Narodne nošnje

Jasna Bjeladinović-Jergić

Među tvorevinama tradicionalne kulture srpskog naroda - po ulozi u

svakodnevnom životu i značenju etničkog identiteta, kao i po likovnim i estetskim
vrednostima - jedno od najznačajnijih mesta pripada narodnim nošnjama. Poznate
su mahom na osnovu sačuvanih odevnih celina iz 19. i prvih desetina 20. veka, koje
se odlikuju velikom raznovrsnošću oblika i ukrasa. Ta raznovrsnost i bogatstvo
zastupljeni su i u ženskim i u muškim nošnjama. Svaku oblast karakterisala je
posebna nošnja. Po načinu odevanja prepoznavalo se ne samo odakle je ko nego,
naročito u mešovitim etničkim sredinama, i kojoj etničkoj odnosno nacionalnoj
zajednici pripada. U svom istorijskom razvoju raznovrsne narodne nošnje, kao
samosvojne tvorevine, s mnogostrukim značenjima u životu naroda, bile su
izložene i mnogim uticajima. Stoga su u njima, osim obeležja vremena u kome su
rukotvorene i nošene, sadržani i drugi odevni elementi iz proteklih vremena.

U velikoj raznovrsnosti odevnih oblika, osim posebnih oblika nošnji od jedne do

druge seoske sredine, uočavaju se i izrazite razlike u odevanju između gradskog i
seoskog stanovništva. Građanska odeća na većem delu srpskog etničkog prostora
razvijala se pod tursko-orijentalnim, a docnije, kao u gradovima panonskog
podneblja i jadranskog primorja, prvenstveno pod evropskim uticajima. Građanska
nošnja balkansko-orijentalnog stila, izrađena od skupocenih tkanina i sa bogatim
zlatnim i srebrnim vezom, bila je visokokvalitetne zanatske izrade. Seoske nošnje,
naprotiv, sve do početka 20. veka, i u materijalima i u oblikovanju, bile su pretežno
proizvod domaće kućne i seoske radinosti. Rukotvorile su ih žene, s tim što su
poneke delove radile i seoske zanatlije. Iskustvo i tradiciju prenosili su stariji na
mlađe, s kolena na koleno.

Već prvi pogled na raznovrsne seoske nošnje otkriva određene posebnosti u

spajanju funkcionalnih, likovnih i estetskih osobina odeće na širim prostorima. Isti
ili sličan način privređivanja, uslovljen geografskom sredinom, zatim istorijski,
društveni i kulturni razvoj uticali su na stvaranje određenih odevnih sadržaja u
okviru većih kulturno-geografskih područja, kao što su dinarsko, primorsko,
centralnobalkansko i panonsko. U svakom području s obzirom na materijal za
izradu i ukrašavanje odeće koji je sredina pružala, zatim na krojne oblike i način
ukrašavanja, kao i na odevnu tradiciju i kulturne slojeve, karakterističan je osnovni
tip nošnje, koji se javlja u mnogim odevnim i ukrasnim varijantama.

Nošnje dinarskog planinskog područja zahvataju predele Srpske krajine - Kordun,

Liku i severnu Dalmaciju, zatim veliki deo Bosne i Hercegovine, kontinentalne
predele Crne Gore i jugozapadne krajeve Srbije. Utom prostranom planinskom
području stočarstvo, odnosno ovčarstvo, bilo je osnovna grana privređivanja, kome
je bio prilagođen čitav način življenja. Narodne nošnje bile su pretežno izrađene od
vune. Posle tkanja vunena domaća tkanina nošena je u specijalne stupe, "valjavice",
kojih je nekada bilo mnogo na manjim rekama. Ta dorađena tkanina, tj. sukno, u
nekim krajevima bila je prirodno bele i smeđe boje, a u drugim predelima bojena je
u crnu, tamnomodru, ili crvenu boju. Pored mnogih delova odeće od domaćih
vunenih tkanina i sukna, u čijoj se strogoj formi naziru tragovi starobalkanske ali i
tursko-orijentalne odevne kulture, osnovu i ženske i muške odeće činila je
konopljana ili lanena košulja u obliku tunike s rukavima, obilno ukrašena vunenim
vezom.

U ženskoj odeći su preko dugačke košulje neizostavni delovi bili tkani vuneni pojas
i pregača, skladno komponovanih motiva i boja. Od suknenih haljetaka najrašireniji
je bio "zubun", "sadak" ili "koret" - vrsta dugačkog prsluka, kao i haljina s
rukavima, ukrašeni vezom i aplikacijama čohe u boji. Glavu devojke krasila je
crvena kapa, preko koje su udate žene polagale maramu presloženu na razne
načine. U muškoj nošnji karakteristične su uzane čakšire, a u nekim regijama
prostrani "pelengiri" sa širim nogavicama, veoma stari delovi nošnje. Uz njih su
nošeni prsluci sa ravnim i preklopljenim polama (gunjić, zubun, ječerma,
džemadan) i kraći kaputi s rukavima (gunj, gunja, koporan, aljina). Obavezan je bio
tkani pojas raznih boja, a na glavi plitka crvena kapa, oko koje je u mnogim
krajevima zimi omotavan vuneni šal.

Ukrasi, bogato primenjeni na muškim, a osobito na ženskim nošnjama, odlikuju se

izvanrednim skaldom ornamenata i kolorita. Iznijansiranoj skladnosti umnogome je
doprinosila prefinjena obojenost građe za tkanine i ukrase postignuta
tradicionalnim postupkom bojenja biljnim bojama. U ornamentici polihromnog
obilnog veza i u aplikacijama čohe i drugih ukrasa, koji prekrivaju gotovo sve
vidljive površine haljetaka, jednako i u tkanju, preovlađuju geometrijski i
geometrizovani vegetabilni motivi. U ostvarivanju dekorativnih i estetskih
vrednosti vunene dinarske odeće značajnu ulogu imao je raznovrstan srebrni nakit,
koji je još više pojačava njenu tešku i monumentalnu celokupnu formu. Jedan od
najistaknutijih oblika bile su muške "toke" za grudi, sastavljene iz više srebrnih
ploča ili pucadi, često pozlaćenih. Bile su simbol junaštva i uz njih je nošeno oružje
visokokvalitetne zanatske izrade, zadenuto u pregrade širokog kožnog pojasa.

Nošnje primorskog jadranskog područja u odnosu na veliku rasprostranjenost

dinarskih nošnji zauzimaju znatno manji prostor. Usko priobalno područje
Crnogorskog primorja i Bokokotorskog zaliva razvijalo se u mediteranskim
privrednim i kulturnim uslovima, održavajući stalne veze s planinskim zaleđem.
Stoga se u nošnjama, pored mediteranskih tragova i primesa građanske evropske
odeće, susreću i elementi dinarskih nošnji planinskog zaleđa.

Za izradu odeće korišćena su domaća platna od lana, konoplje i pamuka, kao i

vunene tkanine poput sukna i raše. Osim domaćih materijala, upotrebljavale su se,
naročito za svečanu odeću, i tkanine fabričke izrade, kao što su čoha, velur, brokat,
svila. Pored skupocenih tkanina, u vreme razvijenog pomorstva, osobito tokom 18.
i 19. veka, pomorci su članovima svojih porodica donosili razne dragocenosti i
modne detalje - suncobrane, lepeze i dr. Osim veza u boji i gajtanskih našivaka,
česti su bili beli bez i čipka suptilne izrade. Zlatni i srebrni nakit, proizvod čuvenih
zlatarskih radionica, upotpunjavao je finu jednostavnost primorskih nošnji, u čijem
je vizuelnom izrazu osnovnih odevnih predmeta kolorit bio ostvaren u dve-tri
osnovne boje, ponekad i u višebojnoj kombinaciji.

U ženskoj odeći karakteristična je gornja haljina u vidu dugačke suknje, složene u

nabore, za koju je prišivan prslučić. Pojedine varijante razlikovale su se u vrsti i
boji tkanine, a analogno tome i u nazivu. Preko košulje sa čipkanim umecima i
suknje - "sarže", "raše", "kamižota", opasivan je vuneni ili svileni pojas, a s prednje
strane dodavana je pregača. Od gornjih haljetaka nošeni su prsluci i kaputići. Glava
je povezivana maramom, a ponegde se nosila i plitka kapa. I u muškoj odeći kapa
je plićeg oboda, od čohe je, spolja presvučena svilom. Ostali delovi nošnje su
košulja s ukrasnim umecima, široke nabrane gaće, pojas, prsluk "ječerma" i kaput
dugačkih rukava. Značajan ukras čine aplikacije gajtana, a oko pojasa kožni
"ćemer" s pregradama, u koji su zaticane po dve kubure ili ledenice, izrađene u
domaćim puškarskim radionicama. U primorskim oazama dinarskog ruha zapaža se
prilagođavanje odevnih odlika planinskog zaleđa pitomini primorskog podneblja.

Nošnje centralnobalkanskog područja, osim u južnim i središnjim delovima Srbije,

s komunikacijskim jezgrom Moravske doline, rasprostiru se i u kosovsko-
metohijskoj oblasti i u predelima Raške. Na ovom širokom prostoru smenjuju se
nizijski i brdoviti predeli, a nošnje predstavljaju spoj zemljoradničkih i stočarskih
elemenata, s očuvanim tragovima grčke, starobalkanske vizantijske, srpske
srednjovekovne i tursko-orijentalne odevne kulture.

U mnoštvu varijanata osnovnog odevnog tipa, s naročitom raznovrsnošću u

ženskom odelu, kod muškaraca su bili karakteristični sukneni beli a zatim i smeđi
haljeci. Specifičan ukras bile su aplikacije od crnog ili od tamno-modrog vunenog
gajtana. U ženskim nošnjama, s brojnim osobinama izdužene vizuelne forme,
zapaža se izuzetno bogatstvo oblika, tkanina, veza, aplikacija raznih ukrasa, kao i
upotreba crvene boje u kombinaciji s drugim bojama, kao i zlatnim i srebrnim
nitima, doprinosila je velikoj živopisnosti ovog tekstila. Osnovni deo odeće bila je
košulja, pravo krojena, s veoma bogatim vezom na rukavima, grudima i uz donju
ivicu. Vez je rađen vunenim, pamučnim i srmenim koncem na kudeljnoj, lanenoj ili
pamučnoj osnovi. Drugi karakterističan deo odeće bila je vunena ili pamučna
suknja otvorena celom dužinom, koja se od jednog do drugog kraja razlikovala po
dužini, ukrasu, koloritu i nazivu. Elegantne kosovske jednobojne "bojče" sa
suptilnim vezom, kao i fina raznobojnost "futa", "bokča" i "zaprega" iz drugih
krajeva, s prugastim i sitno geometrijskim šarama dobijenim tkanjem, veoma su
skladno pristajale uz belinu izvezenih dugačkih platnenih košulja. I svi drugi
delovi, a naročito "zubun" dugačak sukneni prsluk s izvezenim cvetovima, po
likovnoj izražajnosti predstavljaju izuzetne domete narodnog rukotvorenja. Ovim
osobinama treba dodati i naročitu opremu glave kod žena, s dodavanjem umetaka u
kosu i pokrivanjem ornamentima i ponekim krojnim osobinama, i u raznovrsnom
nakitu - naušnicama, ukošnjacima, počelicama, nagrudnjacima, prstenju, uočavaju
se odblesci srpskog srednjovekovnog kostima i nakita.

Nošnje panonskog područja rasprostiru se u centralnim delovima Srbije, u

Vojvodini, Baranji, Slavoniji i bosanskoj Posavini, u čijoj je populaciji znatan udeo
srpskog stanovništva. U južnom graničnom pojasu nošnje se prožimaju sa
centralnobalkanskim i dinarskim odevnim sadržajima, a u ostalom okviru izložene
su srednjoevropskim uticajima i stilovima, posebno baroku, i od kraja 19. veka
građanskoj modi zapadnog i srednjoevropskog pojasa. Posebno su značajni
staroslovenski elementi, koji su se na jugoslovenskom prostoru najbolje ovde
očuvali.

Na panonskom, pretežno nizijskom prostoru, sa složenim kulturnim prožimanjima,

plodnost tla, s obiljem žitarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost
stanovništvu, što se odražavalo na sve oblasti života i što je u odevanju doprinelo
bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i boja. Bogato nabrana platnena
odeća, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i živo. Česti su vegetabilni motivi,
zlatovez, a boje su većinom svetle.

U ženskim nošnjama zastupljena je platnena dugačka nabrana jednodelna košulja,

na kojoj je ukras izveden u tkanju ili vezenjem u jednoj ili više boja. Na sličan
način ukrašena je i dvodelna košulja, s tim što se donji deo nosi u više slojeva.
Osim platnenih, bile su uobičajene i vunene suknje, s krupnim i sitnim naborima.
Preko platnene odeće opasivani su pojas i pregača, a u nekim krajevima nošene su
dve - prednja i zadnja pregača. Osim obilne primene floralnih motiva, a u tkanju i
geometrijskih ornamenata, specifična su bila oglavlja - peškiri s podloškom,
marame presložene u kape, a kod nevesta i mlađih žena cvetne krune i zlatovezne
kape. Mušku platnenu odeću sačinjavaju "rubine" (košulja i gaće) s panonskim
načinom oblačenja (košulja se, naime, obavezno nosila preko gaća). Kao i na
ženskim košuljama, ukrašavanje je bilo izrazito i na muškim. Među raznim biljnim
ornamentima, posebno se isticao, kao simbol plodnosti, motiv žitnog klasja izveden
u zlatovezu.

Zimi je ženska i muška platnena odeća dopunjavana suknenim i krznenim

haljecima. Na suknu bele, mrke i smeđe boje motivi su oblikovani prišivanjem
izrezanih komadića sukna i čohe u boji, a na kožnim predmetima - aplikacijama
kože na kožu. Našiveni ukrasi u kombinaciji s vezom živih boja doprinosili su
veoma živopisnom izgledu prsluka, gunjeva, kabanica i kožuha.

I pored svih raznovrsnosti odevnih sadržaja u planinskim, primorskim, blago

zatalasanim i nizijskim prirodnim sredinama, sa specifičnim uslovima narodnog
života i kulture, u celini posmatrano, sve te nošnje odlikuju se jedinstvom opšteg
izraza i izgleda. To jedinstvo, zasnovano na vekovnom narodnom iskustvu,
tradiciji, potrebama i umeću, iskazuje se u vizuelnoj harmoniji osnovnih
konstruktivnih elemenata, koji čine skladnu celinu i uslovljavaju raspored
ornamentalnih kompozicija. Po likovnim svojstvima i nesumnjivo velikim
estetskim vrednostima, narodne nošnje u Srba iz 19. i prvih decenija 20. veka
dosežu sami vrh tradicionalnih umetničkih ostvarenja kolektivnog narodnog duha,
ne samo svoje sredine nego i mnogo šire.

Od kraja 19. veka, otkada tradicionalan način odevanja ustupa mesto gradskom,
evropskom odelu, narodne nošnje postale su kulturnoistorijska baštinjena vrednost,
s tim što su se u dnevnoj upotrebi zadržale samo izuzetno, u ponekim zatvorenim
sredinama ili u određenim svečanim prilikama.