,
ένα βιβλίο, το καλύτερο δώρο!
Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Χειμάρας 14, τηλ.: 22410 20058
ΡΟΔΟΣ
Nesides
Nesidescover
cover12.indd 2
10 final.indd 2 8:15:13ȝȝπμ
20/11/2014 2:25:36
16/7/2013
Process
ProcessCyanProcess
Cyan Process MagentaProcess
CyanProcess Magenta Process YellowProcess
MagentaProcess Yellow Process Black
YellowProcess Black
Νησίδες
Χειμώνας 2014-15 • Tεύχος 12 • Τιμή τεύχους: 6,00 ευρώ
Ιδιοκτησία-έκδοση: Γιάννης Ηρακλείδης
Σύνταξη:
Πάνος Δρακόπουλος, Αναστασία Ζέππου, Δημήτρης Κόκκινος
Συνδρομές και συνεργασίες:

Βενετοκλέων 93, ΡΟΔΟΣ, ΤΚ: 85100
Τηλ.: 22410-31310
Ιστολόγιο: http://nesides.blogspot.com Email: nisides@gmail.com
Σχεδιασμός-γραφιστική επιμέλεια: Θέμις Φραγκοδημητρόπουλος

Email: themis.f@gmail.com
Στο εξώφυλλο:
Nicolas de Staël: Agrigente,
λάδι σε μουσαμά, 60x81 εκ., 1953, ιδιωτική συλλογή
Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία:
“Αλφάβητο ΑΒΕΕ”, Βριλήσσου 80, Αθήνα, τηλ.: 210-6466086
Συνδρομή για τρία τεύχη: 18,00 ευρώ,

δημοσίου & οργανισμών: 30,00 ευρώ
Οι “ΝΗΣΙΔΕΣ” διανέμονται σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία

του νομού Δωδεκανήσου (“Δέντρο”, “Ακαδημία”, “Θαλασσινός”),
και της Αθήνας (“Γαβριηλίδης”, “Λεμόνι”).
Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο το “Δέντρο”

Θ. Σοφούλη 127, Ρόδος, ΤΚ: 85100, τηλ.: 22410-33206
ISSN: 1792-0744
Nesides 12 final 20 nov.indd 1 1/12/2014 7:31:15 μμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
3 Σπύρος Μπίκος: @ρθροπαιδικός
ΠΟΙΗΣΗ 4 Σωτήρης Αγαπάκης: Ελπίδα

5 Φαίδρα Μπάκουλη: Ήμουν εκεί
7 Γιώργος Λίλλης: Εκτάσεις του τίποτα
9 Percy Bysshe Shelley: Τρία ποιήματα
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 12 Αντρέας Ντούσκας: Περπατώντας στο Άγιο

Όρος με σανδάλια σαν του Ιησού
24 Τίτσα Πιπίνου: Το τέλος μιας μέρας
31 Μπενίτε Πέρεθ Γκαλδός: Η συνωμοσία των
λέξεων
ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ 40 Τάσος Ηλιάδης: Φτωχός της τέχνης γιος (ποί-

ηση)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 55 Γεωργία Ζακοπούλου: Ένα ταξίδι της ελληνικής

λογοτεχνίας στα ξένα
58 Ζντράβκα Μιχάηλοβα: Ο “Βίος του Ισμαήλ Φε-
ρίκ Πασά” στα βουλγαρικά
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 72 Ευαγγελία Μουλά: Κόμικς: από τη δημιουρ-

γία, στην πρόσληψη και την παιδαγωγική τους
αναπλαισίωση
KYMATIΣMOI 80 Δημήτρης Χριστόπουλος: Δημόσιες Ιστορίες

(Ευαγγελία Μουλά) • Χαρά Κοσεγιάν: Η λοχεία
της απουσίας (Ευαγγελία Μουλά) • Ματίνα
Μόσχοβη: Αειφυγία (Πέτρος Πολυμένης) • Χ.Λ.
Μπόρχες: Ποιήματα (Αγγελική Βασιλοπούλου)
Προβολές 100 Κωστής Β. Ζαχαρίου • Ελευθέριος Καβαλιέρος

• Παναγιώτης Νικολαΐδης
Bιβλία & περιοδικά 104
In memoriam 106
Υστερόγραφο θεατρικό 109
Ευρετήριο 112
Οι συγγραφείς του τεύχους 119
ΛΕΥΚΩΜΑ 121
Νησίδες

Process CyanProcess
YellowProcess Black
3
Σ π ύρος Μπ ίκος
@ρθρο-παιδικός
εκίνησε την καριέρα του με @ρθροπλαστικές ισχίου. Ήταν
Ξ μια ανεπιτυχής @ρχή. Μιας και το μόσχευμα που χρησιμο-

ποιούσε προκαλούσε οξεία ή χρόνια ―κατά περί-πτωση―
απόρριψη. Οι πρώτες ύλες ήταν πρωτόγνωρες για το κοινωνικό
σώμα με αποτέλεσμα τη γενικευμένη οργανική-ανοσολογική
απάντηση.
Ο νέος επιστήμονας με την ειδικότητα της @ρθρο-παιδικής
δεν το έβαζε όμως κάτω. Επιδόθηκε στις @ρθρο-σκοπήσεις βελ-
τιώνοντας τη λειτουργικότητα πολλών @ρθρώσεων που έπα-
σχαν από χρόνια αγκύλωση. Ταυτόχρονα όμως εξειδικεύτηκε
στις σπονδυλοδεσίες, αλλάζοντας τον άξονα στήριξης του κοι-
νωνικού σώματος.
Καινοτόμος ―αν και απορριπτέος από την @ρχή― καθι-
έρωσε μια για πάντα την τεχνική του. Τώρα τελευταία είναι
πολύ αποτελεσματικός στην επιμήκυνση του υπολειμματικού
σκέλους παιδιών που πάσχουν από ανισοσκελία.
Όσο οι γλωσσολόγοι θα λογομαχούν για το αν η @ρθρο-
παιδική γράφεται με ―ε ή με ―αι, ο εφευρετικός επιστήμο-
νας θα έχει επιτύχει μια πολύ λειτουργική @ρθρογραφία. Ένα
remodeling οστών που θα αποσκοπεί στη σωστή κοινωνική
στάση και βάδιση.
Νησίδες 12

Process CyanProcess
YellowProcess Black
4
Σ ω τ ήρης Αγ απ άκης
Ελπίδα
Ο άνεμος ήρθε ξανά με ένα κουτί στα χέρια

Φυσά να μου' ρθει να το δω, το δώρο να αγκαλιάσω
Ώρα που το πλησίαζα, πέσανε δύο αστέρια
Και το μυστήριο κουτί, μου' μελλε να το χάσω
Μα ήρθε ξανά σαν τον νοτιά, με δύναμη στα μάτια

Το άφησε στις παλάμες μου που σχίστηκαν, ματώσαν
Γιατί κορδέλα το έδενε που ήταν γεμάτη αγκάθια
Πολλές φορές με πόνεσαν, μια που με πληγώσαν
Τραβάω με τα δάχτυλα που σκίζονται στα δύο

Κάτω στο χώμα την πετώ, την ρίχνω να χτυπήσει
Μα όταν το περιτύλιγμα έβγαζα πέσαν δύο
Αστέρια, έτσι ο άνεμος έπρεπε να γυρίσει
Και το φυσάει μακριά τόσο που δεν το βλέπω

Με πείσμωνε η ζήλεια μου κι η περιέργειά μου
Τρέχω και τον ακολουθώ, με ό,τι αντοχές κι αν έχω
Σαν να χε την ελπίδα μου, την τελευταία δικιά μου
Φυσάει πάλι κι έρχεται και το χαρτί του σκίζω

Που ήτανε από λούλουδα και φύλλα απ την καρδιά μου
Και την ελπίδα που ήλπιζα, να δω ήθελα, να ελπίζω
Μα σκέφτηκα ίσως την δω, να ξεχαστεί κοντά μου
Τα φύλλα όμως έβγαλα και το κουτί ανοίγω

Η ελπίδα μου ευχότανε, με σφαλιστά τα μάτια
Είτε να φύγει μακριά είτε εγώ να φύγω
Και μην την δω που αργόσβηνε σπασμένη σε κομμάτια

Process CyanProcess
YellowProcess Black
5
Φαίδρα Μπ άκουλ η
Ήμουν εκεί
Το παιδί στάθηκε δίπλα στο κινούμενο χταπόδι.

Το άφησαν εκεί
μόνο.
Το ρολόι χτυπούσε αντίστροφα.
Ο πατέρας έπεσε απ’ το παράθυρο,
οι άλλοι έτρεχαν να σωθούν.
Όμως εγώ ήμουν εκεί
και έβλεπα.
Φυγή
Δυσκίνητο το σώμα,
μπλεγμένη σε δίχτυα η ψυχή.
Φόρεσα το μαντήλι και έφυγα.

Aκόμη ψάχνω το καλοκαίρι.
Νησίδες 12 | Π Ο Ι Η Σ Η

Process CyanProcess
YellowProcess Black
6
Βράδυ στην Ίστριο
Σκοτάδι στο χωριό …πιο πέρα ο δρόμος άδειος,

έσβησαν οι προβολείς
μόνο το καντήλι έμεινε αναμμένο.
Μην ακούς τις σειρήνες που κρύβονται πίσω από την ομίχλη.
Στάσου για μια στιγμή και συλλογίσου…
εκεί στην ερημιά όπου κανείς δεν υπάρχει
παρά μόνο εσύ και ο υγρός ουρανός.
Η δάφνη του κήπου

Έξω απ’ το παράθυρό μου καλοκαιρινή βροχή
και ένα φιλί απρόσμενο.
Στον κήπο η δάφνη ξέρει το μυστικό

και κάθε πρωί μου το θυμίζει…

Process CyanProcess
YellowProcess Black
7
Γιώ ργ ος Λίλ λ ης
Εκτάσεις του τίποτα
Σύνορα από αόρατο χρόνο σαν φράγμα ή σαν ουράνιος φρά-

χτης
εδώ, στο στενό κηπάκι, μαζεύεις με τη τσουγκράνα το ξερό
χορτάρι
ακολουθώντας με το βλέμμα την προετοιμασία του ανέμου
να υποδεχθεί ακόμα έναν χειμώνα.
Ο τελευταίος ήλιος θα λοιδορήσει τις σκιές ― θα κατεβάσει
τους προβολείς του
προς τη φωλιά του τυφλοπόντικα
θα ανιχνεύσει το άκρο του ιστού λίγο πριν ακροβατήσει το
έντομο
παγιδευμένο στο σιωπηλό του θάνατο
λίγα μέτρα πάνω από τη γήινη δραστηριότητα
παρασύροντας το λουλούδι στην συνουσία της δροσοσταλιάς.
Η μάσκα που απόψε θα χρειαστείς για το χορό των δευτερολέ-
πτων ― αύριο
στο συρτάρι των αδόκιμων μνημών.
Η μέρα ξεκινά, η αλλεπάλληλη υγρασία επιδίδεται στο καθη-
μερινό της έργο
ενώ ο κήπος συνεχίζει να αμύνεται
με τους βολβούς του και τα λιγοστά χελιδόνια
την στιγμή που το πόδι πατά πάνω στο χώμα
και αφήνει τα ίχνη σαν σημάδια
μιας προαιώνιας θέλησης για υπεροχή, μέχρι τους φράχτες
και τα ξύλινα παραπήγματα.
Το χώμα ανώδυνα σε αφομοιώνει.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
8
VI
Με ποιο τρόπο μπορείς να γυρίσεις την πλάτη στη ρυτίδα που

ριζώνει;
Είσαι εσύ στο θολό αυτό όνειρο
ή κάποιος που φόρεσε τα ρούχα σου και επιθυμεί
την οικειότητα;
Είναι δυνατόν να μην αναγνωρίζουν τόσα πράγματα την
μυρωδιά σου;
Τίποτα δεν μπορεί να γυρίσει το χρόνο στην Εδεμική του
αθωότητα
εκεί έμοιαζε περισσότερο με διασταυρωμένο ουράνιο τόξο
από την μια άκρη στην άλλη
με ενδιάμεσο πλάτος τον ωκεανό.
Το ζήτημα είναι πόσο αντέχεις κι όχι πόσο τολμηρός είσαι.
Χρυσόψαρο στη γυάλα

η γάτα περιμένει να κάνει ματ στην επόμενη κίνησή σου.
Τα βράδια, ακόμα και τώρα, ακούς τις παιδικές σου φωνές

συγκεντρωμένες
στον ύπνο των δικών σου παιδιών.
Όπως όταν εκδηλώνεις προσεκτικά τη συνενοχή

και με ένα χάδι μεταβιβάζεσαι έστω και για λίγο στη γαλήνη
τους.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
9
Per c y Bys s h e Sh ell e y
Τρία ποιήματα
Μετάφραση-σημειώσεις: Πάνος Δρακόπουλος
Ένα τραγούδι
Μια χήρ’ αηδονίτσα

Στάθηκε θρηνώντας.
Το ταίρι της πενθώντας
Σε χειμερινό κλαδί.
Ο κρύος άνεμος γλιστρούσε

Από ψηλά, μα δε μιλούσε
Στης παγωμένης πάχνης
Το κορμί.
Ούτε ένα φυλλαράκι

Στου δάσους τ’ αδειανό τασάκι
Ούτε ανθός δεν εκοιμήθη
Πάνω στη γη.
Μόνον η φόρα του ανέμου

Που ηχεί λίγο πιο πέρα
Στου ανεμόμυλου
Το άγρυπνο κουπί.
Πέρα από την καθιερωμένο όνομά του “A song”, το θαυμάσιο αυτό ποίη-
μα του Shelley απαντάται τόσο σε πολλές παλιότερες, όσο και σε πιο σύγχρο-
νες ανθολογίες και μελέτες, με τις πρώτες λέξεις του εναρκτήριου στίχου του: “A
widow bird” (Βλ. ενδ. Ronald Carter, John McRae, The Routledge History of
Literature in English, Britain and Ireland, 2nd Edition, Routledge, 2001). Συ-
μπεριλήφθηκε στη συλλογή ποιημάτων με τίτλο Charles The First (1822). [Βλ.
και Oxford Dictionary of Quotations (Oxford University Press , 1999), p. 711].

Process CyanProcess
YellowProcess Black
10
Για την Fanny Godwin
Η φωνή της έτρεμε καθώς χωρίσαμε,

Κι ωστόσο δεν γνώριζα πως έβγαινε
Aπ᾿ της καρδιάς της το ράγισμα
κι αναχώρησα
Μη προσέχοντας τα λόγια πρώτα στη σκέψη,
έπειτα στην πράξη.
Σκοτεινιά ― αχ, Σκοτεινιά,

Ο κόσμος άλλη πινελιά από σένα δε χωρά.
Το ολιγόστιχο “On Fanny Godwin” ανήκει στα ποιήματα του έτους 1817.
Πρωτοτυπώθηκε σε βιβλίο το 1839 υπό τον συγκεντρωτικό τίτλο Poetical Works.
Η Fanny Godwin (Imlay, 1794-1816) υπήρξε ετεροθαλής αδελφή του ποιητή. Αυ-
τοκτόνησε σε ηλικία 22 ετών.
Περιέχεται στους τόμους:
• The Complete Works of Percy Bysshe Shelley ― Volume 2 by Percy
Bysshe Shelley (ed. Hutchinson, Thomas).
• The Complete Poetical Works of Percy Bysshe Shelley ― Volume 2 (ed.
BiblioLife, 2007) .

Process CyanProcess
YellowProcess Black
11
Στην ___
Μια λέξη είναι τόσο συχνά σπιλωμένη

Για να τη σπιλώσω ο ίδιος,
Ένα αίσθημα είναι τόσο λαθεμένα
περιφρονημένο
Για να το περιφρονήσεις και συ.
Μία ελπίδα μοιάζει τόσο πολύ με την απόγνωση
Για να την καταπνίξει η σύνεση,
Και ο οίκτος απ’ την μεριά σου,
μικρή μου αγαπημένη
δεν είναι όμοιος με κανέναν άλλον οίκτο.
Αδυνατώ να δώσω αυτό που όλοι καλούν αγάπη

Όμως εσύ, καλή μου, άραγε δεν θα δεχτείς
Την λατρεία που οι καρδιές υψώνουν
Και που οι Εδεμικοί κήποι δεν απορρίπτουν, ―
Τον πόθο της πεταλουδίτσας για το αστέρι
Της νύχτας για το ξημέρωμα που ακολουθεί,
Την αφοσίωσή μας για κάτι τόσο μακρινό
Από την κλειστή σφαίρα της μοναξιάς μας;
Πρώτη δημοσίευση στα 1824, στην μεταθανάτια ανθολογία ποιημάτων υπό

τον τίτλο “Posthumous Poems”.
Περιέχεται στους τόμους:
• The Complete Works of Percy Bysshe Shelley ― Volume 2 by Percy
Bysshe Shelley (ed. Hutchinson, Thomas).
• The Complete Poetical Works of Percy Bysshe Shelley ― Volume 2 (ed.
BiblioLife, 2007).

Process CyanProcess
YellowProcess Black
12
Αντ ρέας Ν τ ούσκας
Περπατώντας στο Άγιο Όρος

με σανδάλια σαν του Ιησού
(απόσπασμα)
ί είναι λοιπόν το Άγιο Όρος και γιατί οι άντρες άνθρωποι
Τ πάνε εκεί; Γιατί χρόνια τώρα εκλύει ένα μυστήριο η προ-

σέλευση εκεί μόνο αντρών; Πώς μια χερσόνησος εκτεθειμέ-
νη στους αέρηδες του Αιγαίου έγινε το περιβόλι της Παναγίας;
Γιατί κόντρα στις κακεντρέχειες που διαρρέονται ως θολές πλη-
ροφορίες κοντά στις 2.000 αντρικές ψυχές, καλογερικές φιγού-
ρες ζουν απομονωμένοι εκεί και πολλές περισσότερες άλλες ψυ-
χές, όλες τις εποχές του χρόνου με αμείωτο ρυθμό ταξιδεύουν
με πίστη ή περιέργεια για να βάλουν το δάχτυλο επί των τύπων
των ήλων ως αυτόπτες κι αυτήκοοι μάρτυρες; Με όλα αυτά
στο μυαλό μου και πολλά άλλα, διάφορα και αδιάφορα,
ουσιώδη κι επουσιώδη, ξεκίνησα το περασμένο καλοκαίρι
για το Άγιο Όρος. Άγιο Όρος πρωτίστως είναι η διάθεση
που προσέρχεται κανείς σ’ αυτό. Ο βαθμός ταπεινότητας,
που είναι αντιστρόφως ανάλογος της περιπέτειας που
ζεις σ᾿ ένα οποιοδήποτε άλλο ταξίδι. Οι συγκρίσεις σε
θέματα πνευματικά δεν μπορούν σε καμιά περίπτωση

Process CyanProcess
YellowProcess Black
13
να οδηγήσουν σε ασφαλές συμπέρασμα. Μάλλον σε ασαφές συ-
μπέρασμα καταλήγουν! Το ταξίδι στο Άγιο Όρος, όταν το απο-
φασίζει κανείς, ξεκινάει πολύ πριν φτάσει εκεί. Είναι από τα
ταξίδια που σε θέλουν αφοπλιστικά δοσμένο γι αυτό κι όταν
ξεκινούν συνοδεύονται συνήθως από μια αλλαγή που συμβαί-
νει στο σώψυχό σου. Δεν υπάρχει ιδανική εποχή για το ταξίδι
αυτό. Δε χρειάζεται να ξέρεις πολλά πράγματα για το τι θα
συναντήσεις φτάνοντας, γιατί αλλιώς περιορίζεις το μέγεθος
της έκπληξης που σε περιμένει μόλις φτάσεις ― και που λίγο
αν αφεθείς να τη νιώσεις, μάλλον το εκτόπισμά της θα σε συ-
νοδεύει για πολύ καιρό. Αύγουστος λοιπόν. Το καλοκαίρι να
μαίνεται στις παραλίες κι εγώ θιασώτης των καλοκαιριών το
παραμέρισα συνειδητά και ξεκίνησα για το Όρος. Μετά από
ταξίδι μιας μέρας οδικώς έφτασα στην Ουρανούπολη. Καλύτε-
ρη αφετηρία από το όνομα αυτής της μικρής πόλης δε θα μπο-
ρούσε να έχει αυτή η αναζήτηση. Ήλπιζα στον ουρανό αφού
τον κοιτούσα κατάματα και του τραγουδούσα εγγαστρίμυθα:
«Ουρανέ όχι, δε θα πω το ναι» και περίμενα περίπου στωικά να
μου απαντήσει. Όλα στην Ουρανούπολη μαρτυρούν τι σε περι-
μένει. Πολλά μικρά μαγαζάκια σε απόλυτη στοίχιση πωλούν
εικόνες, λιβάνια, λαμπάδες στο ύψος όλων των ανθρώπων πε-
ριμένοντας να εκπληρώσουν τάματα, αλλά και διάφορα hand-
made προϊόντα με προέλευση τα μοναστήρια που πρόκειται να
επισκεφτείς, όπως μαρμελάδες, ξυλόγλυπτα μπαστούνια, κο-
μποσκοίνια φυσικά, που λόγω του ότι είναι πια trend, τα συ-
ναντάς σε όλους τους χρωματισμούς, και δεν ξέρω αν πια επι-
τελούν και τον αρχικό τους στόχο, κάρτες, σφραγίδες για πρό-
σφορα, εικόνες όλων των αγίων, αντίγραφα βυζαντινών εικό-
νων και πολύ ακριβές εικόνες με φύλλα χρυσού κ.ά. Εν πάση
περιπτώσει, αφού βολεύτηκα σ ένα μικρό πανδοχείο, βγήκα
να περπατήσω και στη μικρή βόλτα που έκανα το βράδυ
στην προκυμαία της πόλης προσπαθούσα να μαντέψω
Νησίδες 12 | Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Process CyanProcess
YellowProcess Black
14
στα πρόσωπα των περαστικών τους αυριανούς μου συνταξιδιώ-
τες. Από τη μια η αγωνία για το καινούριο που θα συναντούσα
κι από την άλλη η μόνωση στην οποία επεδίωκα να βρεθώ με
κράτησαν άγρυπνο όλο το βράδυ. Το πρωί λοιπόν φορτώθηκα
το σπαρτιατικών διαστάσεων σακίδιό μου κι έφτασα στο λιμάνι.
Έμεινα πίσω από έναν γίγαντα, κοκκινοτρίχη ρώσο μοναχό στη
σειρά των εισιτηρίων κι όταν εξασφάλισα το μαγικό χαρτάκι
που επέχει θέση διαβατηρίου, έφτασα στο λιμάνι κι άνοιξα ένα
παστέλι να φάω καθώς είχα ήδη αρχίσει την αυστηρή νηστεία.
Όταν άρχισε η επιβίβαση στο φέρυ μπωτ όμως, δέχτηκα παρα-
τήρηση από τον αστυνομικό που ήλεγχε τα διαβατήρια για τα
πέδιλα που φορούσα. Προσπάθησε να με πείσει ότι πέραν του
ότι αυτό θα σκανδάλιζε ενδεχομένως τους μοναχούς, θα έθετε
σε κίνδυνο και τη σωματική μου ακεραιότητα καθότι καλοκαίρι
και κινδύνευα περπατώντας στα κακοτράχαλα μονοπάτια από
φίδια, σκορπιούς κλπ. Όσο λοιπόν αυτός προσπαθούσε να με
πείσει, εγώ ήδη σκεφτόμουνα τους μαθητές του Ιησού που όχι
μόνο φορούσαν σανδάλια αλλά και πορφυρούς χιτώνες. Πόσο
θα ήθελα έναν τέτοιο χιτώνα! Φυσικά, τις επόμενες μέρες θα
άκουγα συχνά τη φράση «τα ράσα δεν κάνουν τον παπά» αλλά
όσο να πεις ένας ρόλος χτίζεται κι από έξω προς τα μέσα κι όχι
μόνο με την ανάποδη πορεία. Το πλοίο ξεκίνησε. Ένα πλοίο
μόνο με άντρες. Θαρρείς κι αν βυθιζότανε θα αποδεκατιζόταν
το ανθρώπινο γένος! Ούτε καν κιβωτός δεν ήμασταν! Η πρώτη
έκπληξη ήρθε όταν είδα τους γλάρους να έρχονται και να παίρ-
νουν ραμφίζοντας από το χέρι του καθενός ό,τι είχαν σε φαγώ-
σιμο οι παράξενοι ταξιδιώτες αυτού του σύντομου ταξιδιού.
Γιατί τέτοιοι ήταν οι ταξιδιώτες. Παράξενοι. Ένα ετερόκλιτο
πλήθος ανθρώπων. Ένας Ελβετός ορειβάτης που ήθελε να κα-
τακτήσει τη κορυφή του Άθω, ένας μεταπτυχιακός φοιτητής
της γεωλογίας με απώτερο στόχο να μελετήσει τα πετρώματα
της περιοχής, ο αντιπρόσωπος μιας ακριβής αυτοκινητοβιομη-
χανίας που η επιδειξιμανία του δεν τον εγκατέλειψε ούτε πάνω
κει κι αυτό ήταν ορατό δια γυμνού οφθαλμού, ένας παρολίγον
μοναχός που έμελλε να είναι κι ο συνοδοιπόρος μου αυτό το
20ήμερο που άλλαξε τη ζωή μου μ έναν τρόπο νηφάλιο και
καθοριστικό, ένας τυπικός οικογενειάρχης, ένας αδιόριστος κα-
θηγητής, ένας ομογενής εξ Αυστραλίας, ένα ελληνόπουλο της

Process CyanProcess
YellowProcess Black
15
Γερμανίας, μερικοί καλόγεροι με σκισμένα ράσα και ξασπρισμέ-
να από τον ήλιο και τον ιδρώτα του κορμιού τους, πολλοί ρώ-
σοι όλων των ηλικιών κ.ά. Άλλη μια μεγάλη έκπληξη βιώνεις
όμως όχι μόνο με τους ταξιδιώτες-προσκυνητές αλλά και όταν
περιμένεις να συναντήσεις μια κοινωνία αγίων, αυτό που λέει
και το όνομά τους, δηλαδή καλούς γέρους, αλλά μετά θυμάσαι
το Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη που έλεγε: «γιατί σκανδαλίζεσαι
καλό μου παιδάκι; άνθρωποι είναι κι αυτοί όπως κι εμείς με
αδυναμίες». Άλλωστε είναι κουτό να πηγαίνει κανείς στο Άγιο
Όρος μόνο και μόνο για να τσεκάρει το βαθμό της πίστης των
μοναχών που βρίσκονται εκεί ή ακόμα ακόμα να εξαρτάς το
βαθμό της δικής σου πίστης από την ένταση της πίστης των
μοναχών. Ο καθένας βρίσκεται εκεί για τους εντελώς προσωπι-
κούς δικούς του λόγους κι αυτό το δέχεσαι για να μην έρχεσαι
αντιμέτωπος με γρίφους ή νοσηρές σκέψεις κατά τη διάρκεια
της παραμονής σου… Πρώτη στάση στο δεύτερο λιμάνι που
δένει το καράβι. Στον αρσανά της μονής Κωνσταμονίτου, μιας
από τις παλιότερες μονές του Όρους. Αρσανάς είναι το μικρό
λιμάνι κάθε μονής. Η μετάβασή μας στο μοναστήρι έγινε από
έναν κακής ποιότητας χωματόδρομο μέσα σ' ένα αγροτικό τζιπ
κι έναν οδηγό-μοναχό λιγομίλητο, ωστόσο συμπαθή κι εξυπηρε-
τικότατο. Η συνέχεια λίγο πολύ ίδια σε όλα τα μοναστήρια.
Μετάβαση στο αρχονταρίκι και κέρασμα με τσίπουρο, καφέ και
λουκούμι. Τακτοποίηση στα κελιά και στη συνέχεια ενημέρωση
για το πρόγραμμα. Εσπερινός, δείπνο, απόδειπνο, κατάκλιση,
αγρυπνία, όρθρος, θεία λειτουργία, φαγητό και μετά πάλι το
ίδιο με μια συνέχεια αυτιστική που όμως θεωρείται και μάλλον
είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση μιας τάξης αναγκαίας
όταν πρέπει να συμβιώσουν τόσοι άνθρωποι καθημερινά, μονα-
χοί κι επισκέπτες, αλλά και να εξασφαλιστεί η συνέχεια της
βυζαντινής παράδοσης που τόσο έντονη είναι στην ατμόσφαιρα
και που όλοι θέλουν να γίνουν λιγότερο ή περισσότερο κομμάτι
της. Αυτός ο αυτιστικός τρόπος ζωής ή σε ρουφάει μεθυστικά
όπως στη χώρα των λωτοφάγων και θες να μείνεις για πάντα
εκεί ή σε ξερνάει. Η πρώτη εμπειρία ολκής δεν άργησε να έρθει
όταν το μεσημέρι της ίδιας πρώτης μέρας, ένας μοναχός βλέπο-
ντάς με να στέκομαι κάτω από τη σκιά ενός πλατάνου, με πέ-
τρινη βρύση εννοείται στη ρίζα του, με προσκάλεσε σε μια με-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
16
σημεριανή βόλτα κάτω από τον καυτό αυγουστιάτικο ήλιο με
την υπόσχεση πως στο τέλος του μονοπατιού θα αντικρύσουμε
έναν αληθινό παράδεισο! Η υπόσχεση για έναν βιαστικό κι ανυ-
πόμονο μελλοθάνατο όπως είμαι εγώ ―όλοι είμαστε μελλοθά-
νατοι― ήταν πολύ δελεαστική για να προλάβω να κάνω και
δεύτερες σκέψεις. Με μια παρέα νεαρών φοιτητών κι εμένα
λοιπόν ο μοναχός Μόδιστος μας οδήγησε σε ένα αμπέλι κάτω
από τον παχύ ίσκιο μιας καρυδιάς. Ένα αυτοσχέδιο ξύλινο τρα-
πέζι -και σε χρόνο dt μας είχε φτιάξει έναν καφέ στιγμής με
υλικά κρυμμένα σ ένα ντουλάπι που μαρτυρούσε την παλαιό-
τητα και την ηλικία του. Μας μίλησε για την αγάπη. Τον πόλε-
μο. Την αδικία. Δεν ανέφερε τη λέξη θεός, νομίζω εσκεμμένα.
Είπε ότι προτιμούν να μη βγαίνουν οι μοναχοί από το Όρος
γιατί όταν κυκλοφορούν στον κόσμο έξω νιώθουν σαν τα ψά-
ρια έξω από το νερό. Ζαλίζονται. Δεν άργησε να φτάσει και η
ώρα του διακονήματος. Διακόνημα λέγεται η εργασία που σου
αναθέτουν αλλά και η εργασία που εκτελούν με υπομονή κι οι
ίδιοι. Υπομονή να κάνεις όχι όσο μπορείς κάθε φορά αλλά όσο
χρειάζεται, όπως έλεγε κι ο γέροντας Παΐσιος, ο σύγχρονός μας
άγιος. Καθότι λοιπόν πλησίαζε η εποχή του τρύγου, έπρεπε
κάπως να προστατευτούν τα γινωμένα σταφύλια, ο ώριμος καρ-
πός με λίγα λόγια, από τις κουρούνες που κατέβαιναν κάθε
μεσημέρι κι απειλούσαν τη σοδειά. Είχαν προνοήσει λοιπόν πώς
θα προστατεύσουν τη σοδειά τους και μάλιστα χωρίς να χρεια-
στεί να σκοτώσουν τα πεινασμένα πουλιά. Μ' ένα πλαστικό
μπουκάλι κι ένα ραβδί, χτυπώντας το μπουκάλι και περπατώ-
ντας γύρω γύρω από το αμπέλι, τα πουλιά φεύγαν τρομαγμένα.
Αγαστή συνύπαρξη όλων, να αυτό είναι το Άγιο Όρος! Πήρα το
θάρρος και τον ρώτησα αν βαρυγκωμά με την άχαρη αυτή δου-
λειά που του έχει ανατεθεί από τον γέροντά του. Όχι, μου
απάντησε αποφασιστικά, γιατί σκέφτομαι τα μαρτύρια της κό-
λασης κι αυτό δεν είναι τίποτα . Δε μου άφησε περιθώρια να
σκεφτώ το αντίθετο. Όμως η μια απάντηση γεννούσε συνήθως
την επόμενη ερώτηση που ερχόταν ακαριαία. Και η κόλαση τι
είναι λοιπόν; Η κόλαση είναι οι δεύτερες σκέψεις μας κι οι ενο-
χές μας. Έτσι είπε χαμηλότονα και ήρεμα. Έτσι διαλέγουν να
μιλήσουν οι περισσότεροι μοναχοί, απαλλαγμένοι από το στρες
να υπερτερούν στις κουβέντες με την ένταση της φωνής τους.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
17
Ας μην ξεχνάμε ότι βρίσκονται εκεί για να ησυχάσουν. Αυτό
ήταν αρκούντως ικανοποιητικό, αν σκεφτεί κανείς την εικόνα
της κόλασης που έχει διαρρεύσει εντέχνως από τους θρησκευτι-
κούς κύκλους με τις φωτιές και τα καζάνια. Η επόμενη μέρα
είχε πεζοπορία μέχρι τη γειτονική βουλγαρική μονή Ζωγράφου.
Με την άφιξη στο ναό είδα τις μετάνοιες των μοναχών. Με
αμείωτη ένταση και ρυθμό για ένα ολόκληρο τρίωρο, ένας σέρ-
βος κωφάλαλος μοναχός δεν έπαψε να κλίνει το γόνυ προκα-
λώντας την απορία μου για την πίστη που υποκινεί την ενερ-
γεία του αυτή. Έμαθα πως οι μετάνοιες είναι και μια ευκαιρία
να συσπάται το έντερο και να διευκολύνεται η πέψη, πέραν του
απόκοσμου έτσι κι αλλιώς λόγου για τον οποίον εκτελούνται.
Το μεσημέρι, μια μικρή παρέα που συστάθηκε εκεί έφτασε στη
σκήτη του Κοσμά του Αθωνίτη, ενός υπερφυσικού για τα αν-
θρώπινα όρια κι αντοχές μοναχού, ο οποίος σε μια αετοφωλιά
στην κυριολεξία πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του, μέχρι που
άφησε την τελευταία του πνοή εκεί. Χρειάστηκε να αναρριχη-
θούμε σαν σαύρες για να βρεθούμε στον τόπο του μαρτυρίου
του. Έβγαλα άνευρα κάποιες φωτογραφίες χωρίς να με νοιάζει
το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, γιατί έτσι κι αλλιώς οι εικόνες
ήταν τόσο δυνατές από μόνες τους που μάλλον ήταν αδύνατο
να αποτυπωθούν. Στην επιστροφή τα σκονισμένα πέδιλά μου
πρόδιδαν την οριστική παραίτηση κάθε ματαιόδοξης σκέψης
που αφορά στην εμφάνιση. Κάτι ησύχασε μέσα μου στη σκέψη
πως η αυτοαναφορικότητά μας ενδεχομένως να είναι χαμένος
χρόνος όταν δε συνοδεύεται από διάθεση έντονης αυτοκριτικής.
Το βράδυ στη μονή Ζωγράφου ήταν από τα πιο απρόσωπα,
καθώς λόγω της αχανούς έκτασης της μονής είχες διαρκώς την
αίσθηση του απόκοσμου κι ότι είσαι μόνος, όπως πραγματικά
είμαστε όλοι μας. Οφείλει κανείς να συμφιλιώνεται με την ιδέα
του μόνου ανθρώπου. Για προστασία. Βγήκα τα μεσάνυχτα στο
καθολικό της μονής και κοίταξα τον ουρανό. Ο ουρανός ήταν
πιο κοντά από όσο μέχρι εκείνη τη στιγμή νόμιζα. Η απουσία
ηλεκτρισμού βυθίζει κάθε βράδυ το Όρος στο απόλυτο σκοτάδι
και συνεπώς ο έναστρος ουρανός του καλοκαιριού αποκαλύπτε-
ται σε όλο του το μεγαλείο. Το επόμενο πρωί μετά την τράπεζα,
το φαγητό που είναι πάντα λιτό, μας βρήκε να παρακολουθού-
με το μοναδικό οργασμό που μπορεί να παρακολουθήσει κανείς

Process CyanProcess
YellowProcess Black
18
εκεί. Αυτόν της εργασίας. Η ακηδία, η τεμπελιά με λίγα λόγια,
θεωρείται ένα από τα θανάσιμα αμαρτήματα μαζί με την οργή,
την πορνεία, τη φιλαυτία, την κατάκριση και το φθόνο κι ως
εκ τούτου, μιας κι ο βίος είναι εκεί σκληρός και οι ώρες τους
είναι μοιρασμένες ανά 8ωρα, ύπνος, προσευχή και διακονήμα-
τα, έβλεπες με μια ζηλευτή η αλήθεια είναι διάθεση, να επιμε-
ρίζουν τα καθήκοντά τους για να καταπολεμήσουν μέσω της
εργασίας οτιδήποτε διασαλεύει την ύπαρξή τους ή συνιστά
απειλή για την πνευματική τους ζωή. Ετοιμαστήκαμε για τον
επόμενο σταθμό. Μας κατέβασε με ένα παμπάλαιο φορτηγό σαν
του Σαββόπουλου μαζί με μερικούς άλλους προσκυνητές στον
αρσανά της μονής για να πάρουμε το πλοίο ένας βούλγαρος
μοναχός, κάπως αγριωπός στην όψη, αλλά αν πάρεις την πλη-
ροφορία ότι σκανδαλίζονται από την παρουσία των λαϊκών ―
πολεμούν καθημερινά με τον πειρασμό και τις πολλές όψεις και
μορφές που αυτός παίρνει στην ήσυχη ζωή τους αφού τους
αποσπούν από τη στοχοθεσία τους που είναι να αφιερωθούν
στον Κύριο― τότε δεν παρεξηγείς τα αγριεμένα βλέμματα. Το
μικρό καραβάκι μας πήγε μέχρι τη Δάφνη, το κυρίως λιμάνι. Η
Δάφνη είναι ο σταθμός μετεπιβίβασης όπου ή θα πάρεις κάποιο
λεωφορείο για τις Καρυές, πρωτεύουσα του Όρους όπου εδρεύει
η πολιτική ηγεσία του πρωτάτου κι από κει θα συνεχίσεις το
ταξίδι στις μονές ή θα συνεχίσεις με άλλο πλοίο, την αγία
Άννα, για το πιο νότιο τμήμα της χερσονήσου που είναι και το
πιο άγριο από άποψη μορφολογίας˙ εκεί ο θρύλος που μπερδεύ-
εται με την πραγματικότητα, θέλει τα καντουνάκια και τα κα-
ρούλια να κατοικούνται από οριστικούς αναχωρητές, δηλαδή
αυτούς που ζουν κάπως όπως τα άγρια θηρία. Στην επόμενη
μονή Διονυσίου, βίωσα αυτό που οι προσκυνητές λένε με μια
λέξη: αναπαύτηκα. Ένιωσα πιο οικεία δηλαδή. Μια καλοσυντη-
ρημένη μονή, κάπως σαν ξενώνας διακοπών. Φροντισμένη σε
όλα της και με έναν καλότατο κύπριο μοναχό-αρχοντάρη, τον
πατέρα Παύλο. Ο ίδιος που μετά το μυστήριο της εξομολόγησης
με προμήθευσε με τον πρώτο μου σταυρό, αφού ο βαφτιστικός
μου χάθηκε μέσα στα χρόνια. Μου μίλησε για τα αδιέξοδα των
ανθρώπων που είναι στην ουσία οι ευκαιρίες του Θεού, για το
παρελθόν που πρέπει να αφήνουμε στο έλεός Του, το παρόν
στην αγάπη Του και το μέλλον στην πρόνοιά Του και τόσα

Process CyanProcess
YellowProcess Black
19
άλλα θεολογικά και λιγότερο θεολογικά, όλα όμως πολύ ενδια-
φέροντα. Μας τακτοποίησε στα δωμάτια και μας κατηύθυνε
στη βιβλιοθήκη της μονής. Τα δωμάτια μικρά κι άβολα θα τα
χαρακτήριζε κανείς, αλλά καλύτερα αν ήταν, την ίδια εντύπω-
ση θα προκαλούσε η θέα τους. Αυτή η μετωπική σύγκρουση με
το λιτό τρόπο επίπλωσης και ζωής δεν μπορεί παρά να οδηγήσει
σε έναν υγιή σκεπτικισμό για το χρηστικό τρόπο των αντικειμέ-
νων που έχουμε φορτώσει τις ζωές μας. Στο μικρό μπαλκόνι,
στην κυριολεξία πάνω από ένα γκρεμό, καταφέραμε εκείνο το
απόγευμα να συσπειρωθούμε αλλά όχι να συντονιστούμε περί-
που δεκαπέντε άτομα. Δεν άργησα να καταλάβω πως η πνευμα-
τικότητα γρήγορα μπορεί να εξανεμιστεί σ αυτό το δυσθεώρητο
ύψος. Κάποιοι μιλούσαν στα κινητά. Άλλοι για ποδόσφαιρο κι
άλλοι σχολίαζαν τις πλαστικές στρατιωτικές παντόφλες. Γρήγο-
ρα αποσκίρτησα και βρέθηκα στο κοιμητήριο. Τα κοιμητήρια
είναι πάντα ένας προσφιλής μου τόπος. Εκεί έρχομαι αντιμέτω-
πος με ένα ερώτημα που όσο με φοβίζει άλλο τόσο με ησυχάζει.
Που πάμε; Απαντήσεις που δεν έχουν δοθεί και κανείς δεν
μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα, αλλά που εκεί, ίσως γιατί
σε υποβάλλει ο χώρος, ίσως γιατί η πίστη σου είναι βαθιά και
θες να εμβαθύνεις κι άλλο ―αλλιώς τι γυρεύεις στα υψίπεδα
του Όρους― τελικά την υποψιάζεσαι την απάντηση. Αν ο χώ-
ρος που κατοικούν οι μοναχοί στα κοινόβια μοναστήρια του
Όρους είναι λιτός, ο χώρος που αποθέτουν τα ξεψυχισμένα
σώματά τους θυμίζει ένα οποιοδήποτε κομμάτι γης. Μονάχα
ένας ξύλινος σταυρός μαρτυρά ότι κάτω από κει αναπαύεται
κάποιος μοναχός. Η βλάστηση από πάνω φανερώνει τα χρήσιμα
συστατικά που αποδεσμεύει το νεκρό ανθρώπινο σώμα καθώς
λιώνει με την πάροδο του χρόνου. Η απρόσκοπτη θέα στο αι-
γαίο πέλαγος, με την απεραντοσύνη του όπως φαντάζει από
κει, σε κάνει να αντιλαμβάνεσαι τη μικρότητά σου και το λιγο-
στό χώρο που καταλαμβάνεις στο σύμπαντα χώρο. Μετά, λει-
τουργία στη μονή. Αγρύπνια. Ερευνάς τα όρια της ανθρώπινης
αντοχής όταν πρέπει να είσαι 7 και 8 ώρες βυθισμένος στη σι-
ωπή και την επαφή με το θείο, που επιτυγχάνεται με την ορθο-
στασία κατ αρχήν, κάτω από το φως των κεριών, μπροστά από
χρυσοποίκιλτες εικόνες και κειμήλια αξίας. Για το εκτός από
οτιδήποτε άλλο, οι μοναχοί είναι και θεματοφύλακες μιας πα-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
20
ράδοσης πλούσιας σε θρύλους και λατρευτικά αντικείμενα.
Μετά ο ύμνος: «πάσαν την βιοτικήν μέριμναν αποθώμεθα», ότι
δε χρειάζεται να έχεις το άγχος σε πρώτο πλάνο στη ζωή σου
γιατί υπάρχει μια μέριμνα και πρόνοια που είναι πέρα από τα
καθ' ημάς. Αυτό σε ησυχάζει κι έχει μια ισχύ που αν καταφέ-
ρεις να τη βάλεις στη ζωή σου κάπως σε απαλλάσσει από ένα
περιττό και μάταιο βάρος. Ίσως η κορύφωση του ταξιδιού αυ-
τού να ήταν η μετάβαση από τη μονή Διονυσίου στη μονή
αγίου Παύλου μέσα από ένα δύσβατο μονοπάτι τριών ωρών την
επόμενη μέρα, την ώρα που ο ήλιος χαράζει το πιο ευθύγραμμο
τμήμα του. Το μεσημέρι. Με το Δημήτρη, συνοδοιπόρο και φίλο
πλέον, άλλοτε να προπορεύεται κι άλλοτε να τον προσπερνάω,
φτάσαμε στη μονή του αγίου Παύλου που εκείνη την ώρα ήταν
μεσημέρι κι όλα ησυχάζανε. Μας οδήγησε στο ναό ένας λαϊκός
(δηλαδή όχι κληρικός) κι οι εικόνες στο φως του μεσημεριού
είχαν μια αληθοφάνεια και μια εγκαρτέρηση κι ένα νοιάξιμο σα
θωπευτικό χάδι. Σκύβεις, φιλάς το ξύλο των εικόνων και δεν
μπορώ να πω με βεβαιότητα αν εξαϋλώνεσαι εσύ που το κάνεις
ή εξανθρωπίζονται οι εικόνες. Με συνοπτικές διαδικασίες ετοι-
μαστήκαμε για την επιστροφή. Θέλει πολλά χιλιόμετρα η σωτη-
ρία της ψυχής! Δυο αγγούρια για την επιστροφή από τον κήπο
τους και δροσερό νερό και με τον ήλιο να καίει το ίδιο αν όχι
και περισσότερο, περπατώντας οδηγηθήκαμε πίσω. Οι κουβέ-
ντες που διαμηνύθηκαν μεταξύ μας κάπως με συνωμοτικό
ύφος ήταν ένα κέρδος από το ταξίδι αυτό. Να ανοίγεις την
ψυχή σου όπως ανοίγεις ένα τραύμα στο γόνατο να δεις αν
επουλώθηκε. Δεύτερο βράδυ στη μονή Διονυσίου αφού το καρά-
βι λόγω των θυελλωδών ανέμων δεν κατάφερε να προσεγγίσει
στον αρσανά. Δεύτερο βράδυ στην ίδια μονή σημαίνει πως είσαι
πολύ κοντά σ' αυτό που σκέφτεσαι από την πρώτη στιγμή που
φτάνεις εκεί. Να μείνεις για πάντα. Με την ισχύ που έχει το
πάντα. Εκεί είδα και τον πιο χαμογελαστό μοναχό. Είχα αρχίσει
να πείθομαι ότι είναι όλοι τους τάγματα επίγειων αγγέλων-
στρατιωτών κι ως εκ τούτου στρατιωτάκια αμίλητα, ακούνητα
κι αγέλαστα, αλλά να που ένας νεαρός μοναχός όχι πάνω από
την ηλικία των 35 μου χαμογέλασε με ασήμαντη αφορμή. Στην
τράπεζα δεν ήξερα αν πρέπει να βιαστώ να φάω το φαΐ μου, να
παρατηρήσω το χώρο γύρω μου ή να ακούσω το μοναχό που

Process CyanProcess
YellowProcess Black
21
έχει ως εντεταλμένη υπηρεσία, κάθε που προσέρχονται όλοι
στην τράπεζα, να διαβάζει περικοπές του ευαγγελίου. Εκεί πλη-
ροφορήθηκα, πέραν του γνωστού ότι πλέον ο χρόνος μας μετρά
13 μέρες πίσω αφού είναι ως γνωστόν παλαιοημερολογίτες και
ότι ακολουθούν τη βυζαντινή ώρα, πράγμα που σημαίνει πως
μόλις δύει ο ήλιος είναι η ώρα μηδέν. Η ώρα μηδέν στη ζωή
κάθε ανθρώπου είναι το μεταίχμιο που τον οδηγεί στην άλλη
όχθη της ζωής του, στην αλλαγή στάσης κι αντίληψης για τα
πράγματα και τα τεκταινόμενα της μικρής ζωής του. Όλες οι
ζωές είναι μικρές και καλό είναι να τις αντιλαμβάνεται κανείς
ως τέτοιες. Σε άλλη περίπτωση δεν πελαγοδρομεί απλώς αλλά
ματαιοπονεί μάλλον κι αυτό είναι κάπως θλιβερό. Αυτό που
μας κάνει να έχουμε μια στάση, δε θα την έλεγα ακριβώς περί-
εργη αλλά πάντως σίγουρα όχι εντελώς θετική απέναντι στο να
απαρνηθούν τα εγκόσμια όλοι αυτοί οι άνθρωποι και να εγκα-
τασταθούν εκεί, είναι ενδεχομένως η δική μας προσωπική αδυ-
ναμία να κάνουμε κάτι αντίστοιχο. Λάθος που συχνά κάνουμε
στις ζωές μας. Να μεταφράζουμε το σθένος των ανθρώπων
γύρω μας, να το ζυγίζουμε και να το μετριάζουμε. Ανθρώπινο
κατά μια έννοια… Η επόμενη μέρα μας οδήγησε στη μονή Γρη-
γορίου. Η μονή που φημίζεται για τις εξαιρετικές μελωδίες και
τους καλλίφωνους ψάλτες. Η αγρύπνια που μας περίμενε εκεί
από τις 8 το βράδυ μέχρι και τις 3 τα ξημερώματα, δεν έμοιαζε
απλώς με μαραθώνιο αντοχών αλλά και με μια δοκιμασία να
αντέξεις και να μην προτιμήσεις το κρεβάτι. Αυτό θα σημαίνει
πως έχεις υποκύψει στο δαιμονικό πειρασμό, την όχληση του
διαβόλου, μια παρέα που εκεί αποστρέφονται όλοι. Ίσως κιόλας
εκεί να κάνει πιο συχνή την εμφάνισή του, γιατί στον έξω κό-
σμο είμαστε πιο ευάλωτοι και πιο χειραγωγίσιμοι. Ποιος ξέρει;
Έφυγα με το αντίγραφο μιας εικόνας της Παναγιάς στολισμέ-
νης με φύλλα χρυσού. Κάπως σαν αναμνηστικό από το περιβό-
λι της. Το ταξίδι συνεχίστηκε. Με καλούς οιωνούς. Στο λιμανά-
κι Γιοβάνιτσα, τον αρσανά δηλαδή της σερβικής μονής Χιλαν-
δαρίου. Ένα μικρό λεωφορειάκι μετά από διαδρομή μιας ώρας
σε χωμάτινο δρόμο που στο δικό μας παράλληλο σύμπαν ισο-
δυναμεί με το ράλι παρίσι-ντακάρ και μέσα από την πιο πράσι-
νη φύση που είχα δει ως τότε, με ζωάκια να ξεπετάγονται
απορημένα στο δρόμο, φτάσαμε στο εργοτάξιο που ήταν η μονή

Process CyanProcess
YellowProcess Black
22
Χιλανδαρίου. Εργοτάξιο, καθώς μερικά χρόνια πίσω είχε κατα-
στραφεί σχεδόν ολοσχερώς από ανεξέλεγκτη πυρκαγιά και τώρα
έπαιρνε πάλι την κανονική πρότερη μορφή της. Δε θα παραμέ-
ναμε εκεί αυτή τη μέρα ωστόσο, αλλά πεζοί θα τραβούσαμε για
την πολύπαθη μονή Εσφιγμένου. Εκεί που έμοιαζαν όλα κάπως
αναρχικά, εκεί που ένας μοναχός μου έδωσε ένα ζευγάρι μαύρες
―τι άλλο;― κάλτσες για να μην εισέλθω στο ναό απρεπώς εν-
δεδυμένος, καθώς η θέα της γυμνής σάρκας, έστω και του πο-
διού, συνιστά αμαρτία κατάπτυστη, εκεί που η απουσία ρεύμα-
τος και προμηθειών κάνει την καθημερινή επιβίωση έναν άθλο
και μια πρόκληση. Αποκομμένοι από τα άλλα μοναστήρια, κα-
θώς δε μνημονεύουν τον πατριάρχη κι αυτό τους έχει οδηγήσει
ή έχουν οδηγηθεί σ' έναν αποκλεισμό. Μου άφησε μια συγκεχυ-
μένη εντύπωση, ζουν περί τους 150 μοναχούς μαζί με περίπου
30 με 40 λαϊκούς σε καθημερινή βάση. Εκτάσεις με θερμοκή-
πια, βάρκες που βγαίνουν στο ξημέρωμα και πιο πριν για ψά-
ρεμα σαν τους αποστόλους στη λίμνη Γενησαρέτ κι ένας κοιτώ-
νας με δέκα κρεβάτια και πάνω τους ισάριθμες ψυχές, οι πιο
πολλές, όπως εύκολα μπορούσες να διακρίνεις, ταλαιπωρημένες
και βασανισμένες και με προσμονή κι ελπίδα για τη σωτηρία
τους. Η σωτηρία της ψυχής είναι ένα κόνσεπτ που το συναντάς
σε πολλές μορφές και σε πολλές εκδοχές εδώ. Εδώ ήταν για
πραγματικά δυνατούς λύτες. Χωρίς καμιά στοιχειώδη άνεση,
μόνοι με το θεό από πάνω και μια δύναμη ψυχής, που ακόμα
κι αν δε συμφωνείς μαζί της, δεν μπορεί παρά να σταθείς με
σεβασμό απέναντί της. Πεζή την επόμενη μέρα πήραμε το δρό-
μο της επιστροφής στη μονή Χιλανδαρίου. Τακτοποίηση στα
δωμάτια που ήταν φροντισμένα και καθαρά από δυο σέρβικα
παλληκάρια και περιήγηση στους χώρους της μονής. Ανάβαση
στον ψηλό δεκαόροφο πύργο της μονής και μια ηρεμία που
μάλλον έχουμε ξεχάσει πώς συμβαίνει και πώς μας προκύπτει,
ζώντας γρήγορα και συχνά χωρίς να αφομοιώνουμε, απλώς κα-
ταναλώνοντας. Παλιά καταναλώναμε υποπροϊόντα και τώρα
καταναλώνουμε κρίση. Ξενάγηση στο μουσείο τους, ένα μικρό
μουσείο που όμως αριθμεί εικόνες βυζαντινές αμύθητης αξίας.
Λειτουργία κι άναμμα των κεριών με μια μικρή τελετουργία
που είναι ικανή να σε συναρπάσει όσο κι ένα μικρό παιδί. Ζε-
σταίνεις το κάτω μέρος του κεριού και στη συνέχεια το κολλάς

Process CyanProcess
YellowProcess Black
23
στο μανουάλι που είναι κάτι σαν ασημένιος δίσκος με πόδι. Η
λειτουργία στα σέρβικα είχε μια ποιητικότητα και μια μουσικό-
τητα που κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον αλλά και την έντα-
ση της προσευχής, γιατί μην ξεχνάμε ότι η προσευχή γίνεται
εκεί αδιαλείπτως… Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με… σύντομη
για να μη βρίσκει χωροχρόνο και παρεισφρύει ο δαίμονας με τις
κακές σκέψεις κι ιδέες του. Το κάπως αποστειρωμένο περιβάλ-
λον που ζουν μοιάζει να διασαλεύεται όταν επιδιώξεις επικοι-
νωνία μαζί τους. Ευτυχώς στις περισσότερες των περιπτώσεων
ανακαλύπτεις ανθρώπους που έχουν την υπομονή, αρετή που
εξαίρουν συχνά εδώ μέσα, να σε ακούσουν κι όχι απαραίτητα
να σου κουνήσουν το δάχτυλο εν είδει τιμωρίας ή να αναλω-
θούν σε ρητορείες άχρηστες και δασκαλίστικες...
Με μουσική υπόκρουση τις «Περιπέτειες ενός προσκυνητή»

του Αλκίνοου Ιωαννίδη.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
24
Τ ίτ σα Πιπ ίνου
Το τέλος της μέρας
άνδρας κάθεται σε ένα ξύλινο παγκάκι, που η μπογιά
Ο έχει ξεφτίσει, έξω από την εκκλησία του Άγιου Λουκά,

στα Πατήσια, ωστόσο κάθεται με τέτοιο τρόπο που θα
μπορούσες να πιστέψεις ότι κάθεται σε βελούδινη, σκαλιστή
πολυθρόνα. Πριν, πέρασε απαλά την παλάμη του για να το
ξεσκονίσει, από συνήθεια περισσότερο, μη συνειδητοποιώντας
προς στιγμή πόσο μάταιο ήταν κάτι τέτοιο, και μετά κάθι-
σε προσεκτικά. Τα παπούτσια του που πατάνε τις λασπωμένες
πλάκες είναι γυαλισμένα και δεν έχουν ίχνος σκόνης ή λάσπης
στις μύτες τους. Είναι ν’ απορεί κανείς πως έφθασε μέχρι εδώ
χωρίς να τα λερώσει.
Ήρθε μέχρι εδώ να πάρει λίγο τον αέρα του. Πόσο φρέσκο
αέρα όμως μπορεί να πάρει κανείς σε αυτή την πόλη με τα
τρόλεϊ και τα αυτοκίνητα να τρέχουν πέρα δώθε στη λεωφόρο,
λίγα μέτρα πιο πέρα, κάνοντας δαιμονικό θόρυβο και ξερνώ-
ντας καυσαέρια;
«Βγες να πάρεις τον αέρα σου». Είναι μια έκφραση που θυ-
μάται να του λέει η μάνα του τα απογεύματα όταν τον έβλεπε
να περιφέρεται άσκοπα στο σπίτι, τον καιρό που ήταν ακόμη
παιδί και η οικογένεια έμενε στο Κάιρο. Η μάνα του ήξερε ότι
ο Δημήτρης θα πήγαινε να επισκεφθεί τον πατέρα του για λίγο
στο χαρτοπωλείο στο ισόγειο της πολυκατοικίας που έμεναν, να
ανταλλάξει μερικά αστεία με τον Μαχμούτ, και μετά θα τον
παρακολουθούσε από το παράθυρο μέσα από τις κουρτίνες, να
κόβει βόλτες στη Σουλεϊμάν Πασά μέχρι να συναντήσει κάποιο
φίλο ή συμμαθητή του.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
25
Ο άνδρας φεύγοντας θα σταματήσει για λίγο στο φούρνο
στη γωνία να αγοράσει παξιμάδια με σίκαλη ―κάθε Τετάρτη
και Παρασκευή έχουν φρέσκα της ημέρας― κατόπιν θα κάνει
μια επόμενη σύντομη στάση στο σούπερ μάρκετ να ψωνίσει
ό,τι του χρειάζεται για το μεσημεριανό του γεύμα. Θα διαλέξει
τα πάντα ένα προς ένα προσεκτικά. Θα κοιτάξει με τα πρεσβυ-
ωπικά γυαλιά του τις ημερομηνίες λήξης, να είναι φρέσκος
ο μαϊντανός, το μαρούλι, οι ντομάτες και τα χορταρικά. Τα
φρούτα και τα λαχανικά να μην έχουν ψεγάδι στο φλοιό τους.
Καμιά φορά τα φέρνει κοντά στη μύτη, αλλά αυτά είναι άοσμα
και γυαλιστερά σαν ψεύτικα. Είναι κι αυτή μια κίνηση που
κάνει από συνήθεια, οι συνήθειες έχουν ριζώσει για καλά στην
καθημερινότητά του τα τελευταία χρόνια. Στο δρόμο κάποιοι
μαγαζάτορες που στέκονται στην είσοδο να καπνίσουν το τσι-
γάρο τους θα του πουν: «Καλημέρα, κύριε Δημήτρη». Θα τους
πει κι αυτός «καλημέρα» και θα συνεχίσει το δρόμο του, δίχως
διάθεση για παραπάνω κουβέντες. Οι περισσότεροι θυμούνται
την αδελφή του από τότε που έμενε εδώ πριν πεθάνει, και τώρα
χαιρετάνε αυτόν.
Στο σπίτι αργότερα θα καταπιαστεί με την προετοιμασία
του μεσημεριανού του φαγητού. Είναι μια διαδικασία που του
αρέσει να την επαναλαμβάνει καθημερινά. Τώρα που δεν έχει
πολλά να κάνει, αυτή είναι μια ασχολία που δεν θα ήθελε με
τίποτα να απαρνηθεί. Απολαμβάνει να βυθίζεται στις μυρωδιές
που αναδύονται από το ανακάτεμα των υλικών όταν θερμαί-
νονται. Τα μπαχαρικά πάντα πρώτα, για να είναι δυνατό το
άρωμα και η γεύση. Θα επιβλέψει το περιεχόμενο της κατσαρό-
λας, όπως επιβλέπει κάποιος ένα μωρό στην κούνια. Μετά θα
ακολουθήσει το σερβίρισμα στο ξύλινο τραπεζάκι της κουζίνας.
Μπορεί να τρώει μόνος, αλλά δεν παραλείπει να γίνονται όλα
σωστά και με τάξη.
Να μη ξεχάσει να αγοράσει κι ένα μπουκάλι κόκκινο κρασί
μπορντό. Ένα ποτήρι καλό κρασί με το μεσημεριανό του είναι
μια συνήθεια που δεν έχει απαρνηθεί εδώ και χρόνια. Μετά το
φαγητό θα επιτρέψει στον εαυτό του να καπνίσει δύο τσιγάρα
από αυτά τα άφιλτρα γαλλικά που έχει συνηθίσει να καπνίζει
από τα νιάτα του και μετά θα φυλάξει το πακέτο στο ράφι της
κουζίνας μέχρι την επομένη που θα επαναλάβει το ίδιο. Το κά-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
26
πνισμα είναι μια συνήθεια που έχει περιορίσει αρκετά από τότε
που η υγεία του παρουσίασε προβλήματα.
Το απόγευμα θα βάλει ένα σι-ντι στο στερεοφωνικό, που
έχει αντικαταστήσει εδώ και χρόνια το παλιό του πικάπ και θα
ακούσει την αγαπημένη του κλασική μουσική. Είναι το μόνο
που τον χαλαρώνει, η μόνη που του έμεινε πιστή είναι η μου-
σική. Όλοι οι άλλοι χάθηκαν στην πορεία ή δεν μπόρεσε να
τους κρατήσει. Θα βάλει έναν Μπερλιόζ, έναν Μπαχ ή έναν
Βιβάλντι. Γνωρίζει κάθε νότα, κάθε ανεβοκατέβασμα της μου-
σικής του Ιταλού συνθέτη. Αν και ξέρει τι θα ακολουθήσει το
επόμενο λεπτό ποτέ δεν βαριέται, ποτέ δεν κουράζεται. Η μου-
σική και το βράδυ η τηλεόραση είναι οι μόνοι ήχοι που διατα-
ράσσουν την αρκτική σιωπή του διαμερίσματος του.
Τα καταφέρνει με τη μαγειρική κι ασχολείται σχολαστικά
με τους δίσκους της μουσικής του αλλά δεν μπόρεσε ποτέ να
μάθει να οδηγεί αυτοκίνητο. Για τις μετακινήσεις του χρησι-
μοποιεί ταξί, τρόλεϊ ή μετρό αν και δεν ξέρει πώς να βγάζει
εισιτήριο από το αυτόματο μηχάνημα και προτιμά να στήνεται
στο γκισέ όση ουρά και να έχει. Όλες αυτές οι αυτόματες μηχα-
νές του δημιουργούν άγχος και η λειτουργία τους του φαίνεται
ακατανόητη, όσο απλή και να είναι. Ποτέ δεν έβγαλε χρήματα
από τα αυτόματα μηχανήματα της τράπεζας, παρά πηγαίνει με
το βιβλιάριο του να κάνει ανάληψη από το ταμείο κάθε φορά
που χρειάζεται. Δεν έχει κινητό τηλέφωνο και το σταθερό του
σπάνια ακούγεται, κι αν χρειαζόταν να πάει στο ταχυδρομείο
δεν θα ήξερε τι γραμματόσημο να ζητήσει για ένα απλό γράμμα
εσωτερικού. Έχει τέτοια αδιαφορία για τα χρήματα που καλά
καλά δεν θυμάται πόσο κάνει η εφημερίδα που αγοράζει από το
περίπτερο, και επειδή ντρέπεται να ρωτά κάθε φορά δίνει ένα
χαρτονόμισμα περιμένοντας τα ρέστα. Όλα αυτά τον κάνουν
να νιώθει αξιοθρήνητος κι αδέξιος ενώ όλοι οι άλλοι δείχνουν
να γνωρίζουν πολύ καλά τι να κάνουν κάθε φορά.
Το πρωί ξυπνά πάντα την ίδια ώρα, όπως παλιά, τότε που
χρειαζόταν να πάει στη δουλειά του. Αυτή είναι μια συνήθεια
που δεν μπορεί να αλλάξει. Αν και δεν ξέρει τι είναι αυτό που
τον κάνει ακόμη να ξυπνά κάθε πρωί.
Η τάξη και το πρόγραμμα είναι ένα τέχνασμα για να κάνεις
τη ζωή υποφερτή όταν είσαι παντελώς μόνος και δεν είσαι υπο-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
27
χρεωμένος να πηγαίνεις κάθε πρωί στην εργασία σου. Όταν ζεις
με άλλους, όλα γίνονται πιο εύκολα, δεν έχεις ανάγκη από αυ-
στηρούς κανόνες κι αυτή την απαράβατη τάξη. Ούτε να ελέγ-
χεις, πριν τραβήξεις την πόρτα του σπιτιού, μία και δύο φορές
αν έχεις τα κλειδιά σου, το πορτοφόλι, τα γυαλιά και όσα σου
έχουν γίνει απαραίτητα με τα χρόνια. Αν ξεχάσεις τα κλειδιά
θα χρειαστείς κλειδαρά, αφού δεν έχει κανείς άλλος κλειδιά του
σπιτιού σου.
Από τον καιρό που ήρθε να κατοικήσει σε αυτό το σπίτι,
επέβαλε στον εαυτό του αυτή την τελετουργία γιατί κατάλαβε
ότι έτσι μόνο θα μπορούσε να συνεχίσει να ζει. Η ζωή του έχει
αλλάξει πολλές φορές, αλλά τούτη η τελευταία αλλαγή απο-
δείχθηκε η πιο δύσκολη. Είναι η ηλικία, χωρίς αμφιβολία, έχει
αποφασίσει εδώ και καιρό, που κάνει κάθε αλλαγή δύσκολη σαν
οδοιπορία σε έρημο. Ποτέ δεν υπήρξε τόσο μόνος. Πάντα υπήρ-
χαν άνθρωποι γύρω του, συνάδελφοι, γυναίκες και υπήρχε και
η Ευγενία, η σύζυγός του, που πέθανε πριν λίγα χρόνια, τότε
που αποφάσισε να έρθει εδώ και να μείνει στα Πατήσια, λίγο
καιρό μόνο αφού εκείνη πέθανε. Του ήταν αδύνατον να συνε-
χίσει να ζει στο ίδιο σπίτι και στο ίδιο παραθαλάσσιο προάστιο
που έζησαν μαζί τόσα χρόνια.
Παιδιά γύρω του τρέχοντας και φωνάζοντας κάνουν σαματά,

αλλά μπορεί να αδιαφορεί και να κάθεται εκεί χωρίς να είναι
αναγκασμένος να παραγγείλει το νερουλό καφέ της καφετέριας
και μάλιστα δίχως να ανυπομονεί ο σερβιτόρος πότε να ξεκου-
μπιστεί να του αδειάσει τη γωνιά. Τους ξέρει αυτούς τους νέους
σερβιτόρους, είναι ανυπόμονοι και αυθάδεις. Ούτε οι αργόσχο-
λοι να προσπαθούν να του πιάσουν κουβέντα με την πρόφαση
του καιρού ή κάποιου άρθρου που διάβασαν στην εφημερίδα.
Κανείς δε σέβεται κανέναν σε αυτή την πόλη. Κανείς δεν ξέρει
ποιος είναι ο διπλανός του. Έχει ακούσει στο τρόλεϊ ανθρώπους
να λένε στον άλλο για ψύλλου πήδημα «ξέρεις ποιος είμαι εγώ;»
«Εγώ» με τονισμένο το τελευταίο φωνήεν. Τη σιχαίνεται αυτή
την ερώτηση. Το θεωρεί τόσο φθηνό.
Αν και είναι άνοιξη μία βροχή που είχε ξεκινήσει τα ξημε-
ρώματα και συνέχισε μέχρι το πρωί χωρίς διακοπή έχει αφήσει
μικρές λακκούβες με νερό στις πλάκες του περίβολου της εκκλη-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
28
σίας, που δεν πρόλαβε ο μεσημεριανός ήλιος ακόμη να στεγνώ-
σει. Ευτυχώς όμως τα παγκάκια ήταν στεγνά, όταν ήρθε, και οι
πρώτες βροχές έχουν καθαρίσει τη σκόνη. Το χειρότερο που μπο-
ρεί να του συμβεί τώρα είναι να βρει το παγκάκι που συνηθίζει
να κάθεται πιασμένο από εκείνες τις φασαριόζικες μαμάδες με
τα παιδικά καρότσια. Δεν τους φτάνει μία άκρη αλλά καταλαμ-
βάνουν όλο το χώρο με τσάντες γεμάτες συμπράγκαλα για το
μωρό τους και σακούλες με ψώνια. Πόσα πράγματα χρειάζεται
ένας τόσο μικρός άνθρωπος, αναρωτιέται, κάθε φορά. Αν δεν είχε
διατηρήσει ακόμη την ευγένειά του θα μπορούσε να τους πει να
τα μαζέψουν και να του αδειάσουν τη γωνιά.
Φορά ένα καλοραμμένο παντελόνι κι ένα ριγέ πουκάμισο.
Πλάι του έχει ακουμπισμένο ένα σακάκι για κάθε ενδεχόμενο.
Το έχει γυρίσει με τη φόδρα προς τα έξω να μη λερωθεί και
μπορείς να δεις την ετικέτα του ακριβού μαγαζιού που κάποτε
αγοράστηκε.
Αν και το ντύσιμό του δεν έχει τίποτα το εξεζητημένο, ο
άνδρας αποπνέει έναν αέρα αποικιακό. Κάτι απροσδιόριστο τον
κάνει να ξεχωρίζει από όσους είναι γύρω του εκείνη την ώρα.
Πέρασαν οι εποχές που δεν έβγαινε από το σπίτι του αν δεν
ήταν ντυμένος στην πένα. Τώρα μπορούσαν να περάσουν μέρες
χωρίς να αλλάξει ρούχα και να ξυριστεί, άλλωστε έχει παρατη-
ρήσει εδώ και καιρό ότι τα γένια δεν μεγαλώνουν πια τόσο γρή-
γορα όσο παλιά, λες και όλα στην ηλικία του επιβραδύνονται.
Ωστόσο δεν παραλείπει ούτε μία μέρα να κάνει το μπάνιο του.
Παλιά του άρεσε το κρύο ντους χειμώνα καλοκαίρι, τώρα πια
το δέρμα του δεν αντέχει το κρύο όπως τότε. Παρ’ όλα αυτά σή-
μερα τα ρούχα του είναι φρεσκοσιδερωμένα κι έχει ξυριστεί το
πρωί όταν ξύπνησε. Μάλιστα θυμήθηκε να ψεκάσει με άφτερ
σέιβ τα μάγουλα και τον λαιμό.
Η εικόνα του στον καθρέφτη του μπάνιου τον θλίβει. Είναι
φορές που δεν βλέπει μεγάλες αλλαγές, κι άλλες είναι σαν να
αντικρίζει έναν άλλο άνδρα από αυτόν που υπήρξε. Αναγνωρί-
ζει ομοιότητες με την εικόνα του πατέρα του, αυτήν την ξεθω-
ριασμένη πια που έχει φυλάξει στο μυαλό του. Πότε ξεκίνησε
αυτή η ομοιότητα, δεν μπορεί να προσδιορίσει. Δεν ξέρει. Ποτέ
δεν πίστευε ότι έμοιαζε με εκείνον τον ήρεμο χαρτοπώλη του
Καΐρου, όσο τώρα που γέρασε και ο ίδιος.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
29
Νέες γυναίκες που είναι φανερό ότι είναι μετανάστριες περ-
πατάνε βιαστικά στο δρόμο ρίχνοντας αδιάφορες ματιές προς το
μέρος του ηλικιωμένου άνδρα. Τον τελευταίο καιρό έχει χάσει
την επιθυμία να σαγηνεύει. Νιώθει πολύ κουρασμένος ακόμη
και με τη σκέψη. Θέλει προσπάθεια, κι αυτός έχει χάσει την ορμή
του. Δεν έχει απομείνει ούτε ίχνος επιθυμίας στη ματιά του.
Απλά προσπαθεί να λύσει τον γρίφο της καταγωγής τους για να
περνά η ώρα, όπως λύνει σταυρόλεξα. Παλιότερα αυτά ούτε καν του
περνούσαν από το μυαλό. Οι γυναίκες χωρίζονταν στις ελκυστικές
ή στις μη ελκυστικές. Οι γυναίκες υπήρχαν για να τις κατακτά. Δεν
ήταν ούτε μετανάστριες, ούτε θορυβώδεις, ούτε ενοχλητικές μαμά-
δες, τίποτα από όσα προσέχει τώρα, ήταν απλά ερωτεύσιμες ή μη.
Κάθε τόσο περνάνε αφρικανοί μικροπωλητές με βρώμικους,
πάνινους μπόγους ριγμένους στον ένα ώμο γεμάτους την ξωτι-
κή τους πραμάτεια και πλαστικές απομιμήσεις από γυναικείες
τσάντες. Κατευθύνονται προς την πλατεία και το σταθμό του
μετρό. Πως γέμισε αυτή η περιοχή της Αθήνας με τόσους σκου-
ρόχρωμους άνδρες; Από πού ξεφύτρωσαν όλοι αυτοί; Ούτε στην
γειτονιά του στο Κάιρο τότε που ζούσε νέος δεν είχε τόσους
πολλούς μαζεμένους, οι πιο πολλοί εκεί ήταν Έλληνες και Ευ-
ρωπαίοι. Έχει ζήσει ο ίδιος τόσα χρόνια στην Αφρική που αυτοί
οι άνθρωποι δεν είναι απλά και μόνο μαύροι. Τις περισσότερες
φορές μπορεί να αναγνωρίσει τη χώρα που προέρχονται. Το
αποκρυπτογραφεί στις αποχρώσεις του δέρματος, στη μύτη, τα
χείλη, τα μαλλιά, το ύψος, στη λάμψη της ερήμου στα μάτια
τους. Είναι λες και διαβάζει τον χάρτη της Αφρικής. Τώρα
τελευταία όμως καθώς αυτές οι εμφανίσεις στους δρόμους της
πόλης πυκνώνουν αυτό γίνεται όλο και πιο δύσκολο.
Υπήρχε ένα βιβλίο στο σπίτι τους, ένας αφρικανικός άτ-
λαντας, με όλες τις χώρες, τις φυλές και τα χαρακτηριστικά
τους. Τώρα αυτό το βιβλίο δεν θα είχε καμία χρησιμότητα μιας
και όλα έχουν έρθει τα πάνω κάτω από τότε, ακόμη και η
ονομασίες των χωρών έχουν αλλάξει. Ωστόσο τότε εκεί μέσα
υπήρχε κάθε αφρικανική χώρα, οι σημαίες, οι πρωτεύουσες, ο
πληθυσμός, η γλώσσα, τα ποτάμια, οι λίμνες, τα βουνά και τα
ζώα. Ήταν ένα γαλλικό βιβλίο του πατέρα, που το άνοιγαν
τα βράδια όταν εκείνος γυρνούσε από την δουλειά και του τα
εξηγούσε με υπομονή.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
30
Ο Δημήτρης είχε μάθει να περιμένει τον πατέρα του όταν
ερχόταν από τη δουλειά, πρώτα να βγάζει το σακάκι, το γιλέκο
και τη γραβάτα που φορούσε ακόμη και με την πολύ ζέστη, κα-
τόπιν να κατευθύνεται στο γραμμόφωνο που είχαν πάνω στον
μπουφέ, να τοποθετεί έναν βαρύ δίσκο, και τότε μόνο να κά-
θεται αναπαυτικά στην πολυθρόνα του και με τους ήχους ενός
κονσέρτου να φυλλομετρούν μαζί τον αφρικανικό άτλαντα.
Ο πατέρας του μιλούσε για όλα. Για τη μουσική που άκου-
γαν, για τους συνθέτες, για τα κονσέρτα που δίνονταν σε με-
γάλες πόλεις το Λονδίνο, το Παρίσι, το Μιλάνο, τη Νέα Υόρκη.
Αν και δεν είχε ταξιδέψει ποτέ σε αυτές τις πόλεις έδειχνε να
τα ξέρει όλα με κάθε λεπτομέρεια αφού ενημερωνόταν από τις
γαλλικές και αγγλικές εφημερίδες που διάβαζε στη λέσχη του.
Απόσπασμα από το προς έκδοση βιβλίο

Το τέλος μιας μέρας ή το παλιό ξενοδοχείο.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
31
Μπ ενίτ ο Πέρεθ Γκαλδός 1
Η συνωμοσία των λέξεων
ταν κάποτε ένα μεγάλο κτίριο, αληθινός κολοσσός, που
Ή το έλεγαν Λεξικό της Καστιλιάνικης Γλώσσας και ήταν

τόσο τεράστιο που κατά τα λεγόμενα των χρονογράφων
καταλάμβανε σχεδόν το ένα τέταρτο ενός τραπεζιού, απ’ αυτά
που προορίζονται για διάφορες χρήσεις και τα βλέπουμε στα
1. Ο Μπενίτο Πέρεθ Γκαλδός γεννήθηκε το 1843 στο Λα Πάλμας στα

Γκραν Κανάρια. Ξεκίνησε να σπουδάσει Νομικά, αλλά τα εγκατέλειψε,
αφού τον κέρδισε η δημοσιογραφία και η συγγραφή. Εκλέχθηκε μέλος
της Βασιλικής Ισπανικής Ακαδημίας και βουλευτής του Ρεπουμπλι-
κανικού Κόμματος. Πολυγραφότατος, εκπρόσωπος του Ρεαλισμού και
του Νατουραλισμού, ανάμεσα στα έργα του συναντάμε τη «Συνωμοσία
των Λέξεων», που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε το 1868. Δεν πρόκειται
για κάποιο από τα «μεγάλα» έργα του, ωστόσο το πλήθος αλληγοριών
και μεταφορών που το χαρακτηρίζει, αποτελούν δείγμα της φαντασίας
του συγγραφέα.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
32
σπίτια των ανθρώπων. Κι αν πιστέψουμε ένα παλιό έγγραφο
που βρέθηκε σ’ ένα παμπάλαιο γραφείο, όταν τοποθετούσαν
αυτό το κτίριο πάνω στη βιβλιοθήκη του ιδιοκτήτη του, το
ράφι που το στήριζε κινδύνευε να καταρρεύσει, με φόβο να
καταστραφεί ό,τι βρισκόταν πάνω του. Το Λεξικό αυτό αποτε-
λούνταν από δύο φαρδιά χάρτινα τοιχία, ντυμένα με διάστι-
κτο δέρμα μοσχαριού, και στην πρόσοψή του, που ήταν επίσης
δερμάτινη, φάνταζε μια επιγραφή με χρυσά γράμματα η οποία
πληροφορούσε τον κόσμο και τους μεταγενέστερους για το όνο-
μα και τη σημασία εκείνου του μεγάλου μνημείου.
Στο εσωτερικό του υπήρχε ένας λαβύρινθος τόσο υπέροχος
που δεν του παράβγαινε ούτε ο λαβύρινθος της Κρήτης. Το χώ-
ριζαν τουλάχιστον εξακόσιοι χάρτινοι τοίχοι με τους αριθμούς
τους, που ονομάζονταν σελίδες. Κάθε χώρος υποδιαιρούνταν σε
τρεις πολύ μεγάλους διαδρόμους ή πτέρυγες, και σ’ αυτές τις
πτέρυγες βρίσκονταν αναρίθμητα κελιά, όπου είχαν εγκαταστα-
θεί τα οχτακόσιες ή εννιακόσιες χιλιάδες όντα που διέμεναν σ’
εκείνον τον απέραντο περιφραγμένο χώρο. Τα όντα αυτά ονο-
μάζονταν λέξεις.
*
Μια μέρα ακούστηκε μεγάλος σαματάς από φωνές, κλοτσιές,
συγκρούσεις όπλων, θροΐσματα ρούχων, κραυγές και χλιμιντρί-
σματα, σαν να είχε ξεσηκωθεί και να ντυνόταν βιαστικά ένας
πολυπληθής στρατός που ετοιμαζόταν για μια τρομερή μάχη.
Και πράγματι, μάλλον για πόλεμο θα επρόκειτο, αφού σε λι-
γάκι όλες ή σχεδόν όλες οι λέξεις είχαν βγει έξω από το Λεξικό
βαστώντας ισχυρά και αστραφτερά όπλα και σχημάτισαν μια
τόσο μεγάλη διμοιρία που δεν χωρούσε μέσα στην Εθνική Βι-
βλιοθήκη. Το θέαμα που παρουσίαζε αυτός ο στρατός ήταν
μεγαλοπρεπές και εντυπωσιακό, όπως μου είπε ένας αυτόπτης
μάρτυρας που τα παρακολούθησε όλα από μια διπλανή κόχη. Ο
αυτόπτης μάρτυρας ήταν ένα παμπάλαιο βιβλίο, οι Βίοι Αγίων,
που ήταν ντυμένο με περγαμηνή και εκείνη τη στιγμή βρισκό-
ταν στο ίδιο ράφι.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
33
Η πομπή προχώρησε μέχρι που βγήκαν έξω από το κτίριο
όλες οι λέξεις. Θα επιχειρήσω να περιγράψω την παράταξη και
τον εξοπλισμό εκείνου του στρατού, ακολουθώντας πιστά την
ειλικρινή, σχολαστική και αυθεντική αφήγηση του φίλου μου,
του βιβλίου οι Βίοι Αγίων.
Μπροστά προχωρούσαν οι αγγελιοφόροι που ονομάζονται
Άρθρα, ντυμένα με μεγαλοπρεπείς μεσαιωνικούς χιτώνες και
πανοπλίες από φίνο ατσάλι: δεν κουβαλούσαν όπλα, αλλά τις
ασπίδες των αφεντάδων τους, των Ουσιαστικών, που έρχονταν
λίγο πιο πίσω. Σχεδόν αναρίθμητα τα Ουσιαστικά, φανταχτερά
και εντυπωσιακά ήταν χάρμα οφθαλμών. Ορισμένα κρατούσαν
αστραφτερά όπλα από ατόφιο μέταλλο και περικεφαλαίες που
στην κορυφή τους κυμάτιζαν φτερά και στολίδια· άλλα φορού-
σαν πανοπλίες από το πιο λεπτό δέρμα, με κεντίδια ασημένια
και χρυσά· άλλα πάλι είχαν το σώμα τους καλυμμένο με ενδύ-
ματα μακριά ως τον αστράγαλο, σαν Βενετσιάνοι γερουσιαστές.
Άλλα πήγαιναν ιππαστί πάνω σε δυνατά πουλάρια με περίτε-
χνα χάμουρα, ενώ άλλα προχωρούσαν με τα πόδια. Ορισμένα
φαίνονταν λιγότερο ευκατάστατα και λουσάτα από τα υπόλοι-
πα· μπορώ μάλιστα να σας διαβεβαιώσω ότι υπήρχαν αρκετά
που ήταν φτωχικά ντυμένα, τα οποία φυσικά δεν διακρίνονταν
εύκολα, καθώς η λάμψη και η κομψότητα των υπολοίπων, σαν
να τα έκρυβε και να τα άφηνε στην αφάνεια. Μαζί με τα Ουσι-
αστικά πορεύονταν και οι Αντωνυμίες, που είτε προχωρούσαν
μπροστά με τα πόδια, βαστώντας τα χαλινάρια των αλόγων,
είτε ακολουθούσαν, κρατώντας την ουρά από τα ενδύματα των
αφεντάδων τους, άλλοτε καθοδηγώντας τους σαν να ήταν τυ-
φλοί και άλλοτε προτείνοντας το μπράτσο ως υποστήριγμα στα
ισχνά κορμιά τους, επειδή παρεμπιπτόντως, υπήρχαν και Ουσι-
αστικά πολύ ασθενικά και εξαντλημένα, ενώ κάποια μοιάζανε
έτοιμα να ξεψυχήσουν. Υπήρχαν επίσης ουκ ολίγες Αντωνυμί-
ες που εκπροσωπούσαν τους αφεντάδες τους, οι οποίοι λόγω
ασθενείας ή λόγω οκνηρίας παρέμεναν στα κρεβάτια τους, και
αυτές οι Αντωνυμίες, επειδή βρίσκονταν στη ίδια γραμμή με
τα Ουσιαστικά, μοιάζανε να ανήκουν στην ίδια κατηγορία μαζί
τους. Περιττό να πούμε ότι υπήρχαν Αντωνυμίες και από τα
δύο γένη· οι κυρίες ίππευαν εξίσου επιδέξια με τους κυρίους και
μάλιστα ξιφομαχούσαν με την ίδια άνεση.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
34
Παραπίσω έρχονταν τα Επίθετα, όλα με τα πόδια· και ήταν
σαν υπηρέτες ή δορυφόροι των Ουσιαστικών, επειδή στέκονταν
δίπλα τους περιμένοντας να ακούσουν και να εκτελέσουν τις
διαταγές τους. Ήταν γνωστό σε όλους ότι κανένας ιππότης της
κατηγορίας των Ουσιαστικών δεν μπορούσε να εκτελέσει κάτι
σωστά χωρίς τη συνδρομή ενός καλού ιπποκόμου της έντιμης
οικογενείας των Επιθέτων· ωστόσο τα Επίθετα, παρά τη δύ-
ναμη και τη σημασία που προσέδιδαν στους αφεντάδες τους,
από μόνα τους δεν άξιζαν φράγκο, και γι’ αυτό όταν έμεναν
μόνα τους χάνονταν εντελώς. Τα κοστούμια και τα στολίδια
τους ήταν λαμπερά και περίτεχνα, με ζωηρά χρώματα και πολύ
συγκεκριμένες μορφές· και αξίζει να σημειωθεί πως όταν πλη-
σίαζαν τον αφέντη τους, αυτός έπαιρνε το ίδιο χρώμα και την
ίδια μορφή μ’ αυτά, αλλάζοντας την εξωτερική του εμφάνιση,
αν και στην ουσία παρέμενε ο ίδιος.
Καμιά δεκαριά μέτρα παραπίσω έρχονταν τα Ρήματα, άρχο-
ντες από τους πιο παράξενους και θαυμαστούς που μπορεί να
συλλάβει η φαντασία.
Ακαθορίστου φύλου, δεν ήταν δυνατόν να μετρήσει κανείς
το ανάστημά τους ή να αποτυπώσει με χρώμα τα χαρακτηρι-
στικά τους ή να υπολογίσει την ηλικία τους ή να τα περιγράψει
με ακρίβεια και λεπτομέρεια. Αρκεί να γνωρίζουμε ότι κινού-
νταν πολύ και προς όλες τις κατευθύνσεις και πήγαιναν το ίδιο
γρήγορα προς τα εμπρός όσο και προς τα πίσω και ότι καμιά
φορά ενώνονταν δύο μαζί για να πηγαίνουν ζευγαρωμένα. Το
σίγουρο της όλης ιστορίας, όπως με διαβεβαίωσε ο φίλος μου
οι Βίοι Αγίων, είναι ότι δίχως τα εν λόγω πρόσωπα τίποτε δεν
θα είχε γίνει σωστά σ’ αυτή τη Δημοκρατία και ότι μολονότι
τα Ουσιαστικά ήταν πολύ χρήσιμα, δεν μπορούσαν να κάνουν
τίποτε από μόνα τους και ότι θα ήταν σαν τυφλά αν δεν τα
διαφέντευε κάποιο Ρήμα. Παραπίσω έρχονταν τα Επιρρήματα
που είχαν εμφάνιση βοηθού μαγείρου, μιας και το καθήκον
τους ήταν να ετοιμάζουν και να σερβίρουν το φαγητό στα
Ρήματα. Φήμες έλεγαν ότι ήταν συγγενείς των Επιθέτων, όπως
καταμαρτυρούσαν παμπάλαιες γενεαλογικές περγαμηνές· υπήρ-
χαν μάλιστα Επίθετα που αναλάμβαναν την αποστολή των
Επιρρημάτων, αρκεί να τους έβαζες ως ουρά την κατάληξη -ως.
Οι Προθέσεις ήταν βραχύσωμες και έμοιαζαν μάλλον με

Process CyanProcess
YellowProcess Black
35
πράγματα παρά με πρόσωπα, έτσι μηχανικά που κινούνταν:
πήγαιναν μαζί με τα Ουσιαστικά για να μεταφέρουν μήνυμα
σε κάποιο Ρήμα και τανάπαλιν. Οι Σύνδεσμοι πήγαιναν παντού
προκαλώντας αναταραχή· ιδιαίτερα ένας απ’ αυτούς, ονόματι
που, ήταν αληθινός μπελάς και προκαλούσε σε όλους αποστρο-
φή και αναστάτωση, επειδή έστρεφε τα Ουσιαστικά εναντίον
των Ρημάτων και ενίοτε διαστρέβλωνε αυτά που έλεγαν, πα-
ραποιώντας τελείως το νόημα. Πίσω από όλους πορεύονταν τα
Επιφωνήματα, που δεν είχαν σώμα παρά μόνο ένα κεφάλι μ’
ένα μεγάλο στόμα ορθάνοιχτο. Δεν ενοχλούσαν κανέναν και τα
έβγαζαν πέρα μόνα τους· παρότι ήταν ολιγάριθμα, λέγεται πως
ήξεραν να αναδεικνύουν την αξία τους.
Απ’ αυτές τις λέξεις, κάποιες ήταν ευγενικής καταγωγής
και έφεραν στις ασπίδες τους καλλιγραφικές επιγραφές, όπου
γνωστοποιούσαν τη λατινική ή αραβική κληρονομιά τους· άλ-
λες πάλι, που δεν μπορούσαν να καυχηθούν για την αρχαϊκή
τους προέλευση, ήταν νεολογισμοί, λαϊκής ή κάπως ποταπής
καταγωγής, και οι λέξεις ευγενικής καταγωγής τους φέρονταν
με απαξίωση. Υπήρχαν και μερικές που είχαν μεταναστεύσει
από τη Γαλλία και περίμεναν να αποκτήσουν την υπηκοότητα.
Άλλες, αντίθετα, πέρα ως πέρα αυτόχθονες, έχοντας χάσει την
παλιά τους αίγλη, κείτονταν παραγκωνισμένες, παρότι οι υπό-
λοιπες έτρεφαν σεβασμό στα χρόνια τους· υπήρχαν και κάποιες
τόσο κενόδοξες και φαντασμένες που περιφρονούσαν τις άλλες
και τις κοιτούσαν αφ’ υψηλού.
Έφτασαν στο κέντρο του Ραφιού και το κατέλαβαν απ’
άκρη σ’ άκρη. Το ρήμα Είμαι έφτιαξε κάτι σαν πλατφόρμα ή
εξέδρα, με δύο θαυμαστικά και κάτι κόμματα που περιφέρο-
νταν εκεί γύρω, και ανέβηκε επάνω με σκοπό να διαμαρτυρη-
θεί· όμως του πήρε το λόγο ένα Ουσιαστικό πολύ απείθαρχο
και ομιλητικό, που λέγεται Άνθρωπος, και το οποίο, σκαρ-
φαλώνοντας στους ώμους των υπασπιστών του, στα συμπα-
θητικά Επίθετα Λογική και Ελευθερία, χαιρέτησε το πλήθος,
βγάζοντας το γράμμα Α που φορούσε για καπέλο, και άρχισε
να λέει πάνω κάτω τα εξής:
― Κύριοι, η αναίδεια των Ισπανών συγγραφέων μας έχει
σμπαραλιάσει τα νεύρα και πρέπει άμεσα να αποδοθεί δικαιο-
σύνη και τιμωρία. Δεν φτάνει που εισάγουν λάθρα στα βιβλία

Process CyanProcess
YellowProcess Black
36
τους γαλλισμούς, εις βάρος του εθνικού πλούτου, αλλά ακόμα
και όταν τυχαία μας χρησιμοποιούν, διαστρεβλώνουν το νόημά
μας και μας κάνουν να λέμε το αντίθετο απ’ αυτό που έχουμε
την πρόθεση να πούμε. (Μπράβο, μπράβο.) Δεν λογαριάζουν
ούτε καν την ευγενική λατινική καταγωγή μας, ώστε να δεί-
ξουν σεβασμό στη σημασία μας. Μας διαστρεβλώνουν με τρόπο
εκνευριστικό και οδυνηρό. Συγχωρείστε τη συγκίνησή μου, μα
τα δάκρυα κυλούν από τα μάτια μου δίχως να μπορώ να ελέγ-
ξω τα συναισθήματά μου. (Ενθουσιώδη χειροκροτήματα.)
Ο αγορητής σκούπιζε τα δάκρυά του με την άκρη του τε-
λικού του σίγμα που χρησίμευε για ούγια στο μανίκι του και
ετοιμαζόταν να συνεχίσει, όταν ο θόρυβος μιας λογομαχίας που
είχε ξεσπάσει εκεί κοντά, του απέσπασε την προσοχή.
Ήταν το Ουσιαστικό Λογική που έριχνε χαστούκια στο Επί-
θετο Κοινός και του έλεγε:
― Άθλια, ξιπασμένη και βρωμερή λέξη· εξαιτίας σου με κα-
ταδιώκουν και με χρησιμοποιούν ως σανίδα σωτηρίας για κάθε
είδους ανοησία. Όταν ο πρώτος τυχών συγγραφέας δεν καταλα-
βαίνει την τύφλα του σε μια επιστήμη καταφεύγει στην Κοινή
Λογική, κι έτσι νομίζει ότι είναι ο πιο σοφός του κόσμου. Φύγε
μακριά μου, μαύρο και χολεριασμένο Επίθετο, γιατί αλλιώς σου
ορκίζομαι ότι δεν θα βγεις ζωντανό από τα χέρια μου.
Και λέγοντας αυτά, η Λογική ύψωσε το γράμμα γ και έριξε
μια με το κοντάρι στον ιπποκόμο της, σακατεύοντάς τον σε τέ-
τοιο βαθμό που έπρεπε να του δέσουν με επίδεσμο το γράμμα ο
και να βάλουν κατάπλασμα στα πλευρά του γράμματος ν, γιατί
αιμορραγούσε ακατάπαυστα.
― Ειρήνη, κύριοι, είπε ένα θηλυκό Ουσιαστικό ονόματι Φι-
λοσοφία, το οποίο εμφανίστηκε μες στην αναταραχή με τα λευ-
κά της πέπλα.
Μόλις όμως την είδε μια άλλη λέξη, η Μουσική, ρίχτηκε
κατά πάνω της και άρχισε να της τραβά τα μαλλιά και να την
κλωτσά, ψέλνοντάς την:
― Βρε καλώς την πανούργα, την ανόητη, την τρελή, που
θέλει να με κρατάει δεμένη με μια Πρόθεση, λέγοντας ότι έχω
κι εγώ Φιλοσοφία; Να με συγχωρεί ή χάρη σου, αλλά το μόνο
που έχω εγώ είναι Μουσική. Άσε με στην ησυχία μου κι άντε να
σαπίσεις μαζί με τη Γερμανική, την άλλη θεότρελη γρια.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
37
― Ώς εδώ και μη παρέκει, σαματατζού, είπε η Φιλοσοφία
αρπάζοντας τη Μουσική από το τσουλούφι ή την οξεία που
ορθωνόταν πάνω από το γράμμα η. Ως εδώ και μη παρέκει, εσύ
δεν αξίζεις φράγκο, ούτε καν για να περνούν μαζί σου την ώρα
τους τα παιδιά.
― Με το μαλακό, κυρίες μου, φώναξε ένα ψηλό, αδύνατο,
ξερακιανό, σχεδόν φθισικό Ουσιαστικό, ονόματι Συναίσθημα. Α,
κυρία Φιλοσοφία, μη λες τέτοια πράγματα για την αδελφή μου,
γιατί αλλιώς θα ’χεις να κάνεις μαζί μου. Κάτσε φρόνιμα και
σταμάτα αυτό το τροπάρι, γιατί όλοι έχουμε τα άπλυτά μας κι
αν εγώ βγάλω στη φόρα τα δικά σας, ούτε ο Ιορδάνης ποταμός
δεν θα σας ξεπλένει.
― Για δείτε το μυξιάρικο, είπε η Λογική, που περιφερόταν
λίγο πιο κάτω με τα εσώρουχα, κάπως αναμαλλιασμένη. Τι θα
ήσασταν όλοι εσείς οι ανόητοι χωρίς εμένα. Μη μαλώνετε και
πηγαίνετε όλοι στις θέσεις σας, γιατί με ζαλίσατε...
― Δεν είναι έτσι τα πράγματα, είπε το Ουσιαστικό Κακό,
που ανακατευόταν σε όλα.
― Κι εσένα ποιος σου έδωσε το δικαίωμα να ανακατευτείς;
Δεν πας στο διάολο, αφού στον κόσμο αυτό το Κακό φτάνει
και περισσεύει.
― Όχι, κυρίες μου, να με συγχωρεί η μεγαλειότητά σας·
δεν είμαι Κακό αλλά καλό και περίκαλο. Μπορεί να ήμουν σε
παρακμή, αλλά αφότου μου κόλλησε αυτός ο λακές που με
εξυπηρετεί, ολοένα βελτιώνομαι.
Και έδειξε τον λακέ, που ήταν το Επίθετο Αναγκαίο.
― Πάρτε την από πάνω μου, γιατί θα την σκοτώσω, τσίριζε
η Θρησκεία, που είχε έρθει στα χέρια με την Πολιτική. Πάρτε
την από πάνω μου, που καταχράστηκε το όνομά μου για να
κρύψει από τον κόσμο τα τεχνάσματα και τις δολοπλοκίες της.
― Φτάνει πια με τα υπονοούμενα. Ησυχία!, είπε το Ου-
σιαστικό Κυβέρνηση, που εμφανίστηκε για να συντονίσει τη
συζήτηση.
― Αφήστε τις να χτυπιούνται, αδελφέ μου, παρατήρησε
η Δικαιοσύνη. Αφήστε τις να βγάλουν τα μάτια τους, αφού η
εξοχότητά σας γνωρίζει πολύ καλά τι λύσσα τις πιάνει όταν
είναι μαζί. Ας φροντίσουμε να μην αναμειχθούμε κι εμείς στον
καυγά και ας προχωρήσουμε μπροστά.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
38
Ενώ συνέβαιναν αυτά, εμφανίστηκε ένα γενναίο Ουσιαστικό
με αστραφτερά όπλα, το οποίο κρατούσε μια ασπίδα με φιγού-
ρες προσκυνητών και επιγραφή από ασήμι και χρυσό. Λεγότανε
Τιμή και ερχόταν για να παραπονεθεί για τις αναρίθμητες ανο-
ησίες που έκαναν οι άνθρωποι στο όνομά του, χρησιμοποιώντας
το στις πιο παράξενες περιστάσεις και προσδίδοντάς του τις πιο
άσχετες σημασίες. Όμως το Ουσιαστικό Ηθική, που στεκόταν σε
μια γωνιά και έραβε με μια κλωστή το γράμμα η που του είχε
σπάσει στην προηγούμενη συμπλοκή, εμφανίστηκε, τραβώντας
την προσοχή όλων. Παραπονέθηκε πως του φορτώνονταν διά-
φορα τυχαία Επίθετα, και κατέληξε λέγοντας ότι κάποιες παρέ-
ες δεν του άρεσαν και ότι θα ήταν καλύτερα μόνο του, γεγονός
που προκάλεσε το γέλιο πολλών ματαιόδοξων Ουσιαστικών που
δεν πήγαιναν πουθενά χωρίς να κουβαλούν μαζί τους λιγότερα
από έξι Επίθετα υπηρέτες.
Στο μεταξύ, ο Ιεροεξεταστής, ένας παλιόγερος που δεν μπο-
ρούσε να σταθεί στα πόδια του, άναβε μια πυρά την οποία είχε
φτιάξει με χαλασμένα ερωτηματικά, κοντάρια από το γράμμα
Τ και σπασμένες παρενθέσεις, και στην οποία πυρά λένε πως
ήθελε να κάψει την Ελευθερία, που χοροπηδούσε εδώ κι εκεί με
πολύ μεγάλη χάρη και άνεση. Από την άλλη πλευρά στεκόταν
το Ρήμα Σκοτώνω που, φωνάζοντας δυνατά και σφίγγοντας τη
γροθιά του με οργή, έλεγε κάθε τόσο:
― Το νου σας, μην αρχίσω να κλίνομαι...!
Μόλις το άκουσε αυτό, το Ουσιαστικό Ειρήνη εμφανίστηκε
απροσδόκητα τρέχοντας τόσο γρήγορα, ώστε σκόνταψε πάνω
στο γράμμα η το οποίο φορούσε στα πόδια του κι έπεσε κάτω
φαρδιά πλατιά χτυπώντας δυνατά.
― Έρχομαι, φώναξε το Ουσιαστικό Τέχνη, που είχε μετα-
μορφωθεί κιόλας σε τσαγκάρη. Έρχομαι να σου επιδιορθώσω το
παπούτσι, μιας κι αυτή είναι η αρμοδιότητά μου.
Και με μερικά κόμματα κάρφωσε το γράμμα η της Ειρήνης,
που έβγαλε φτερά κι έφυγε για να κάνει τσαλίμια στο Ουσιαστι-
κό Κανόνι, με το οποίο λέγεται ότι ήταν παράφορα ερωτευμένη.
Μη μπορώντας ούτε το Ρήμα Είμαι, ούτε το Ουσιαστικό Άν-
θρωπος, ούτε το Επίθετο Λογικός να βάλουν τάξη σ’ εκείνο το
πλήθος, και αφού κατάλαβαν ότι με τον τρόπο αυτό θα έχαναν
την άνιση μάχη που έπρεπε να ξεκινήσουν με τους Ισπανούς

Process CyanProcess
YellowProcess Black
39
συγγραφείς, αποφάσισαν να επιστρέψουν στο σπίτι τους. Έδω-
σαν εντολή να μπει ο καθένας στο κελί του, όπερ και έγινε·
χρειάστηκε βέβαια να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια για να
κλείσουν μέσα κάποιους ταραξίες, οι οποίοι είχαν βαλθεί να
τρομάζουν τον κόσμο, παριστάνοντας τους μπαμπούλες.
Από την αναταραχή αυτή προέκυψαν αρκετοί τραυματίες
που ακόμα βρίσκονται στο νοσοκομείο αιμόφυρτοι, δηλαδή στο
παράρτημα Παροράματα του Λεξικού. Καθορίστηκε μια νέα συ-
νάντηση στην οποία θα μελετήσουν πώς θα μπορέσουν να επι-
βληθούν στον κόσμο των γραμμάτων. Τώρα συντάσσουν τους
νόμους που θα ορίζουν τη σειρά με την οποία θα μιλήσει ο
καθένας. Η εξέγερση δεν είχε επιτυχία, καθώς τα κλιτά μέρη
σπατάλησαν το χρόνο τους σε στείρες συζητήσεις και μάχες για
την μάχη, αντί να συγκεντρωθούν για να νικήσουν τον κοινό
εχθρό: έτσι λοιπόν κατέληξαν σε μια τρύπα στο νερό.
Στο μεταξύ ο φίλος μου οι Βίοι Αγίων, με διαβεβαιώνει ότι
η Γραμματική έχει στείλει στο Λεξικό μια αντιπροσωπεία από
γένη, αριθμούς και πτώσεις, για να δει αν με το καλό και χωρίς
αιματοχυσίες μπορούν να διευθετηθούν τα στρεβλά ζητήματα
της Καστιλιάνικης Γλώσσας.
Μετάφραση: ΡΑΝΙΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ
Σημείωση της μεταφράστριας: Θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Γεωρ-

γία Ζακοπούλου για την υποστήριξή της, καθώς και για τις πολύτιμες
παρατηρήσεις και διορθώσεις της που συνέβαλαν καθοριστικά στο τε-
λικό αποτέλεσμα της μετάφρασης.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
40
Για τον Τάσο Ηλιάδη

τ ης Αν α στα σί α ς Ζ έππου
ον ζωγράφο και ποιητή Τάσο Ηλιάδη μάς τον συνέστησε
Τ το Σεπτέμβριο του 2010 ο Γιώργος Χαρτοφίλης, επιμελη-

τής και εκδότης της πρώτης ποιητικής συλλογής τού Τά-
σου Ηλιάδη Αίθριος Λόγος. Από τότε εντρυφήσαμε στην ποίησή
του. Στο 10ο τεύχος του περιοδικού μας Νησίδες αποτυπώθηκε
μια βιβλιοπαρουσίαση του Αίθριου Λόγου εμβαθύνοντας στο
έργο του. Ο ποιητής ενθουσιάστηκε και συγκινήθηκε πολύ.
Στο αφιέρωμα που ακολουθεί, δοκιμάζουμε να μελετήσουμε,
όσο είναι εφικτό, τον πολύπτυχο ποιητικό κόσμο του Κώου
Τάσου Ηλιάδη μέσα από μια πρόσφατη συνοπτική, λιτή και
σεμνή ωστόσο εισαγωγή του επιμελητή και εκδότη του Αίθριου
Λόγου του Γιώργου Χαρτοφίλη, από μια συνέντευξη ― φιλική
εγκάρδια συνομιλία με τον φίλο του Μηνά Χατζηαντωνίου,
από ανέκδοτη ποίησή του καθώς και μέσα από μια χειρόγραφη
Αυτοβιογραφία του. Σε αυτήν την Αυτοβιογραφία τα σπαράγ-
ματα των γραμμάτων και η ιδιότυπη ορθογραφία τους τονί-
ζουν τον ποιητή και ραψωδό. Ως επίγραμμα αρχαίο φθαρμένο
φαίνεται η αυτοβιογραφία του. Η φυσική του αιδημοσύνη κα-
θώς και η ενδόμυχη σοφία του δεν του επιτρέπουν να περιαυ-
τολογεί. Σβήνοντας, γράφοντας, αυτοαναιρούμενος ο Ηλιάδης,
με συστολή και δέος αναδύεται.
Ο πεπειραμένος και φωτισμένος απόμακρος ερημίτης κρύ-
βεται εκούσια και αποστρέφεται τους διθυράμβους και τις επι-
δοκιμασίες, παρά τις προθέσεις μας να τον παρουσιάσουμε και
να αναδείξουμε την αληθινή νησιωτική ποίηση τού καιρού μας
που γράφει ένας ατόφιος γεννημένος ποιητής τής Κω, ο Τάσος
Ηλιάδης.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
41
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους δύο Κώους που πάσχουν
και αγωνίζονται για την καλλιτεχνική δημιουργία και ανάδειξή
της στο νησί τους: τον Γιώργο Χαρτοφίλη, κυρίως όμως (για το
παρόν αφιέρωμα) τον Μηνά Χατζηαντωνίου ―ψυχή του πολι-
τισμού στην Κω― ο οποίος παρά τις έκτακτες συμπληγάδες και
το θέρος μόχθησε για να μάς χαρίσει ανιδιοτελώς μια ολοκλη-
ρωμένη προσωπογραφία του Τάσου Ηλιάδη.
Ένας άλλος ουσιαστικός ποιητής, ο Κώστας Καναβούρης,
θα μάς εισάγει στη δύσκολη ειλικρίνεια της γραφής και του ερ-
μητικού συχνά περιεχομένου των στίχων τού Ηλιάδη. Παραπέ-
μπουμε, λοιπόν, στα λόγια του Καναβούρη, από την Εισαγωγή
του Αίθριου Λόγου του Τάσου Ηλιάδη (Εναλλακτικές Εκδόσεις,
Αθήνα 2007, σσ. 9-10):
«Ο Τάσος Ηλιάδης, είναι φανερό ότι πορεύτηκε καταμόναχος
στον δύσκολο δρόμο της γραφόμενης ποίησης˙ της χειροποιημέ-
νης δηλαδή. Και είναι επίσης φανερό ότι προέρχεται από τον
μεγάλο δρόμο της πεπραγμένης ποίησης, της ακατάγραπτης.
Η ποίηση του Τάσου Ηλιάδη μετριέται και αναμετριέται με
το ύψος ακριβώς αυτού του ιδίου θανάτου και αναφλέγεται
διαρκώς στην προσπάθεια να βρει τον ρυθμό: το μέτρον που
δεν είναι μήκος αλλά διαχεόμενο βάθος. Η ποίησή του δηλαδή
ανακαλύπτει βάθος και μέσα από αυτή τη διαδικασία γίνεται
ποίηση. ...Πρόκειται για ποίηση όχι τόσο καθεαυτήν, όσο αφ`
εαυτής. Ποίηση που αντιλαμβάνεται τον εαυτό της όσο γίνεται
και, όσο γίνεται, τόσο περισσότερο εκπλήσσεται βλέποντας να
αποκαλύπτεται ο εαυτός της. Πρόκειται με άλλα λόγια για αλη-
θινό δημιούργημα. Όχι δηλαδή για τέλειο κατασκεύασμα, αλλά
για τέλειο αποτέλεσμα θάμβους. Ο ποιητής γράφει, το ποίημα
γεννάται και δια του ποιήματος ο ποιητής αναγεννάται και
εξανθρωπίζεται. Και πια δεν θριαμβεύει, επωμίζεται τη λύπη.
Και το περίεργο είναι ότι αυτή η λύπη που είπαμε, ενθουσι-
άζεται ολίγο κατ` ολίγο από την λύπη της και μετατρέπεται σε
ανάσα που ταξιδεύει ...λοιπόν, δεν θα πω καλή ανάγνωση. Θα
πω καλή σας όρεξη στην ύπαρξη. Με τα ποιήματα του Τάσου
Ηλιάδη. Αρκεί να μη σάς γονατίσει η τόση ειλικρίνεια που έγινε
ποίηση.»
Νησίδες 12 | Π Ο Ρ Τ Ρ Α Ι Τ Α

Process CyanProcess
YellowProcess Black
42

Process CyanProcess
YellowProcess Black
43
Φτωχός της τέχνης γιος
Ο Τάσος Ηλιάδης είναι ένας σκεπτόμενος άνθρωπος που ξέρει

κυρίως να σωπαίνει. Και να τολμά όμως να αρθρώνει τη
δική του λαλιά, να λέει ανείπωτες σκέψεις στους ανθρώπους
που εκτιμά ή που επιλέγει να μειώνει και να μηδενίζει τις
αποστάσεις που τον χωρίζουν απ' αυτούς. Να αποφεύγει να
παρουσιάζεται δημοσίως και όμως να τολμά να εκτίθεται τόσο
προκλητικά. Η μια λέξη μετά την άλλη, η φράση, η κάθε ενότη-
τα του λόγου του, να τοποθετούν τη σκέψη σου σε βάσεις τόσο
στερεές και όμως τόσο απόμακρες. Και εκεί που πας να πάρεις
μια ανάσα, νιώθεις να σε σπρώχνει σε βαθιές αναζητήσεις, σε
άλλες διαστάσεις! Ο Τάσος Ηλιάδης τροφοδοτεί και κεντρίζει τη
δική μας σκέψη. Είναι η σύγχρονη Πυθία, που αντί για φύλλα
δάφνης και νερό από την Κασταλία, θέλει λίγο κρασί για να
λυθούν οι δαίμονες που συνεχώς γεννιούνται μέσα του. Μια
γεύση των πιστεύω του μπορούμε να πάρουμε εκτός από τα
ποιήματά του και από την παρακάτω συζήτησή μας που αυθόρ-
μητα γεννήθηκε σε μια από τις συνευρέσεις μας.
ΜΗΝΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
44
Μια συζήτηση του Τά σου Ηλι ά δη

με τ ον Μην ά Χα τζηα ν των ί ου
Φίλε Τάσο, γνωριζόμαστε και συνεργαζόμαστε από παλιά.

Συζητάμε ελεύθερα όποτε βρεθούμε και αποχωριζόμαστε με μια
μεγάλη επιθυμία να ξαναβρεθούμε. Να μιλήσουμε τώρα για τη
ζωή, την πορεία σου και τη δημιουργική σου έκφραση, περισσό-
τερο την ποιητική και μια άλλη φορά την εικαστική.
Γεννήθηκα το 1940. Παιδί του πολέμου. Θυμάμαι την Εν-
σωμάτωση, τις μοτοζάτερες που έφεραν τους πρώτους Έλληνες
χωροφύλακες.
Η πρώτη επαφή μου με τη ζωγραφική ήταν στο δημοτικό.
Ζωγράφιζα με μολύβι ήρωες του '21 και ποιητές, τον Παλαμά,
Κρυστάλλη, Σολωμό, Βαλαωρίτη. Στην 5η και 6η τάξη είχα δά-
σκαλο τον Ιωαννίκειο Συσκαμάνη, τον ζωγράφιζα την ώρα του
μαθήματος και ενώ με είχε αντιληφθεί με άφηνε, το κράτησε
το έργο. Μετά το δημοτικό, πήγα κατευθείαν στη δουλειά. Είχα
να παντρέψω αρκετές αδερφές. Έζησα μέσα σε νευρώσεις και
εντάσεις. Η παιδική ηλικία ήταν μονότονη. Ο πατέρας μου,
ελαιοχρωματιστής, ζωγράφιζε λαϊκότροπα. Δεν επηρεάστηκα
όμως απ' αυτόν. Ήθελα από νωρίς κάτι πιο προχωρημένο. Διά-
βαζα Ντοστογιέφσκι, ήθελα και αναζητούσα άλλο δρόμο. Τα
τελευταία είκοσι χρόνια θα έλεγα ότι άρχισε να φαίνεται μια
πιο συστηματική έκφρασή μου στα εικαστικά.
Με την ποίηση, εκφράζομαι τα τελευταία δώδεκα χρόνια.
Μου έμενε και περισσότερος χρόνος όταν σταμάτησα να εργά-
ζομαι επαγγελματικά.
Με τη ζωγραφική και την ποίηση υπάρχει ένας παραλληλι-
σμός στην έκφραση, ο ένας τρόπος με τα χρώματα, ο άλλος με
τις λέξεις.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
45
Ωραία! Ας μιλήσουμε για την άποψη και τη διαδρομή σου
στην ποίηση.
Οι λέξεις κρύβονται από το φως διότι δεν τολμούν να εκτε-
θούν.
Παλιά η ποίηση ήταν στην καθαρεύουσα και σε αυστηρή πε-
ριφρούρηση, που την καταδίκαζε μεν, αλλά υπηρετούσε τάξεις,
ενάντια στο γλωσσικό στερέωμα που έπρεπε να έχει τη δημοτι-
κή έκφραση. Οι λέξεις εναντιώνονται σε πολλά φράγματα που
θέλουν τη σιωπή τους, δηλαδή την ανυπαρξία τους.
Οι λέξεις που ο καθένας καθημερινά μπορεί να λέει, δε χρει-
άζεται να είναι επιτηδευμένες, αλλά να ψάχνουν κάποια ρίζα
και βαθιά μελετήματα να μετατρέψουν σε μορφές άλλες τα
πράγματα. Δηλαδή όταν μιλάμε για ποίηση εννοούμε τη μεταλ-
λαγή αυτού που φαίνεται σε ένα άλλο “είναι” το οποίο έχει τον
τρόπο να στέκει, γιατί υπάρχει βαθύτερη ρίζα και η αξία που
το θρέφει αυτό το πράγμα. Πλανιέται η ποίηση, αλλά θέλει να
την τσακώσεις.
Να είσαι σε θέση να τη ντύσεις, να της βάλεις το φουστανά-
κι της, να της χτενίσεις τα μαλλιά! Αυτή είναι. Είναι κάποιες
λέξεις που σου δίνουν την ευκαιρία να τις συνθέσεις, να παρου-
σιάσεις μια μορφή γραφής που θα έχει μια τάξη με συναισθή-
ματα και ιδέες. Να είναι μια μαγική πράξη. Ο Ποταμίτης την
έλεγε ηρωική πράξη.
Σ' εσένα πώς λειτουργεί η ποίηση;

Κατ' αρχήν εμένα με βοήθησε να μη δειλιάζω, να είμαι σε
ένα τόπο που ξέρω ότι υπάρχουν γραμματιζούμενοι που θα
διαβάσουν τα ποιήματά μου και θα με κρίνουν. Κι όταν ήταν
να εκδώσουμε στο 2ο Γεν. Λύκειο της Κω το βιβλίο με τα ποιή-
ματά μου, είπα να μη διορθώσουμε ούτε τα λάθη.
Ήθελα να δείξω την απειρία μου. Δεν ήθελα να παρουσια-
στώ προχωρημένος και αλάθητος αλλά να δηλώνω τη βαθμίδα
της ύπαρξής μου. Να μην κρύβω πιθανές ατέλειες, οι οποίες θα
μου δημιουργούν φόβο για την κριτική των άλλων. Και όλα
καλά πήγανε. Και τώρα με τον ίδιο τρόπο γράφω.
Όταν μου έλθει εμένα μια ορμή για να γράψω ένα ποίη-
μα, δεν κοιτάζω τα λάθη που κάνω. Έχω μια συνείδηση ότι
το συντακτικό, που δε γνωρίζω, να είναι στην αισθητική που

Process CyanProcess
YellowProcess Black
46
να δημιουργεί ισορροπίες και αρχιτεκτονική τέτοια που να μη
γκρεμίζεται το έργο. Δεν ξέρω εγώ κανόνες γραμματικής.
Βγαίνει λοιπόν ένα συντακτικό δικό σου, ισορροπίας. Βλέπεις

το ρήμα, τη θέση του αντικειμένου για παράδειγμα και νιώθεις
αν ισορροπεί ή όχι. Πολύ ωραίο, μα και το καθιερωμένο συντα-
κτικό αυτό υπηρετεί.
Τα λάθη για μένα επιτρέπονται. Εναγωνίως δουλεύω, για να
μπορώ να κάνω κάτι. Δεν ζητάω από κανένα τίποτα, δεν περι-
μένω ούτε θέλω τίποτα. Σέβομαι όσο το δυνατό το κείμενο που
γράφω για να μη χαλάει την αισθητική του άλλου.
Τι εννοείς μ' αυτό που λες;

Δε ρισκάρω να μου πουν ότι είμαι δήθεν ή το κάνω γιατί
είμαι ψώνιο.
Σου είπαν κάποιοι ότι δεν καταλαβαίνουν τα ποιήματά σου;

Αυτοί ήταν οι συμπαθέστεροι για μένα! Γιατί τόλμησαν να
βάλουν πάνω στο τραπέζι την άγνοιά τους και να τη συζητή-
σουν, να υπάρχει μια επαφή γιατί κάτι ένιωθαν γι' αυτό το
αντικείμενο.
Άλλοι μου λένε, τώρα αρχίζω και καταλαβαίνω. Ή να περ-
πατάς στο δρόμο και να σε σταματά μια γυναίκα και να σου
λέει αυτό που της έκανε εντύπωση μέσα από τα ποιήματα.
Υπάρχουν και οι κρυφοί! Που δεν είναι ακόμα ώριμοι να έλ-
θουν να σου πουν το οτιδήποτε. Κάποιος μου είπε, σε παρακο-
λουθώ διακριτικά. Αυτά τα δείγματα είναι γονιμοποιά. Έχουν
μπολιάσει κάποια πράγματα.
Κανένας δεν ήλθε να μου πει κάτι απαξιωτικό. Έβλεπα ένα
μεγάλο σεβασμό. Όχι σ' εμένα τόσο, όσο στο ίδιο το έργο. Όταν
δε δημοσιοποιούσα ποιήματά μου έλεγαν: “Τάσο, τι έγινε, δε
διαβάζουμε ποιήματά σου. Δε γράφεις πια; Στέρεψες; Μέχρι εδώ
ήτανε;” Όχι με ειρωνεία, αλλά με πολλή αγάπη.
Υπήρχε δηλαδή μια υπόγεια επικοινωνία που έβρισκαν σε
αυτό τον καθρέφτη το πρόσωπό τους.
Είναι ένα ζητούμενο στις μέρες μας.

Δύσκολο αντικείμενο στην εποχή μας! Σα να διάβαζες παλιά

Process CyanProcess
YellowProcess Black
47
συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο Καζαντζάκης, ο Μπρεχτ.
Έπρεπε να είχες τη δυνατότητα να τα ζήσεις, να συνταιριάζεις
πράγματα μέσα σε ένα γίγνεσθαι που δε σταματάει αλλά συνε-
χίζεται κι είσαι σαν πρωταγωνιστής μέσα σ' αυτό το γίγνεσθαι.
Μόνο αν θέλεις παίζεις το ρόλο σου. Αλλιώς είσαι απ' έξω και
παίζεις άλλους ρόλους. Οι ρόλοι διαφέρουν αλλά η κίνηση δε
σταματά.
Επομένως, αυτός που έρχεται και σου λέει δεν καταλαβαίνω,
θέλει να καταλάβει. Αυτός που δεν έρχεται είναι αυτός που δε
θέλει τίποτα, δεν τον ενδιαφέρει γιατί δεν έχει φτάσει σε ένα
τέτοιο επίπεδο αναζήτησης. Δηλαδή αυτά τα κεντρίσματα δεν
τα νιώθει.
Μ' αυτούς που συζητάς, μήπως μέσα στα ποιήματά σου βλέ-
πουν τη δική τους αναζήτηση ή αγωνία;
Η λέξη αγωνία δεν έχει πέραση εδώ. Η καθημερινότητα είναι
ένα ταλάντεμα που σε κινεί συνέχεια και σε πάει πολλές φορές
εκεί που δεν θέλεις ή αν έχεις τη δύναμη, να πας τα πράγματα
εκεί που θέλεις. Με τη λέξη αγωνία, είναι σα να είμαστε υποκεί-
μενοι σε μια πίεση από το σύστημα που ζούμε κι όλο αυτό το
πράγμα δηλώνει και μια απραξία, δηλαδή παραπονιόμαστε για
κάτι και δεν κάνουμε τίποτα να το αλλάξουμε.
Έρχονται κάποιοι να σου διαβάσουν δικά τους ποιήματα;

Ελάχιστοι. Υπάρχουν και αυτοί που είναι απόμακροι. Αυτοί
που δηλώνουν ποιητές, που θέλουν να είναι αριστοκράτες, φέ-
ρουν το σπέρμα της φεουδαρχίας μέσα τους. Δεν είναι λαϊκοί.
Δηλαδή σα να σου λένε, εντάξει Τάσο, κάνεις κι εσύ μια

προσπάθεια.
Μπογιατζής είσαι, σπίτι βάφεις, είσαι λερωμένος.
Αυτή είναι η διάκριση και η ανάγκη του λαϊκού ανθρώπου.
Να μπορείς δηλαδή, να κατανοείς το κατώτερο επίπεδο και να
μπορείς να εκμαιεύσεις από κει πράγματα. Γιατί ακόμα σε αυτή
τη βάση στέκονται πράγματα ανεκμετάλλευτα. Δε βλέπω πια
λαϊκότητα, λαϊκισμός υπάρχει.
Σου τα αναφέρω αυτά επειδή σε μια κοινωνία όλοι συμ-
βάλλουν σε κάτι και έχουν αναφορά σε κάτι, αλλά βλέπεις

Process CyanProcess
YellowProcess Black
48
υπάρχουν διαμελισμένες δυνάμεις. Ο καθένας είναι ξέχωρος
και ακόμα εχθρικά κείμενος προς τον άλλο. Τελικά θέλουν να
υπερασπιστούν τον εαυτό τους αλλά νομίζω δεν ωφελούν ούτε
τους ίδιους.
Ποια ήταν η υποδοχή της ποίησής σου από τον τοπικό τύπο;
Με τις δύο εφημερίδες της Κω είχα καλή συνεργασία. Ήθε-
λαν ένα χώρο για πολιτισμό. Η κρίση έφερε μια αναγκαιότητα
να έλθει στο προσκήνιο κάτι ουσιαστικό.
Τώρα τι κάνεις, γράφεις;

Δε σταματώ να γράφω. Όμως τώρα περνώ μια πιο χαλαρή
περίοδο. Πάντως μου λένε όποτε θέλω να αρχίσω τις δημοσιεύ-
σεις ποιημάτων μου. Έχω πολλά ανέκδοτα, προβληματίζομαι
κάπως, αλλά θέλω να τα εκδώσω. Ίσως οι γραφές που έχω να
είναι υλικό για δυο βιβλία.
Μακάρι να έχει η (δημοτική εταιρεία) Φαιναρέτη τη δυνα-

τότητα και χαρά να συμβάλει στην έκδοσή τους. Φίλε Τάσο
χάρηκα πολύ αυτή τη συνομιλία.
Κι εγώ τη χάρηκα, δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που να
αντέχουν να σε ακούνε. Ευχαριστώ και τους φίλους των Νη-
σίδων για την τιμή που μου κάνουν να αναφερθούν σ' εμένα
και το έργο μου.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
49
Έ χουν περάσει κοντά εφτά χρόνια από τον «Αίθριο Λόγο»,

την έκδοση των πρώτων ποιημάτων του Τάσου Ηλιάδη.
Θυμάμαι ακόμα όταν τα περνούσα από το τετράδιο, όπου τα
είχε γραμμένα πρόχειρα και βιαστικά, στον υπολογιστή, σταδι-
ακά μού αποκαλύπτονταν τα γράμματα, οι λέξεις, τα σημεία,
τα νοήματα. Κάθε ποίημα, πολλές διαδοχικές μικρές εκπλήξεις
και μια μεγαλύτερη στο τέλος. Αυτό και αν ήταν περιπέτεια!
Η συνεργασία μας για την έκδοση μού έδινε την ευκαιρία να
συζητώ μαζί του, πιο πολύ, να ακούω τις σκέψεις του. Ήταν
πάντα ο λόγος του καταιγιστικός, διεισδυτικός και αποκαλυ-
πτικός, να αγκαλιάζει τη φύση, τη γη και τ’ ανθρώπινα. Την
ίδια τη ζωή.
Ο Τάσος Ηλιάδης είναι ένας ποιητής. Όχι γιατί κάποια ποι-
ήματά του πέρασαν στο χαρτί και κατάφεραν να φτάσουν και
στα δικά μας χέρια. Έτσι ήταν πάντα και δεν έπαψε ποτέ να
είναι. Να παρατηρεί και να σκέφτεται, να νοιάζεται και να
ανησυχεί. Και να τα εκφράζει όλα αυτά με αμεσότητα και ει-
λικρίνεια και με πολλούς τρόπους, πέρα από το λόγο και τη
ζωγραφική.
Ο Τάσος Ηλιάδης είναι ένας ποιητής του καιρού μας. Αφου-
γκράζεται το σήμερα και μας μιλάει γι’ αυτό. Και μεις χαιρό-
μαστε κάθε φορά, που μας δίνεται η ευκαιρία να μοιραζόμαστε
με γνώριμους και άγνωστους φίλους τα μηνύματα που μας
στέλνουν οι ποιητές του καιρού μας.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΡΤΟΦΙΛΗΣ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
50
Τ άσ ος Ηλιάδης
Ανατομία
Όταν η ανάσα του ποιητή θολώνει

του καθρέπτη το πρόσωπο,
τότε ψάχνουν κάποιοι
τα συρτάρια του για να πουν πως
δεν έφυγε ακόμη.
Άλλοι πως τον είδαν θα πουν

να κοιτά το μισό φεγγάρι μόνος του
τα βράδια.
Άλλοι στην αγορά των παπουτσιών
τον είδαν.
Κάποιοι τον άκουσαν να λέει πως ήξερε καλά
ότι μόνος θα έκανε τον γύρο του κόσμου
τόσο σύντομα πάλι.
Μέσα στον μεγάλο καθρέπτη
είπανε πως του ποιητή η ανάσα
ταξιδεύει.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
51
Απολογισμός
Μου έμειναν τα αποφόρια

των ιδεών μου τριμμένα.
Μου πιάνουν χώρο ακόμη.
Της βίας γωνιές σκοτεινές.
Κοιτίδα παραμόρφωσης
του μέλλοντος.
Ζαχαροκάλαμα βουτηγμένα
στη λάσπη την κίτρινη.
Ρίζες ποτισμένες με βαρβαρότητα.
Κατασκευασμένο μενού
για πλήθη.
Βγήκαν αβέβαιοι
από την περίοδο
του υπερανθρώπου
μέσα στον αιώνα
που θα λείψει
τους άκουσα
να λένε.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
52
Αυτοβιογραφία
Μόνο για να πληροφορηθεί κανείς αξίζει και να ειπωθεί

Από πού προκύπτει η πράξη του λόγου
Της ζωής ιδέα υπήρξε πάντα υποσυνείδητα
Ο σπόρος, το έδαφος
Καλλιεργητής εκτεθειμένος από καιρούς,
μικρότητες, φθαρμένο θάρρος, αναπνοές, φώτα, φωνές,
αυγές και βράδια
όνειρα και εφιάλτες ζυμάρι γερό για ψωμί
του ήλιου τ’ αλώνισμα τραγούδι
στα χείλη το φέρναμε σαν φτερωτό πουλί
και σάλεψαν χρόνοι και στεριώθηκαν
και ο λόγος στερέωμα έγινε
στέρνα με χρυσόψαρα να αγαλλιάζουν
και έγινε περισσότερο φως
πηγές να δείξει ξεδιψάστρες
φτωχός της τέχνης γιος
για ανεβάσματα τραχιά
με φωνή στο πέρα να ακουστεί τα αγρίμια να τρομάξει.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
53
Ξενάγηση
Περιπατητή όταν τον δρόμο πάρεις προς τα πέρα

πέτρες θα δεις να ξέρεις μοναχές.
Στην μικρή τους γεωγραφία ζώα σφαγμένα
επάνω τους θα δεις.
Πρόσωπα πουλιών, θαλασσινά κοχύλια.
Καλά αν προσέξεις νεράιδες θα δεις, φίδια,

οικόσημα θεών, γεύματα, ασπίδες αρχαγγέλων,
ακτές με λάβα απολιθώματα θρόνων.
Και αν από κει βγεις στην πόλη προχωρώντας,

ξένο από το όνειρο κρατήσου στον πρώτο
φοίνικα που θα δεις, γερά.
Είναι η είσοδος του μεγάλου τσίρκου

με τα θηρία τα πανύψηλα κλουβιά,
μάτια που κολυμπούν στην στέρνα του κενού.
Θα δεις τον Ορέστη γυμνό στο περιστύλιο

με απλανές το βλέμμα τσιγάρο να καπνίζει.
Εδώ είναι ο γύρος του θανάτου

που δίνει τα ρέστα, οι κουφοί, οι ζητιάνοι,
οι μονόφθαλμοι που γλύτωσαν τον Καιάδα.
Ευχαρίστησέ τους για την ξενάγηση

που σου έτυχε θα σούλεγα να δοκιμάσεις
για φυλαχτό μια πέτρα.
Γιατί η νύχτα και η πέτρα βαραίνουν

μόνο τα πόδια του θανάτου.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
54
Μέσα στη νύχτα τρέχει η νύχτα
Το αόριστο αυλακώνουνε τροχοί
Μεγεθυμένα μάτια ακολουθούν την σιωπή
Βαθιά που οργώνει το λόγο
Εμείς πρωτόγνωροι από της φωτιάς
Την ώρα γεννημένοι μυρωδάτοι
Μέλλοντες θέλουμε να 'μαστε μιας
Άλλης τροχιάς του κόσμου

Process CyanProcess
YellowProcess Black
55
Ακόμα ένα ταξίδι

της ελληνικής λογοτεχνίας στα ξένα
Της Γεωργί α ς Ζ α κοπούλου
υνεχίζοντας το αφιέρωμά μας στους μεταφραστές της ελλη-

Σ ο
νικής λογοτεχνίας, που ξεκίνησε στο 9 τεύχος των Νησίδων,
δημοσιεύουμε το άρθρο Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά της
Ρέας Γαλανάκη στα βουλγαρικά κι ένα μικρό οδοιπορικό των
μεταφράσεων της ελληνικής γραμματείας στη Βουλγαρία της
Ζντράβκα Μιχάηλοβα. Προτού παρουσιάσουμε το σημαντικό
έργο της Ζντράβκα Μιλάηλοβα, παραθέτουμε, ως μικρό μεζε-
δάκι περί μετάφρασης, ένα απόσπασμα από τον Πρόλογο στη
νεότερη μετάφραση του Σαίξπηρ του Βίκτωρος Ουγκώ, σε μετά-
φραση Γεωργίας Ζακοπούλου.
ια μετάφραση γίνεται δεκτή από τον λαό στον οποίο
Μ απευθύνεται σχεδόν πάντα σαν μια πράξη βίας. Η

αστική αισθητική αντιστέκεται στο οικουμενικό πνεύ-
μα.Μεταφράζοντας έναν ξένο ποιητή, διευρύνουμε την εθνική
ποίηση και αυτή η διεύρυνση ενοχλεί εκείνους τους οποίους
ωφελεί. Έτσι τουλάχιστον γίνεται στην αρχή. Πρώτη αντίδραση,
η εξέγερση. Η γλώσσα στην οποία μεταγγίζουμε μ’ αυτό τον
τρόπο ένα ξένο ιδίωμα, κάνει ό,τι μπορεί για να το αποβάλει.
Αργότερα θα την ενισχύσει, προς το παρόν όμως την κάνει να
αγανακτεί. Απεχθάνεται τη νέα αυτή γεύση. Τις ασυνήθιστες
εκφράσεις, τις απρόσμενες περιστροφές, την άγρια επιδρομή
Νησίδες 12 | Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

Process CyanProcess
YellowProcess Black
56
άγνωστων τύπων, όλα αυτά τα θεωρεί πραγματική εισβολή. Τι
θα απογίνει η δική της λογοτεχνία; Τι ιδέα κι αυτή, να έρθουν
να αναμείξουν στο αίμα της το απόσταγμα άλλων λαών! Αυτό
είναι ποίηση καθ’ υπέρβαση. Εδώ γίνεται κατάχρηση εικόνων,
σπατάλη μεταφορών, παραβίαση των συνόρων, βίαιη εισαγωγή
μιας κοσμοπολίτικης αισθητικής στην τοπική. Που όταν είναι
ελληνική, είναι χονδροειδής. Όταν είναι αγγλική, είναι βάρβαρη.
Τραχιά η μία, στυγνή η άλλη. Όσο ευφυές κι αν είναι το έθνος
που θέλουμε να εμπλουτίσουμε, αγανακτεί. Μισεί αυτή την
τροφή. Την καταπίνει δια της βίας, με θυμό. Όπως ο Δίας, που
όταν ήταν παιδί έφτυνε το γάλα της ιερής κατσίκας.
Στη Γαλλία αυτό επαληθεύτηκε με τον Όμηρο και ακόμη
περισσότερο με τον Σαίξπηρ.1
1. V. Hugo, Shakespeare, ed. Flammarion, Nouvelle bibliothèque

romantique, Paris, 1973

Process CyanProcess
YellowProcess Black
57
Η Ζντράβκα Μιχάηλοβα είναι μεταφράστρια από και προς τα

Βουλγαρικά. Έχει μεταφράσει πλήθος Ελλήνων συγγραφέ-
ων και το 2010 διακρίθηκε με το Κρατικό Βραβείο μετάφρασης
ελληνικού λογοτεχνικού έργου σε ξένη γλώσσα για τη μετάφρα-
ση της ανθολογίας ποιημάτων του Γ. Ρίτσου με τίτλο «Γραφή
του Παντόπτη». Αντί άλλων βιογραφικών στοιχείων, ας αφή-
σουμε να μας μιλήσει γι’ αυτήν η Ρέα Γαλανάκη, συγγραφέας
του Βίου του Ισμαήλ Φερίκ Πασά, που το έχει μεταφράσει στα
βουλγαρικά η Ζντράβκα Μιχάηλοβα.
«Έχω γνωρίσει αρκετούς μεταφραστές και μεταφράστριές

μου, αφού υπάρχουν μεταφράσεις έργων μου σε 15 γλώσσες.
Αναλλοίωτη στο χρόνο φιλία με συνδέει κυρίως με κάποιες
μεταφράστριες που, αφού αγάπησαν κάποιο μυθιστόρημά μου,
το μετέφρασαν και συχνά φρόντισαν να εκδοθεί.
Η Ζντράβκα Μιχάηλοβα ανήκει στον αστερισμό τους, λόγω
της αγάπης της για τον Βίο του Ισμαήλ Φερίκ πασά. Όταν
την γνώρισα, εργαζόταν στην πρεσβεία της Βουλγαρίας στην
Ελλάδα, κι έμενε στην Αθήνα. Αμέσως κάναμε παρέα. Για μεγάλα
διαστήματα την έχανα, μα συναντιόμασταν πάλι, κάπου, καθώς
δεν έκοψε ποτέ τη σχέση της με την Ελλάδα. Της οφείλω κι ένα
αξέχαστο διήμερο, όταν με κάλεσαν για δυο τρεις μέρες στο
Πανεπιστήμιο της Σόφιας, κι επισκεφτήκαμε μαζί την ενδοχώρα
της Βουλγαρίας. Της οφείλω επίσης μεγάλες συνεντεύξεις σε
βουλγαρικές εφημερίδες, όταν κυκλοφόρησε εκεί η μετάφραση
του παραπάνω μυθιστορήματος.
Η ελληνομάθεια της Ζντράβκας είναι εξαιρετικά σπάνια
― δεν είναι τυχαίο ότι είναι διερμηνέας πρωθυπουργών. Για
τη λογοτεχνική μετάφραση έχει μεγαλύτερη σημασία το ότι η
Ζντράβκα γνωρίζει πάρα πολύ καλά τη νεοελληνική λογοτεχνία,
γράφει άρθρα, ή μιλά σχετικά. Γνωρίζει τη ζωή στην Ελλάδα και
παρακολουθεί γεγονότα σχετικά με το λογοτεχνικό βιβλίο ή τη
λογοτεχνία. Πραγματοποιεί τους μεταφραστικούς της στόχους
επιμένοντας στις δυσκολίες, και γνωρίζοντας πώς να κινηθεί.
Ο,τιδήποτε μεταφράζει είναι έγκυρο και καλό ― για μένα όμως,
εκτός από τη μεγάλη εκτίμηση, μετρά πολύ και η σχέση που,
όπως είπα ήδη, αναπτύξαμε στο πέρασμα του χρόνου.»
ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
58
Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά

της Ρέας Γαλανάκη στα βουλγαρικά
κι ένα μικρό οδοιπορικό των μεταφράσεων
της ελληνικής γραμματείας στη Βουλγαρία
τ ης Ζ ν τρά βκα Μι χά ηλοβα
λοι γνωρίζουμε πως η μετάφραση είναι επικοινωνία, πως
Ό οι μεταφραστές αποτελούν ένα ηλεκτρικό δίκτυο που

συνδέει ηπείρους, χώρες, θεσμούς και ανθρώπους, πως
συνιστούν τη σπονδυλική στήλη της μεταλαμπάδευσης γνώσε-
ων και πολιτισμικών οσμώσεων. «Δεν πρέπει να εκφράζουμε τη
λέξη με λέξη, αλλά το νόημα με νόημα», έλεγε ο άγιος Ιερώνυμος,
ο οποίος θεωρείται προστάτης των μεταφραστών, και τα λόγια
του αυτά παρατίθενται από τον Umberto Eco στο βιβλίο
του «Εμπειρίες μετάφρασης. Λέγοντας σχεδόν το ίδιο». Αυτό
άλλωστε δεν είναι και το ζητούμενο, να αντιμετωπίσουμε και να
υπερβούμε τα φαντάσματα και τους μύθους του παρελθόντος
-ειδικά εμείς οι Βαλκάνιοι– μέσω και της λογοτεχνικής τους
αναδημιουργίας, ώστε να γνωρίσουμε καλύτερα το πνευματικό
και πολιτιστικό υπόβαθρο των γειτόνων μας; Σ’ αυτόν τον
σκοπό συνεργεί και η τέχνη του «να λες σχεδόν το ίδιο», όμως
«μέσα από τις διεργασίες που ανακαλούμε παράφραση, ορισμό,
εξήγηση, αναδιατύπωση», όπως επισημαίνει ο Eco, ώστε να
γίνουν αντιληπτά στη γλώσσα πρόσληψης του άλλου.
Οι σχέσεις της βουλγαρικής με την ελληνική γραμματεία
έχουν βαθιές ιστορικές ρίζες που ανάγονται στο μακρινό παρελ-
θόν. Ανεξάρτητα από τους επανειλημμένους πολέμους μεταξύ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
59
του Βυζαντίου και του νεοσύστατου το 681 μ.Χ. βουλγαρικού
κράτους, ο βυζαντινός πολιτισμός αρχίζει να επηρεάζει ποικίλες
πλευρές της ζωής στη Βουλγαρία. Τον 10ο αιώνα, ο βασιλιάς
Συμεών, που είχε σπουδάσει στη διάσημη σχολή της Μαγναύρας
στην Κωνσταντινούπολη και η βασιλεία του οποίου είναι γνω-
στή ως ο Χρυσός αιώνας της παλαιάς βουλγαρικής γραμματείας,
συγκέντρωσε στην αυλή του φωτισμένους και καλλιεργημένους
ανθρώπους που κατείχαν την ελληνική γλώσσα, φιλοσοφία,
γραμματεία και παιδεία. Αυτή η επαφή συνεχίζεται και στους
επόμενους αιώνες, και μετά την υποδούλωση του βουλγαρικού
κράτους από τους Τούρκους. Τα ελάχιστα παλαίτυπα βουλγαρι-
κά βιβλία που σώθηκαν από την εποχή εκείνη είναι μεταφρα-
σμένα ως επί το πλείστον από τα ελληνικά.
Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, οι Βούλγαροι ανώτατου μορ-
φωτικού επιπέδου χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα ως
δίαυλο επικοινωνίας με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Στην εποχή
της βουλγαρικής παλιγγενεσίας (1763-1879) πληθαίνουν οι
μεταφράσεις από την ελληνική γλώσσα. Τον 19ο αιώνα, μάλιστα,
δεν είναι λίγοι οι ποιητές που, σαν τον Π.Ρ. Σλαβέικοφ,
μαθαίνουν την ποιητική τέχνη από τους τότε γνωστούς Έλληνες
ποιητές (Χριστόπουλο, Βηλαρά), μεταφράζοντας τα ποιήματά
τους. Την ίδια εποχή, ο Γκριγκόρ Παρλίτσεφ (Γρηγόριος
Σταυρίδης, 1830-1893), ένας νεαρός Βούλγαρος που σπούδαζε
στην Αθήνα, επηρεασμένος από την ελληνική κουλτούρα σε
μια εποχή ρευστών εθνικών ταυτοτήτων, έγραψε στην ελληνική
γλώσσα το ποίημα O Αρματωλός, για το οποίο το 1860 έλαβε το
δάφνινο στεφάνι από την Ακαδημία Αθηνών. Ίσως κάτω από
την επίδραση του Αλέξανδρου Πάλλη, ο Παρλίτσεφ άρχισε να
μεταφράζει την Ιλιάδα στο μέτρο του βουλγαρικού δημοτικού
τραγουδιού. Μετά την απελευθέρωση της Βουλγαρίας από την
Τουρκοκρατία (1878) επέρχεται μια απομάκρυνση των δύο
πολιτισμών, οφειλόμενη στο ότι οι Βούλγαροι άρχισαν ευρέως
να μαθαίνουν ρωσικά, γαλλικά και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες,
και να γνωρίζουν «από πρώτο χέρι» τους πολιτισμούς των
χωρών αυτών, σπουδάζοντας εκεί και μεταφράζοντας απευθείας
από τις γλώσσες τους. Πρέπει να περάσουν περισσότερα από 50
χρόνια για να αρχίσει να αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον των
Βούλγαρων διανοουμένων για την ελληνική γραμματεία.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
60
Τα έργα των αρχαίων Ελλήνων κλασικών συγγραφέων και φι-
λοσόφων (η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου, οι τραγωδίες του
Αισχύλου, του Ευριπίδη και του Σοφοκλή, οι κωμωδίες του Αριστο-
φάνη, του Μενάνδρου κ.α., τα συγγράμματα του Αριστοτέλη) έχουν
εκδοθεί στα βουλγαρικά σε επανειλημμένες εκδόσεις με λαμπρότερα
δείγματα μεταφραστικού λόγου εκείνα των Α. Μπαλαμπάνοφ, Αλ.
Νίτσεφ, Αλ. Μίλεφ, Βλ. Μπέσεβλιεφ, Γ. Μπατακλίεφ, Μπ. Μπό-
γκντανοφ. Η νεότερη γενιά Βούλγαρων μεταφραστών από τα αρ-
χαία ελληνικά (Ντίμκα Γκίτσεβα, Ιβάν Χρίστοφ, Νικολάι Γκότσεφ,
Γιάννα Μπούκοβα κ.α.) συνεχίζει με ζήλο αυτή την παράδοση.
Στη Βουλγαρία υπάρχει σοβαρή και μακρόχρονη παράδοση
μετάφρασης της ελληνικής ποίησης. Η γνωριμία των Βούλγα-
ρων αναγνωστών με τη σύγχρονη και αρχαία ελληνική ποίηση
(Παλατινή Ανθολογία) οφείλεται κατά κύριο λόγο στο μεταφρα-
στικό έργο του μεγάλου ελληνιστή, ποιητή και διανοούμενου
Στέφαν Γκέτσεφ. Το 1963, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη
γέννηση του Κ.Π. Καβάφη, εκδόθηκε στα βουλγαρικά από τον
μεγαλύτερο τότε κρατικό εκδοτικό οίκο Narodna kultura, στη
σειρά «Ποιητές του κόσμου», μια μικρή συλλογή μεταφρασμένων
ποιημάτων του σε σχήμα τσέπης, με πρόλογο του μεταφραστή,
που είχε μεγάλη απήχηση στο κοινό. Η δεξίωση του καβαφικού
έργου στη Βουλγαρία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το
όνομα του αφοσιωμένου μεταφραστή, ποιητή, στοχαστή,
φιλολόγου και κριτικού Στέφαν Γκέτσεφ. Με τη βοήθεια μιας
ομάδας ποιητών (Γ. Μίτσκοφ, Αλ. Ντάλτσεφ, Αλ. Μουράτοφ,
Κρ. Στανίσεφ), ο Γκέτσεφ μετέφερε στα βουλγαρικά την
πρωτοτυπία και τα βαθυστόχαστα πανανθρώπινα μηνύματα
της ποίησης του Καβάφη. Εκτενές δοκίμιο για τον Καβάφη και
την πνευματική διεργασία για την απόδοση του έργου του στα
βουλγαρικά, με τίτλο Ένας κόσμος χωρίς θεούς, περιλαμβάνεται
στο τελευταίο βιβλίο του Στ. Γκέτσεφ ―μια δίγλωσση έκδοση
στα βουλγαρικά και τα ελληνικά―, με τίτλο «Οι φίλοι μου οι
Έλληνες». Σε βαθιά γεράματα ο Γκέτσεφ καταγράφει τις μνήμες
του και καταθέτει σ’ αυτό το βιβλίο τη σχέση του με το έργο
των Ελλήνων δημιουργών και τις προσωπικές του στιγμές μαζί
τους. Τα λογοτεχνικά πορτραίτα των Κ.Π. Καβάφη, Γ. Σεφέρη,
Γ. Ρίτσου, Ο. Ελύτη, Ν. Καζαντζάκη, Κ. Βάρναλη, Κικής και
Άθου Δημουλά, η παρουσίαση της Παλατινής Ανθολογίας, οι

Process CyanProcess
YellowProcess Black
61
εντυπώσεις του συγγραφέα από τις επισκέψεις του στο Άγιον
Όρος τη δεκαετία του ’30, από τη χιτλερική κατοχή (τα χρόνια
εκείνα, 1937-1942, ο Στ. Γκέτσεφ υπηρετούσε στη διπλωματική
αποστολή της Βουλγαρίας στην Αθήνα), από τις ελληνικές
αρχαιότητες είναι μόνο μερικά από τα θέματα του βιβλίου
απομνημονευμάτων του που αναμφισβήτητα παρουσιάζουν
ενδιαφέρον και για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Συνομήλικος
του Ελύτη, τον οποίο είχε επίσης μεταφράσει στα βουλγαρικά
και με τον οποίο τον συνέδεε μια προσωπική φιλία, ο Γκέτσεφ
έχασε τη μάχη με την επάρατη νόσο τις πρώτες μέρες του 2000,
λίγο πριν κλείσει τα ενενήντα, πλήρης ημέρων και έργων.
Για τη βουλγαρική διανόηση, και όχι μόνο για τους ποιητές,
η συνάντηση με την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη και του Σεφέρη,
αποτελεί μια συγκλονιστική εμπειρία. Χάρη σ’ αυτή την πρώτη
έκδοση του 1960, η βουλγαρική πνευματική ζωή γονιμοποιείται
από το πνεύμα μοντέρνων ποιητών, από μια νέα θέαση των
πραγμάτων. Προλογίζοντας την Ανθολογία σύγχρονης ελληνικής
ποίησης του Στ. Γκέτσεφ, ο συγγραφέας Γκεόργκι Νταναήλοφ
επισημαίνει για τον Κ.Π. Καβάφη και την επίδρασή του στους
Bούλγαρους ποιητές ότι «ο ποιητής αυτός δεν είναι ένας νέος
γαλαξίας που αποκαλύπτουμε με ένα υπερμοντέρνο τηλεσκόπιο.
Ο Καβάφης είναι η αποκάλυψη ενός ολόκληρου φυσικού
νόμου». Το σχόλιο αυτό αφορά τόσο στην ποίηση του Αλεξαν-
δρινού, όσο και σε κείνη του άλλου μεγάλου Έλληνα ποιητή
της διασποράς, του Γιώργου Σεφέρη. Θα μπορούσε κανείς να
πει ότι χάρη στην πρώτη αυτή ανθολογία και τις επανεκδόσεις
της, κάθε μορφωμένος Βούλγαρος είναι εξοικειωμένος σήμερα
με τους τέσσερις μεγαλύτερους σύγχρονους Έλληνες ποιητές
–Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο. Η γραφή τους αφομοιώθηκε
ως συστατικό στοιχείο του πνευματικού ιστού της διανόη-
σης που, τότε, λόγω των κρατούντων ιδεολογικών σχημάτων,
ήταν διψασμένη για γνωριμία με τον ποιητικό μοντερνισμό
και βρήκε στην ελληνική ποίηση την ελευθερία δημιουργίας
που ονειρευόταν. Η ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, λόγω και
των ιδεολογικών της καταβολών, έχει δημοσιευτεί σε πολλές
εκδόσεις, καθώς και ορισμένα από τα πεζά του. Το λογοτεχνικό
περιοδικό Savremennik τίμησε τα δέκα χρόνια από τον θάνατο
του ποιητή, δημοσιεύοντας στο τελευταίο τεύχος του 2000 το

Process CyanProcess
YellowProcess Black
62
πεζό κείμενο Αρίοστος ο προσεκτικός αφηγείται στιγμές του
βίου και του ύπνου του (μτφρ. Ζ. Μιχάηλοβα). Η έκδοση με
τίτλο Η γραφή του παντόπτη (εκδ. Stigmati, 2009, μτφρ. Ζ.
Μιχάηλοβα), επιλογή φιλοσοφικών μονολόγων σε μυθολογικά
μοτίβα από την Τέταρτη διάσταση, καθώς και ποιημάτων του Γ.
Ρίτσου, τιμήθηκε το 2010 με το Κρατικό βραβείο μετάφρασης,
την ανώτατη διάκριση που απονέμει η ελληνική πολιτεία για
τη διάδοση των σύγχρονων ελληνικών γραμμάτων.
Το 2001, ο δεύτερος Έλληνας νομπελίστας ποιητής, ο
Οδυσσέας Ελύτης, ευρύτερα γνωστός στη Βουλγαρία μετά τη
διάκρισή του με το Βραβείο Νόμπελ τόσο για την ποίησή του
(το Άξιον Εστί κυκλοφόρησε τη δεκαετία του ’80 (εκδ. Narodna
kultura, 1987, μτφρ. Βλ. Λέβτσεβ και Τζ. Πανιτσίδου), όσο
και για τα πεζά του (Ανοιχτά χαρτιά), θα επανεμφανιστεί
στη βουλγαρική αγορά βιβλίου, αυτή τη φορά με μια έκδοση
με τίτλο Ιδιωτική οδός, η οποία περιλαμβάνει το ομώνυμο
δοκίμιο και επιλογή ποιημάτων (εκδ. Balkani, 2003, μτφρ.
Στέφαν Γκέτσεφ και Ζ. Μιχάηλοβα). Η ελληνική πεζογραφία
μεταφράζεται κατά κόρον στη Βουλγαρία την περίοδο 1960-
1990, αλλά και μετά τις πολιτειακές μεταβολές του 1989, υπό
τις νέες συνθήκες αγοράς του βιβλίου. Δεν θα ήταν υπερβολή
αν λέγαμε ότι παράλληλα με τους τέσσερις Έλληνες ποιη-
τές που αναφέραμε, ο Ν. Καζαντζάκης είναι ο πιο γνωστός,
μεταφρασμένος, πολυδιαβασμένος και ευπώλητος στη χώρα
Έλληνας συγγραφέας. Έχοντας δοκιμαστεί σε όλα τα είδη του
γραπτού λόγου, ανήσυχος και πολυταξιδεμένος, ο Καζαντζάκης
υπήρξε ένας αντιπροσωπευτικός εκπρόσωπος της εποχής του,
μιας εποχής κοσμογονικών αλλαγών, στις οποίες συμμετείχε είτε
ως πνευματικός άνθρωπος είτε ως δρων πολίτης. Η ανίχνευση
του πυρήνα μιας ρωμαλέας σκέψης, της περιπετειώδους ζωής
και του βαθύ ψυχισμού της πληθωρικής προσωπικότητας του
μεγάλου Κρητικού, καθώς και η απόδοση του έργου του στη
βουλγαρική γλώσσα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το όνομα
του αφοσιωμένου μεταφραστή και γνώστη του έργου του
Γκεόργκι Κούφωβ, ο οποίος έχει μεταγράψει τα μυθιστορήματα
του κρητικού συγγραφέα σε γλώσσα που εκφράζει απόλυτα το
πνεύμα του. Τα έργα Όφις και κρίνος, Αλέξης Ζορμπάς, Καπετάν
Μιχάλης, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, Ο τελευταίος πειρασμός,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
63
Αναφορά στο Γκρέκο, Ο φτωχούλης του Θεού, Στα παλάτια της
Κνωσσού έχουν εκδοθεί επανειλημμένα σε δική του μετάφραση
σε τιράζ πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Σήμερα, οι ειδικοί
θεωρούν τις μεταφράσεις αυτές ως λογοτεχνική αναδημιουργία
και τις χαρακτηρίζουν ως μια κορυφαία δεύτερη γραφή που
έχει εμπλουτίσει τη βουλγαρική γλώσσα. Ο Γ. Κούφωβ θεωρείται
όχι μόνο ο μεταφραστής με τη μεγαλύτερη προσφορά στην
παρουσίαση της ελληνικής πεζογραφίας μεταπολεμικά, αλλά
και ο κατ’ εξοχήν μεταφραστής του έργου του Καζαντζάκη.
Εκτός από την επιτυχία της ταινίας του Μ. Κακογιάννη
Zorba the Greek (1964), στη διεθνή φήμη του Καζαντζάκη
συνέβαλαν και οι δύο ακόμα κινηματογραφικές μεταφορές του
έργου του: Εκείνος που πρέπει να πεθάνει (βασιζόμενη στο
Ο Χριστός ξανασταυρώνεται) του Ζυλ Ντασσέν (1957) και Ο
τελευταίος πειρασμός (1988) του Μάρτιν Σκορσέζε. Και γι’ αυτό
το λόγο ο Καζαντζάκης είναι κυρίως γνωστός εκτός Ελλάδας για
τα μυθιστορήματά του. Τα έξι σημαντικότερα απ’ αυτά -Βίος
και πολιτεία του Αλ. Ζορμπά, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, Οι
Αδερφοφάδες, Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο τελευταίος πειρασμός,
και ο Φτωχούλης του Θεού- εκδόθηκαν μέσα σε μία δεκαετία
περίπου (1952-1964) προκαλώντας μια έντονη μεταφραστική
δραστηριότητα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Στις πρώ-
τες αγγλικές μεταφράσεις του Καζαντζάκη, ωστόσο, συναντά-
με πολλά μεταφραστικά ατοπήματα αφού δεν έγιναν από το
πρωτότυπο ελληνικό κείμενο, αλλά είτε από τη γαλλική τους
μετάφραση ―η περίπτωση του Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορ-
μπά―, είτε από τη γερμανική ― οι περιπτώσεις των Ο Χριστός
ξανασταυρώνεται και Καπετάν Μιχάλη. Το γεγονός ότι η μετά-
φραση όλων των μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη, καθώς και
σχεδόν όλων των έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουν γί-
νει από το ελληνικό πρωτότυπο, τιμά τη βουλγαρική εκδοτική
πολιτική των δεκαετιών του ’70 και ’80.
Το μεταφραστικό έργο του Γ. Κούφωβ περιλαμβάνει επίσης
την απόδοση έργων του Βάρναλη (Το ημερολόγιο της Πηνελόπης
και τους Διχτάτορες), του Εμ. Ροίδη (Πάπησσα Ιωάννα), της
Διδώς Σωτηρίου (Ματωμένα χώματα και Οι νεκροί περιμένουν),
του Στρατή Δούκα (Ιστορία ενός αιχμαλώτου), του Μενέλαου
Λουντέμη (Η φυλακή του κάτω κόσμου), της Μελίνας Μερκούρη

Process CyanProcess
YellowProcess Black
64
(Γεννήθηκα Ελληνίδα) και πολλών άλλων. Οι Βούλγαροι
αναγνώστες έχουν εξοικειωθεί εδώ και δεκαετίες με κλασικά έργα
της ελληνικής γραμματείας όπως είναι: Η ζωή εν τάφω και Η
δασκάλα με τα χρυσά μάτια του Στρ. Μυριβήλη, Πλούσιοι και
φτωχοί του Γρηγόρη Ξενόπουλου, Τα λόγια της πλώρης του
Καρκαβίτσα, Το αμάρτημα της μητρός μου του Γ. Βυζηινού.
Μετά τις πολιτειακές μεταβολές του 1989, παρότι το αναγνωστι-
κό κοινό της Βουλγαρίας στρέφεται προσωρινά προς τα έργα των
απαγορευμένων μέχρι τότε συγγραφέων της Δύσης, το ενδιαφέρον
για τη σύγχρονη ελληνική γραμματεία δεν αργεί να αναζωογο-
νηθεί, αν κρίνουμε από την ανταπόκριση του αναγνωστικού
κοινού και των φιλολογικών κύκλων σε κάθε νέα έκδοση βιβλίου
μεταφρασμένου από τα ελληνικά. Οι παρουσιάσεις Ελλήνων
συγγραφέων και ποιητών σε εκδηλώσεις οργανωμένες από την
Έδρα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σόφιας
(Ρ. Γαλανάκη, Δ. Καλοκύρη, Ι. Καρυστιάνη, Γ. Υφαντή κ.α.) και
σε λογοτεχνικά φεστιβάλ (Δ. Νόλλα σε μετάφραση της Γιάννα
Μπούκοβα) συνηγορούν γι’ αυτό το αμείωτο ενδιαφέρον.
Το 2002, το λογοτεχνικό περιοδικό Sezon (έκδοση της Εται-
ρείας Βουλγάρων Συγγραφέων) θα αφιερώσει ένα τεύχος στη
σύγχρονη ελληνική γραμματεία, με επιλογή κειμένων συγγρα-
φέων και ποιητών στην πλειοψηφία τους άγνωστων έως τότε
στη Βουλγαρία. Παρουσιάστηκαν κείμενα των Θ. Βαλτινού, Ρ.
Γαλανάκη, Ζ. Ζατέλη, Μ. Καραπάνου, Π. Μάτεσι, Κ. Τσιτσέλη,
κριτικά κείμενα του Ν. Βαγενά, ποίηση των Γ. Βαρβέρη, Γ. Υφα-
ντή κ.λπ., που μαζί με πολλούς άλλους δίνουν το στίγμα του
σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού τοπίου.
Προσωπικά για μένα η συναρπαστική περιπέτεια της λογοτε-
χνικής μετάφρασης από τα ελληνικά ξεκίνησε με το μυθιστόρη-
μα της Ρέας Γαλανάκη Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά, (Σόφια,
εκδ. Lada, 1998). Αν και είχα αρχίσει πολύ νωρίτερα, από τα
μέσα της δεκαετίας του ’80, να συνεργάζομαι με δημοσιεύσεις
σε λογοτεχνικά περιοδικά της Βουλγαρίας, παρουσιάζοντας τη
σύγχρονη ελληνική γραμματεία, η εμπειρία αυτή σφραγίστηκε
για πρώτη φορά με αυτοτελή έκδοση σε βιβλίο με τον Ισμαήλ
Φερίκ πασά, ένα έργο που μέχρι και σήμερα παραμένει από
τα πιο αγαπημένα μου. Μου δίνει μεγάλη ικανοποίηση και
χαρά το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή, που συνολικά διάφορα

Process CyanProcess
YellowProcess Black
65
μυθιστορήματά της Γαλανάκη έχουν μεταφραστεί σε δεκαπέ-
ντε γλώσσες, μία απ’ αυτές είναι και τα βουλγαρικά. Το 2000,
το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Σό-
φιας διοργάνωσε εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου,
όπου παρέστη και η συγγραφέας, και η οποία καλύφθηκε επαρ-
κώς από τα βουλγαρικά μέσα μαζικής ενημέρωσης με συνεντεύ-
ξεις και κριτικά κείμενα. Το αναγνωστικό κοινό της Βουλγαρίας
είναι επομένως αρκετά εξοικειωμένο με το όνομα της Ελληνίδας
συγγραφέως, αφού εκτός από το εν λόγω μυθιστόρημα έχουν
δημοσιευτεί διηγήματά της από τη συλλογή Ομόκεντρα διηγή-
ματα στο λογοτεχνικό περιοδικό Sezon (Σόφια, 2000, επιμ. και
μτφρ. Ζ. Μιχάηλοβα). Ο Βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά θέτει
την αρχή μια σειράς δημιουργιών της Ρ. Γαλανάκη που πραγ-
ματεύονται το θέμα της διττής, διπλής ταυτότητας: τη σχέση
κέντρο-περιφέρεια, Ανατολή-Δύση, άντρας-γυναίκα, χριστιανός-
μουσουλμάνος... Το μοτίβο αυτό για ανθρώπους διχασμένους
ανάμεσα σε δύο κοινότητες, δύο θρησκείες, δύο φύλα διακρί-
νεται αρχικά στο διήγημά της Η Ιστορία της Όλγας και ξανα-
δουλεμένο εμφανίζεται στον Βίο του Ισμαήλ Φερίκ Πασά, στην
Ελένη και ο Κανένας, στο Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων κ.α.
Ο ήρωας της Γαλανάκη, ο Ισμαήλ Φερίκ πασάς, γεννήθηκε
στην Κρήτη, αλλά αιχμαλωτίστηκε και οδηγήθηκε στην Αίγυπτο,
όπου εξισλαμίστηκε, ανέβηκε στην ιεραρχία της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας και επέστρεψε το 1866 στην ιδιαίτερη πατρίδα του
ως επικεφαλής στρατιωτικού εκστρατευτικού σώματος, που ήλθε για
να καταστείλει την επανάσταση των ντόπιων. Και έτσι στο πεδίο της
γενέθλιας νήσου «διασταυρώνεται η μητέρα-πατρίδα με τη δοσμένη
πατρίδα, η γη που τον γέννησε με αυτή που τον μεγάλωσε».
Η Ρέα Γαλανάκη πραγματεύεται το ερώτημα τι είναι
ο άνθρωπος: το αίμα ή το θρέμμα; Αυτό που γενετικά τον
καθόρισε ή αυτό που παιδευτικά τον διαμόρφωσε εκ των
υστέρων; Κι όπως πολύ σωστά, κατά τη γνώμη μου, διατυπώνει
στον ιστότοπό του ο blogger που υπογράφει με το όνομα Πα-
τριάρχης Φώτιος: «Η έννοια της πατρίδας είναι μια από αυτές
που καθορίζουν την προσωπικότητα και προσδιορίζουν την
ταυτότητα κάθε ανθρώπου. Και μέσα στην παγκοσμιοποιημένη
κοινωνία που ζούμε το βίωμα ή η αναπόληση είναι αυτά που
καθορίζουν την έννοια της πατρίδας;»

Process CyanProcess
YellowProcess Black
66
«Οι μύθοι της Κρήτης έχουν εγγραφεί

στον σκληρό δίσκο της μνήμης μου»
Σ υνομι λί α μ ε τη Ρέα Γα λα ν ά κη
ια να μπορέσω να αποδώσω καλύτερα στη γλώσσα μου αυτό

Γ το ιστορικό αφήγημα, να μπορέσω να μεταφέρω το κλίμα,
την ιδιαίτερη γεύση και το άρωμα μιας άγνωστης ιστορικής
εποχής για τον μέσο Βούλγαρο αναγνώστη, και δεδομένου ότι
η συγγραφέας είχε την καλοσύνη να δεχτεί την πρόσκλησή μου
να κάνουμε μια εφ’ όλης της ύλης συζήτηση για το έργο της,
αποφάσισα να εκμεταλλευτώ την περίσταση στο έπακρο και
να μοιραστώ με τους αναγνώστες των Νησίδων ένα τμήμα της
συνέντευξης αυτής.
Ζντράβκα Μιχάηλοβα: Κυρία Γαλανάκη πώς μεταβάλλεται

και πώς εξελίσσεται το θέμα των ρευστών ταυτοτήτων που θα
σας απασχολήσει τόσο και στα μεταγενέστερα έργα σας;
Ρέα Γαλανάκη: Ο διχασμός κάποιων ηρώων μου είναι ορα-
τός. Σ’ αυτόν τον θεμελιακό διχασμό εντάσσεται συχνά κι άλλο
ένα κυρίαρχο μοτίβο στα έργα μου, δηλαδή ο νόστος. Δεν ξέρω
αν εξελίσσονται γραμμικά· διαφοροποιούνται ωστόσο από έργο
σε έργο λογοτεχνικά, καθώς σε κάθε μυθιστόρημά μου η αρχι-
τεκτονική και το ύφος διαφοροποιούνται ανάλογα με το θέμα,
τα πρόσωπα, και διάφορα άλλα. Κάθε θέμα έλκει κατά κάποιο
τρόπο τον δικό τρόπο, αλλά η σφραγίδα του συγγραφέα είναι
πάντα ευανάγνωστη. Θα πρόσθετα ότι από παλιά είναι γνωστό
πως το ανθρώπινο δράμα προκαλείται από τη σύγκρουση δύο
καταστάσεων, στην τραγωδία λόγου χάριν από τη σύγκρουση
του θεϊκού και του ανθρώπινου νόμου. Δεν πρόσθεσα κάτι,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
67
απλώς ριψοκινδύνευσα να τοποθετήσω ορισμένα τέτοια πολύ
σύγχρονα αλλά και αναπάντητα ―ή απαντημένα με διαφορετι-
κούς τρόπους στη διάρκεια του χρόνου― ζητήματα σε ιστορικό
χρόνο, μετά από πολλά χρόνια απουσίας του ιστορικού χρόνου
από τη νεοελληνική πεζογραφία. Ξεκίνησα από ιστορικό χρόνο
για να φθάσω να διερευνώ αυτά τα ζητήματα, όσο και άλλα,
ακόμη και σε σύγχρονες κοινωνίες. Και στηριζόμουν πάντα στη
βαθιά, τη βαθύτατη συγκίνησή μου από ένα πρόσωπο, από ένα
γεγονός, από μια αποσιώπηση ή αδικία ίσως, για να χτίσω γύρω
τους το δικό μου σκηνικό.
Ζ.Μ.: Κάπου λέτε ότι «από πολύ νωρίς υπήρξατε θύμα των
παραμυθιών». Μήπως γι’ αυτό φταίει και η Κρήτη με τους
πολλούς μύθους της;
Ρ.Γ.: Κάθε παιδί μπορεί να γίνει «θύμα των παραμυθιών»,
όπως κάθε ενήλικας μπορεί να γίνει «θύμα ενός έρωτα». Πα-
ντού συμβαίνει αυτό, δεν χρειάζεται να έχει κάποια ειδική σχέση
με την Κρήτη, παρόλο που οι μύθοι της γειτονικής Κνωσού
έχουν εγγραφεί ανεξίτηλα στο σκληρό δίσκο της παιδικής
μου ηλικίας, όπως αποδεικνύεται από κάποια γραπτά μου. Η
απόφαση να σπουδάσω Αρχαιολογία και Ιστορία μάλλον θα
σχετίζεται με τη γοητεία των παραμυθιών, των μύθων, αλλά
και των αφηγήσεων γύρω από το οικογενειακό τραπέζι για τις
περιπέτειες του σογιού σε πόλεμο και σε ειρήνη.
Ζ.Μ: Οι μνήμες της Κρήτης και η σύγχρονή τους διαπραγ-

μάτευση αναδύονται στα περισσότερα μυθιστορήματά σας: Ο
Αιώνας των λαβυρίνθων (2002), Αμίλητα, βαθιά νερά (2006),
Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα (2009). Στο τελευ-
ταίο η άφιξη μιας νεαρής Ελληνοεβραίας δασκάλας σε ένα
ορεινό χωριό της Κρήτης το 2000, όσο και το πασχαλινό έθιμο
της καύσης του Ιούδα, σας δίνουν την αφορμή για μια τομή
στο «άβατον» των σύγχρονων ορεινών κλειστών κοινωνιών της
νήσου. Το σκηνικό είναι γεμάτο συγκρούσεις και αντιφάσεις,
νόμους και παρανομίες, έρωτα και τελετουργίες, φονικά και
αποσιωπήσεις. Πώς και γιατί η παλιά κρητική παράδοση απο-
δίδει στο πρόσωπο του βιβλικού Ιούδα τη μοίρα του μυθικού
Οιδίποδα;

Process CyanProcess
YellowProcess Black
68
Ρ.Γ.: Στο τελευταίο μου μυθιστόρημα Φωτιές του Ιούδα,
στάχτες του Οιδίποδα συνδύασα δύο πράγματα. Από τη μια τη
γνώση μου ότι μέσα σε ένα λόγιο κρητικό ποίημα του 15ου αιώνα
(εκδόθηκε μόλις πριν από λίγα χρόνια), φορτώνονται στον Ιούδα
εκτός από τις δικές του και οι αμαρτίες του Οιδίποδα, δηλαδή
η εν αγνοία πατροκτονία και η αιμομιξία με τη μάνα του.
Προφορικές παραλλαγές του ποιήματος σώζονταν στην Κρήτη
μέχρι τον 20ο αιώνα. Έτσι ο Ιούδας, και κατά συνέπεια όλοι οι
Εβραίοι, εκπροσωπούσαν το απόλυτο κακό όχι μόνο στην Κρήτη
της εποχής, αλλά ευρύτατα, αφού αυτός ο μύθος είχε τεράστια
διάδοση σε όλη τη Μεσόγειο. Ένας νέου τύπου αντισημιτισμός
και ρατσισμός, ωστόσο, ήταν ήδη ορατός στην Ελλάδα στις
αρχές του 21ου αιώνα, προτού θεριέψει στις μέρες μας. Όσο
για τις Φωτιές του Ιούδα, πρόκειται για το έθιμο να καίγεται
πανηγυρικά ένα ομοίωμα του Ιούδα κάθε Πάσχα σε πολλά
χωριά, για να τιμωρηθούν έτσι συμβολικά οι Εβραίοι. Έπλασα
λοιπόν ένα μυθιστόρημα όπου συνδύασα τον παραπάνω μύθο
με τη σύγχρονη Κρήτη, ειδικότερα με το «άβατον» ορισμένων
ορεινών χωριών της, στα οποία ανθούν εντελώς παράνομες
και πλουτοφόρες επιχειρήσεις. Έγινε μεγάλος θόρυβος όταν
αποκαλύφθηκε η ύπαρξή τους, όμως η μονολιθική άποψη των
ΜΜΕ γι’ αυτά τα χωριά δεν με κάλυπτε. Γνώριζα την εσωτερική
ποικιλομορφία τέτοιων κοινωνιών. Γι’ αυτό και στάθηκα στις
εσωτερικές κρυφές συγκρούσεις τους, στους διαφορετικούς
ρόλους ανδρών και γυναικών όσο και στην αναπάντεχη
ανατροπή τους, σε ό,τι λειτουργεί υπόκωφα μα αποφασιστικά
κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Με κινητοποίησε μια
μικρή πληροφορία, ότι «σ’ αυτές τις κοινωνίες δεν μπορούσε να
μείνει κανείς δάσκαλος πάνω από ένα χρόνο». Έπλασα, λοιπόν,
μιαν ελληνοεβραία δασκάλα, μια πολλαπλά «ξένη», που η
άφιξή της σε μια τέτοια «άβατη» ορεινή κοινωνία αναμοχλεύει
κάποιες αποσιωπημένες τοπικές ιστορίες από τη γερμανική
κατοχή, κινητοποιεί τα έθιμα τιμωρίας και εκδίκησης, προκαλεί
έρωτα και θάνατο, συνεχίζει τη σύγκρουση των άγραφων με
τους γραμμένους νόμους. Ωστόσο, αυτό το μυθιστόρημα δεν θα
είχε γραφτεί ποτέ χωρίς το ακριβώς προηγούμενο βιβλίο μου, το
Αμίλητα βαθιά νερά (2006), όπου είχα μελετήσει σε βάθος και
είχα αναδιατυπώσει με τη μορφή μυθιστορηματικού χρονικού

Process CyanProcess
YellowProcess Black
69
μια πασίγνωστη, ιστορική απαγωγή στην Κρήτη του 1950. Θα
πρέπει να διαβάζονται αντικριστά. Ο μεταξύ τους καθρέφτης
έχει ηλικία πενήντα χρόνων. Τα είδωλα των ορεινών κλειστών
κοινωνιών φαίνονται πεντακάθαρα με τις ομοιότητες και τις
διαφορές τους, η σύγκρουση του άγραφου και του γραμμένου
δίκαιου καλά κρατεί διχάζοντας τον κόσμο, ο χρόνος περνά
παραμένοντας ακίνητος σαν τα ψηλά βουνά.
Ζ.Μ.: Το τελευταίο σας βιβλίο με τίτλο Από τη ζωή στη

λογοτεχνία (εκδ. Καστανιώτη) είναι μια συλλογή άρθρων που
δημοσιεύσατε το διάστημα 1992-2011 και πρόκειται για ένα
βιβλίο που απαρτίζεται από αποσπάσματα ζωής, εξομολογη-
τικές αναδρομές στο χρόνο, στα πρόσωπα και στους τόπους,
σκέψεις για τη λογοτεχνία, την Ιστορία και τον σύγχρονο «γυ-
ναικείο λόγο». Θα μπορούσε κανείς να το δει και σαν «ψήγματα
αυτοβιογραφίας».
Ρ.Γ.: Το βιβλίο περιλαμβάνει άρθρα που σχετίζονται με
κάποιους ανθρώπους που υπήρξαν σημαντικοί για τη ζωή
μου, άρθρα όμως που γράφτηκαν επειδή, με κάποια αφορμή,
μου ζητήθηκε από διάφορα έντυπα να γράψω γι’ αυτούς τους
θαυμάσιους νεκρούς. Με άλλα λόγια, δεν κάθισα εγώ η ίδια
να θυμηθώ και να αφηγηθώ τη ζωή μου, απλώς έγραψα λίγα
πράγματα για μένα μιλώντας για άλλους. Μια αυτοβιογραφία δεν
θα ήταν γραμμένη έτσι. Σαν «αυτοβιογραφικά» πρέπει να δούμε
και τα υπόλοιπα άρθρα του βιβλίου που αφορούν λογοτεχνικά
ζητήματα, όπως για παράδειγμα ο ρόλος του γενέθλιου τόπου
στα γραπτά μου, ο τρόπος που ανέπτυξα την σχέση Ιστορίας
και Λογοτεχνίας, η «μαστορική» των κειμένων, ο σύγχρονος
«γυναικείος λόγος» κ.λ.π. Άλλα απ’ αυτά μου ζητήθηκαν,
άλλα όχι. Τα θεωρώ κι αυτά «αυτοβιογραφικά», επειδή η ζωή
του καθενός μας δεν αποτελείται μόνο από γεγονότα και
μοιραίες συναντήσεις, αλλά και από ιδέες, απόψεις, ανησυχίες,
ερωτήματα, αναθεωρήσεις, συμπεριφορές. Και η λογοτεχνία δεν
αποτελείται μόνο από γεγονότα, αλλά τα σκηνοθετεί μέσα στις
ιδέες, τις νοοτροπίες και τις συγκρούσεις μιας ορισμένης εποχής.
Ζ.Μ.: Το 2011 στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) έγινε

μια μεγάλη έκθεση έργων του θαλασσογράφου Ιωάννη Αλτα-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
70
μούρα, ο οποίος ήταν γιος της πρώτης ελληνίδας ζωγράφου του
19ου αιώνα, της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα. Πρόκειται για
μια γυναίκα η οποία ανέτρεψε όλες τις ισχύουσες συμβάσεις της
εποχής της. Παράλληλα, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας, προβλή-
θηκε το ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία της Κλεώνης Φλέσσα για
τη ζωή της Ε. Αλταμούρα. Η Ελένη Μπούκουρα ήταν κόρη του
Ιωάννη Μπούκουρα, ήρωα της Επανάστασης του 1821, καρα-
βοκύρη από τις Σπέτσες, ο οποίος διέθεσε μέρος της περιουσίας
του στον Αγώνα. Με σπουδές στη Ρώμη και στη Φλωρεντία, στο
διάστημα που έζησε στην Ιταλία, δίπλα στον άνδρα της τον ζω-
γράφο Σαβέριο Αλταμούρα, η Ελένη μετείχε στις ζυμώσεις των
επαναστατών για την ένωση της Ιταλίας.
Κυρία Γαλανάκη, αυτή η κινηματογραφική βιογραφία ρίχνει
κατά την άποψή σας αρκετό φως στον δημιουργικό, ποιητικό
και επαναστατικό τρόπο με τον οποίο η πρωτοποριακή αυτή
γυναίκα και ζωγράφος έζησε τη ζωή της; Από ποιά σκοπιά πα-
ρουσιάζετε εσείς τη ζωή της Ελένης Αλταμούρα στο βιβλίο σας
«Ελένη ή ο Κανένας»; Και τέλος, ο τίτλος που δώσατε στο μυ-
θιστόρημά σας παραπέμπει στην απάντηση που έδωσε ο Οδυσ-
σέας στον Κύκλωπα όταν τον ρώτησε «Ποιός είσαι;» και εκείνος
απάντησε «Ούτις» (ο Κανένας);
Ρ.Γ.: Το μυθιστόρημά μου προηγήθηκε αρκετό καιρό της
ταινίας. Διαφέρουν, όπως θα έχετε διαπιστώσει, και είναι
φυσικό. Η διαφορά μάλιστα εντοπίζεται ήδη από τον τίτλο, που
όντως παραπέμπει στο «Ούτις», στο «Κανένας», που απάντησε
ο Οδυσσέας στον Κύκλωπα. Η διαφορά δηλαδή εντοπίζεται στα
πολλαπλά επίπεδα που έχει το μυθιστόρημα. Προσπάθησα να
δω τη ζωή της Ελένης Αλταμούρα σαν μια γυναικεία Οδύσσεια,
γι’ αυτό και χωρίζω το κείμενο σε είκοσι τέσσερα μέρη. Το
Κανένας απηχεί πρώτον τη γυναικεία Οδύσσεια, δεύτερον
τη λησμονιά που σκέπασε τη ζωγραφική της Αλταμούρα
και σχεδόν ακόμη σκεπάζει τη γυναικεία δημιουργία, τρίτον
το ότι η ζωγράφος ντύθηκε σαν άντρας για δύο χρόνια,
προκειμένου να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία, στα μέσα
του 19ου αιώνα. Το μυθιστόρημά μου γράφτηκε επιδιώκοντας
να συνδυάσει πολλά γνωστικά πεδία, πολλές σκέψεις για το
τι σημαίνει γυναικείος βίος και δημιουργός γυναίκα, τον
προβληματισμό μου για την είσπραξη της «πατρίδας» και της

Process CyanProcess
YellowProcess Black
71
«Ιστορίας» από τις γυναίκες, το βάρος της εξέγερσής τους και
της ματαίωσής της, αλλά και το βάρος που έχει στη ζωή τους
προπαντός ο θάνατος, ή την οριακή ακόμη συμβίωσή τους με
τα φαντάσματα αγαπημένων, με το πρόβλημα της «γυναικείας
τρέλας». Το μυθιστόρημα είχε μιαν αυστηρή και απαιτητική
αφηγηματική σύνθεση. Ας προσθέσω ότι από την προσωπική
μου ιστορική έρευνα, προέκυψαν πολλά νέα στοιχεία για τη
ζωή της Ελένης Αλταμούρα. Και δυο λόγια ακόμη. Για την
Ελένη Αλταμούρα υπήρξε και μια άλλη ταινία πριν από το
μυθιστόρημά μου και το 2012 έγινε μια επιτυχημένη μεταφο-
ρά του μυθιστορήματός μου στο θέατρο, με τη μορφή μονολό-
γου. Στον κατάλογο της σημαντικής έκθεσης που αναφέρατε
έχω γράψει ένα άρθρο σχετικά με την ζωγράφο, με καθαρά
ιστορικά κριτήρια. Ένα απόσπασμα του μυθιστορήματος έχει
ενταχθεί στα Νεοελληνικά της Γ΄ Γυμνασίου, και μιλώ συχνά
με μαθητές για το βιβλίο. Αλλά το πιο σημαντικό, πιστεύω,
είναι ότι, κατά πως λένε, το μυθιστόρημα Ελένη, ή ο Κανένας
συνέβαλε ώστε να «αναστηθεί» η περίπτωση της τραγικής
ζωγράφου και να κατανοηθεί σαν ένα πρότυπο που αφορά
και τη δική μας εποχή.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
72
Κόμικς:
από τη δημιουργία, στην πρόσληψη
και την παιδαγωγική τους αναπλαισίωση
Τ ης Ευα γγελί α ς Μουλά
α κόμικς, ως μέρος της παραλογοτεχνίας, θεωρούντο μέχρι
Τ πρόσφατα ανάξια λόγου εύπεπτα ψυχαγωγικά αναγνώ-

σματα και γι' αυτό δεν συγκέντρωναν το ενδιαφέρον του
σοβαρού κριτικού λόγου, δεν έχαιραν ακαδημαϊκής νομιμοποίη-
σης ούτε και κοινωνικής αναγνώρισης. Σήμερα, παρά τους ανα-
ρίθμητους φανατικούς οπαδούς τους, τα εκατομμύρια αντίτυ-
πα των πωλήσεών τους και το εκδηλωμένο ενδιαφέρον ολοένα
και αυξανόμενης μερίδας θεωρητικών και μελετητών, τα κόμικς
ακόμα δεν τυγχάνουν καθολικής αποδοχής. Πρόκειται για μια
τέχνη της οποίας αμφισβητήθηκε η αξία εξαιτίας πολλών ανυ-
πόστατων επιχειρημάτων. Αρχικά τα κόμικς περιφρονήθηκαν
λόγω της καταγωγικής σχέσης τους με την κωμωδία, επειδή
απευθύνονταν κυρίως στα παιδιά και είχαν κατεξοχήν ψυχα-
γωγικό χαρακτήρα, αλλά και διότι η ανάγνωση κόμικς από με-
γάλους συνιστούσε νοσταλγική καταφυγή στις απολαύσεις της
παιδικής ηλικίας. Έτσι κατηγορήθηκαν ότι υποθάλπουν πάσης
φύσεως συμπεριφορική νοσηρότητα, μαλθακότητα μέχρι και τη
νεανική εγκληματικότητα. Συμπληρωματικά, λόγω του υβριδι-
κού τους χαρακτήρα, μεταξύ λογοτεχνίας και ζωγραφικής, υπο-
στηρίχθηκε ότι υστερούσαν σε πρωτοτυπία και δε συνιστούσαν
αυτόνομη τέχνη.
Στην πραγματικότητα βρέθηκαν στο μάτι του κυκλώνα,
λόγω της διαπιστωμένης απήχησής τους στη νέα γενιά, κάτι
που αργότερα υποκαταστάθηκε διαδοχικά από την τηλεόραση,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
73
τον κινηματογράφο, το ροκ εντ ρολ, τα βιντεοπαιχνίδια και το
διαδίκτυο. Η ουσία της διαμάχης έγκειτο ανέκαθεν στην προ-
σπάθεια ελέγχου της πολιτισμικής εξουσίας και του νοήματος
του κοινωνικού κόσμου, μέσα από το οποίο διακυβεύεται η
διατήρηση ή η αντροπή του status quo.
Κεντρικό άλλοθι στην πολεμική που δέχθηκαν τα κόμικς
υπήρξε η σχέση τους με τις εικόνες. Μολονότι η κοινωνία μας
κυριαρχείται από εικόνες, η επίσημη κριτική επιμένει σε μια
μονοδιάστατη αντίληψη περί λογοτεχνικότητας, βασισμένη στις
ιδιότητες του λόγου, εξαιτίας της επικρατούσας προδιάθεσης
υπέρ της γραπτής κουλτούρας.
Η μακρά εδραιωμένη γλωσσική υπεροχή σε κάθε πτυχή της
επίσημης κριτικής και λογοτεχνικής θεωρίας κατέληξε στην
υπερεκτίμηση του μέσου του λόγου και στην συνεπακόλουθη
υποτίμηση των εικόνων και συνεπώς, κάθε μέσου που τις χρη-
σιμοποιεί επικοινωνιακά. Η πριμοδότηση του γραπτού λόγου
βέβαια είναι ιδεολογική επιλογή που δεν νομιμοποιείται επιστη-
μονικά αλλά κοινωνικο-πολιτισμικά.
Πολλοί ερευνητές προασπιζόμενοι τα κόμικς, προβάλλουν
το επιχείρημα της αυτοδυναμίας της εικονικής αφήγησης και
της ικανότητάς της να αποδίδει νόημα, πολλές φορές υποβαθ-
μίζοντας το ρόλο του λόγου.
Στην πραγματικότητα τα κόμικς είναι πολυσημειακά, υβρι-
δικά πολιτισμικά προϊόντα, που διαρρηγνύουν τα όρια των
κατηγορικών διακρίσεων ανάμεσα στις λέξεις και τις εικόνες,
εξ ου και απαιτούν μια κριτική προσέγγιση που να λαμβάνει
υπόψιν την μορφική τους ιδιαιτερότητα, η οποία παράγει μια
ξεχωριστού τύπου λογοτεχνικότητα. Τα κόμικς είναι αφηγή-
σεις που συνδυάζοντας εικόνες και λόγο διαμορφώνουν ένα
κράμα ετερογενών σημείων με εξίσου αναφορική και συμβο-
λική διάσταση.
Είναι εμφανές ότι από τη μία η πολυδιαστατότητα του μέ-
σου και από την άλλη η προσπάθεια υπεράσπισής του, προ-
καλεί προβλήματα, που ξεκινούν από τη δυσχέρεια ακριβούς
ορισμού του μέχρι την αποκρυστάλλωση της θεωρίας και των
εργαλείων κριτικής του προσπέλασης.
Ερευνητές από πολλές και διαφορετικές θεωρητικές αφετη-
ρίες καταπιάνονται με τη μελέτη των κόμικς: σημειωτική, αφη-
Νησίδες 12 | Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η

Process CyanProcess
YellowProcess Black
74
γηματολογία, ρητορική, ποιητική, κοινωνιολογία συμβάλλουν
στην αποτύπωση του φαινομένου, προσθέτοντας στο παζλ της
ανάγνωσής τους, ψηφίδες κατανόησης. Καθώς τα κόμικς είναι
τόσο πολιτισμικές δημιουργίες όσο και εμπράγματα προϊόντα,
που σχεδιάζονται, δημιουργούνται, παράγονται, κυκλοφορούν
και καταναλώνονται, απαιτείται εξίσου μια αναλυτική ματιά
τόσο επί της δημιουργίας και της παραγωγής όσο και επί της
πρόσληψής τους. Τα κόμικς μπορεί να είναι προϊόντα μαζικής
παραγωγής μεγάλων οικονομικών κολοσσών όσο και μικρών
ανεξάρτητων παραγωγών ή αυτοεκδόσεων. Μπορεί να δημιουρ-
γούνται από ομάδα συνεργαζόμενων καλλιτεχνών (συγγραφείς,
pencillers, inkers, letterers, colorists) ή από έναν και μόνο
καλλιτέχνη. Επίσης, υπάρχουν καλλιτέχνες που έχουν ανα-
πτύξει ένα εντελώς προσωπικό στυλ, όπως ο Alan Moore ή ο
Frank Miller αλλά και άλλοι, που ακολουθούν την τυποποιη-
μένη συνταγή ευρύτερων παραδειγμάτων, όπως των υπερηρω-
ικών κόμικς.
Επιπλέον, οι θεωρητικές αναλύσεις διχάζονται ανάμεσα σε
εκείνες που εστιάζουν στη μορφή και σε εκείνες που δίνουν έμ-
φαση στο περιεχόμενο. Κάποια κόμικς αξιοποιούν τις μορφικές
δυνατότητες του μέσου στο έπακρο, επιτυγχάνοντας αυτό που
ο Σκλόφσκι αποκαλεί παραξένισμα, δηλαδή την υπογράμμιση
της καλλιτεχνικής τους φύσης μέσα από την κατάδειξη των
μορφικών τους δυνατοτήτων, ενώ άλλα προτιμούν την ασφά-
λεια της μορφικής σύμβασης, τονίζοντας μέσα από αυτήν την
επιλογή άλλα στοιχεία τους και δη αυτά της ιστορίας, όπως
συμβαίνει στα bande dessinée.
Αναμφισβήτητα, οι μορφικές ιδιαιτερότητες του μέσου είναι
καθοριστικής σημασίας. Η χωρική τοποθέτηση των πάνελς στη
σελίδα και η ροή τους, τα στοιχεία που συνθέτουν το εσωτερικό
τους, ο λόγος και τα μπαλόνια, το σχήμα και το μέγεθός των
πάνελς και των γραμμάτων, ο συμβολικός κώδικας, το κενό
ανάμεσα στα πάνελς, ο τρόπος μετάβασης, το χρώμα και πολλά
άλλα διαμορφώνουν μια ξεχωριστή ποιητική του μέσου που
χρήζει συστηματικής προσέγγισης.
Όσον αφορά δε τις συνθήκες πρόσληψης και ανάγνωσής
τους, απουσιάζουν σημαντικές εμπειρικές έρευνες, που θα έπρε-
πε στη συνέχεια να εμπλουτιστούν με στοιχεία ερμηνευτικής ή

Process CyanProcess
YellowProcess Black
75
ίσως, και ακόμα περισσότερο ιδιοσυγκρασιακών προσεγγίσεων
όπως η ψυχοσημειωτική. Εξίσου σε αυτό το πεδίο απαραίτητες
θα ήταν ποιοτικές μετρήσεις που θα κατέγραφαν την κοινωνι-
ολογική διάσταση της ανάγνωσης των κόμικς: ποιοι αγοράζουν
κόμικς, τι είδους κοινότητες οπαδών δημιουργούνται και τι
είδους πρόσληψη υποθάλπουν; Πόσο προσβάσιμα είναι και πού
αγοράζονται, πώς κυκλοφορούν, ποιες αντιλήψεις τα συνοδεύ-
ουν, τι πολιτισμικές διαφορές αποτυπώνουν και πολλά άλλα.
Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε πάντα όμως, είναι ότι ως
πολιτισμικά προϊόντα εντάσσονται σε συγκεκριμένο ιστορικό
συγκείμενο, το οποίο τόσο απορροφούν, όσο και διαμορφώνουν.
Είναι παροδικές πραγματώσεις, χειρονομίες μιας κουλτούρας.
Η ερευνητική εργαλειοθήκη συνεπώς, μέσα από την οποία
αντλούμε πόρους για την κατανόησή τους, περιέχει ποικίλα
και διαφορετικού προσανατολισμού και σκόπευσης εργαλεία
και λαμβάνει υπόψη τα πολιτισμικά συμφραζόμενα παραγωγής
και πρόσληψής τους. Η πολυσχιδία του μέσου όμως, όχι μόνο
δεν πρέπει να μας αποθαρρύνει, αλλά, αντιθέτως, να αποτελεί
πρόκληση για εμβριθέστερες προσεγγίσεις.
Εξάλλου, η ετερογένεια των αναλύσεων και ο επί μακρόν
επίσημος εξοστρακισμός των κόμικς από το χώρο της τέχνης
δεν είναι εξ ορισμού αρνητικός. Πολλοί καλλιτέχνες των κόμικς
θεωρούν πλεονέκτημα το να μην εντάσσονται σε κάποια μορφή
αναγνωρισμένης τέχνης, καθώς όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ο
Art Spiegelman, το 1993: «Τα κόμικς πετούν κάτω από την
εμβέλεια των ραντάρ της κριτικής». Από την εποχή αυτής της
δήλωσής του μέχρι σήμερα οι εξελίξεις έχουν τρέξει με ιλιγγιώ-
δη ταχύτητα.
Σημαντικά έργα της λογοτεχνίας διασκευάζονται ήδη από
την εποχή των Κλασσικών εικονογραφημένων στη γλώσσα των
κόμικς, ενώ σήμερα οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις των δημι-
ουργών-σεναριογράφων-διασκευαστών δεν αρκούνται στην
απλή, πιστή μεταφορά. Προβαίνοντας στην αναλογική αξιο-
ποίησή τους ή ακόμα και την ανατροπή τους, χρησιμοποιούν
το αφετηριακό έργο ως πρόσχημα για τη διατύπωση απόψεων
ή την κατάθεση μιας νέας δημιουργικής πρότασης. Τα graphic
novels εξάλλου, ―μεγάλου μήκους αυτοτελείς ιστορίες κυρίως
για ενήλικες εφάμιλλες της γλωσσικής λογοτεχνικής έκφρασης,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
76
που έχουν αναβαθμίσει ουσιαστικά τη λειτουργία του μέσου―,
συχνά τροφοδοτούν τη βιομηχανία του κινηματογράφου με
μεγάλη μάλιστα επιτυχία. Από την πρώτη φιλμική μεταφορά
ενός ένθετου σε εφημερίδα κόμικς του Frederick Burr Opper,
Happy Hooligan στην ταινία Happy Hooligan Interferes
μέχρι σήμερα, το ενδιαφέρον της βιομηχανίας του θεάματος
για τα κόμικς αυξάνεται σταθερά, όπως συνέβη στις περιπτώ-
σεις των: V for Vendetta των Alan Moore and David Lloyd,
Sin City του Frank Miller, The League of Extraordinary
Gentlemen των Alan Moore and Kevin O’Neill, The Road to
Perdition του Max Allan Collins και της μεγαλύτερης ποτέ
εισπρακτικής επιτυχίας των 300 του Frank Miller.
Ακόμα, στα Graphic novels αφιερώνονται πλέον σοβαρές
εκδόσεις, που ασχολούνται με την αξιοποίησή τους στην εκ-
παίδευση. Την ίδια στιγμή, μεγάλες βιβλιοθήκες φιλοξενούν σε
ειδικούς τομείς κόμικς, μουσεία διοργανώνουν περιοδικές εκθέ-
σεις κόμικς, και Πανεπιστήμια διδάσκουν κόμικς ή μέσω αυ-
τών. Μερικά χτυπητά παραδείγματα από την αξιοποίηση των
κόμικς στην ακαδημαϊκή κοινότητα είναι το The Physics of
Superheroes (2005) του James Kakalios, καθηγητή φυσικής
στο Πανεπιστήμιο της Μinnesota, ή το The Periodic Table of
Comic Books,που διδάσκεται στο τμήμα Χημείας στο Πανεπι-
στήμιο του Kentucky από τους John P. Seleque και F. James
Holler. Επίσης ο Γερμανός καθηγητής δικαίου Felix Herzog
ξεκίνησε να διδάσκει ποινικό δίκαιο μέσω ενός βιβλίου κόμικς
στο οποίο περιγράφονται 30 χαρακτηριστικές περιπτώσεις.
Αναφορικά με τη χρήση τους στην εκπαίδευση δε, πολλές
ευφάνταστες προτάσεις έχουν κατατεθεί και πολλά επιχειρήμα-
τα έχουν κατά καιρούς επιστρατευθεί για την υποστήριξή τους,
εκ των οποίων και τα εξής:
• Πρώτα από όλα, σε μια εποχή που ο λόγος παύει να είναι
το αποκλειστικό μέσο κωδικοποίησης και διαμεσολάβη-
σης της εμπειρίας, τα κόμικς ως πολυμεσικά υβριδικά
προϊόντα ισορροπούν ανάμεσα στο λόγο και την εικό-
να και είναι πρώτης τάξεως εργαλεία για την ανάπτυ-
ξη ενός ευρύτερου γραμματισμού. Έτσι, προωθούν τον
οπτικό γραμματισμό, ενώ ταυτόχρονα προσφέρονται και
για μελέτη των στοιχείων της αφήγησης.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
77
• Συνδυάζοντας χαρακτηριστικά και τεχνικές λογοτεχνί-
ας, ζωγραφικής και κινηματογράφου συνιστούν γέφυρα
ανάμεσα στα παραδοσιακά και τα πιο σύγχρονα μέσα.
• Είναι ιδανικά για διαθεματικές εργασίες που εμπλέκουν
ποικίλα αντικείμενα, αλλά και για την εκμάθηση της
γλώσσας, μητρικής και ξένης.
• Τα ξένης προέλευσης κόμικς προσφέρονται για την κα-
τανόηση άλλων κουλτούρων.
• Γενικότερα είναι κατάλληλα για τη διαπραγμάτευση των
κοινωνικών και εθνικών στερεότυπων.
• Δεν εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες εκτέλεσης,
π.χ. ηλεκτρονικά μέσα και νέες τεχνολογίες.
• Καθώς είναι δημοφιλή στους νέους, προσφέρουν κίνητρα
μάθησης. Συχνά δε, πραγματεύονται θέματα του άμεσου
ενδιαφέροντος των νέων, που προσιδιάζουν στην ηλικία
τους.
• Το χαμηλό τους κόστος και η πλατιά κυκλοφορία τους,
καθιστά εύκολη σχετικά την απόκτησή τους, οπότε είναι
ένας σχετικά προσβάσιμος μαθησιακός πόρος.
• Μπορούν να διαβάζονται στον ατομικό ρυθμό του κάθε
μαθητή και σε οποιοδήποτε χώρο.
• Ως προϊόντα της μαζικής κουλτούρας αποτελούν εργα-
λεία κριτικής προσέγγισης και μελέτης της κουλτούρας
των μέσων και του τρόπου που αυτή κατευθύνει και
διαμορφώνει την κοινή γνώμη.
• Τέλος, θα προσθέταμε ότι το γράψιμο και η δημιουρ-
γία κόμικς είναι άριστη παιδαγωγική δραστηριότητα που
ενεργοποιεί και ενισχύει ποικίλες δεξιότητες στους μα-
θητές.
Γι' αυτό και η αξιοποίησή τους στην εκπαίδευση όχι μόνο
νομιμοποιείται αλλά και επιβάλλεται. Η υβριδική φύση των κό-
μικς γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στην αισθητηριακή σύλλη-
ψη της οπτικής εικόνας και στην εγκεφαλική σύλληψης της δι-
ανοητικής εικόνας που προκαλείται από το γραπτό κείμενο και
γι’ αυτό φέρουν το πλεονέκτημα της διπλής κωδικοποίησης του
μηνύματος που επιτυγχάνει την αποτελεσματικότερη επίτευξη
των διδακτικών στόχων. Τα κόμικς γενικότερα θα άνοιγαν την
πόρτα της διδασκαλίας στην ευχαρίστηση, την έκπληξη και την

Process CyanProcess
YellowProcess Black
78
ανατροπή, στοιχεία απολύτως απαραίτητα για το ξύπνημα της
δημιουργικότητας των μαθητών και την ουσιαστική εμπλοκή
τους.
Παρότι όμως τα κόμικς δεν έχουν πλέον κανένα λόγο για να
απολογούνται, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις που ανέκαθεν τα
στιγμάτιζαν, εξακολουθούν να αποτελούν τον κανόνα.
Γι αυτό και εμείς, με την παρούσα ημερίδα, θα προσπαθήσου-
με να ρίξουμε φως στο πολυδύναμο φαινόμενο των κόμικς μέσα
από διαφορετικές οπτικές γωνίες, επιχειρώντας να θίξουμε ποι-
κίλες πτυχές τους, που να καλύπτουν ένα σημαντικό εύρος της
εμβέλειάς τους και τις παιδαγωγικές προεκτάσεις τους. Εξ ου και
ομιλητές μας θα είναι άτομα που υπηρετούν το μέσο από διαφο-
ρετικά μετερίζια: ένας ολοκληρωμένος δημιουργός που συλλαμ-
βάνει και υλοποιεί ο ίδιος τα έργα του, ο Σπύρος ο Δερβενιώτης,
θα μας μιλήσει για τα Motion Comics, τα κόμικς μετά το χαρτί,
ένας πολύ σημαντικός διασκευαστής λογοτεχνικών κειμένων, o
Δημήτρης ο Βανέλλης, θα μας μεταφέρει την εμπειρία του από
τη διαδικασία μεταφοράς ενός λογοτεχνικού κειμένου σε κόμικς
κι ένας ακόμα σημαντικός ζωγράφος και κομιξάς, ο εκπαιδευτι-
κός Νίκος Γιαμαλάκης, θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη
γλώσσα των κόμικς. Από την άλλη, η γράφουσα και υπεύθυνη
Σχολικών Δραστηριοτήτων Β/θμιας Εκπ/σης Δωδεκανήσου (Ευ-
αγγελία Μουλά), θα κάνω μια ευρεία εισαγωγή στο μέσο που
να καταδεικνύει την ιστορική πορεία και τις προοπτικές του, η
ερευνήτρια, Πατρίτσια Γερακοπούλου, θα αναφερθεί στους υπέρ-
ήρωες και τη σχέση κόμικς, ταυτότητας και μετανεωτερικότητας
και η ερευνήτρια και εκπαιδευτικός, Παναγιώτα Φεγγερού, θα
μιλήσει με θέμα, βιογραφία και κόμικς
Προσεγγίζοντας πολυπρισματικά το πολιτισμικό φαινόμενο
των κόμικς, θέλουμε να ελπίζουμε ότι το γεγονός θα καλύψει
ικανοποιητικά μεγάλο μέρος των αναζητήσεων του κοινού μας.
Το κείμενο αυτό είναι μια συνοπτική απόδοση

της ομότιτλης εισήγησης που παρουσιάσθηκε στην ημερίδα
για τα κόμικς (17/10/2014).

Process CyanProcess
YellowProcess Black
79
Κόμικς
και Λογοτεχνία
Hμερίδα
για τα κόμικς
και τη λογοτεχνία
Ρόδος, Συνεδριακό
Κέντρο Ακταίον
Οργάνωση: Τμήμα σχο-

λικών δραστηριοτήτων
Β/θμιας εκπ/σης Δωδ/
σου, με την υποστήρι-
ξη του περιοδικού λό-
γου και τέχνης Νησί-
δες.
Παρασκευή 17 Οκτω-
βρίου:
Ευαγγελία Μουλά: Κόμικς, μια πολυδιάστατη και παραγνωρι-
σμένη τέχνη.
Νίκος Γιαμαλάκης: Κατανοώντας της ένατη τέχνη και τη γλώσ-
σα της.
Σπύρος Δερβενιώτης: Motion comics ― οι τελευταίες εξελίξεις
στην τέχνη.
Πατρίτσια Γερακοπούλου: Μεγαλώνοντας με υπερήρωες: κό-
μικς, ταυτότητα και μετανεωτερικότητα.
Δημήτρης Βανέλλης: Μεταφορά λογοτεχνικών κειμένων σε κό-
μικς.
Παναγιώτα Φεγγερού: Κόμικς και βιογραφία: από τα παλιότε-
ρα στα σύγχρονα.
Σάββατο 18 Οκτωβρίου: ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ (Διεύθυνση: Νίκος Για-

μαλάκης).

Process CyanProcess
YellowProcess Black
80
Δημήτρης Χριστόπουλος ως τον καταλύτη που καθορίζει
Δημόσιες Ιστορίες την ταυτότητα και την ιδεολο-
Διηγήματα γική και πνευματική σκευή των
εκδ. Πηγή ατόμων. Η ορίζουσα της πολιτι-
Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 162 κής και υπαρξιακής στάσης ζωής
του Χριστόπουλου είναι η αγωνι-
στική ιδεολογία της εργατικής τά-
ξης, που ενοφθαλμίζεαι σε όλο το
φάσμα της διηγήσής του. Άλλοτε
παίρνει τη μορφή ευθείας παρά-
θεσης γνώμης και άλλοτε μεταμ-
φιέζεται σε σκηνικό βάθος ενός
γεγονότος, όπως τα πανό διαμαρ-
τυρίας των αγροτών έξω από το
ποδοσφαιρικό γήπεδο. Άλλοτε με-
τατρέπεται σε έναν αντιφωνικό
ελεύθερο πλάγιο λόγο, που απο-
στασιοποιείται και παρωδιοποι-
εί υφολογικά τον κυνισμό, την
ιδιοτέλεια, την επιδερμικότητα
ή τη σκαιότητα των πρωταγωνι-
στικών προσώπων, όπως του δι-
εφθαρμένου νεόπλουτου Νική-
ημόσιες Ιστορίες τιτλοφορεί τα στο «Να ’στε καλά», της Βά-
Δ ο Δ. Χριστόπουλος τη συλλο-
γή των διηγήμάτων του, ορίζο-
σως της κομμώτριας στο «Κό-
ντρα στον άνεμο» ή του ιδιοκτή-
ντας ως καταστατική αρχή του τη του Ρόλεξ στο «Ματωμένο μέ-
υπό εξέταση βιβλίου -και αντί- ταλλο» και άλλοτε αποτελεί κομ-
θετα από την επικρατούσα άπο- μάτι του παρελθόντος των ηρώ-
ψη- τον αντίκτυπο που έχουν ων του και μέσο σκιαγράφη-
στη δημόσια σφαίρα οι φαινο- σης του προφίλ τους, όπως του
μενικά ασήμαντη ιδιωτική πλευ- «Σδρου, του «Διαχειριστή», ή του
ρά της ζωής μας. Η μικροσκοπι- Άρη στο «venceremos». Άλλοτε
κή εξέταση της καθημερινότητας παρεισφρέει με ανεπαίσθητες πα-
των ηρώων του αναπλαισιώνε- ρεμβολές σε ανύποπτες στιγμές,
ται στο ευρύτερο κάδρο της Ελ- όπως στο σχόλιο του Καραγκιό-
λάδας της κρίσης και επανασημα- ζη στην παράσταση του Μιχάλη,
σιοδοτείται. Οι ιστορίες δεν είναι όταν ευχαριστεί τους εξ Εσπερί-
παρά τεμάχη του θρυμματισμέ- ας φίλους μας και άλλοτε ανα-
νου καθρέφτη της καθημερινό- δεικνύεται η υπεροχή της έμμε-
τητας της κρίσης, με προεξάρχου- σα, στην σύγκρισή της με νοσηρά
σα παράμετρο την ταξικότητα, κοινωνικά φαινόμενα που προ-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
81
σιδιάζουν σε ακροδεξιές πολιτι- στέρηση σε εκμηδενίζει» ή ακόμα:
κές και επιλογές, όπως στα «Μπι- «όσο λιγοστεύουν οι απολαύσεις,
φτεκάκια», το «GOAT» και το λιγοστεύει και η ζωή».
«Rotweiler». Μέσα από όλα τα διηγήματα
Η ιδεολογία που διαποτίζει αναδύεται αβίαστα η προσήλωση
την αφήγηση όμως, δεν αρθρώ- του Χριστόπουλου στα ιδανικά
νεται μετωπικά ούτε επιβάλλεται της δημοκρατίας και της κοινωνι-
μονολογικά, αλλά διαμεσολαβεί- κής δικαιοσύνης και η αγανάκτη-
ται ενσυναισθητικά μέσα από τις σή του απέναντι στις παντοειδείς
ατομικές ιστορίες των ηρώων του. ανισότητες. Ταυτόχρονα υψώνε-
Ο Χριστόπουλος κατέχει την ποι- ται ένα υπόκωφο, εξ ου και εκ-
ότητα της καλής λογοτεχνίας που κωφαντικό Γιατί, απέναντι στην
δεν λέει αλλά δείχνει. Εμβυθίζε- άδικη κι απρόβλεπτη, όχι μόνο
ται στα ανθρώπινα και «διαβάζει» κοινωνία, αλλά και μοίρα, που
με εμπαθητική ικανότητα ακόμα μοιάζει να συμμαχεί με την αδι-
και τα αποκρουστικά αποβράσμα- κία και να επιβεβαιώνει τη ρήση
τα της νοσούσας κοινωνίας μας. «όπου φτωχός κι η μοίρα του».
Και μολονότι η αριστερή ιδε- Οι ιστορίες του λαμβάνουν
ολογία είθισται να εκφράζεται χώρα σε ένα αμιγώς αστικό τοπίο.
λογοτεχνικά μέσα από μια θρι- Στην περίοδο κρίσης ολόκληρο το
αμβικά αισιόδοξη μαχητικότητα αστικό τοπίο μεταρέπεται σε ετε-
και βρίσκεται ―όπως υποστηρίζει ροτοπική συνθήκη, μια παραλλα-
ο Barthes― σε ακήρυχτο πόλε- γή των γκέττο. Οι κοινωνικές νόρ-
μο με πάσης φύσεως ηδονισμό, ο μες ανατρέπονται κατ εξακολού-
Χριστόπουλος με παρρησία και ει- θηση και ισχύουν μόνο κατά τα
λικρίνεια αποκλίνει από το καθι- φαινόμενα. Το αστικό περιβάλλον
ερωμένο μοντέλο. Έτσι, στη θέση γεννά τερατουργήματα πέρα από
της επιθετικής πίστης στον προ- κάθε έννοια κοινωνικής αρμονί-
λεταριακό αγώνα και την ανατρο- ας και ηθικής, επιβάλλοντας νέ-
πή αχνοφαίνεται η παραδοχή της ους νόμους συνύπαρξης. Οι νέες
ήττας ή έστω της προσωρινής οπι- συμβιωτικές συνθήκες βασίζονται
σθοχώρησης από το όραμα, καθώς όχι στην αλλοτινή συλλογικότητα
η σημερινή κρίση του συστήματος και την αλληλεγγύη, αλλά δημι-
έχει αναστείλει τις συλλογικότη- ουργούν μια νέα οικολογία του
τες. Εξίσου, στη θέση της άνευ φόβου, της ματαίωσης, της δυσπι-
όρων κομματικής αφοσίωσης στο στίας και της ανασφάλειας. Είναι
αγώνα για το κοινό καλό, ανα- η υποστασιοποίηση της «μετανεω-
γνωρίζει το δικαίωμα στη βαθιά τερικής ομοιωματικής μορφής της
ανθρώπινη ανάγκη για ατομικές ιστορικής συλλογικότητας»
στιγμές απόλαυσης και ψυχικής Οι χαρακτήρες του θα μπο-
πληρότητας, όταν οι ήρωές του ρούσαν να διακριθούν στις εξής
μονολογούν: «η συναισθηματκή κατηγορίες:
Νησίδες 12 | K Y M A T I Σ M O I - Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Υ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
82
Αρχικά, είναι εκείνοι που είτε ευαισθησία βιώνουν τη φθορά
από τη θέση του απόκληρου της με αξιοπρέπεια και βουβό πόνο,
ζωής, είτε του ανερμάτιστου, αδα- όπως: ο ηλικιωμένος κύριος στο
ούς και παραπλανημένου «αγα- «501» που διαχειρίζεται σιωπη-
νακτισμένου», εκτονώνουν το λά τον επερχόμενο θάνατό του,
συσσωρευμένο θυμό τους με πρά- ο απόμαχος πυγμάγχος στους
ξεις τυφλής βίας, όπως οι πρω- «Αλευρόμυλους» που υφίσταται
ταγωνιστές στο «Rotweiler», τα την κοινωνική περιθωριοποίηση,
«Λιπάσματα» και τα «Μπιφτεκά- ο Άρης, ο παθιασμένος επαναστά-
κια» και στον αντίποδα, εκείνοι της του ποδοσφαίρου που τυφλώ-
που γίνονται, χωρίς να φταίνε, θηκε άδοξα στο «Venceremos»,
αποδέκτες της ωμής αυτής βίας, ο Μαραμπού ο αταξίδευτος που
όπως ο Αχιλλέας ο αστυνομικός χάθηκε στην αιώνια ερωμένη
στα «Λιπάσματα» και ο Αλβανός του, τη θάλασσα, στο «Ancre de
στο «GOAT». misericorde», ο «Σδρου», που
Μια άλλη σημαντική κατηγο- ταγμένος στον αγώνα για μια πα-
ρία είναι οι κυνικοί, αλαζόνες και τρίδα ελεύθερη και μια κοινωνία
επιδερμικοί αριβίστες, που κατρα- δικαιότερη, προσδοκά πλέον με-
κύλησαν από τη δόξα στην απελ- ταφυσικά τη δικαίωση, ο ηρωικός
πισία, όπως ο γιάπης στο «Μα- στην αποστεγνωμένη από χαρά
τωμένο μέταλλο», ο νεόπλουτος πεζότητα της καθημερινότητας
έγκλειστος στο «Να στε καλά», ο και της μοναξιάς του «διαχειρι-
εισαγγελέας και η φιλόδοξη κόρη στής», η γιαγιά Πηνελόπη στο
του στο «citius, altius fortius», «Πουαντερί», γόνος μιας μακράς
η Βάσω η κομμώτρια στο «Κό- αλυσίδας ταλαιπωρημένων ιδε-
ντρα στον άνεμο» και ο πρώην ολόγων, η οποία «διαχειρίζεται
αριστερός που αλλοτριώθηκε από το χρόνο και την αμηχανία της
το σύστημα στο «Χεριών αφηγή- με το πλεκτό», ο ήρωας στο «Κό-
σεις», και κοντά σ αυτούς, εκείνοι ντρα στον άνεμο», που βίωσε
οι κοντόφθαλμοι που εν πλήρη μαρτυρικά τη σταδιακή απώλεια
απουσία ταξικής συνείδησης, εν- της ταυτότητάς του και άνεργος
στερνίζονται το νόμο της αντα- πια αναζητά ερείσματα στις νεα-
γωνιστικής ανθρωποφαγίας του νικές του αναμνήσεις, ο Ναντέρ
συστήματος, όπως οι εργαζόμενοι ο μετανάστης που συνελήφθη
στους «Αλευρόμυλους». από το μεράκι του να επισκε-
Η πολυπληθέστερη όμως κα- φθεί την Ακρόπολη, ο Μιχάλης ο
τηγορία, που απαρτίζεται τόσο Καραγκιοζοπαίκτης που ο Καρα-
από τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα γκιόζης του έπεσε θύμα του εκ-
όσο και από περαστικές ή παρα- φασισμού της δημόσιας σφαίρας,
σκηνιακές φιγούρες, είναι οι ση- ο Νικήτας ο καρκινοπαθής, που
μαδεμένοι από τη μοίρα, εκείνοι δεν μπορεί να εξασφαλίσει τη θε-
που με μια ιδιαίτερα συγκινητική ραπεία του στο «Να στε καλά»,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
83
η πλειονόητα των απελπισμένων μοιάζει να απευθύνεται σε ανα-
πελατών του ταχυδρομείου στο γνώστη ειδότα. Η αναφορική
«501» ή των ενοίκων της πολυ- απροσδιοριστία (ένα άγνωστο
κατοικίας στο «Διαχειριστή» συν- υποκείμενο χωρίς να ονομάζεται,
θέτουν το αφηγηματικό σύμπαν του οποίου αγνοούμε τις ιδιότη-
της πολυπρόσωπης κρίσης της τες, εμφανίζεται σε δράση) και οι
εποχής μας μέσα από το βλέμμα αναπόδοτες αρχικά αντωνυμίες,
του Χριστόπουλου. δημιουργούν ένα κλίμα αναμο-
Κοινός παρονομαστής, leit- νής και προσδοκίας, μέχρι να
motif και πρώτη ύλη της αφήγη- αποκαλυφθεί σταδιακά η ταυτό-
σης είναι το αίσθημα της φθοράς, τητα των προσώπων και να απο-
της απώλειας, της έκπτωσης, μιας δοθούν οι ρόλοι τους.
γενικότερης «υποστολής». Ως προς τους αφηγηματικούς
Ένα εξίσου επανερχόμενο τρόπους κυριαρχεί η τριτοπρόσω-
αφηγηματικό στρατήγημα είναι πη προσωποπαγιωμένη αφήγηση,
η ανάδειξη ενός σημείου- συμβό- που επιτρέπει τη διπλή-διφωνική
λου σε μικρογραφία της ύπαρξης. θέαση των γεγονότων μέσα από
Έτσι, άλλοτε ένα αντικείμενο, π.χ τον ελεύθερο πλάγιο λόγο. Έτσι
ένα ρολόι, ένα τζην παντελόνι, ο λόγος του αφηγητή συχνά δια-
ένα κομπολόι ή μια αγωνιστική ποτίζεται από τη φωνή του προ-
μηχανή και άλλοτε μια τελετουρ- σώπου στο οποίο εστιάζει, άλλοτε
γικά επαναλαμβανόμενη πράξη, συνηχώντας αρμονικά κι άλλοτε
όπως το ζύγισμα του αλευριού, αποκλίνοντας δυσαρμονικά, επι-
το κέντημα ή η κατασκευή αλυ- λέγοντας την τεχνική της ειρω-
σίδων για άγκυρες ανάγονται σε νικής αποστασιοποίησης, όπως
άξονα γύρω από τον οποίο περιε- παρακάτω:
λίσσεται κάθε ιστορία. «Αυτούς τους απασχολούσαν
Στην πλειοψηφία της η διη- μόνο τα άλευρα, τα κιλά κι οι συ-
γηματική αφήγηση του Χριστό- νταγές. Α, ναι! Και η παραγωγι-
πουλου υπακούει στην «―ητική κότητά τους. Πόσα κιλά μπορούν
αρχή» του λόγου1. Μας εισάγει να ζυγίζουν τη βδομάδα. Μια
σταθερά σε ένα περιβάλλον που βιομηχανική νόρμα είναι η ζωή».
Μια ακόμα συχνά εμφανιζό-
1. Θεωρία του Kenneth Pike
μενη τεχνική είναι αυτή της εγκι-
(1959). Στη ―ητική (σύντμηση του βωτισμένης ιστορίας που λειτουρ-
«φωνητική) αρχή των κειμένων, που γεί παραδειγματικά και συνειρμι-
προσιδιάζει μόνο στα μυθοπλαστικά κά. Έτσι, ο μύθος του Χαλίλ του
κείμενα, εφόσον κυριαρχεί αναφορι- παπουτσή στο «Να στε καλά»
κή ασάφεια, ο αναγνώστης καλείται από το στόμα του Ναντέρ, δια-
να αποσπάσει από τα ενδοκειμενικά τρανώνει τη ζωτική ανάγκη του
συμφραζόμενα της ενδοσκοπούσας
ανθρώπου να ονειρεύεται και την
μορφής τα δεδομένα και να συνθέσει
το νόημα.
ελπίδα που κινητροδοτεί τη ζωή.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
84
Η παραβολή των Αποστόλων στο η επιλογή του σκηνικού φόντου
«Σδρου» λειτουργεί παραμυθιακά και των στοιχείων που το συνθέ-
ως αντίβαρο στην απελπισία του τουν, και δη αυτών που εξαίρο-
ήρωα, ενώ η ένθετη επιστολή από νται, είναι σημειωτικά αναβαθμι-
τα χρόνια της ελληνικής επανά- σμένη, καθώς αυτά αποτελούν τα
στασης υπογραμμίζει την εντι- σημάδια της βιωμένης εστίασης
μότητα και γενναιοφροσύνη των και της συνεκδοχικής πρόσληψης
γνήσιων αγωνιστών που προδό- της πραγματικότητας των προ-
θηκαν. Η ιστορία του Νασρεντίν σώπων. Με αποτέλεσμα, κάποιες
Χότζα που καυτηριάζει την υπο- περιθωριακές και αδιάφορες για
κρισία και την επιτήδευση λοιδο- τους πολλούς λεπτομέρειες να
ρεί το χρεωκοπημένο τρόπο ζωής αναδεικνύονται σε κομβικά ση-
του στυγνού νεόπλουτου στο μεία του ψυχισμού ή ακόμα και
«Ματωμένο μέταλλο», ενώ τα βό- του πεπρωμένου.
δια του Γηρυόνη στα «Μπιφτεκά- Κορυφαία στιγμή στη δια-
κια» μετατρέπονται σε αλληγορία κριτική ― στα περισσότερα διη-
της νοσηρής επιθυμίας για δύνα- γήματα- καταγγελία της ηθικής
μη και για έναν κακώς νοούμενο εξαχρείωσης, της έρπουσας δια-
«ηρωισμό», που διαρρηγνύει τα φθοράς και του ξεπουλήματος
όρια της αβάσταχτης και οδυνη- της συνείδησης που επιπολάζει
ρής καθημερινότητας. στην εποχή μας είναι στο διήγη-
Οι ήρωες διαγράφουν σταθερά μα: «Χεριών αφηγήσεις». Εδώ, ο
μια καμπύλη από την άνοδο και Χριστόπουλος με εκφραστική και
την ακμή στην πτώση και την επινοητική δεινότητα, υφαίνει
παρακμή, που φέρει τη σφραγί- όλη την ιστορία με μεταφορικές
δα της ψυχικής ερήμωσης και της φράσεις που περιέχουν τη λέξη
απόγνωσης. Ο μηχανισμός μέσα χέρι, το οποίο και ανάγεται σε με-
από τον οποίο πραγματοποιείται τωνυμία της ζωής του ήρωα. Έτσι
αυτή η τροχιά είναι συνήθως τα από την εποχή «των αριστερών
Flash backs από εποχές δόξας κι χεριών που διαφέντευαν» και τα
ανεμελιάς και οι επιστροφές στο βασανιστήρια στην ΕΣΑ, έφτασε
καθημαγμένο τώρα της κατατρο- να κάνει τους άλλους του χεριού
πωμένης περηφάνειας ή της πα- του, μέχρι που η επιχείρηση κα-
ραπλανημένης αφέλειας. θαρά χέρια δεν του άφησε άλλη
Ο χώρος αποδίδεται όχι με επιλογή από ένα χειροποίητο φέ-
την τεχνική του φωτογραφικού ρετρο. Πρόκειται για τη θλιβερή
φακού, αλλά μέσω της συνείδη- τροχιά ενός έντιμου αριστερού
σης της ενδοσκοπικής μορφής. στην αλλοτρίωση, την εκποίηση
Αντιλαμβανόμαστε το προοπτικό της ιδεολογίας του και την τελική
βάθος μέσα από τον προσωπικό του συντριβή.
ψηλαφισμό του από την ατομική Εικόνες της Ελλάδας της
συνείδηση των ηρώων του. Έτσι κρίσης διασπείρονται παντού:

Process CyanProcess
YellowProcess Black
85
στα ενεχυροδανειστήρια και τα φτάνει για όλους. Πνιγόμαστε. Ο
καταστήματα αγοράς χρυσού πλανήτης τους δε χωράει πια τόσα
στο «Ματωμένο μέταλλο», στις παράσιτα. Όσοι επιβιώσουν θα
σκηνές βίας ενάντια σε μετανά- ’χουν την αντοχή της κατσαρίδας
στες στο «Goat», στα σκάνδαλα και την εργατικότητα του τερμίτη».
υψηλόβαθμων στελεχών, όπως Ως κατακλείδα, η εικόνα της
του εισαγγελέα στο «citius altius κρίσης συνοψίζεται περισσότερο
fortius», στην αδυναμία των εύγλωττα και ανάγλυφα στην
ενοίκων της πολυκατοικίας να ανορθόγραφη και ακαλαίσθητη
πληρώσουν τα κοινόχρηστα στο ανακοίνωση:
«Διαχειριστή», στην απελπισία «Αινικιάζοντε κάδοι αποριμά-
του άνεργου στην αναμονή του των. Φτινές τιμές» που υπαινίσ-
Ταχυδρομείου στο «501», στην σεται το μέγεθος της κατάπτωσης
έλλειψη αλληλεγγύης των εργα- και της εξαχρείωσης.
ζομένων στους «Αλευρόμυλους», Ωστόσο, παρά την αποκαρδιω-
στη μικρο-τεχνολογία που μετα- τική στο σύνολό της αποτύπωση
τρέπεται σε αλληγορία της συρ- της κρίσης, επιλέγω για το τέλος
ρίκνωσης της πραγματικής ζωής. δύο φράσεις ελαφρά παραλλαγ-
Δε λείπει βέβαια και η ευθεία μένες, η μία του Μαραμπού του
παράθεση σχολίων που αντηχούν Δραπετσώνα και η άλλη της για-
ελεγειακά ή προφητικά, στην Ελ- γιάς Πηνελόπης, που συνδυαστι-
λάδα της κρίσης, όπως τα παρα- κά, αφήνουν περιθώρια ελπίδας,
κάτω: σε πείσμα όσων δυσκολιών και αν
«Αλλοίμονο σ’ εκείνους οπού περάσαμε την τελευταία πενταε-
χύσανε το αίμα τους και θυσιά- τία ή ακόμα και όσων έπονται:
σανε το δικόν τους να ιδούνε την «Ένα τραβέρσο είναι όλη η
πατρίδα τους να είναι το γέλασμα ζωή. Τώρα θα κωλώσουμε;» εξάλ-
όλου του κόσμου» λου… «η περιστροφή είναι η θε-
«Κανείς μας σε λίγο δε θα μελιώδης συνθήκη της ύπαρξής
’χει πατρίδα, τόπο για να ζήσει, μας»... Ας ελπίσουμε οι επόμενες
να ερωτευτεί, να δουλέψει και να Δημόσιες ιστορίες να είναι περισ-
κλείσει ήσυχα τα μάτια του… Το σότερο φωτεινές!
οξυγόνο λιγοστεύει επικίνδυνα. Δε ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΟΥΛΑ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
86
Χαρά Κοσεγιάν του, καθώς τα μέρη διαλέγονται
Η λοχεία της απουσίας μεταξύ τους και αλληλοφωτίζο-
αφηγήματα, Οδός Πανός νται, στην παρούσα βιβλιοκριτι-
Αθήνα 2013, σελ. 128 κή εστιάζουμε στα πεζά πονήμα-
τά του. Επίσης, πρέπει να ειπω-
θεί ότι η προσωπική μου σχέση
με τη συγγραφέα μου παραχωρεί
το γνωστικό προνόμιο της πρό-
σληψης του έργου της μέσα από
το πρίσμα των εμπειριών της.
Η συγγραφέας καταθέτει και
εκθέτει με παρρησία ένα σημα-
ντικό κομμάτι του εαυτού της σε
αυτό το βιβλίο, συστήνοντάς μας
απροσχημάτιστα και ανενδοίαστα
έναν καινούριο εαυτό. Αποφασι-
σμένη να εκτεθεί μπροστά στον
αναγνώστη και να ρίξει τις μά-
σκες των κοινωνικών ρόλων και
των συμβάσεων, επιλέγει το δρό-
μο της αποκαλυπτικής ειλικρίνει-
ας. Κρατάμε στα χέρια μας ένα
έργο αυτοβιογραφικό, στο βαθ-
λοχεία της απουσίας του τίτ- μό που προδίδει τα ίχνη της προ-
Η λου του βιβλίου συνθέτει σε
ένα φραστικό σύμπλοκο δυο λέ-
σωπικής της πορείας στην αυτο-
γνωσία και που υποδηλώνει τη
ξεις αμφίσημες που γεννούν συνειδητή καινούρια στάση ζω-
προσδοκίες και αναμονές. Aπό μό- ής που υιοθετεί. Ταυτόχρονα θέ-
νες τους, αξιολογικά ουδέτερες, τει μια δοκιμασία στον αναγνώ-
περιμένουν να σημασιοδοτηθούν στη της, τον οποίο καλεί να εμ-
από τον αναγνώστη. Από τη μία βυθιστεί στον κόσμο της και να
πρόκειται για μια λοχεία, μια υπο- προσπαθήσει να τον κατανοήσει,
χρεωτική περίοδο απόσυρσης και χωρίς πάντα να του δίνει τα ερ-
ανασύστασης, στην οποία όμως μηνευτικά κλειδιά. Έτσι, κάποιες
κυοφορείται το καινούριο, και στιγμές η συμπύκνωση του νοή-
από την άλλη, μια απουσία που ματος αγγίζει τα όρια του αινιγ-
αποδεικνύεται εσκεμμένη σιωπή, ματικού, ενός συμβολισμού που
μια αθόρυβη παρουσία που βγαί- αναγάγει το γεγονός στην εννοι-
νει ξαφνικά από τη σκιά στο φως. ακή του διάσταση και το συγκε-
Μολονότι ένα βιβλίο αποτε- κριμένο σε γενίκευση, ρευστή και
λεί ένα οργανικό όλο που γίνε- εύπλαστη, πρώτη ύλη στα μέτρα
ται αντιληπτό μόνο στο σύνολό του αναγνώστη.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
87
Αφετηριακό σημείο επανεκκί- γνωμοδοτήσει για το αν η επικεί-
νησης της έμπνευσης, απ’ όπου μενη απειλή για τη ζωή σου θα
το κοντέρ όλης της προγενέστε- είναι και καθοριστική. Η σκόπι-
ρης συναισθηματικής εμπειρίας μη ένταση και η αδιαφάνεια του
μηδενίζεται και γενεσιουργός πη- λόγου, αποτέλεσμα της σφοδρό-
γή του κυρίαρχου συναισθήματος τητας της εμπειρίας, αποτελούν
του βιβλίου είναι η πρόσφατη πε- και την έμπρακτη απόδειξη της
ριπέτεια της υγείας της συγγραφέ- ειλημμένης απόφασής της για αλ-
ως, που ανάγεται αναμφίβολα σε λαγή πορείας. Μια αλλαγή που
ορόσημο μετάβασης της προσωπι- σημαίνει απαλλαγή από φτιασι-
κής της νέας εποχής. Σε τι συνί- δώματα και ξόμπλια, μια απελευ-
σταται τώρα αυτό το καινούριο θέρωση από τα δεσμά του μέτρι-
λογοτεχνικό και πραγματικό πρό- ου, του μετρημένου και του συνε-
σωπο της Κοσεγιάν; τού, με όποιο τίμημα.
Η απάντηση μπορεί να δοθεί Αλλά ας γίνουμε πιο σαφείς,
συγκριτικά και σε σχέση με την κοιτώντας προς τα πίσω το λο-
προηγούμενη λογοτεχνική της γοτεχνικό της αποτύπωμα. Μέ-
ταυτότητα, απέναντι στην οποία σα και από τα τρία προηγούμενα
αντιπαρατίθεται. Συνίσταται σε μυθιστορήματά της, αναδυόταν
μια διάχυτη αίσθηση και μια πλα- αβίαστα, έστω και αδρά μια φι-
νώμενη παραδοχή ότι η ζωή είναι λοσοφία ζωής. Τα πρόσωπά της
γεμάτη απρόοπτα και αυθαίρετες βρίσκονταν προσωρινά παγιδευ-
τροπές που δεν υπόκεινται στον μένα σε φαινομενικά αδιέξοδα,
έλεγχό μας, μια απομάκρυνση από δονούνταν από εσωτερικές συ-
την αλλοτινή κραταιά πίστη της γκρούσεις, είχαν αγωνίες και εν-
στην απόλυτη εξουσία της ανθρώ- δοιασμούς, ανασφάλειες και ευ-
πινης θέλησης και στην ικανότη- αισθησίες. Σε αυτήν την πάλη οι
τά της να ελέγχει τις αντιξοότη- ήρωες δεν έβγαιναν αλώβητοι ή
τες και να θριαμβεύει. Είναι τρόπο ατσαλάκωτοι αλλά στο τέλος η
τινά μια υποχώρηση, για να μην προσπάθειά τους επιστεγαζόταν
πω υπόκλιση μπροστά στις αδυνα- από ένα αίσιο αποτέλεσμα. Η
μίες, που τους αναγνωρίζει το με- κοσμοθεωρία του μυθιστορημα-
ρίδιό τους στη ζωή, ίσως και την τικού σύμπαντος της Κοσεγιάν
εξουσία τους στα ανθρώπινα. Ένα ήταν η κατάφαση στη ζωή, την
μαλάκωμα, ένα κατεύνασμα της οποία εξάλλου απερίφραστα δι-
μια φορά κι έναν καιρό επιθετικής ατράνωνε επανειλημμένα. Έτσι
αυτοπεποίθησης. οι προσωρινές μυθιστορηματικές
Σ’ ένα διήγημά της, καθισμέ- περιπλοκές της πλοκής κατέλη-
νη στο mall κάνει σκέψεις πά- γαν πάντα στην κάθαρση και τη
νω στην τρομακτική εμπειρία της λύση, επαναφέροντας μια νέα,
μαγνητικής τομογραφίας. Της αν και διαφορετική από την αρ-
εξέτασης εκείνης που καλείται να χική ισορροπία.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
88
H προηγούμενη Χαρά όμως, εφαρμόσουν το πρόγραμμα. Δεν
μόλις που διακρίνεται πίσω από υπάρχει χρόνος για τίποτε άλλο.
τις προσχώσεις της πρόσφατης Δεν υπάρχουν περιθώρια».
καταλυτικής της περιπέτειας, Αυτό το καινούριο σύμπαν
που αποτίναξε την προσωπίδα αποκαλύπτεται σε μια ολότελα
της αλλοτινής, πεισματικής και διαφορετική διάσταση με έναν
ανυποχώρητης αισιοδοξίας, σχε- πρωτόφαντο τρόπο πρόσληψης
δόν τελεολογικής, που ήθελε τα των πραγμάτων, γεμάτο υποδο-
πράγματα να πηγαίνουν με τον χές ευαισθησίας και κατανόησης.
έναν ή τον άλλο τρόπο, πάντα Λέει χαρακτηριστικά αναφερόμε-
καλά. νη σε κάποιο από τα φανταστικά
Τώρα, τα ίχνη της πρόσφατης της πρόσωπα: «Της χρωστώ την
συνταρακτικής εμπειρίας της εί- τρυφερότητα που μου ξύπνησε
ναι εμφανή και διάσπαρτα σε όλο και τα αισθήματα για τους αν-
το βιβλίο. Σε κάποια σημεία χει- θρώπους τους εύθραυστους. Τους
ροπιαστά, σε άλλα διακριτικότε- από αλλού. Τους διαφορετικούς».
ρα. Η νέα αυτή κατάσταση δε χω-
Διαβάζουμε κάπου: «Επαφή ρά τα απομεινάρια του αμαρ-
με το θάνατο: κάθε λεπτό που τωλού παρελθόντος, το οποίο
περνάει μας φέρνει κοντύτερά το αποτάσσεται: «Όλα αυτά τα
του». ένοιωσα γιατί φοβήθηκα πως χά-
Και αλλού: «Σαν το Ρουβίκω- νω τη θέση μου και δεν μπο-
να φαντάζομαι το χώρο. Κι ακό- ρώ και -το χειρότερο-: δεν θέλω,
μα πιο μεγάλο. Σαν το Μισσισιπή ναι δεν θέλω, πια να την ξανα-
ή το Νιαγάρα. Η ζωή, η γη, είναι βρώ…».
η μια του όχθη. Ο θάνατος, η άλ- Αυτή η νεοαναδυθείσα ειλι-
λη. Το μεσοδιάστημα είναι το κε- κρίνεια έχει χώρο για στιγμές πα-
νό, ο χρόνος που κυλάει, το ρευ- ραδοχής της ανθρώπινης αδυνα-
στό που μας τριγυρίζει, τα πάντα μίας και των παθών: «Η πιο με-
ρει, η υγρή μας ζωή, το στίγμα γάλη ευχή: να μπορείς να γελάς
μας. Υπάρχει αιώνια ζωή; Ποιος στις χαρές των άλλων και να λυ-
θα απαντήσει «ναι» ποιος «όχι»; πάσαι στη λύπη τους. Έκανα το
Είναι κρίσιμο να αισθάνεσαι αντίθετο. Ντρέπομαι».
υγιής. Πολύ περισσότερο βέβαια, Μιλά, και λέω μιλά και όχι
να είσαι...»… «Άμα βγω από δω γράφει, γιατί η γραφή της σχεδόν
μέσα ζωντανή θ’ αλλάξω…» συνειρμική, μοιάζει να αντιστέκε-
Η εφιαλτική προοπτική του ται στο κόσκινο της αυτολογοκρι-
πιθανού τέλους αυξάνει τη δό- σίας και της αναστοχαστικής επί-
ση αυτοκριτικής: «Οι άνθρωποι πονης προσπάθειας τακτοποίησης
βαδίζουν στη ζωή τους με στόχο και επανεπεξεργασίας, όπως συμ-
και πρόγραμμα. Ζουν για να εκ- βαίνει στο εργαστήριο κάθε συγ-
πληρώσουν τους στόχους και να γραφέα. Παρόλα αυτά, μιλά στην

Process CyanProcess
YellowProcess Black
89
καρδιά, μεταφέροντας άμεσα το φή του βουνού και σ’ αφήνουν
συναίσθημα, άλλοτε γλυκά, με πάνω. Ανυπεράσπιστο. Μετέω-
μια μεταδοτική σαν κύμα ευαι- ρο.» Αλλού πάλι, περιγράφει την
σθησία, σα νοτισμένη αναπνοή, απόρριψη ενός πρωτόλειου έργου
σαν ανεπαίσθητο χάδι κι άλλοτε της και συνειδητοποιεί τη μαται-
σκληρά, σα χαστούκι, σαν ορμη- οδοξία πίσω από κάθε απόπειρα
τική ριπή ανέμου, σαν εκκωφα- γραφής και δημοσίευσής της:
ντική κραυγή. «Μου το απέρριψαν το πρω-
Η γραφή-φωνή της κινείται τόλειό μου. Και πού το περίερ-
στον άξονα μιας αέναης παλίν- γο; πώς θα μπορούσε να ήταν δι-
δρομης κίνησης. Μία προς τα έξω αφορετικά; δεν ήταν άλλωστε δέ-
και μία προς τα μέσα. Με εκρή- κα χρόνια που το είχα γράψει;
ξεις και ενδορρήξεις. Άλλοτε εκ- δηλαδή το ήξερα; δικαιολογίες…
σφενδονίζοντας σαν τιμωρία, σαν Τότε γιατί το έστειλα; μήπως δεν
κατηγορώ και σαν καταδικαστική υπήρχαν καλύτεροι; τέτοια δι-
ετυμηγορία προς τον αναγνώστη εκδίκηση της μετριότητας; μόνη
θυμό και πόνο για το κραυγαλέο να επιπλέει; κι ο ανταγωνισμός,
άδικο της ζωής και την υποκρι- η ηδονή του καλύτερου …Κι αν
σία, κι άλλοτε εμβάλλοντας τον δεν είμαι;».
πόνο και μετατρέποντάς τον σε Και καταλήγει: «Αναζητούμε
εσωτερικό μονόλογο με μια βα- αιτίες για να υποφέρουμε, λόγους
ριά αίσθηση ματαιότητας αλλά για να σερνόμαστε».
και συγχώρεσης. Κομμάτια ιστο- Η φιλοσοφίζουσα διάθεση, δι-
ρίας και κομμάτια ενδοσκόπησης άχυτη στα γραπτά της και χαρα-
εναλλάσσονται, μια γραφή που κτηριστική της προσωπικότητας
θυμίζει κέντημα σταυροβελονιά, της συγγραφέως, απελευθερώνε-
μια καλή και μια ανάποδη. ται δια στόματος των ηρώων της
Παραβιάζοντας τακτικά τη και προσαρμόζεται στην προσω-
μυθοπλαστική ψευδαίσθηση, το πικότητά τους. Το διήγημα εναλ-
κείμενο είναι διάσπαρτο με αυτο- λάσσεται με το στοχαστικό δοκί-
αναφορικά σχόλια και προβλημα- μιο και με την νοητή ημερολογι-
τισμό για την ίδια τη διαδικασία ακή ή επιστολική γραφή.
και την ποιότητα της συγγραφι- Η συνεχής λοιπόν εναλλα-
κής προσπάθειας. Έτσι μιλώντας γή, το αντικαθρέφτισμα του έξω
στο αφηγηματικό της προσωπείο, με το μέσα, οι συχνές λοξοδρο-
την Έλενα λέει για τις ιστορίες μήσεις από το αφηγηματικό κέ-
της: «Είναι μικρές, αδούλευτες, ντρο και οι φυγόκεντρες παρορ-
ατελείωτες, σταματημένες κάπου μήσεις, σε συνδυασμό όμως με
στη μέση. Κάποιες δεν έχουν αρ- μια τακτή κεντρομόλα αφηγημα-
χή, άλλες δεν έχουν τέλος, άλλες τική έλξη, σχηματίζουν ένα σύ-
έχουν αρχή και κορύφωση, αλλά νολο που θυμίζει τον «ρεαλιστι-
μένουν εκεί. Σε πάνε στην κορ- κό κινηματογράφο» του Βερτόφ.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
90
Βέβαια, ο ρεαλιστικός κινηματο- διάφορα θεματικά κέντρα. Η συ-
γράφος είναι η μια απίθανη ου- νειρμικότητα όμως των συλλο-
τοπία, γιατί πίσω απ’ την κάμε- γισμών και οι τεθλασμένες δια-
ρα κάθεται πάντα ένας ανθρώπι- δρομές του νου δεν καταλήγουν
νος νους. Οι πρωταγωνιστές της σε έναν ατέρμονα και αδιέξοδο
είναι κυρίως καθημερινοί άνθρω- λαβύρινθο. Ταυτόχρονα, η διαρ-
ποι των οποίων η ζωή καταγρά- κής απευθυνσιμότητα του λόγου
φεται όσο το δυνατόν αφιλτρά- προκαλεί και προσκαλεί τον ανα-
ριστη στο φακό, μέσα από αλλη- γνώστη να τοποθετηθεί κριτικά
λοδιάδοχες εικόνες σε αέναη ροή, και να στοχαστεί απέναντι στο
χωρίς εναλλαγές στην ένταση, κο- εκάστοτε ζητούμενο.
ρυφώσεις και πτώσεις, διότι απλά Κορυφαία στιγμή της ανα-
η όλη καταγραφή είναι σταθε- γνωστικής περιπέτειας είναι όταν
ρά οξυκόρυφη. Φράσεις ορφανές, οι καταγωγικές και προσωπικές
κατακερματισμένες σκέψεις που μνήμες της, στην κολυμπήθρα
πιάνονται από το χέρι και χορεύ- της εξιλέωσης, ανασύρουν στην
ουν άλλοτε ξέφρενα κι εκρηκτικά επιφάνεια την ιστορία του Αρμέ-
κι άλλοτε με συγκρατημένη δύ- νη Καραμπέτ. Η Κοσεγιάν αφη-
ναμη και αυτοκυριαρχία. γούμενη τη βασανισμένη ζωή
Η αποδιάρθρωση του λόγου, του, τη χτυπημένη από τα τερτί-
η πρωθύστερη γραφή, με τους πια μιας άδικης και άστατης μοί-
επιρρηματικούς προσδιορισμούς ρας συμπάσχει και καθαίρεται,
να προηγούνται του ρήματος σα να πληρώνει ένα παλιό χρέ-
και τα κατηγορούμενα των υπο- ος στην ξεχασμένη πατρίδα, σε
κειμένων, αναλογούν στην συ- όλους τους κακοπαθισμένους αυ-
ναισθηματική εκχύλιση που προ- τής της ζωής, στις ναυαγισμένες
καλεί η αφήγηση ή στην αίσθη- υπάρξεις που αμείλικτα η ιστορία
ση του επείγοντος και της πίε- χάραξε ανεξίτηλα πάνω τους τα
σης χρόνου υπό την οποία γρά- σημάδια της, σε ό,τι άδικο αυτή η
φονται οι σκέψεις. Η ένταση του νεοαφυπνισμένη ευαισθησία τής
λόγου διατρανώνει την πολυτι- προκαλεί την ανάγκη ν’ αγκαλιά-
μότητα κάθε στιγμής της ζωής! σει και να παρηγορήσει.
Μέσα στην ίδια πρόταση- περίοδο Η συγγραφέας στο νέο της αυ-
η σκέψη εξακτινώνεται, διακλα- τό πόνημα μοιάζει να αποζητά
δίζεται και εξελίσσεται σε πολ- την κάθαρση. Περιγράφοντας τα
λές παράλληλα διαφορετικές κα- πιο ταπεινά και σκοτεινά συναι-
τευθύνσεις, άλλοτε με εξάρσεις, σθήματα μιας πλατιάς ανθρωπο-
κάνοντας απότομες στροφές και γεωγραφίας είναι σαν να τα ομο-
γωνίες κι άλλοτε ομαλά, καμπύ- λογεί ως αναπόδραστο κομμά-
λα και μαλακά. Έτσι η αφήγηση τι των εγγενών αντιφάσεων της
αναπτύσσει διαρκώς αποκλίνου- ίδιας της ανθρώπινης φύσης γενι-
σες τάσεις και περιπλανάται σε κότερα, και της δικής της ειδικό-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
91
τερα. Παραδέχεται και απορεί για ευαισθησίας, δεν ακυρώνει, δε μη-
την ενδιάθετη δυσαρμονία ανάμε- δενίζει, δεν οδηγείται στην απελ-
σα στη λογική και τη γνώση του πισία, αλλά επικοινωνεί τη θεμε-
σωστού και στην συναισθηματι- λιώδη και βαθιά ανθρώπινη ανά-
κή επιλογή του λάθους. Σωστό γκη για νοηματοδότηση της ζωής
και λάθος, κενά νοήματος, μάχο- μέσα από τον έρωτα.
νται σε μαρμαρένια αλώνια, χω- Γιατί όπως η ίδια λέει, επιση-
ρίς όμως το σωστό να διεκδικεί το μαίνοντας το δίλημμα του συγ-
φωτοστέφανο του ηρωικού, του γραφέα ανάμεσα στην ευθύνη
υψηλού ή του αγαθού. Και τα δύο της δημιουργίας και στο κάλεσμα
δεν αποτελούν παρά παρελκυστι- της ζωής: «Ο συγγραφέας παραβι-
κές εκδοχές του μάταιου. Τα όρια άζει τη ζωή όταν χτίζει δομές και
μεταξύ τους θολά και δυσδιάκρι- χαράσσει τα όρια. Δεν υπάρχουν
τα. Μια μελαγχολία πλανάται πά- όρια στην αληθινή ζωή. Σε εκείνη
νω από τις λέξεις, μελαγχολία που που ήρθες για να τη ζήσεις κι όχι
δεν κατρακυλά στην απελπισία, για να περάσεις θεατής από μπρο-
αλλά φλερτάρει και συνδιαλέγεται στά της»… καθώς επίσης και ότι
με τη συνειδητοποίηση. Αν και «Τα πράγματα έχουν το νόημα
υψώνει κραυγή πόνου, διαμαρτυ- που τους δίνουμε».
ρίας, αγωνίας, κραυγή γυναικείας ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΟΥΛΑ
ȦɚɐɖɄ
ȜɋəɀɋɘɐɄɑ ȬɟɁɍɓ
Lesxirodou.pblogs.gr
Nesides_4_16 Jul.indd 204 16/7/2010 6:03:42 ȝȝ

Process CyanProcess MagentaProcess YellowProcess Black

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Nesides 10l.indd 110 11/7/2013 11:06:19 ȝȝ

Nesides_5 - 14.indd 136 14/12/2010 10:12:07 ʌȝ

92
Ματίνα Μόσχοβη μένου που κινείται στα όρια δι-
Αειφυγία αφορετικών ειδών λογοτεχνικής
Ποιήματα, Γαβριηλίδης έκφρασης. Σκηνικό ποίημα ή ποι-
Αθήνα 2012, σελ. 63 ητική αφήγηση; Ή μήπως ποιητι-
κό θέατρο; Η ασφαλέστερη οδός
είναι η ανάγνωση του ίδιου του
κειμένου. Μέσα από τις σελίδες
του εκτυλίσσεται μία περιγραφή
της ανθρώπινης κοσμογεωγραφί-
ας. Η περιγραφή ετούτη είναι δι-
αρθρωμένη σε πέντε ενότητες. Για
την ακρίβεια σε πέντε φωνές: φω-
νή Αγγέλου, φωνή πρώτη, φωνή
δεύτερη, φωνή τρίτη, φωνή τέ-
ταρτη. Η φωνή Αγγέλου μας ει-
σάγει στο τοπίο της ανθρώπινης
περιπέτειας επί της γης.
Τινάγματα φτερών μορφών
ιπτάμενων, με απροσδόκητες φω-
νητικές ικανότητες θα αποδίδουν
την κοσμική μουσική σε συνδυα-
σμούς νέων συχνοτήτων. (σελ. 9)
ιαβάζοντας την Αειφυγία, το Στη συνέχεια εμφανίζονται
Δ τελευταίο βιβλίο της Ματί-
νας Μόσχοβη, μας αποκαλύπτε-
μία αντρική και μία γυναικεία
φιγούρα.
ται ένας ιδιαίτερος τρόπος της Εκείνη μισοξύπνησε. Τον κοι-
σύγχρονης ποίησης, εκείνος που τάζει. Στέκεται γυμνός στο παρά-
θα τον ονομάζαμε σκηνικό ποί- θυρο. Βλέπει το χιόνι. Μέσα, γα-
ημα. Ο χαρακτηρισμός «σκηνι- λακτώδες σκοτάδι. Με το αριστε-
κό» οφείλεται στα διαλογικά μέ- ρό της χαράζει κύματα στο σεντό-
ρη της σύνθεσης αλλά και σε ορι- νι. (σελ. 11)
σμένους εκτεταμένους μονόλο- Τα λόγια που εκφέρουν οι
γους, γραμμένα θαρρείς για να ει- δύο φιγούρες εναλλάσσονται
πωθούν επί σκηνής. Ποίημα πα- στο μεγαλύτερο μέρος του υπό-
ρόλ’ αυτά, εφόσον το κείμενο δι- λοιπου σκηνικού ποιήματος, εί-
απερνάται από πλέγματα γλωσσι- τε υπό μορφή διαλόγου είτε ως
κής γοητείας, νοηματικές πυκνώ- δύο εκτενείς μονόλογοι. Παρεμ-
σεις δια των λέξεων, έντονες με- βάλλονται σκηνές με άλλα πρό-
ταφορές και συμβολικά στοιχεία. σωπα, όπως η σκηνή του Ανήξε-
Όμως τέτοιες διακρίσεις κι- ρου ΤΟΤΟΤΕ, του Ανήμπορου ΜΕ-
νούνται σε ολισθηρό έδαφος, ΤΑ και του Ανυπόμονου ΤΟΤΩΡΑ,
όπως συμβαίνει ενώπιον κάθε κει- είτε ατόφια ποιήματα.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
93
Η ενότητα «Φωνή Πρώτη» έχει ωγραφία της Μοσχόβη, καλύπτο-
δύο ενότητες με τους εξής υπό- ντας ποικίλες αποχρώσεις στο φά-
τιτλους: (αναμένοντας, μη ανα- σμα από την προσμονή και την
μένοντας) και (μη αναμένοντας, ελπίδα, έως το άκρο της απογο-
αναμένοντας). Η πρώτη φωνή ήτευσης και παραίτησης. Εξαιρε-
σταχυολογεί περιστατικά από την τικής σύλληψης είναι ο διάλογος
ανθρώπινη διαδρομή, με ύφος του Ανήξερου ΤΟΤΟΤΕ, του Ανή-
αποφθεγματικό, ενώ ταυτόχρο- μπορου ΜΕΤΑ και του Ανυπόμο-
να αναδεικνύει πόσο εύθραυστες νου ΤΟΤΩΡΑ (ή αλλιώς Στιγμή). Οι
είναι οι αξιολογήσεις μας, ακόμα φιγούρες αυτές και η στιχομυθία
και μέσα από τη διόπτρα του χρό- τους σα να έχουν βγει από ένα
νου και την ασφάλεια που παρέ- μονόπρακτο του Μπέκετ, και κά-
χει η όποια απόσταση. λιστα αυτό το κομμάτι στο βιβλίο
Όλοι μιλούν για το νόστο του της Μόσχοβη, ως μια σπουδή στο
Οδυσσέα και λίγοι για τον Παλα- χρόνο και το πώς διαπερνά τον
μήδη και το χαίρε αλήθεια προ ανθρώπινο βίο, θα μπορούσε να
εμού γαρ τέθνηκας (σελ. 12) σταθεί αυτόνομα επί σκηνής.
Όπως μας πληροφορεί στις ΜΕΤΑ: Το ΤΩΡΑ νέμεται το ΤΟ-
Σημειώσεις η Μόσχοβη, ο Παλα- ΤΕ και ΜΕΤΑ
μήδης ήταν ήρωας του Τρωικού ΤΟΤΟΤΕ: Το ΤΟΤΕ και ΜΕΤΑ εί-
κύκλου, ονομαστός για την ευφυ- ναι μηρυκαστικά (σελ. 25)
ΐα, την εφευρετικότητα και τη σο- Η δεύτερη φωνή (το θεώρημα
φία του, με τέτοιο σημαντικό ρό- της μη πληρότητας) συνεχίζει την
λο που ο Αίαντας και ο Αχιλλέας αναδρομή σε περιστατικά της αν-
τον θεωρούσαν ισάξιό τους. Όμως θρώπινης παρουσίας, προσπαθώ-
είχε να αντιμετωπίσει τον φθόνο ντας να απομονώσει το ουσιώδες.
και την έχθρα του Οδυσσέα, με Όπου κι αν σταθείς ο αντίλα-
αποτέλεσμα να πέσει θύμα μιας λος μιας κραυγής που ΔΕΝ σβή-
δολοπλοκίας και να θανατωθεί με νει. (σελ. 35)
λιθοβολισμό. ή αλλού
Και πόσα τα γεγονότα στην τόσο χονδροειδείς στην ισχύ
ανθρώπινη διαδρομή ανά τους μας
αιώνες, αντάξια της περιφρό- τόσο καταχθόνιοι στην ορμή
νησης, όπως μας υπενθυμίζει μας (σελ. 37)
η πρώτη φωνή, αλλά και πόσες Στην τρίτη φωνή (μη αναμέ-
οι φωτεινές εξαιρέσεις. «Μόνον νοντας), δίνεται σταδιακά χώρος
όταν αναγνωρίζεις το Μεγάλο, σε απλά καθημερινά περιστατικά
βρίσκει την πραγματική του διά- που συνθέτουν ένα μεγάλο κομ-
σταση το Μικρό». μάτι της καθημερινότητάς μας,
Η διάσταση του χρόνου και τα είτε κατά μόνας είτε κατά τη συ-
αισθήματα που γεννά είναι κατα- ναναστροφή με πρόσωπα του
λυτική στην ανθρώπινη κοσμογε- άμεσου φιλικού περίγυρου.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
94
Έπειτα τον ρούφηξε το αν- σχοβη, όπως και προηγούμενα βι-
θρωπομάνι (σελ. 47) βλία της, δοκιμάζεται στα όρια
Εκεί όμως, ανάμεσα στους αν- των λέξεων. Σα να τις ψηλαφίζει,
θρώπους είναι και ο χώρος των σα να δοκιμάζει μέχρι πού μπο-
συναισθημάτων. Εκεί είναι και ο ρούν να φτάσουν την ανθρώπι-
έρωτας. νη έκφραση.
Ο ερωτευμένος είναι φερέοι- Ο λόγος της διαπνέεται από
κος. φέρει μαζί του το σπίτι του. κάτι το συμπαντικό, το μεταιχ-
δηλαδή τον άλλον. Σε μια διαφο- μιακό, μία αίσθηση υπαρξιακή.
ρετική όμως πραγματικότητα είναι Αυτή η ακροβασία, ενέχει εκ των
εξόριστος. θέλω να πω, εκτεθειμέ- πραγμάτων κινδύνους, αφού τα-
νος εκτός ορίων. Κι εκεί ακριβώς λαντεύεται μεταξύ του οικείου
σ’ αυτό το εκτός, μεταξύ αγωνί- και του ανοίκειου. Επιδιώκει να
ας και έκστασης, συντελείται μια τραβήξει στο χώρο των λέξεων
ακαριαία φανέρωση (σελ. 53) κάτι από το άρρητο.
Στην τέταρτη φωνή, μετά Αν προσπαθούσε κανείς να
την αφήγηση μικρών καθημερι- ανιχνεύσει συγγένειες, θα μπο-
νών λεπτομερειών, ο λόγος ακο- ρούσε να ανατρέξει στον Μπέκετ
λουθεί και πάλι μια πύκνωση, κα- ή στον Ελύτη των Ελεγειών της
θώς σμιλεύεται από τη σιωπή μέ- Οξώπετρας και του Δυτικά της
σα στη φόρμα της στιχουργικής: Λύπης.
«Συνθλίβονται οι μάσκες του Η γραφή της έχει έντονα τον
χρόνου στη ριπή της στιγμής» χαρακτήρα μιας αναζήτησης τόσο
(σελ. 54) γλωσσικής όσο και υπαρξιακής.
«Και μαθήτεψε και τελειώσου Ανατρέπει τη συνήθη ροή των λέ-
στην αιωνιότητα / Της σκόνης και ξεων ή μια νοηματική συνοχή.
του σπινθήρα» (σελ. 56) Κείμενο ανοιχτό, λέξεις εκτοξεύ-
Στο παρόν βιβλίο, έχει γί- ονται και αναρωτιέσαι από ποιες
νει και μια κινηματογράφηση γωνιές της ανθρώπινης στάσης
των λεγομένων, κάτι που δίνε- προέρχονται. Ο λόγος της Μα-
ται ως δώρο σε όσους παρευρίσκο- τίνας Μόσχοβη ψάχνει, σμιλεύ-
νται στις παρουσιάσεις του βιβλί- ει και σμιλεύεται με μια προσή-
ου. Επέκταση της πειραματικότη- λωση μοναδική. Ένας σύγχρoνος
τας στην έκφραση, αλλά δυστυ- μύστης που μας καλεί στα μυστι-
χώς δεν συνοδεύει και την έκδοση κά της γλώσσας, μακρυά από την
του βιβλίου. αγορά και τον συρφετό.
H Αειφυγία της Ματίνας Μό- ΠΕΤΡΟΣ ΠΟΛΥΜΕΝΗΣ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
95
Χόρχε Λουίς Μπόρχες και του τρόπου με τον οποίο ο
Ποιήματα Χ.Λ. Μπόρχες φαίνεται να λει-
Ανθολόγηση-Μτφρ.: τουργούσε τόσο στη ζωή, όσο και
Δημήτρης Καλοκύρης στη γραφή του.
εκδ. Πατάκη, 2014, σελ. 304 Αν πράγματι η ταύτιση με τις
ιδέες ή τους ήρωες που περιγρά-
φει ή τους αντικατοπτρισμούς
του ίδιου του εαυτού του, είναι
ο τρόπος βάσει του οποίου ο ποι-
ητής δρούσε, τότε, θα έλεγε κα-
νείς, έχουμε να κάνουμε με μια
πολυσχιδή προσωπικότητα που
επιδιώκει μια μέθεξη ιδεών, αλλά
και προσώπων. Όπως πολύ ορ-
θά επισημαίνει ο Αχ. Κυριακίδης
«όταν διαβάζεις, μεταφράζεις,
εκδίδεις τα Άπαντα του Μπόρ-
χες, δεν επικοινωνείς απλώς με
ένα έργο ζωής, αλλά με ένα έρ-
γο-ζωή, αισθάνεσαι ότι εισδύεις
σε έναν κόσμο που σου φαίνεται
ανοίκεια οικείος».
Στον τόμο με την ανθολογία
ταν ο Χ.Λ. Μπόρχες έλεγε, των ποιημάτων του παρουσιάζο-
Ό πως «η δουλειά του θα έχει
ξεχαστεί μετά από 100 χρόνια»,
νται με χρονολογική σειρά όλα
σχεδόν τα ποιήματα από τα βι-
γνώριζε κάπου πως έλεγε ψέμα- βλία του, πολλά εξ αυτών έμμε-
τα ή τουλάχιστον αυτό ήλπιζε. τρα. Για να μπορέσει κανείς να
Ακόμα και ο πιο ταπεινός ποιη- εξετάσει τόσο τη δομή όσο και το
τής επιθυμεί να διαβασθεί το έρ- περιεχόμενο των ποιημάτων του
γο του από έναν κάποιο. «Έχω Χ.Λ. Μπόρχες θα πρέπει να γνω-
την τάση να μετατρέπω τα πά- ρίζει το βίο του. Εκείνον πριν και
ντα σε λογοτεχνία. Δεν θα έλεγα εκείνον μετά την τύφλωση.
πως είναι το επάγγελμά μου. Εί-
ναι η μοίρα μου. Ζω μέσα στη λο- Ι. Η ποίηση των γρίφων
γοτεχνία», είχε πει. Και το απέ- Διαβάζοντας τα ποιήματα του
δειξε όντας πολυγραφότατος. Χ.Λ. Μπόρχες και το λεξιλόγιο
Αυτή η ταύτιση του συγγραφέ- που χρησιμοποιεί καθηλώνοντας
ως με το ίδιο το αντικείμενο του τον αναγνώστη να μεταβεί στον
πόθου του, δηλαδή τη συγγραφή, επόμενο στίχο κι από κει στον με-
φανερώνει, αν όχι προδίδει, στοι- θεπόμενο, κατανοώ την εσκεμμέ-
χεία της προσωπικότητας, αλλά νη ή μη χρήση των λέξεων. Και

Process CyanProcess
YellowProcess Black
96
πώς άλλωστε θα εκφράσεις ποιη- Mήπως ο Χ.Λ. Μπόρχες εξαπα-
τικά μια ιδέα ή τα υποπροϊόντα τούσε, ίσως άθελά του, τον ίδιο
μιας ιδέας, αν δεν κάνεις χρήση του τον εαυτό, ώστε να πιστέψει
της κατάλληλης λέξης ή εκείνης πως έχει ανακαλύψει την πραγ-
της λέξης που θα εμποτίσει το ματική απάντηση στα ερωτήματα
ποίημα με άλλες ιδέες περιπλέκο- που θέτει; Καθώς, όταν περνάς
ντάς τις στο σχήμα ενός όλου; ένα μεγάλο μέρος της ζωής σου
Οι αινιγματικές φράσεις ή λέ- γράφοντας, αναλύοντας, ανακα-
ξεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής λύπτοντας νέους τόπους (που,
είναι τόσο σημαντικές για τη ροή δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν μπορείς
του λόγου, όσο και για τη νοη- να δεις με τα μάτια σου) είτε δεν
ματοδότηση των λοιπών λέξεων. έχεις να προσφέρεις νέες αποκα-
Το ποίημα Εσύ αμέσως μας μυ- λύψεις, είτε προσπαθείς απλώς να
εί στην δισυπόστατη σημασία και το απολαύσεις. Και εδώ τίθεται
ερμηνεία των λέξεων: ένα σοβαρό θέμα περί της ηθικής
‘Μονάχα ένας άνθρωπος γεν- της ποίησης, αλλά και των ίδιων
νήθηκε, μονάχα ένας άνθρωπος των ποιητών. Ο Χ.Λ. Μπόρχες εί-
πέθανε σ’ ολόκληρη τη γη. χε δηλώσει, πως «ζει για τη λογο-
Υποστηρίζοντας το αντίθετο, τεχνία και την ηθική». Το να ζεις
κάνεις απλώς στατιστική, μια ανέ- ηθικά είναι δύσκολο. Όμως ένα
φικτη προέκταση. πειστικό μέσο της ποίησης στο να
Ανέφικτη, σα να εξισώνεις τη ξορκίσει αυτή τη δυσκολία είναι
μυρουδιά της βροχής με το χτεσι- η φαντασία. Στο Βιβλίο των Φα-
νοβραδινό σου όνειρο. […] νταστικών όντων (μτφρ. Γ. Βέη,
Μονάχα ένας άνθρωπος πέθα- εκδ. Libro, Αθήνα 1983) αναφέ-
νε στα νοσοκομεία, στα καράβια, ρει στον πρόλογο την εξής απί-
σ’ αβάσταχτη ερημιά ή στην κρε- θανη φράση, η οποία στοιχειώνει
βατοκάμαρα της ρουτίνας και των όλο το ποιητικό του έργο:
ερώτων. ‘Αγνοούμε τη σημασία του
Μονάχα ένας άνθρωπος κοίτα- δράκοντα, όπως αγνοούμε και
ξε την απέραντη αυγή. τη σημασία του σύμπαντος, αλ-
Μονάχα ένας άνθρωπος αι- λά υπάρχει κάτι στην εικόνα του
σθάνθηκε στον ουρανίσκο του τη δράκοντα, που εξάπτει τη φαντα-
δροσεράδα του νερού, τη γεύση σία του ανθρώπου και σ’ αυτό
των καρπών και της σάρκας. οφείλεται η εμφάνισή του σε δι-
Μιλάω για τον έναν, τον μο- άφορους τόπους και περιόδους’.
ναδικό, αυτόν τον πάντα μόνο’. Το στοιχείο, λοιπόν, της φα-
O‘πάντα μόνος άνθρωπος’ εί- ντασίας συγκερασμένο με εκεί-
ναι άραγε όλοι οι υπόλοιποι άν- νο μιας ιδιότυπης ποιητικής ηθι-
θρωποι, όσοι αισθάνονται μό- κής (της ηδονής) και ενός αινιγ-
νοι κι έρημοι ή όσοι βιώνουν το ματικού γλωσσικού πλαισίου, χα-
σκληρό τίμημα της αποξένωσης; ρακτηρίζουν σύνολη την ποίηση

Process CyanProcess
YellowProcess Black
97
του Χ.Λ. Μπόρχες. Τα τρία αυτά γούνται μέσω των αισθήσεων, του
στοιχεία συνυφαίνονται μέσα στο ισχυρού αυτού όπλου της φαντα-
χρόνο και εκφράζονται διά μέσου σίας, δημιουργούν κάποιες φο-
της ποίησής του. Κάθε φορά που ρές την πεποίθηση ή την εντύπω-
έρχεται αντιμέτωπος με μια σελί- ση πως τα πράγματα στο ποίημα
δα, βρίσκει τον εαυτό του. Προ- ‘κάπως έτσι έχουν’. Κάτι τέτοιο
καλεί το παρελθόν το δικό του ή δεν μεταφράζεται άλλως παρά ως
άλλων και θέτει στο χαρτί τις αμ- σύγχυση των εννοιών ή σύγχυση
φιβολίες και τα βάσανά του. Πολ- του πραγματικού με το φαντα-
λές φορές ο ποιητής χρειάζεται στικό. Με άλλα λόγια, ένα δείγ-
να γράψει μερικές χιλιάδες λέξεις, μα επιτυχημένης ποίησης, σαν
για να ανακαλύψει ένα πρόβλημα αυτής του Χ.Λ. Μπόρχες, είναι η
και άλλες τόσες για να το λύσει. δημιουργία ενός τεχνάσματος στη
Ήταν η ποίηση πάθος για τον μνήμη του αναγνώστη, το οποίο
Χ.Λ. Μπόρχες; Σίγουρα, ναι. Ήταν δημιουργείται κατά την ανάγνω-
χαρά; Η αισθητική με την οποία ση. Αυτό μπορεί να μεταφράζε-
ξεδιπλώνει αργά και ρυθμικά τις ται είτε ως απλή σύγχυση ανάμε-
σκέψεις του μέσα από τα ποιήμα- σα στο πάθος που νιώθουμε κα-
τά του, οδηγεί και την ποίησή του. τά την ανάγνωση, είτε σε ένα πά-
Η αινιγματική δε φύση των λέξε- θος που ανήκει στο παρελθόν και
ων που χρησιμοποιεί στα ποιήμα- πλέον δεν υπάρχει ή δεν μπορεί
τά του, δίνει μορφή και χρώμα να βιωθεί ή έχει ξεπεραστεί. Έτσι,
στις έννοιες, κάνοντάς τις κατανο- ο Χ.Λ. Μπόρχες κάνει την ποίησή
ητές στον αναγνώστη. Μια ποίη- του αφενός αινιγματική και αφε-
ση αλλοδαπή και οικουμενική που τέρου προσδίδει στον αναγνώστη
αφορά όλους. Το μέσον της ποίη- μια νέα εμπειρία τη φορά. Κά-
σης αυτής δεν είναι άλλο από τη θε ποίημα και μια διαφορετική
γλώσσα, η οποία δίνει την εντύ- εμπειρία. Αυτή που συνέβη, αυτή
πωση πολλές φορές πως είναι πέ- που συμβαίνει και αυτή που ενδέ-
ρα για πέρα αληθινή. Είναι όμως χεται να συμβεί στο μέλλον.
πράγματι έτσι; Mήπως παραμένει
αινιγματική και νεφελώδης; II. H ποίηση
Μια πρώτη ανάγνωση των του ανθρώπινου πόνου
ποιημάτων του Χ.Λ. Μπόρχες δί- Όπως μια ταινία έχει γρήγορη
νει αυτήν ακριβώς την εντύπω- εναλλαγή των εικόνων, έτσι και
ση: μοιάζει να είναι πολύ καλή στην ποίηση του Χ.Λ. Μπόρχες
για να είναι αληθινή. Όχι ασφα- οι εικόνες γίνονται αισθητές στο
λώς υπό μια κριτική στάση απέ- συνειδητό μέσα από μια αναπα-
ναντι στην ποίησή του, αλλά υπό ράσταση. Το συστατικό όμως που
μια εννοιολογική και ερμηνευτι- κάνει την ποίηση του Χ.Λ. Μπόρ-
κή βάση. Και εξηγούμαι. Οι αυ- χες αγαπητή είναι αυτό του αν-
ταπάτες που μπορεί να δημιουρ- θρώπινου παράγοντα. Ο άνθρω-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
98
πος είναι εθισμένος σχεδόν στον κληση πράγμα το οποίο δεν είναι.
πόνο προτού καν υπάρξει. Ο Χ. Αντιθέτως, είναι μια δυνατότητα
Λ. Μπόρχες κατάφερε μέσα από (ή μια αδυναμία) να εκφρασθεί ο
προσωπικά βιώματα να απαλύνει ανθρώπινος πόνος μέσω της ποίη-
τους δικούς του πόνους, αλλά και σης. Είναι ακόμη μια προσπάθεια
των συνανθρώπων του τεντώνο- να δικαιολογήσει την αμηχανία
ντας ευαίσθητες, συχνά εύθραυ- του μπροστά σε δισεπίλυτα προ-
στες, χορδές της ανθρώπινης ψυ- βλήματα της ανθρώπινης ύπαρ-
χοσύνθεσης. ξης ή ένας τρόπος να ‘τελειώνει’
‘Μέσα στο θάνατο να βλέπεις με τα δύσκολα της ζωής χρησιμο-
τον ύπνο˙ μέσα στο ηλιοβασίλεμα ποιώντας στη θέση τους κάτι δύ-
Να βλέπεις ένα πένθιμο χρυ- σκολο π.χ τη ζωή ή το θάνατο.
σάφι: τέτοια και η ποίηση, Τέτοια ερωτήματα φέρνουν
Που είναι αθάνατη και φτω- τον αναγνώστη του ποιητή σε άλ-
χή. Η ποίηση λα περαιτέρω ερωτήματα: Τί εί-
Που ξανάρχεται σαν την αυγή ναι τελικώς ευτυχία; Γιατί πονά-
και σαν τη δύση…’ με και γιατί χαιρόμαστε με το ίδιο
Μέσα από μια προσπάθεια να πάθος; Γιατί είμαστε άλλοτε πα-
ορίσει την ποίηση, καταφεύγει σε ρόντες και άλλοτε απόντες;
ολοκληρωτικές εικόνες, όπως αυ-
τή της αυγής και της δύσης ή του Η Αυτοκτονία
θανάτου. Λέξεις που είναι σύμ-
φυτες με το συναίσθημα αντη- ‘Ούτε ένα αστέρι δεν θα υπάρ-
χούν στα αυτιά του αναγνώστη χει στον ουρανό
γνώριμα. Ο Χ. Λ. Μπόρχες γίνε- Η νύχτα δεν θα μείνει
ται οικείος. Γνωρίζει επίσης πολύ Θα πεθάνω, και μαζί μου,
καλά, πως η ποίηση δεν ορίζεται το βάρος του ανυπόφορου
ή είναι πολύ δύσκολο να ορισθεί. πλανήτη
Δεν ορίζεται μέσω ενός στερεο- Θα εξαλείψω τις πυραμίδες,
τυπικού ορισμού, ενός μοτίβου, τα μετάλλια,
ενός αλγορίθμου ή μιας φιλοσο- τις ηπείρους και τα πρόσωπα
φικής ή θεατρικής quotas. Έτσι Θα σβήσω το συσσωρευμένο
τη συμβολοποιεί μέσω των εικό- παρελθόν
νων και με προσεκτικά παραδείγ- Θα φτιάξω σκόνη από την
ματα μέσα από τη ζωή. Γνωρίζει ιστορία, σκόνη απ’ την σκόνη
επίσης, πως ο θάνατος ή η αυγή, Τώρα κοιτάζω το στερνό ηλιο-
δεν είναι προσδιοριστικές έννοιες βασίλεμα
της ποίησης, αλλά μάλλον ενερ- Κληροδοτώ την ανυπαρξία
γήματα που υπενθυμίζουν στον στον κανένα’.
αναγνώστη από πού προήλθε. Κά-
τι τέτοιο θα μπορούσε να ερμη- O Χ.Λ. Mπόρχες απελπίζεται
νευθεί ως συναισθηματική επί- και μιλά για ένα μελετημένο τέ-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
99
λος και, μαζί με αυτό, μιλά για εγώ είμαι εκείνος που ποτέ
τις ανησυχίες του. Έχει την αλή- δεν κατάφερε να ξεδιαλύνει
θεια με το μέρος του και δεν είναι τον λαβύρινθο του χρόνου,
άλλη από την αλήθεια των ονεί- ενικό, πληθυντικό,
ρων του. Ώσπου να καταλήξει να εξαντλητικό, παράξενο, μόνος
εφεύρει ανθρώπους σαν εκείνον, του και του καθένα
τυφλούς. Είμαι ο κανένας. Ποτέ δεν
κράτησα σπαθί σε μάχη
Εγώ Είμαι Είμαι ηχώ, κενό, τίποτα’.
‘Εγώ είμαι αυτός που ξέρει Λόγος προφητικός και επικίν-

τον εαυτό του όχι λιγότερο φιλά- δυνος που προκαλεί πόνο άμα
ρεσκα τη αναγνώσει του, αλλά και μια
από εκείνον τον ματαιόδοξο ενδόμυχη επιθυμία να αφοπλί-
παρατηρητή που στον καθρέφτη σει τον άνθρωπο από τις μικρές
από γυαλί και σιωπή ακολου- και ευτελείς του επιδιώξεις, θυμί-
θεί την αντανάκλαση ζοντάς του πόσο στ’ αλήθεια μι-
ή το σώμα (το ίδιο και το αυ- κρός είναι.
τό) του αδελφού του Αυτό είναι το χρυσάφι που
Εγώ είμαι, σιωπηλοί μου φί- κουβαλά η ποίηση του Χ.Λ.
λοι, εκείνος που γνωρίζει Μπόρχες. Το χάρισμα να μετα-
πως δεν υπάρχει άλλη συγγνώ- τρέπει τη στάχτη σε χρυσό και το
μη ή εκδίκηση χρυσό σε στάχτη. Να εκμηδενίζει
από την διαφάνεια της λήθης. το πομπώδες και να στεφανώνει
Κάποιος θεός έχει παραχωρήσει τη λεπτομέρεια. Ένας παραμυθάς
αυτή την παράξενη λύση για αποφασισμένος να ταξιδέψει μαζί
όλα τα ανθρώπινα μίση. με τους συνεπιβάτες του, ακόμα
Παρά τις πολλές μου υπέροχες κι αν εκείνοι τον μισούν.
περιπλανήσεις, ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
100
Προβολές
Κωστής Β. Ζαχαρίου σημερινό αναγνώστη, και τέλος,
Συμαϊκά ενθυμήματα οι Ψυχαγωγικές δραστηριότητες
Αθήνα 2014, σελ. 230 στη Σύμη του παλιού καιρού, οι
γιορτές και τα παιχνίδια, στερια-
το βιβλίο αυτό είναι συγκε- νά και θαλασσινά, των έφηβων
Σ ντρωμένες μελέτες που δημοσι-
εύθηκαν κατά καιρούς σε περιοδι-
και νέων νησιωτών.
Με γλαφυρότητα και αφηγη-
κά και εφημερίδες. Αφορούν όλες ματική άνεση που αναδίδει γο-
την ιστορία και τον πολιτισμό της ητεία, ζωντανή και αυθόρμητη
Σύμης, γενέθλιο τόπο του συγγρα- η γλώσσα του συγγραφέα, συνε-
φέα, ειδικά της περιόδου ακμής παίρνει τον αναγνώστη που θα
του νησιού, γύρω στις τελευταίες βρει στις σελίδες του βιβλίου ένα
δεκαετίες του 19ου αιώνα και τα θησαυρό ιστορικών και λαογρα-
πρώτα λίγα χρόνια του 20ου. φικών μελετημάτων που δίκαια
Χωρίζεται στις ενότητες, Η διεκδικεί τις ποιότητες αυθεντι-
Σύμη παλιά και τώρα, ένα ιστο- κού λογοτεχνήματος.
ρικό σχεδίασμα με πολύ ενδιαφέ- Θα ήταν παράλειψη να μην
ρουσες πληροφορίες και εύστο- πούμε λίγα λόγια για την προσω-
χες αναλύσεις για την ακμή και πικότητα του συγγραφέα. Γεννη-
παρακμή της νησιωτικής κοινό- μένος το 1896, καθηγητής μαθη-
τητας, Οι σφουγγαράδες της Σύ- ματικών για 40 χρόνια, στο Κά-
μης, μια συγκλονιστική διήγηση ϊρο, την Αθήνα και τη Ρόδο, με
της πολύπαθης και βασανισμένης ευρύτατο πεδίο ενδιαφερόντων,
ζωής των βουτηχτάδων στις μα- είναι από τους καλύτερους εκ-
κρυνές θάλασσες της Μπαρμπα- πρόσωπους της δωδεκανησιακής
ριάς, της Καραμανίας και της Κύ- λογιοσύνης του πρώτου μισού
πρου, Η Σύμη εργοτάξιο προκο- του περασμένου αιώνα. Και από
πής και ανάτασης, εξαντλητική την άποψη αυτή λοιπόν, χρωστά-
περιγραφή αυτού που θα λέγα- με χάρη στους εκδότες που μας
με παραγωγική υποδομή του νη- έδωσαν τη δυνατότητα να γνωρί-
σιού, με τις βιοτεχνικές και εμπο- σουμε μια ενδιαφέρουσα όψη της
ρικές δραστηριότητες που εντυ- τοπικής μας πνευματικής κληρο-
πωσιάζουν με το εύρος τους το νομιάς.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
101
Ελευθέριος Καβαλιέρος έφαγε τις ίδιες του τις σάρκες.
Ερυσίχθων Πάνω σ' αυτό το μύθο, που
σάτιρα εύκολα αναγνωρίζουμε πως ειδι-
Τέχνη, Ρόδος 2014, σελ. 64 κά στην εποχή μας με την αυ-
ξανόμενη καταστροφή του περι-
βάλλοντος και ανθρώπινη απλη-
ο έργο βασίζεται στο μύθο του στία γίνεται ιδιαίτερα επίκαιρος,
Τ Ερυχθίονα, που βασίλευε στο
Δώτιο, μικρή πόλη της Θεσσα-
ο συγγραφέας στήνει το σκηνι-
κό του και δημιουργεί ένα γοη-
λίας. Κάποτε, για να επεκτείνει τευτικό κόσμο φανταστικών προ-
την τραπεζαρία του, έκοψε τα ιε- σώπων που περιστρέφονται γύρω
ρά δέντρα της Δήμητρας. Για το από τον πρωταγωνιστή, μάγειρες
λόγο αυτό η θεά τον καταδίκασε και ακολούθους που επιστρατεύ-
σε αιώνια πείνα. Η ακόρεστη όρε- ουν όλη την επινοητικότητά τους
ξή του εξάντλησε την περιουσία για να ικανοποιήσουν την ακόρε-
του ανακτόρου, οπότε αναγκά- στη όρεξη του αφέντη τους, αξι-
στηκε να πουλάει την κόρη του ωματούχους σε ειδικές αποστολές
Μήστρα, που ήταν μάγισσα, και ανά τον κόσμο προς εύρεση των
μπορούσε να μεταμορφώνεται κι πιο απίθανων και εξωτικών εδε-
έτσι να ξεφεύγει από τους αγο- σμάτων. Πιο πολύ από σάτιρα,
ραστές και να επιστρέφει για νέα θα μιλούσαμε ίσως για μια τρα-
πώληση. Ούτε αυτό όμως άρκεσε, γικωμωδία, για την τιμωρία της
και στο τέλος από την πείνα του υπέρβασης των ορίων.
Νησίδες 12 | Π Ρ Ο Β Ο Λ Ε Σ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Nesides 10l.indd 133 11/7/2013 11:06:21 ȝȝ

102
Παναγιώτης Νικολαΐδης πιον με το περίφημο του Τόμας
Οινοποίηση Φούλλερ, Ο Διόνυσος έπνιξεν πιο
66 χαϊκού για το κρασίν πολλούς που τον Ποσειδώναν.
τζαι την ποίησην Δείγματος χάριν, παραθέτου-
Λευκωσία 2014, σελ. 44 με τα “Τρία Παραμύθκια που
ήπιαν κρασίν”.
ναν ποίημαν / Τζι έναν μπουκ- Έναν ποίημαν

Έ κάλλιν κρασίν / Καλόν σκέ-
φτουνται, υποστηρίζει ο Κύπρι-
Μιαν φοράν τζι έναν τζαιρόν
Έγινεν ξίδιν
ος ποιητής Παναγιώτης Νικολαΐ-
δης στο πρώτο χαϊκού της συλλο- Έναν βαρέλλιν
γής του. Ένα γοητευτικό ταξίδι, Έππεσεν που την βάρκαν
εκεί όπου o οίνος ερωτεύτηκεν την Τζι εγίνην ποίμαν
ποίησην τζαι συντυχάννουν.
Σε τρεις ενότητες αναπτύσσε- Έναν ποίημαν
ται αυτή η συνάντηση οίνου και Έμεινεν στο συρτάριν
ποίησης, ευτυχής τόπος της ποι- Τζι εγίνην κρασίν
ητικής δημιουργίας και της οινο-
χαρούς ευδαιμονίας: Η πρώτη, Και μία αυστηρή προειδοποί-
Ορεκτικόν, Πίννε κρασίν να' σεις ηση, στοιχείο οφειλόμενης αυτο-
ποίησην, η δεύτερη το Κυρίως κριτικής: “Πίννε ουίσκιν / Τζι ας
κρασίν, In vino veritas και η τε- με πίννουν οι ξένοι / Που κατα-
λευταία το αναμενόμενο Επιδόρ- λάβουν”.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Process CyanProcess
YellowProcess Black
104
Βιβλία & περιοδικά που λάβαμε

Ελένη Αρτεμίου-Φωτιάδου Κώστας Κρεμμύδας
Η λίμνη των κύκνων Ξούθου & Μενάνδρου γωνία
Ποίηση Χρονογραφήματα
Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ. Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ.
64. 330.
Καίτη Βασιλάκου Χάρης Μελιτάς

Νυχτώνει αργά Το κάπα του Κόνδορος
Ποίηση Διηγήματα
Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ. Μανδραγόρας, Αθήνα 2013, σελ.
58. 62.
Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης Φώτης Νικηφόρου

Ιστορία και Μνημεία Φωτεινά παράθυρα
των Λειψών Δωδεκανήσου Ποίηση
Τέχνη, Ρόδος 2014, σελ. 252. Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ.
48.
Χαρίκλεια Γιαννουτσοπούλου
Φόνος, 10 μικρές ιστορίες Παναγιώτης Νικολαΐδης
Αφήγημα Σαν ίαμβος καθρέφτης
ΑΩ, Αθήνα 2013, σελ. 62. Ποίηση
Πλανόδιον, Αθήνα 2009, σελ. 62.
Δημήτρης Δραγάτης
Η μεγάλη Ρόδος! Παναγιώτης Νικολαΐδης
Αθλητισμός Οινοποίηση
Βερέττας, Ρόδος 2014, σελ. 176. 60 χαϊκού
Λευκωσία 2014, σελ. 46.
Ελευθέριος Καβαλιέρος
Ερυσίχθων Κώστας Ε. Σκανδαλίδης
Θεατρική σάτιρα Χωρίς πυξίδα
Τέχνη, Ρόδος 2014, σελ. 64. Ποίηση
Αθήνα 2014, σελ. 82.
Κώστας Κρεμμύδας
Σαντιγκάρ Μίμης Σουλιώτης
Ποίηση Κύπρον, ιν ντηντ
Μανδραγόρας, Αθήνα, σελ. 44. Ποίηση
Καλά καθούμενα, Λευκωσία 2014,
σελ. 80.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
105
Αθήνηθεν Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ
Ποίηση Πνευματική Επιθεώρηση της Κο-
Ερμής, Αθήνα 2014, σελ. 94. ζάνης
Κοζάνη, τεύχος 170,
Το χιόνι στον Καβάφη Τέλος χειμώνος αρχή έαρος 2014.
Ποίηση
Φλώρινα (εκτός εμπορίου) 2013, ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ
σελ. 4. Τετραμηνιαίο περιοδικό
για την τέχνη και την ζωή
Βορειοδυτικά Αθήνα, τεύχος 50,
Ποίηση Μάιος 2014.
Βιβλιοθήκη Φλώρινας “Βασιλικής
Πιτόσκα” ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ
Φλώρινα 2013, σελ. 32. Εργοτάξιο εξαιρετικών αισθημά-
των
Σταύρος Σταμπόγλης Αθήνα, τεύχος 164,
Διαλεκτική βυθού Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2014.
Ποίηση
Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ. Ο ΣΙΣΥΦΟΣ
74. Εξαμηνιαίο μη κερδοσκοπικό πε-
ριοδικό
Χαρά Χρηστάρα λογοτεχνίας και πολιτισμού
Αυτοανθολόγηση ― Une Antholo- Ηράκλειο Αττικής, τεύχος 6/7
gie 1981-2010 Ιούλιος-Δεκέμβριος 2013 /
Ποίηση, (δίγλωσση έκδοση) Ιανουάριος-Ιούνιος 2014
Μανδραγόρας, Αθήνα 2014, σελ.
72. ΠΟΡΦΥΡΑΣ
Τριμηνιαίο περιοδικό
ΑΚΤΗ Κέρκυρα, φυλλάδιο 150,
Περιοδικό Λογοτεχνίας και Κριτι- Ιανουάριος-Μάρτιος 2014.
κής
Λευκωσία, έτος ΚΕ, τεύχος 99
Καλοκαίρι 2014.
ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ
Λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό πε-
ριοδικό
Θεσσαλονίκη, τεύχος 104,
Ιανουάριος-Μάρτιος 2014.
Νησίδες 12 | Β Ι Β Λ Ι Α & Π Ε Ρ Ι Ο , Ι Κ Α

Process CyanProcess
YellowProcess Black
106
ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ
Για τη Λουκία…
ΦΕ ΣΤ ΙΒΑΛ ΤΕΧΝΗΣ ΛΑΧΑΝΙΑΣ
6 &7 Σεπτεμ βρί ου 201 4
ο Φεστιβάλ Τέχνης Λαχανιάς οργανώθηκε από τη Λέσχη

Τ Λάιονς Ηλιούσα Ρόδου. Αφιερωμένο στη σκηνοθέτιδα Λου-
κία Ρικάκη, συμπεριέλαβε ομιλίες και προβολές ταινιών της
(Κράτησέ με, Λόγια της σιωπής, Κουαρτέτο σε 4 κινήσεις) στην
κεντρική πλατεία της Λαχανιάς. Παράλληλα, στον εκθεσιακό
χώρο του παλιού ελαιοτριβείου (Μάγγανα), διοργανώθηκε έκ-
θεση με σκίτσα του διεθνώς αναγνωρισμένου και βραβευμένου
γελοιογράφου-σκιτσογράφου Βαγγέλη Παυλίδη καθώς και με
έργα από τη ζωγραφική ενότητα «Ρίζες» της συμπολίτισσάς
μας εικαστικού Ειρήνης Βαζούκου. Μαζί με τα εικαστικά και
τον κινηματογράφο, στο φεστιβάλ προστέθηκε και η τέχνη της
μουσικής με τη φιλοξενία του συγκροτήματος Elaborate Ruse.
Την επιμέλεια της έκθεσης καθώς και την ιδέα και καλλιτεχνική
υλοποίηση του αφιερώματος στη Λουκία Ρικάκη, είχε η Πόλυ
Χατζημάρκου (ιστορικός τέχνης). Η ίδια στην έναρξη του φε-
στιβάλ είπε τα παρακάτω:

Process CyanProcess
YellowProcess Black
107
ταν 2003. Το 3ο διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ για
Ή το περιβάλλον μεταφέρθηκε στη Ρόδο. Τότε ακόμα λε-

γόταν Ecocinema, έπειτα μετονομάστηκε σε Ecofilms.
Σ’ ένα σχεδόν άνυδρο πολιτιστικά τοπίο ―σε ό,τι αφορά
σύγχρονες και καλο-οργανωμένες καλλιτεχνικές δράσεις― εγκι-
βωτίστηκε αίφνης ένα τεράστιο …«ενυδρείο» τέχνης. Ένα ενυ-
δρείο της 7ης ―και όχι μόνο― τέχνης με άφθονες ποικιλίες τόσο
στις ταινίες και τις παράλληλες εκδηλώσεις όσο και σε ανθρώ-
πους των τεχνών που έφταναν στο νησί από διάφορα μέρη
του κόσμου. Δημοτικό Θέατρο, θερινό κινηματοθέατρο Ρόδων,
δεκάδες προβολές, γνωριμία με τους σκηνοθέτες, εκπαιδευτικά
προγράμματα για παιδιά, εκθέσεις, οι παρέες στα τραπεζάκια
έξω από το Ρόδον, μια γιορτή που ξεκινούσε από το πρωί και
κατέληγε σε νύχτες των πιο δημιουργικών συζητήσεων και προ-
βληματισμών.
Καλλιτεχνική διευθύντρια του φεστιβάλ, ανάμεσα στις άλ-
λες δημιουργικές της ιδιότητες, η Λουκία. Η πρώτη μας συνά-
ντηση έγινε στο στούντιο, στη ραδιοφωνική εκπομπή μου, για
μια συνέντευξη. Μια γυναίκα με κατακόκκινα γυαλιά μυωπίας,
τα κοντά τετραγωνισμένα φουντωτά της μαλλιά και ένα βλέμ-
μα που τρυπούσε και έψαχνε το μέσα σου για να κατανοήσει
και να επικοινωνήσει. Ακόμα θυμάμαι εκείνο το πρώτο ‘γεια’
και το ηλιόλουστο άπλωμα του χεριού της. Μιλήσαμε στον
αέρα, και προπάντων εκτός αέρα. Και τότε αλλά και όλα τα κα-
τοπινά χρόνια των Ecofilms στη Ρόδο καθώς και του φεστιβάλ
«Ιπποκράτης» στην Κω.
Νησίδες 12 | I N M E M O R I A M

Process CyanProcess
YellowProcess Black
108
Η Λουκία αφουγκραζόταν με μια απίστευτη ευαισθησία και
μετάφραζε τον κόσμο με μια συγκλονιστική ποιητικότητα. Εκτός
απ’ το δημιουργικό της ταλέντο και την απίστευτη οργανωτική
της ικανότητα, ανακάλυπτε ή επινοούσε πάντα κάτι καινούριο
και, επιπλέον, είχε τη γενναιοδωρία να το μοιράζεται με όλους.
Κατέγραφε με μια μεγάλη καρδιά-κάμερα και εμείς είμαστε τυ-
χεροί. Γιατί είδαμε τόσα όμορφα μέσα από τα δικά της μάτια,
το πνεύμα της και την αστείρευτη δημιουργικότητά της. Στα
φεστιβάλ, στις ταινίες της, στα γραπτά της, στην παρέα της...
Όταν πολύ ευγενικά η κ. Θέκλα Διακογεωργίου από τη Λέ-
σχη Ηλιούσα μου ζήτησε κάποιες ιδέες στο τί θα μπορούσε να
συμπεριλάβει το Φεστιβάλ ―πέρα από την εικαστική έκθεση―,
ακαριαία σκέφτηκα: ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ― ΝΟΤΙΑ ΡΟΔΟΣ-ΠΡΟΒΟΛΗ ΘΕ-
ΡΙΝΗ ― ΛΟΥΚΙΑ ΡΙΚΑΚΗ. Της το οφείλαμε έτσι κι αλλιώς. Το
πρότεινα και η ιδέα έγινε αποδεκτή. Ξεκινάμε με την ταινία
«ΚΡΑΤΗΣΕ ΜΕ», μια ταινία με μέρος των γυρισμάτων της να
έχουν γίνει στη Νότια Ρόδο, μια ταινία με πολυάριθμους συμ-
βολισμούς, αυτοβιογραφικά στοιχεία και δεμένη από τη μια με
το διαδίκτυο και από την άλλη με την ποίηση. Μια ταινία για
την απώλεια, τη συμφιλίωση και τη συγχώρεση.
«Κράτησέ με» λοιπόν. «Για να πάμε πού;» την είχαν ρωτή-
σει σε μια συνέντευξη. Η απάντησή της; «Παντού στον ανοικτό
ορίζοντα. Ίσως επειδή ο ορίζοντας πάνω από τη θάλασσα είναι
μια γραμμή ανάμεσα σε αυτήν και τον ουρανό, η οποία δεν
είναι προσδιορισμένη γεωγραφικά και άρα δίνει περιθώριο στην
ελπίδα και φτερώνει τον άνθρωπο, κι όταν ο σύντροφός σου σε
κρατάει από το χέρι, ο ιδρώτας και η ανάσα σας γίνονται ένα,
δεν σε νοιάζει τίποτα και δεν φοβάσαι τίποτα».
Λέει ο στίχος σε ένα τραγούδι στην ταινία: «Δε φοβάμαι,
είσαι εδώ, με κρατάς και θυμάμαι...».
Και εμείς, θυμόμαστε τη σκηνοθέτιδα που αγάπησε τη Ρόδο,
στέλνοντας λίγο από το φως και τη λατρεμένη της θάλασσα.
Μια μικρή γιορτή για μια σπουδαία δημιουργό…
ΠΟΛΥ ΧΑΤΖΗΜΑΡΚΟΥ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
109
θεατρική ομάδα “άλφα” απο- πολιτιστικό στερέωμα! Και από

Η τελείται από επαγγελματίες
καλλιτέχνες που ζουν και εργά-
την άποψη αυτή επαληθεύεται το
προφανές, ότι πάντα κάτι μένει
ζονται στη Ρόδο. Ιδρυτικά της από μια πολιτιστική δραστηριό-
μέλη είναι η Φωτεινή Τερανόβα τητα, ακόμα κι αν αυτή παύει να
(χορογράφος-σκηνοθέτης), Νίκος υπάρχει.
Βασιλάκης (ηθοποιός) και Ρένα Το ολιγομελές της ομάδας δεν
Ορφανού (ηθοποιός). είναι κάτι με το οποίο συμβιβά-
Η ομάδα έχει στο ενεργητικό ζονται τα μέλη της. Όχι μόνο τις
της μια σειρά παραστάσεων από παραστάσεις παρακολουθεί σημα-
το 2011. ντικός αριθμός θεατών, αλλά και
Ας αναφέρουμε μερικές, το πολλοί προσφέρουν τη συνδρομή
“Λεύτερο ζευγάρι” των Ντάριο Φο τους εθελοντικά στις ανάγκες που
και Φράνκα Ράμε, “Θα γίνεις το εμφανίζονται στο ανέβασμα των
μωρό μου”, έργο των Ρενέ Ταίη- παραγωγών. Μια κοινότητα αν-
λορ και Τζόζεφ Μπολόνια, καθώς θρώπων που πλαισιώνει με τον
και το περσινό “Τζακ και Τζιλ” ένα ή τον άλλο τρόπο την πολι-
της Τζέην Μάρτιν. Η επόμενη τιστική δημιουργία, δεν είναι ο
παραγωγή που προγραμματίζεται καλύτερος δείκτης για την αξία
για τον Ιανουάριο του '15, είναι της; Αυτό δεν καθησυχάζει πά-
τα “Μισά μισά”, της Τζέην Μάρ- ντως την “άλφα”, που έχει στόχο
τιν που θα παρουσιαστεί στο Δη- της τη διεύρυνση με άλλα μέλη,
μοτικό Θέατρο Ρόδου. ώστε και μεγαλύτερες και πιο φι-
Τα μέλη της ομάδας εργάστη- λόδοξες παραγωγές να είναι δυ-
καν στο παρελθόν σε παραγωγές νατές. Επίσης στις προτεραιότη-
του ΔΗΠΕΘΕ Ρόδου. Το πάθος τές τους, η ανταπόκριση σε αυτό
τους λοιπόν για το θέατρο κατά- που οι ίδιοι αντιλαμβάνονται ως
γεται από το απώτερο παρελθόν αποστολή τους, μια εκπαιδευτι-
και είναι οπωσδήποτε σημαντικό κή-εκλαϊκευτική δράση με ερασι-
ότι μετά την παύση λειτουργίας τεχνικά εργαστήρια θεάτρου ενη-
του σχήματος, σπίθες της θεα- λίκων και παιδιών.
τρικής δημιουργικότητας εξα- Τα προβλήματα που συνοδεύ-
κολουθούν να λαμπυρίζουν στο ουν αυτή την προσπάθεια, δεν
Νησίδες 12 | Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Θ Ε Α Τ Ρ Ι Κ Ο

Process CyanProcess
YellowProcess Black
110
είναι δύσκολο να τα αντιληφθού- δημοτικής παρέμβασης στον πο-
με. Οι οικονομικές δυσκολίες λιτισμό. Λόγω της στενότητας
καταρχήν˙ ουσιαστικά πρόκειται των πόρων φυσικά, αλλά και της
για μια ιδίοις αναλώμασιν πολι- ανετοιμότητας των υπευθύνων
τιστική προσφορά, όπου τα έσοδα να προσαρμόσουν τη δράση τους
από τα εισιτήρια και οι χορηγίες, στις νέες συνθήκες. Είναι αλήθεια
συνεισφορές μάλλον, ιδιωτών κα- ότι οι πολιτιστικοί οργανισμοί
λύπτουν μικρό μόνο μέρος των του Δήμου εξακολουθούν σε ένα
εξόδων. Εννοείται, απουσιάζει η βαθμό να ανταποκρίνονται στις
δημοτική ή κρατική επιχορήγηση. απαιτήσεις της αποστολής τους,
Είναι αλήθεια βέβαια, ότι ο περισσότερο και με ικανοποιητι-
Δήμος παραχωρεί το θέατρό του κά αποτελέσματα ο οργανισμός
για τις δοκιμές των έργων και του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης,
τις παραστάσεις. Μια ευγενής αδύναμα και χλωμά θα λέγαμε,
χειρονομία αναμφίβολα. Και το Κέντρο Συγγραφέων και Με-
πάλι όμως, ο χρόνος παραχώρη- ταφραστών, που τόσες φιλοδο-
σης είναι περιορισμένος, μόνο ξίες συνόδευσαν την ίδρυσή του
ένα μήνα, τον Ιανουάριο κάθε και πολλές επιτυχίες γνώρισε στο
χρόνου. Έτσι, η μικρή περίοδος παρελθόν. Δε θα παραλείψου-
των παραστάσεων δεν αφήνει με βέβαια και τις εκπαιδευτικές
να αναπτυχθεί ανεμπόδιστα ένα δραστηριότητες, εργαστήρια και
ευρύ και ποικίλο πρόγραμμα, εκεί βιβλιοθήκες, που καταφέρνουν
όπου δικαίως έχουν την απαίτηση λίγο πολύ να επιβιώνουν.
να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους Μια εικόνα γκρίζα, κυρίως αν
οι άνθρωποι της “άλφα”. υπολογίσουμε και το άδοξο λου-
κέτο στο ΔΗΠΕΘΕ, ―ακόμα πιο
Προεκτάσεις απογοητευτικό αν θυμηθούμε ότι
Θα είχε ενδιαφέρον μια σύ- είναι το μόνο από τα περιφερεια-
γκριση της τρέχουσας πολιτιστι- κά ΔΗΠΕΘΕ που έκλεισε― χωρίς
κής κίνησης με αυτή των χρόνων κάποια διάδοχη πρωτοβουλία στο
της αφθονίας, εννοούμε την πε- χώρο του θεάτρου.
ρίοδο πριν το 2010. Οπωσδήπο- Όμως η φύση δεν αγαπά το
τε, η οικονομική και κοινωνική κενό καθώς λένε, και έτσι στις μέ-
κρίση τροποποίησε βαθιά, αν δεν ρες μας γινόμαστε μάρτυρες μιας
ανέτρεψε, τις παλιές βεβαιότητες συναρπαστικής και πολυσήμαντης
και τα δεδομένα που θεωρούσαμε έκρηξης πρωτοβουλιών και εκδη-
αμετακίνητα. Και ανεπηρέαστα δε λώσεων στο χώρο του πολιτισμού,
θα μπορούσαν να μείνουν τα πο- από ομάδες ανθρώπων που με πεί-
λιτιστικά πράγματα. σμα και επιμονή εξακολουθούν να
Το πρώτο σημείο που θα θέ- θύουν στις μούσες. Αναφερόμαστε
λαμε να υπογραμμίσουμε είναι σε ολιγομελή μάλλον σχήματα,
η συρρίκνωση της δημόσιας ή πολλές φορές άτυπα ή χωρίς σαφή

Process CyanProcess
YellowProcess Black
111
οργανωτική διάρθρωση, μουσικά, σεων ή αντιθέτως τελματωθεί σε
ποιητικά, εικαστικά ή θεατρικά, μια γραφειοκρατική διαδικασία,
με συνεχή και ποιοτικά επαρκή είναι άγνωστο.
πολιτιστική παραγωγή. Μια μελέ- Μία κίνηση συμπαράστασης
τη, μια χαρτογράφηση του χώρου από την πλευρά της δημοτικής
αυτού, θα είχε ένα μεγάλο ενδια- αρχής θα έδινε ένα νέο δυναμι-
φέρον, όχι μόνο πολιτιστικό αλλά σμό και θα διεύρυνε τις προοπτι-
και ευρύτερα κοινωνικό. κές. Μάλλον για μια αμφίδρομη
Το σύντομο σκιαγράφημα της σχέση μιλάμε που ο Δήμος, ως ο
ομάδας “άλφα” που κάναμε πιο καθεστωτικός συλλογικός οργα-
πάνω αποτυπώνει ίσως κάτι από νωτής του πολιτισμού, οφείλει
το δυναμισμό και την αποτελε- να εγκαινιάσει. Να γνωρίσει τους
σματικότητα μιας ανεξάρτητης ανθρώπους, να διδαχτεί από την
πρωτοβουλίας. Όπως αναφέραμε, εκρηκτικότητα και πρωτοτυπία
δεν είναι μια απομονωμένη περί- των ιδεών και του έργου τους ―
πτωση. Λίγο πολύ και άλλες συ- και να μεταγγίσει αυτή τη γνώση
νομαδώσεις δραστηριοποιούνται στους δικούς του οργανισμούς
με απτά δείγματα γραφής στους που τόσο συχνά πάσχουν από τις
πιο διαφορετικούς χώρους του γνωστές αδράνειες και συντηρη-
πολιτισμού. Είναι ενθαρρυντικό τισμούς των επίσημων θεσμικών
ότι στον τόπο μας ένα σημαντικό φορέων. Και να ανταποδώσει με
ανθρώπινο δυναμικό, με αξιόλο- έξυπνες και μελετημένες πρωτο-
γες επιδόσεις, κάτω από αντίξο- βουλίες που θα δώσουν μια νέα
ες συνθήκες, στρατεύεται στους πνοή στην πολιτιστική κίνηση.
δύσκολους δρόμους της τέχνης. Μεταξύ των πολλών ιδεών που
Σε μια συζήτηση που είχαμε με θα μπορούσαν να πέσουν στο
τους υπεύθυνους της ομάδας μας τραπέζι, δε θα ήταν καλή σκέψη
είπαν ότι δε θα είχαν αντίρρηση η διευθέτηση και αναδιαμόρφωση
σε ένα συντονισμό αυτών των ενός από τους πολλούς χώρους
ξεχωριστών δραστηριοτήτων, μια που έχει στην κατοχή του και η
συνεργασία που θα άνοιγε νέες δημιουργία ενός μικρού, κατάλ-
δυνατότητες για περισσότερο φι- ληλα σχεδιασμένου χώρου που
λόδοξες δράσεις. Αν αυτό μπορεί θα στέγαζε θεατρικές, μουσικές
να γίνει, αν υπάρχουν οι προϋπο- ή άλλες εκδηλώσεις και θα έδινε
θέσεις και αν πράγματι οδηγήσει νέες ευκαιρίες στην καλλιτεχνική
σε μια αναβάθμιση των εκδηλώ- δημιουργία;
Νησίδες 12 | Υ Σ Τ Ε Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Θ Ε Α Τ Ρ Ι Κ Ο

Process CyanProcess
YellowProcess Black
112
Ευρετήριο τευχών 1-12
Περίοδος 1 , καλοκαίρι 2009 - φθινόπωρο 2014
η
ΠΟΙΗΣΗ ματα, τεύχος 9 / Πέντε ποιήμα-

• Σωτήρης Αγαπάκης: Ελπίδα, τα, τεύχος 11.
τεύχος 12. • Βικτωρία Καπλάνη: Η μεγάλη
• Αλέξανδρος Αραμπατζής: Στά- αναμέτρηση, τεύχος 1.
χτη και μπούρμπερη, τεύχος 2. • Μάλαμας Καρύδας: Το παιδικό
• Μυρτώ Βαξεβάνη: Απαρασχεσία, δωμάτιο, Φωνές, τεύχος 7 / Σύν-
Εκβιασμός καταιγίδας, τεύχος 3 / νεφα, τεύχος 9.
Δύο ποιήματα, τεύχος 11. • Αντώνης Κρητικός: Έρως, Ρο-
• Σωτήρης Γεραλής: Ψηλά το αίμα, δάνθη, τεύχος 3.
τεύχος 1 / Ιερά Πρανή, τεύχος 6. • ,ημήτρης Κόκκινος: Αλληγορία,
• ,ιονύσης Γουβιάς: Μετάλλαξη, τεύχος 4.
Αλλαγή, Αποτιμήσεις, τεύχος 6. • Μάνος Κουνουγάκης: Ανάθεμα,
• Άννα Γρίβα: Δύο ποιήματα, τεύ- Ταυτότητες τεύχος 7.
χος 8. • Ασκληπιάδα Κυριάκου: Στον
• Θεοδοσία ,ασκαλάκη: Πανσέλη- τόπο των αγγέλων, Επιθυμία,
νος στη Λίνδο, τεύχος 9. τεύχος 4.
• Ολύμπιος ,αφέρμος: Ψευδής, • Γιώργος Λαμπράκος: Οκτώ ποιή-
τεύχος 1. ματα, τεύχος 4.
• Ζωή ,ημοπούλου: Το πηγάδι, • Κώστας Λάνταβος: Τρία ποιήμα-
τεύχος 1. τα, τεύχος 11.
• Μιχάλης ,ιακομιχάλης: Όρια, Δι- • Γιώργος Λίλλης: Εκτάσεις του τί-
άλογος γερόντων, τεύχος 2. ποτα, τεύχος 12.
• Γιώτα ,ιέννη: Μετέωρο βήμα, • Κώστας Λυντέρης: Γερνάω, Τέ-
Βιογραφικό σημείωμα, τεύχος 7. τοια πρωινά, τεύχος 3.
• Πάνος ,ρακόπουλος: Ο αλχημι- • Πηνελόπη Μιχαλακοπούλου:
στής, τεύχος 2 / Α., τεύχος 4 / Ερωτικό, Μεσημεριανός εφιάλ-
10+1 βότσαλα τεύχος 5 / 25+1 της, τεύχος 2.
λογοπλοκάμια, τεύχος 9. • Αθηνά-Στυλιανή Μίχου: Δύο
• Βικτωρία Θεοδώρου: Άννα, τεύ- ποιήματα, τεύχος 6.
χος 4. • Άννα Ξανθάκη: Οι ίσκιοι, Της
• Απόστολος Θηβαίος: Νυκτίλο- ενυδρίδας, τεύχος 4.
γος, Στράνι, τεύχος 7 / Ελαιώνες, • Γιώργος Λ. Οικονόμου: Τρία ποι-
τεύχος 9. ήματα, τεύχος 8.
• Μάρκος Καλεώδης: Εφτά ποιή- • Κατερίνα Παζούρου: Ψυχές,
ματα, τεύχος 6. τεύχος 5.
• Βάγια Κάλφα: Πέντε ποιήματα, • Θόδωρος Πανάγος: Το τριαντά-
τεύχος 10. φυλλο, Ο μάγος, τεύχος 1.
• Εριφύλη Κανίνια: Οκτώ ποιή- • ,ημήτρης Περέογλου: Έξη ποιή-

Process CyanProcess
YellowProcess Black
113
ματα, τεύχος 8. • Νίκος ,ιακογιάννης: Μνήμη επι-
• Βασίλης Πης: Πάγος, Αυγή, τεύ- στήθια, τεύχος 1.
χος 4 / Κώια, τεύχος 6 / Φώτα • Λεύκιος Ζαφειρίου: Ο Πίνδαρος
του απογεύματος, Κούραση, τεύ- στην Αμμόχωστο, τεύχος 10.
χος 7. • Φώτης Θαλασσινός: Κατακόρυ-
• Πέτρος Πολυμένης: VI. Αφιερώ- φοι έρωτες, τεύχος 3 / Επιθανά-
ματα στη λάβα, τεύχος 1 /3 Ποι- τια ιστορία, τεύχος 5 / Σύννεφα
ήματα, τεύχος 5. με παντελόνια, τεύχος 9 / Εκείνο,
• Παντελής Ράμμης: Στιγμιότυπα, τεύχος 11.
Η Άνω Πόλη, τεύχος 8. • Εριφύλη Κανίνια: Η ρωγμή,
• Στέργιος Τσακίρης: Τα Ηλιοτρό- τεύχος 3.
πια, τεύχος 10. • Ηρώ Κάπα: Η μαύρη τρύπα,
• Γιάννης Φαινέκος: Απόγνωση, τεύχος 7.
Δίδυμος κύηση, τεύχος 2. • Χρήστος Κλωτσιάς: Ματωμένα
• Γιώργος Χαβουτσάς: Δύο ποιή- σφιχτά χείλη, τεύχος 5.
ματα, τεύχος 11. • Ηλίας Ε. Κόλλιας: Η πρώτη
• Γιάννης Χρυσανθόπουλος: Σε μέρα, τεύχος 2.
άγιο αγνώστου ταυτότητας, Κο- • Αργύρης Κόσκορος: Ανάθημα,
ντά σ’ ένα παλιό μου καλοκαίρι, Έλλειψη χώρου, τεύχος 6.
τεύχος 3. • Αλέξανδρος Κυπριώτης: Μ’ ένα
• Τάσος Ψάρρης: Δύο ποιήματα, καλά ακονισμένο μαχαίρι, τεύχος
τεύχος 9. 8.
• Sarah Lindsay: Αυτά που βρή- • Κώστας Μακρής: Ο παστουρμάς
καν, (απόδ: Ελευθερία Μπινί- και το γραικόχορτο, τεύχος 9.
κου), τεύχος 4. • Μιχάλης Μακρόπουλος: Ο φτω-
• Percey B. Shelley: Τρία ποιήμα- χός, τεύχος 11.
τα, (μετ. Πάνος Δρακόπουλος), • ,ιονύσης Μαρίνος: Το πρόβλημα
τεύχος 12. με το χέρι, τεύχος 7.
• Ρόμπερτ Φροστ: Τρία ποιήματα, • Μιχάλης Μεϊμάρης: Τα πατάκια,
(μετ. Πάνος Δρακόπουλος), τεύ- τεύχος 10.
χος 10. • Αλεξία Μπουκουβάλα: Του Μεμά,
τεύχος 10.
ΠΕΖΑ • Γιώργος Νικολόπουλος: Και το
• Ευάγγελος Κ. Βαλσαμίδης: Αρ- όνομα αυτού, Ιωάννης Μαζάου-
κάνα, τεύχος 4. ερ, τεύχος 7.
• Μάρω Βαμβουνάκη: Οι μπαλά- • Αντρέας Ντούσκας: Περπατώ-
ντες των αποστάσεων, τεύχος 10. ντας στο Άγιο Όρος με σανδάλια
• Λεία Βιτάλη: Το ηλεκτρονικό σαν του Ιησού, τεύχος 12.
μου ημερολόγιο, τεύχος 1. • Άννα Ξανθάκη: Ο καθρέφτης, Ο
• Σοφία Γιαννάτου: Τόποι στους κα- κόσμος, τεύχος 4.
θρέφτες μιας ανάμνησης, τεύχος 3. • Μίκα Παρασκευά: Το μπαούλο,
Νησίδες 12 | Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο Τ Ε Υ Χ Ω Ν

Process CyanProcess
YellowProcess Black
114
τεύχος 9. • Mario Wirz: Τριστιάνε, (μετ.
• Παναγιώτης Πασσάς: Το κατά Αλέξανδρος Κυπριώτης), τεύχος
Λυδίαν ευαγγέλιο, τεύχος 7. 6.
• Τίτσα Πιπίνου: Εικόνες της Ρό-
δου στον Ντάρρελ, τεύχος 3 / Το ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ
τέλος της μέρας, τεύχος 12. • Σουλεϊμάν Αλάγιαλη-Τσιαλίκ:
• Σωκράτης Σκαρτσής: Απ’ το Συνάντηση με την ποίηση, τεύ-
νησί, τεύχος 1. χος 10.
• Άννα Β. Σωτηράκη: Η παραβολή • Σωτήρης Γεραλής: Ποιητική βιο-
μιας αγαθής γυναίκας, τεύχος 5. γραφία, τεύχος 6 (ποίηση).
• Αθηνά Τζοβάρα: Οι μικροί πρό- • Σοφία Γιαννάτου: Τοπολογίες
σφυγες, τεύχος 7. της μυθοπλασίας, τεύχος 3 (πε-
• Βασίλης Τσιαμπούσης: Η σκού- ζογραφία).
να, τεύχος 8. • Τάσος Ηλιάδης: Φτωχός της τέ-
• Κατερίνα Χρυσανθοπούλου: Ο χνης γιος, τεύχος 12 (ποίηση).
χαρταετός, τεύχος 4. • Robinson Jeffers: Ανθολογία,
• Imran Ayata: Οδός Τάουνους 48, τεύχος 7 (ποίηση).
(μετ. Κατερίνα Τζιναβά), τεύχος • Εριφύλη Κανίνια: Ποιητική βιο-
9. γραφία σε πρώτο πρόσωπο, τεύ-
• Julio Cortazar: Γκράφιτι, (μετ. χος 1 (ποίηση).
Ματθαίος Δημητρίου), τεύχος 6. • Ματίνα Μόσχοβη: Μια παρουσί-
• Benito Perez Galdos : Η συνω- αση, τεύχος 5 (ποίηση).
μοσία των λέξεων, (μετ. Ράνια • Κατερίνα Παζούρου: Οι αλληγο-
Αντωνίου), τεύχος 12. ρίες μιας φύσης εωθινής, τεύχος
• Skip Horack: Bluebonnet swamp, 2, (ζωγραφική).
(μετ. Ελευθερία Μπινίκου), τεύχος
2. ΜΕΛΕΤΕΣ-ΔΟΚΙΜΙΑ-ΑΡΘΡΑ
• Λουί Καλαφέρτ: Έχουμε πόλε- • Πάνος ,ρακόπουλος: Τομές και
μο, τεύχος 1 / Η αληθινή ευφυΐα «τομές» στο ελληνικό εκπαιδευ-
είναι αυτή που αμφιβάλλει, (ει- τικό σύστημα, τεύχος 6 / Κ. Π.
σαγωγή και μετάφραση, Δημή- Καβάφης, ένας οριακός ποιητής,
τρης Κόκκινος), τεύχος 10. τεύχος 11.
• Χαβιέρ Μαρίας: Τζόζεφ Κόν- • Γιάννης Ηρακλείδης: Εικόνες
ραντ, στην ξηρά, (εισαγωγή και και όψεις ενός τόπου, τεύχος 2.
μετάφραση, Γεωργία Ζακοπού- • Τασούλα Καραγεωργίου: Ήριν-
λου), τεύχος 4. να, η μικρή Περσεφόνη της ποίη-
• Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες: Το σης, τεύχος 5 / Για την “Ηλακά-
θαυμαστό απόγευμα του Μπαλ- τη” της Ήριννας, τεύχος 7.
τασάρ, (μετ. Ράνια Αντωνίου, • Παναγιώτης Καρματζός: Ο ποι-
Ματθαίος Δημητρίου, Μαρία ητής Νίκος Σαντορινιός και οι
Μαυρογεώργη), τεύχος 5. Απουάνοι, τεύχος 1.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
115
• Φραγκίσκος Καλαβάσης: Έξι ΘΕΑΤΡΟ
σημεία με αφορμή τις Έγχρωμες • Ίρινα & Ίγκαρ Λέβιν: Η εξέλιξη
σκιές, τεύχος 7. του συστήματος Στανισλάβσκι,
• Όλγα Κομιζόγλου: Η μορφολογι- (μετ. Αυγουστίνος Τσιριμώκος),
κή ταυτότητα της προπολεμικής τεύχος 2.
υπερρεαλιστικής ποίησης στην
Ελλάδα, τεύχος 5. ΤΕΧΝΗ
• Έλσα Λιαροπούλου: Τα λογοτε- • Γιάννης Ηρακλείδης: Για το
χνικά περιοδικά της Μεταπολί- Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Ρό-
τευσης, τεύχος 11. δου, τεύχος 11.
• Ευαγγελία Μουλά: Κόμικς, από • Ελένη Τσοποτού: Οι Δημοτικές
τη δημιουργία στην πρόσληψη, Πινακοθήκες: προβλήματα και
τεύχος 12. προοπτικές, τεύχος 4.
• Άννα Ξανθάκη: Η αλληγορία στο
σύγχρονο πολιτικό μυθιστόρημα: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
το “Κιβώτιο” του Άρη Αλεξάν- • Μαρία Ιωάννου: Γειτονικές απο-
δρου, τεύχος 4. στάσεις-αρχιτεκτονικές μεταφρά-
• Γιάννης Παπαδάτος: Περιπλανή- σεις, τεύχος 8.
σεις και όψεις του μαγικού ρεα- • Παρασκευή Μωραΐτου: Η πολε-
λισμού στη λογοτεχνία, τεύχος 6. οδομική εξέλιξη της πόλης της
• ,ώρα Παρδάλη: Στάσεις και στά- Ρόδου και τα τοπόσημά της, τεύ-
σιμα στην ποίηση του Χρήστου χος 9
Ευθυμίου, τεύχος 3.
• Χρήστος Πάτσης: “Νέα Ζωή”, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ένα περιοδικό στην Αλεξάνδρεια, • Γεωργία Ζακοπούλου: Δοκίμια
τεύχος 1. λογοτεχνικής μετάφρασης: δίνο-
• Ηρώ Τσαρνά-Κόχυλα: Νησιώτες ντας το λόγο στους μεταφραστές
ποιητές και πνευματικός περίγυ- της ελληνικής λογοτεχνίας και
ρος στην Αλεξάνδρεια στις αρχές ποίησης, τεύχος 10.
του 20ου αιώνα, τεύχος 1. • Ζντράβκα Μιχαήλοβα: Ο “Βίος
• Νίκος Κ. Φιλίππου: Τόπος απο- του Ισμαήλ φερίκ Πασά” της
κατεστημένος, τεύχος 3 / Η Ρό- Ρέας Γαλανάκη στα βουλγαρικά,
δος του Φλωμπέρ-εντυπώσεις τεύχος 12.
από ένα ταξίδι, τεύχος 7. • Gilles Decorvet: Μεταφράζο-
• Γιάννης Χρυσανθόπουλος: Όμη- ντας τον “Αλέξη Ζορμπά” στα
ρος Πέλλας ο λιτός παράδεισος, γαλλικά, τεύχος 9.
τεύχος 8. • Νίκος Πρατσίνης: Ένα ταξίδι
του Καβάφη στην πορτογαλική
γλώσσα, τεύχος 11.
• Malamati Soufarapis: Οδυσσέ-
ας Ελύτης: η Ελλάδα, η Ποίηση,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
116
τεύχος 10. • Πάνος ,ρακόπουλος: Πόσιμη
• W. H. Auden: Αφορισμοί για την ζωή, τεύχος 1 (Νίκος Κ. Φιλίπ-
ανάγνωση, (μετ. Ελευθερία Μπι- που) / Ελεύθερη Αγορά, τεύχος 7
νίκου), τεύχος 3. (Όλγα Κομιζόγλου).
• Φρίντριχ Νίτσε: Για το πάθος • Τάσος Ηλιάδης: Αίθριος λόγος,
της αλήθειας, (μετ. Γιώργος Λα- τεύχος 10 (Αναστασία Ζέππου).
μπράκος), τεύχος 10. • Έφη Καλογεροπούλου: Δύο ποι-
ητικές συλλογές, τεύχος 6 (Ανα-
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ στασία Ζέππου).
• Γεωργία Ζακοπούλου: Μια • Εριφύλη Κανίνια: Τα χειρό-
εμπειρία λογοτεχνικής μετάφρα- γραφα του πλοιάρχου Νέμο και
σης με το μαθητόκοσμο της Ρό- άλλα ποιήματα, τεύχος 7 (Γιάν-
δου, τεύχος 4. νης Ηρακλείδης).
• Το εργαστήριο μετάφρασης ισπα- • Ματίνα Μόσχοβη: Αειφυγία,
νόφωνης λογοτεχνία της Ρόδου, τεύχος 12 (Πέτρος Πολυμένης).
τεύχος 5. • Χόρχε Λ. Μπόρχες: Ποιήματα,
τεύχος 12 (Αγγελική Βασιλοπού-
ΙΣΤΟΡΙΕΣ λου).
• Κλεόβουλος Παπαϊωάννου-Πιά- • Θοδωρής Ρακόπουλος Ορυκτό
γκος, τεύχος 9. δάσος, τεύχος 11 (Όλγα Κομιζό-
• Θεατρικές παραστάσεις στη Ρόδο γλου).
του 1947, τεύχος 10. • Λεωνίδας Σόμπολος: Το πολύ ως
• Ιχνηλασίες στο παρελθόν-σνίτσελ τη θάλασσα, τεύχος 10 (Αναστα-
ή κοτολέτα, τεύχος 11. σία Ζέππου).
• Γιώργος Χαβουτσάς: Σημείο Πε-
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ― ΠΟΙΗΣΗ τρούπολης, τεύχος 9 (Όλγα Κο-
• Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ μιζόγλου).
(επιμ.): Ποιήματα ελληνικής
υφής, τεύχος 2 (Νίκος Κ. Φιλίπ- ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ― ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
που). • Μαρία Γιαγιάννου: Μελανίππη,
• Σουλεϊμάν Αλάγιαλη-Τσιαλίκ: μυθιστόρημα, τεύχος 11 (Ευαγ-
Σαν υδατογραφία, τεύχος 1 (Νί- γελία Μουλά).
κος Κ. Φιλίππου). • Αντώνης Γιωργάκης: Το χειρό-
• Χρήστος Αναγνωστόπουλος: Αρ- γραφο, μυθιστόρημα τεύχος 2
γία, τεύχος 9 (Ευαγγελία Μουλά). (Νίκος Διακογιάννης).
• Νίκος Αρμπιλιάς: Ο ταραγμένος • Θεοδοσία ,ασκαλάκη: Αλέξαν-
ύπνος, τεύχος 8 (Αναστασία Ζέπ- δρος Παπαδιαμάντης, Χαλασο-
που). χώρηδες και άλλες ιστορίες, τεύ-
• Ε. Κ. Βαλσαμίδης: Το κτήνος ή χος 10 (Όλγα Κομιζόγλου).
το έτος των απωλειών, τεύχος 7, • Νίκος ,ιακογιάννης: Τέρα Άμου,
(Γιώργος Γιάνναρος). μυθιστόρημα τεύχος 1 (Νίκος Κ.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
117
Φιλίππου). ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
• Χαρά Κοσεγιάν: Η λοχεία της • Σαίρεν Κίρκεγκωρ: Φιλοσοφικά
απουσίας τεύχος 12 (Ευαγγελία ψιχία ή κνήσματα και περιτμή-
Μουλά). ματα, τεύχος 9 (Αγγελική Βασι-
• Σεμπάστιαν Μπάρρυ: Εις γην λοπούλου).
Χαναάν, μυθιστόρημα, τεύχος 8
(Δώρα Παρδάλη). ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
• Φ. Ντοστογιέφσκι: Χειμερινές • Φρανσουάζ Ντολτό: Για τη μο-
σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές ναξιά, τεύχος 4 (Αναστασία Ζέπ-
εντυπώσεις, τεύχος 9 (Αγγελική που).
Βασιλοπούλου).
• Άννα Ξανθάκη: Ταρώ, τεύχος 4 ΤΕΧΝΗ
(Αναστασία Τσουτσουλοπούλου). • Στεριές θαλασσινών, φωτογρα-
• Γιώργος Παπαγιαννόπουλος: φικό λεύκωμα, τεύχος 4 (Γιάννης
2017- Η Ελλάδα υπό κατοχή, Ηρακλείδης).
μυθιστόρημα, τεύχος 2 (Γιάννης
Ηρακλείδης). ΠΑΤΡΙΔΟΓΝΩΣΙΑ
• Φερνάντο Πεσσόα: Ο οδοιπό- • Σταμάτης Βασ. ,ιακίδης: Κολύ-
ρος, νουβέλα τεύχος 6 (Δημήτρης μπια, όπως τάζησα, μαρτυρίες,
Κόκκινος). τεύχος 3 (Γιάννης Ηρακλείδης).
• Βασιλική Πέτσα: Όλα τα χαμέ- • ,ανιήλ Σπάρταλης: Τρεις φορές
να, διηγήματα, τεύχος 10 (Ευαγ- πρόσφυγας, αφήγημα, τεύχος 5
γελία Μουλά). (Γιάννης Ηρακλείδης).
• Στέφαν Τσβάιχ: Ο παλαιοβιβλι- • Κυριάκος Χονδρός: Η Μικρά
οπώλης Μέντελ και η αόρατη Ασία των Δωδεκανήσων, ιστορία,
συλλογή, νουβέλες, τεύχος 5 (Δη- τεύχος 3 (Δημήτρης Κόκκινος).
μήτρης Κόκκινος). • Κωνσταντίνος ,. Κογιόπουλος:
• Κοσμάς Ι. Χαρπαντίδης: Μανία Η Κως της εργασίας, ιστορική
πόλεως, αφηγήματα τεύχος 3 μελέτη, τεύχος 6 (Γιάννης Ηρα-
(Γιάννης Ηρακλείδης). κλείδης).
• Έλενα Χουζούρη: Πατρίδα από
βαμβάκι, μυθιστόρημα, τεύχος 5 ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ
(Γιάννης Ηρακλείδης). • Η κίνηση του βιβλίου στη Ρόδο,
• ,ημήτρης Χριστόπουλος: Δημό- τεύχος 2.
σιες ιστορίες, διηγήματα, τεύχος • Ο κινηματογράφος στη Ρόδο,
12 (Ευαγγελία Μουλά). τεύχος 3.
• Θεατρικές διαδρομές, τεύχος 5.
• Επιστήμη και κινηματογράφος,
τεύχος 6.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
118
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Kleist, τεύχος 6 (επιμ. Φανή Πα-
• Τάσος Αποστολίδης, τεύχος 2. ραφόρου).
• Γιάννης Μακριδάκης, τεύχος 6. • Η λογοτεχνία στο σχολείο, τεύ-
• Βούλα Μάστορη, τεύχος 3. χος 8 (επιμ. Πάνος Δρακόπουλος
• Φώτης Τερζάκης, τεύχος 7. – Δημήτρης Κόκκινος).
• Φώτης Βαρέλης, τεύχος 9.
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ
• Διεθνής έκθεση χαρακτικής στη ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ
Ρόδο, τεύχος 1 • Διαγωνισμός ποιήματος και διη-
• Διεθνές φεστιβάλ Ρόδου ecofilm, γήματος, τεύχος 7.
τεύχος 2 (Αναστασία Ζέππου).
• Η επιγραφική συλλογή του Μου- ΛΕΥΚΩΜΑ
σείου Ρόδου, τεύχος 3 (Αναστα- • Αναστασία Γραμματικοπούλου,
σία Δρελιώση-Ηρακλείδου). φωτογραφία, τεύχος 7.
• Ο ραδιοφωνικός σταθμός Λυχνά- • Μαγδαληνή Κούρτη, ψηφιακή
ρι, τεύχος 5 εικόνα, τεύχος 9.
• Θεατρικά δρώμενα στη Ρόδο, τεύ- • Στέλλα Ματάλα, ζωγραφική, τεύ-
χος 7 (Αυγουστίνος Τσιριμώκος). χος 10.
• Φύση, τέχνη και συλλογική δρά- • Μαρία Πάσσαρο, φωτογραφία,
ση στους υγροτόπους της Ρόδου, τεύχος 5.
τεύχος 9 (Άννα Αρβανιτάκη-Χα- • Νάσια Στουραΐτη, φωτογραφία,
ρούλα Χατζηνικολάου). τεύχος 6.
• Επτά γλώσσες συνδιαλέγονται με • Φωτογραφική ομάδα “Ωρίων”,
την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη τεύχος 8.
στη Ρόδο, τεύχος 11 (Γεωργία Ζα- • Alessandro Mattia Mazzoleni,
κοπούλου). εικαστικά, τεύχος 11.
• 23ο Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλο- • Μοντ Γκούτερσταμ, ζωγραφική,
σοφίας στην Αθήνα, τεύχος 11 τεύχος 12.
(Αντώνης Αρχοντάκης).
• Θεατρική Ομάδα Άλφα, τεύχος ΑΥΤΟΤΕΛΗΣ ΕΚΔΟΣΗ
12 • Εργαστήριο δημιουργικής ανά-
γνωσης και γραφής «Το Κοχύλι»,
ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ Άνοιξη 2014.
• Δωδεκανήσιοι ποιητές στην Αλε-
ξάνδρεια στις αρχές του 20ου αι-
ώνα, τεύχος 1.
• Άννα Ξανθάκη, ο άνθρωπος και
το έργο, τεύχος 4 (επιμ. Πάνος
Δρακόπουλος – Δημήτρης Κόκκι-
νος).
• Σελίδες για τον Heinrich von

Process CyanProcess
YellowProcess Black
119
Οι συγγραφείς του τεύχους

O ΣΩΤΗΡΗΣ ΑΓΑΠΑΚΗΣ γεν- βουλγαρικά. Έχει μεταφράσει
νήθηκε το 1991. Ποιήμα- πλήθος Ελλήνων συγγραφέ-
τά του έχουν δημοσιευθεί σε ων (Κ.Π. Καβάφη, Γιώργο Σε-
διαδικτυακές ομάδες ποίη- φέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Γιάν-
σης και σε περιοδικά. Το προ- νη Ρίτσο, Θανάση Βαλτινό,
σωπικό του ιστολόγιο είναι: Ρέα Γαλανάκη, Τάκη Θεοδω-
http://miaportastoparathyro. ρόπουλο, Ισμήνη Καπάνταη
blogspot.gr. κ.α) και το 2010 διακρίθηκε
με το Κρατικό Βραβείο μετά-
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ: Τεύ- φρασης ελληνικού λογοτεχνι-
χος 9, χειμώνας 2012-2013. κού έργου σε ξένη γλώσσα, για
τη μετάφραση της ανθολογίας
ΠΑΝΟΣ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: Τεύχος ποιημάτων του Γ. Ρίτσου με
8, άνοιξη 2012. τίτλο «Γραφή του Παντόπτη».
ΓΕΩΡΓΙΑ ΖΑΚΟΠΟΥΛΟΥ: Τεύχος ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΟΥΛΑ: Τεύχος 9,

4, καλοκαίρι 2010. χειμώνας 2012-2013.
ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΖΕΠΠΟΥ: Τεύχος 8, Η ΦΑΙΔΡΑ ΜΠΑΚΟΥΛΗ γεννή-

άνοιξη 2012. θηκε στη Ρόδο όπου ζει και ερ-
γάζεται ως δικηγόρος. Γράφει
Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΙΛΛΗΣ γεννήθη- ποίηση από την παιδική της
κε στη Γερμανία το 1974. Ένα ηλικία μέχρι σήμερα.
χρόνο αργότερα με την οικο-
γένειά του εγκαθίσταται στην ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΜΠΙΚΟΣ ΤΟΥ ΓΕΩΡ-
Ελλάδα. Στην αρχή στην Αθή- ΓΙΟΥ: Γεννημένος στην Πρέβε-
να και μετά στο Αγρίνιο, τό- ζα 23-04-1979. Απόφοιτος της
πο καταγωγής του, μέχρι την Ιατρικής Σχολής του Εθνικού
επιστροφή στη Γερμανία το και Καποδιστριακού Πανεπι-
1996 όπου ζει και εργάζεται στημίου Αθηνών. Έλαβε τον
από τότε. Έχει εκδώσει πέντε τίτλο της ειδικότητας της Ια-
ποιητικές συλλογές, ένα μυθι- τρικής Βιοπαθολογίας στον
στόρημα και έχει μεταφράσει Ευαγγελισμό (Μικροβιολογί-
στα Ελληνικά ποιήματα του ας). Εργάζεται στην Πρέβε-
Ντουρς Γκρίνμπαϊν και του ζα. Το 2011 εκδόθηκε η πρώ-
Πάουλ Τσελάν. τη ποιητική συλλογή του με
τίτλο «Ατιντάνων Πολιτεία».
Η ΖΝΤΡΑΒΚΑ ΜΙΧΑΗΛΟΒΑ εί- Αρθρογραφία στην Ελευθερο-
ναι δημοσιογράφος και με- τυπία, στον Ημεροδρόμο και
ταφράστρια από και προς τα στο Atpreveza.gr (Προσωπική
Νησίδες 12 | Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ Τ Ο Υ Τ Ε Υ Χ Ο Υ Σ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
120
στήλη αρθρογραφίας με τίτλο ριπλανήσεων. Υπεύθυνος για
«Αιρετικά»). τη διοργάνωση πολιτιστικών
εκδηλώσεων και δράσεων στο
Ο ΑΝΤΡΕΑΣ ΝΤΟΥΣΚΑΣ σπού- σχολείο και στην πόλη της
δασε την παιδαγωγική επι- Κω.
στήμη στο πανεπιστήμιο Ιω-
αννίνων, αλλά αληθινή του ΜΗΝΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ: Γεν-
σπουδή είναι η περιπλάνηση, νήθηκε και μεγάλωσε στην Κω.
ο δρόμος και τα ταξίδια κο- Πτυχιούχος Τεχν. Πολιτ. Μη-
ντά σαράντα χρόνων. Έχει δη- χανικός με σπουδές στον Κι-
μοσιεύσει κείμενα στο κερκυ- νηματογράφο και τα Παιδαγω-
ραϊκό λογοτεχνικό περιοδικό γικά, εργάζεται στο χώρο της
ΝΑΙ και στο μουσικό περιοδι- Παιδείας, του Πολιτισμού και
κό ΜΕΤΡΟΝΟΜΟΣ. της Επικοινωνίας. Υπεύθυνος
ΝΕΛΕ Δωδ/σου για Κω και Νί-
ΤΙΤΣΑ ΠΙΠΙΝΟΥ: Τεύχος 3, άνοι- συρο. Είναι Δ/ντής Πνευματ.
ξη 2010. Κέντρου Δήμου Κω. Διδάσκει
από το 1981 στη Δ/βάθμια εκπ/
ΠΕΤΡΟΣ ΠΟΛΥΜΕΝΗΣ: Τεύχος ση και επιμένει να ερευνά, να
5, χειμώνας 2010-2011. συγγράφει, να καταγράφει, να
αυτενεργεί την ανάδειξη του
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΡΤΟΦΙΛΗΣ: Καθη- πολιτισμού των νησιών μας.
γητής Φυσικής στο 2ο ΓΕΛ Κω
και πτυχιούχος του Τμήματος ΠΟΛΥ ΧΑΤΖΗΜΑΡΚΟΥ: Πτυχι-
Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ούχος στην Ιστορία και Θεω-
ΕΚΠΑ. Υπεύθυνος της Σχολι- ρία Τέχνης και στον Ευρωπα-
κής Βιβλιοθήκης του 2ου ΓΕΛ ϊκό Πολιτισμό / Οργανώτρια-
Κω για 7 χρόνια (2000-2007). επιμελήτρια εικαστικών εκθέ-
Έχει γράψει δύο θεατρικά έρ- σεων / Συντάκτρια πολιτιστι-
γα για μαθητές και συμμετέ- κών σε διάφορα ΜΜΕ. Kείμε-
χει με δικούς του στίχους στο νά της έχουν δημοσιευθεί σε
συγκρότημα των Μικρών Πε- καλλιτεχνικές εκδόσεις.

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Νησίδες Περιοδικό τέχνης & λόγου
Μοντ Γκούτερσταμ

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Process CyanProcess
YellowProcess Black
123

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Process CyanProcess
YellowProcess Black
125

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Process CyanProcess
YellowProcess Black
127

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Η
ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΜΟΝΤ ΓΚΟΥΤΕΡΣΤΑΜ (Maud
Guterstam) γεννήθηκε στη Στοκχόλμη. Έζησε
στη Ρόδο από το 1976 μέχρι το 1985. Μετοίκησε στο
Λονδίνο όπου και εργάσθηκε από το 1985 μέχρι το
1992. Επέστρεψε στην Αθήνα και από το έτος 2000
ζει και εργάζεται στη Ρόδο. Ατομικές της εκθέσεις
έχουν γίνει στη Ρόδο, τη Στοκχόλμη, τη Φλωρεντία.
Τα τελευταία χρόνια εκθέτει συστηματικά στη γκα-
λερί ΚΑΖ στο Καστελλόριζο. Έργα της βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλο-
γές στην Ελλάδα, Σουηδία, Αγγλία, Ιρλανδία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία,

Process CyanProcess
YellowProcess Black
Bιβλιοπωλείο
“Το Δέντρο”
Για σας, τους φίλους και τα παιδιά σας,
ένα βιβλίο, το καλύτερο δώρο!
Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Χειμάρας 14, τηλ.: 22410 20058
ΡΟΔΟΣ
Nesides
Nesidescover
cover12.indd 2
10 final.indd 2 8:15:13ȝȝπμ
20/11/2014 2:25:36
16/7/2013
Process
ProcessCyanProcess
Cyan Process MagentaProcess
CyanProcess Magenta Process YellowProcess
MagentaProcess Yellow Process Black
YellowProcess Black
Νησίδες
Χειμώνας 2014-15 • Τιμή: 6,00 ευρώ
Νησίδες
Κείμενα: Σπύρος Μπίκος, Σωτήρης Αγαπάκης, Φαί-
δρα Μπάκουλη, Γιώργος Λίλλης, Αντρέας Ντού-
σκας, Τίτσα Πιπίνου, Μπενίτε Πέρεθ Γκαλδός, Τά-
σος Ηλιάδης, Ζντράβκα Μιχάηλοβα, Ευαγγελία
Μουλά, Πέτρος Πολυμένης, Αγγελική Βασιλοπού-
Χειμώνας 2014-15
λου, Κωστής Β. Ζαχαρίου, Ελευθέριος Καβαλιέρος,
Παναγιώτης Νικολαΐδης, Πάνος Δρακόπουλος, Γε-
ωργία Ζακοπούλου, Αναστασία Ζέππου
ISSN 1792-0744
12 12
Nesides cover 12.indd 1 20/11/2014 8:15:10 πμ
Process CyanProcess
YellowProcess Black

Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 12

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Περιοδικό Τέχνης και Λόγου «Νησίδες», τεύχος 12

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Νησίδες

Περιοδικό τέχνης & λόγου

Θ. Σοφούλη 127, τηλ.: 22410 33206

Ιδιοκτησία-έκδοση: Γιάννης Ηρακλείδης

Συνδρομές και συνεργασίες:

Ιστολόγιο: http://nesides.blogspot.com Email: nisides@gmail.com

Σχεδιασμός-γραφιστική επιμέλεια: Θέμις Φραγκοδημητρόπουλος

Συνδρομή για τρία τεύχη: 18,00 ευρώ,

Οι “ΝΗΣΙΔΕΣ” διανέμονται σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία

Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο το “Δέντρο”

Nesides 12 final 20 nov.indd 1 1/12/2014 7:31:15 μμ

ΠΟΙΗΣΗ 4 Σωτήρης Αγαπάκης: Ελπίδα

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 12 Αντρέας Ντούσκας: Περπατώντας στο Άγιο

ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ 40 Τάσος Ηλιάδης: Φτωχός της τέχνης γιος (ποί-

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 55 Γεωργία Ζακοπούλου: Ένα ταξίδι της ελληνικής

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 72 Ευαγγελία Μουλά: Κόμικς: από τη δημιουρ-

KYMATIΣMOI 80 Δημήτρης Χριστόπουλος: Δημόσιες Ιστορίες

Προβολές 100 Κωστής Β. Ζαχαρίου • Ελευθέριος Καβαλιέρος

Nesides 12 final 20 nov.indd 2 1/12/2014 7:31:15 μμ

εκίνησε την καριέρα του με @ρθροπλαστικές ισχίου. Ήταν

Ξ μια ανεπιτυχής @ρχή. Μιας και το μόσχευμα που χρησιμο-

Nesides 12 final 20 nov.indd 3 1/12/2014 7:31:15 μμ

Ο άνεμος ήρθε ξανά με ένα κουτί στα χέρια

Μα ήρθε ξανά σαν τον νοτιά, με δύναμη στα μάτια

Τραβάω με τα δάχτυλα που σκίζονται στα δύο

Και το φυσάει μακριά τόσο που δεν το βλέπω

Φυσάει πάλι κι έρχεται και το χαρτί του σκίζω

Τα φύλλα όμως έβγαλα και το κουτί ανοίγω

Nesides 12 final 20 nov.indd 4 1/12/2014 7:31:16 μμ

Το παιδί στάθηκε δίπλα στο κινούμενο χταπόδι.

Φόρεσα το μαντήλι και έφυγα.

Nesides 12 final 20 nov.indd 5 1/12/2014 7:31:16 μμ

Βράδυ στην Ίστριο

Σκοτάδι στο χωριό …πιο πέρα ο δρόμος άδειος,

Η δάφνη του κήπου

Στον κήπο η δάφνη ξέρει το μυστικό

Nesides 12 final 20 nov.indd 6 1/12/2014 7:31:16 μμ

Εκτάσεις του τίποτα

Σύνορα από αόρατο χρόνο σαν φράγμα ή σαν ουράνιος φρά-

Το χώμα ανώδυνα σε αφομοιώνει.

Nesides 12 final 20 nov.indd 7 1/12/2014 7:31:16 μμ

Με ποιο τρόπο μπορείς να γυρίσεις την πλάτη στη ρυτίδα που

Το ζήτημα είναι πόσο αντέχεις κι όχι πόσο τολμηρός είσαι.

Χρυσόψαρο στη γυάλα

Τα βράδια, ακόμα και τώρα, ακούς τις παιδικές σου φωνές

Όπως όταν εκδηλώνεις προσεκτικά τη συνενοχή

Nesides 12 final 20 nov.indd 8 1/12/2014 7:31:16 μμ

Per c y Bys s h e Sh ell e y

Μετάφραση-σημειώσεις: Πάνος Δρακόπουλος

Μια χήρ’ αηδονίτσα

Ο κρύος άνεμος γλιστρούσε

Ούτε ένα φυλλαράκι

Μόνον η φόρα του ανέμου

Nesides 12 final 20 nov.indd 9 1/12/2014 7:31:16 μμ

Για την Fanny Godwin

Η φωνή της έτρεμε καθώς χωρίσαμε,

Σκοτεινιά ― αχ, Σκοτεινιά,

Nesides 12 final 20 nov.indd 10 1/12/2014 7:31:16 μμ

Μια λέξη είναι τόσο συχνά σπιλωμένη

Αδυνατώ να δώσω αυτό που όλοι καλούν αγάπη

Πρώτη δημοσίευση στα 1824, στην μεταθανάτια ανθολογία ποιημάτων υπό

Nesides 12 final 20 nov.indd 11 1/12/2014 7:31:16 μμ

Αντ ρέας Ν τ ούσκας

Περπατώντας στο Άγιο Όρος