wtorek, 4 października 2016

Wykład nr 1
Wykład do połowy kwietnia, egzaminy od maja.

CZY TEORIA PRAWA JEST TEORIĄ NAUKOWĄ?

I. Czym jest nauka?

1. Nauka w sensie pragmatycznym - pewna aktywność, która sprowadza się  do
sformułowania twierdzeń naukowych. Zespół czynności.
2. Nauka w sensie apragmatycznym - twierdzenia naukowe, które są efektem refleksji,
która ma charakter naukowy. Zespół twierdzeń naukowych.
3. Nauki nie mają charakteru jednolitego. Ogólna teoria prawa wchodzi w skład nauk o
prawie.

II. Budowa teorii naukowej. Z punktu widzenia metodologii teoria naukowa to zbiór twierdzeń
odpowiednio uporządkowanych/niesprzecznych składających się z zdań naczelnych, z których
to zdań wynikają wszelkie inne zdania uznawane za zdania tego systemu.

Trzy sposoby budowania teorii naukowej:

A. Indukcjonizm. Taki sposób budowania teorii, w którym wychodzimy od hipotezy roboczej i

na jej podstawie formułujemy hipotezę wykorzystując zbiór zależności między zjawiskami.
Konfirmacja hipotezy roboczej. Po sformułowaniu hipotezy roboczej gromadzimy dane,
dzięki którym jesteśmy w stanie ją zweryfikować. Budujemy teorię naukową uwzględniając
fakt, że nie ma wyniku pewnego. Oparty jest na przekonaniu, że im większa ilość danych
potwierdzających hipotezę roboczą tym za bardziej sprawdzoną możemy ją uznać.

B. Hipotetyzm inaczej dedukcjonizm (falsyfikacjonizm). Komentarz: czasami dochodzi do

„przewrotu kopernikańskiego”. Najpierw formułujemy tezę o charakterze naczelnym
(ogólnym), z tej tezy mają wynikać wszystkie inne tezy o charakterze szczególnym.
Falsyfikacja - udowodnienie, że dane twierdzenie jest nieprawdziwe. W tym sposobie
chodzi o wykazanie fałszywości tezy naczelnej.

C. Budowa teorii naukowej w oparciu o idealizację - formułowanie wniosków o

rzeczywistości na podstawie idealizacji - uproszczenia abstrahujące od pewnych
czynników, które mogą zakłócać obraz rzeczywistości. Modele takie budowane są
najczęściej w naukach ekonomicznych. Budowanie modelu zachowań, sprawdzanie czy ów
model wyjaśnia w sposób adekwatny dane zjawiska.

III. Sprawdzanie prawdziwości hipotezy naukowej.

1. weryfikacja - baza empirycznie jest na tyle niezgodna hipotezą roboczą, że nie można
jej potwierdzić
1 z 67
 2. konfirmacja - potwierdzenie hipotezy roboczej poprzez przyjęcie innej bazy

Teoria prawa nie jest teorią naukową w sensie metodologicznym, bowiem nie zbudowała
jakiegoś zespołu twierdzeń o charakterze niesprzecznym. Można zatem mówić o początkach
budowy teorii prawa jako teorii naukowej. Dlatego zasadniej mówić o teorii zjawisk prawnych.

W RAMACH TEORII ZJAWISK PRAWNYCH BADA SIĘ ZJAWISKA

W NASTĘPUJĄCYCH ICH ASPEKTACH (PŁASZCZYZNACH)

1. Lingwistyczny (językowy) - badanie wymiaru językowego prawa.

2. Socjologiczny - relacja prawa do społeczeństwa.
3. Psychologiczny - prawo wpływa na pewne kategorie psychologiczne takie jak emocje czy
postawy.
4. Realny - badanie w jaki sposób prawo wpływa np. na gospodarkę.
5. Aksjologiczny - celowościowy.

Wszystkie aspekty są ze sobą powiązane, stąd teoria prawa jest teorią wieloaspektową, tzn.
ujmującą prawo w wielu jego aspektach.

NAUKI PRAWNE

Problematyka podejmowana przez nauki prawne:

• Dogmatycznoprawna - rozwiązywanie problemów dotyczących treści prawa obowiązującego,

odtworzenie treści prawa obowiązującego.

• Socjotechniczna - dotyczy socjologicznych aspektów prawa. Prawo jest pewną techniką

wpływania na procesy, struktury społeczne. Zajmuje się odpowiedzią na pytania, w jaki sposób
prawo wpływa na społeczeństwo.

• Teoretycznoprawna - budowanie ogólnych twierdzeń o prawo.

• Metodologiczna - w jaki sposób bada się prawo.

• Historycznoprawna - w jaki sposób bada się prawo w ujęciu historycznym.

TEORIA PRAWA A FILOZOFIA PRAWA

I. Teoria prawa zajmuje się formułowaniem twierdzeń o prawie w aspekcie formalnym oraz
realnym.

II. Filozofia prawa odpowiada na trzy pytania:

A. Co to jest prawo? (Ontologia prawa)
B. Jak poznać prawo? (Epistemologia prawa)
2 z 67
 C. Jakie wartości prawo wyraża? (Aksjologia prawa)

III. Trzy stanowiska co do relacji jakie zachodzą między teorią a filozofią prawa.
A. Teoria prawa jest samodzielną dyscypliną naukową bez podbudowy filozoficznej.
B. Nie można wyróżnić teorii prawa od filozofii prawa - wszystko jest filozofią prawa.
C. Każda teoria prawa zawsze jest podbudowana filozoficznie.

wtorek, 11 października 2016

Wykład nr 2

FILOZOFIA PRAWA

I. Filozofia prawa a filozofia teoretyczna i filozofia praktyczna.

A. Filozofia teoretyczna. Czym jest byt? Czym jest człowiek? Jaki jest byt prawa?

B. Filozofia praktyczna. Zajmuje się tym „jak żyć”, co jest ważne w życiu, jakimi regułami się
kierować, co jest ważniejsze? Czym jest szczęście?

Filozofia prawa jest zarówno filozofią praktyczną jak i teoretyczną.

II. Podstawowy problem jaki pojawia się na terenie filozofii prawa to zagadnienie zawarte w
następującym pytaniu: Czy istnieją jakieś zasady-prawo dotyczące ludzkiego postępowania,
które są niezależne co do ich treści jak i podstaw obowiązywania od aktów ich ustanowienia
przez jakąkolwiek władzę społeczną?
A. Odpowiedź na to pytanie wyznacza dyskurs filozoficzny jaki toczy się  między
iusnaturalistami a zwolennikami pozytywizmu prawniczego.

III. Pełnia problemu prawa naturalnego ujawnia się przez dwa kontrasty: a) prawo naturalne -
prawo pozytywne oraz b) prawo naturalne - prawo przyrody. Termin „prawo” w a) oznacza
w obu przypadkach regułę postępowania, a w b) jest dwuznaczny, bo raz dotyczy reguły a raz
prawidłowości. W a) natura jest przeciwstawiana pozytywności w sensie jurydyczny, ale w b)
przyrodzie.

POZYTYWIZM PRAWNICZY

Pozytywizm prawniczy może być pojmowany jako typ poglądów na prawo oraz jako nazwa
kierunku występująca w prawoznawstwie. Pozytywizm prawniczy powstał w II połowie XX

3 z 67
wieku. Wyrósł na bazie scjentyzmu, racjonalizmu oraz wierze w postęp i naukę. W owym
czasie wykształciło się przekonanie, iż prawo jest normą ew. zespołem norm czy reguł, dzięki
którym państwo może regulować procesu społeczne czy ekonomiczne.

I. Źródła powstania pozytywizmu prawniczego.

A. Recepcja prawa rzymskiego.
B. Krytyka prawa naturalnego.
C. Powstanie nowego modelu państwa - państwa biurokratycznego (Preussisches
Pflichtsgefuhl). Powstanie II Rzeszy Niemieckiej.
D. Chęć budowy naukowego prawoznawstwa.

II. Główni przedstawiciele: G. Hugo, J. Austin, R. Ihering, K. Bergbohm, A. Merkel, F. Somlo.

III. Główne tezy pozytywizmu prawniczego.

A. Podstawowym celem prawa jest zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa prawnego
obywateli - cecha pewności.
B. Pojęciowy rozdział prawa i moralności - w pojęciu prawa nie może być odwołania do
moralności.
C. Prawo obowiązuje niezależnie od tego, czy realizuje bądź wyraża wartości czy normy
moralne.
D. Przestrzeganie prawa jest niezależne od jego zgodności z wartościami czy aksjologią.
E. Obowiązujące prawo jest tworem państwa powstającym w drodze aktów stanowienia bądź
uznania norm - podmiotem, który stanowi prawo jest państwo.
F. Realizowanie prawa jest wyrazem ładu społecznego i odzwierciedla panujące w nim
stosunki społeczne.
G. Źródłem prawa jest ustawa.
H. Porządek prawa jest porządkiem prawa stanowionego - stosujemy prawo stanowione przed
precedensem czy zwyczajem.
I. System prawny jest systemem logicznym.
J. Prawnik jest podporządkowany ustawie - sędzia podlega ustawie, jest „sędzia jest ustami
ustawy”.

IV. Zadania jakie stawia prawoznawstwu pozytywizm prawniczy.

A. Prawoznawstwo nie powinno zajmować się  oceną prawa pod kątem zgodności z
moralnością czy sprawiedliwością.
B. Odróżnianie badania faktów rzeczywistości od sądów powinnościowych. Sądami
powinnościowymi są np. normy. Widma Davida Huma.
C. Nonkognitywizm - wartości i dobra nie da się poznać.
D. Nie da się  racjonalnie wykazać, iż jakiś system moralny jest lepszy od innego systemu
normatywnego.
E. Eliminowanie problematyki socjotechnicznej i aksjologicznej. Prawoznawstwo powinno się
zajmować tym co jest kwintesencją dogmatyczną.
F. Zadaniem badawczym prawoznawstwa jest badanie prawa tu i teraz.

4 z 67
 G. Prawoznawstwo nie powinno zajmować się badaniem społecznej genezy prawa.
H. Badania nad prawem nie powinny opierać się na przesłankach ocennych.

V. Koncepcje pozytywistyczne.

A. Pozytywizm twardy.
1. Analityczna jurysprudencja: J. Bentham, J. Austin.
2. Pozytywizm kontynentalny (R. Ihering, K. Binding, K. Bergohm, A.Merkel, F. Somlo).

B. Pozytywizm miękki/współczesny.
1. Pozytywizm eksluzywny: J. Raz, S. Shapiro, F. Shauer, A. Marmor.
2. Pozytywizm miękki: H. ļļHarta.
3. Pozytywizm instytucjonalny: B. MacCormick, O. Weinberger.
4. Normatywizm Hansa Kelsena.

JEREMY BENTHAM

• krytyka nonsensownej mitologii naturalnych praw i obowiązków - praw

• prawo jest wynikiem działania ludzkiego rozumu - scjentyzm, racjonalizm, prawo jest
wynikiem działania władcy wyposażonego w rozum, rozkaz jest emanacją rozumu
• prawo ma charakter empiryczny
• to o czym mówi należy traktować jako imperatywną teorię prawa

JOHN AUSTIN

• podstawowe dzieło to książka zatytułowana: The Province od Jurisprudence Determined 1832

rok

• definicja prawa - prawo to rozkaz suwerena, na który składają się  reguły generalne i
abstrakcyjne, wyrażające skierowane do adresata nakazy, których realizowanie poparte jest
zagrożeniem użycia przymusu (sankcji)

• J. Austin „Przedmiotem jurysprudencji jest prawo pozytywne, prawo po prostu i ściśle tak
nazywane, albo prawo ustanowione przez polityczną władzę nadrzędną dla
podporządkowanej jej władzy politycznej”

• rodzaje praw:
- prawo w sensie właściwym
• prawo boskie
• prawo ludzkie
- prawo w sensie niewłaściwym
• obiekty niepoprawnie nazwane prawami
• prawa w figuratywnych rozumieniu, np. prawo fizyki

• najważniejsze elementy definicji prawa wg J. Austina:

5 z 67
 - suweren traktowany jest personalnie
- adresaci mają nawyk podsłuchu a suweren nie ma nawyku posłuchu
- nakazy i zakazy realizowane są pod przymusem
- brak realizacji normy/reguły zagrożony jest użycie sankcji

Prawo międzynarodowe publiczne jako pobawione sankcji jest tylko pozytywną międzynarodową
moralnością.

POZYTYWIZM KONTYNENTALNY

• XIX wieczny pozytywizm kontynentalny

- pozytywizm ustawowy Gesetzpositivsmus
- pozytywizm pojęciowy

Pozytywizm kontynentalny - prawo jest prawem stanowionym, które nie wywodzi podstaw swojego
obowiązywania z żadnego porządku normatywnego, lecz z obiektywnego faktu, aktu
ustawodawczego..

Metody.
• Dogmatyczna. Polega ma stosowaniu takich metod, które miałyby objaśniać tekst prawny.
• Formalna. Metoda językowa, badanie prawa poprzez stosowanie języka - analiza językowa,
znaczenie pojęć.
• Sylogizm prawniczy. Istnieje przesłanka większa i mniejsza, wniosek: sędzia który stosuje
sylogizm prawniczy jest ustami ustawy

wtorek, 18 października 2016

Wykład nr 3

XIX-WIECZNY POZYTYWIZM KONTYNENTALNY

Metody:
• Dogmatyczna
• Formalna
• Sylogizm prawniczy

Pozytywizm prawniczy miękki H. LA. Hart

6 z 67
Najważniejsza pozycja to dzieło zatytułowane The Concept of Law wydane w 1961 r.

Krytyka koncepcji prawa J. Austina przez Harta:

• Koncepcja J. Austina dotyczy tylko obowiązków – prawo jako rozkaz suwerena, który
nakłada obowiązki
• J. Austin zakłada istnienie prawa tylko jako zespołu reguł pierwotnych – reguły pierwotne
nakładają proste jednostki nakazu i zakazu
• Pojęcie prawa i obowiązku nie może opierać się na nawyku posłuchu – nie ma nawyku
płacenia podatków
• Przy koncepcji nawyku posłuchu odwołujemy się do zewnętrznego postrzegania zjawisk
prawnych a to postrzeganie nie wychwytuje zachowań ludzkich regulowanych przez reguły
• Nie jesteśmy zatem wstanie odróżnić przymusu od zobowiązania – jeżeli nie ma
wewnętrznego przekonania nie można odróżnić przymusu od zobowiązania
o Paradoks bandyty – nieodróżnianie rozkazu bandyty od rozkazu suwerena – prawo
jest rozkazem suwerena ; jeśli ktoś idzie po niebezpiecznej okolicy i spotkał
bandytę, „Sto zł albo życie?” i dostał decyzje administracyjną do zapłaty 100 zł - dla
Austina nie byłoby różnicy
o Dwie perspektywy postrzegania prawa

▪ Zewnętrzny punkt widzenia reguł – ujęcie reguł jako ujęcie obserwowalnych

zachowań ludzi będących przejawem obowiązywania reguł prawnych

▪ Wewnętrzny punkt widzenia reguł – reguła nie jest prawem dopóki adresat
nie przyjmie wobec niej postawy refleksyjno-zaangażowanej
• Istnienie suwerena objawia się li tylko w postaci prostych empirycznie poznawanych faktów
obserwowalnych.

Pojęcie prawa: „Naturalnym wyrazem zewnętrznego punktu widzenia nie jest „jest prawem, że” ale
„w Anglii uznaje się jako prawo ro co postanowi Królowa wraz z Parlamentem”. Pierwsze z tych
wyrażeń nazwiemy stwierdzeniem wewnętrznym gdyż manifestuje wewnętrzny punkt widzenia i
jest naturalny sposób używane przez tych, którzy akceptując regułę uznania, bez stwierdzenia
tego, że tak jest, stosują ją w kwalifikowaniu przepisów szczegółowych danego systemu jako
obowiązujących. Natomiast wyrażenia drugie określimy jako stwierdzenia zewnętrzne, gdyż należy
ono do właściwego języka zewnętrznego obserwatora, gdyż sam nie akceptując danej reguły
uznania, stwierdza, że inni to czynią.

System prawa – nie składa się li tylko z reguł wyrażających proste nakazy i zakazy tak jak
postulował J. Austin, ale również składa się z reguł będących remedium na słabości systemu
prawnego składającego się li tylko z reguł pierwotnych.

Reguły wtórne tworzą remedium dla systemu pierwotnego. Pasożytują na regułach pierwotnych

Reguły wtórne wg Harta:

7 z 67
 • Reguły uznania – najważniejsze; wskazują, jakie reguły należą do danego systemu
prawnego. Dotykają kłopotu ontologii.
o Regres do nieskończoności – poszukiwanie pierwszej reguły na podstawie, której
obowiązuje inna reguła -> metareguła; kłopot uznania, gdzie jest ta pierwsza reguła
• Reguły zmiany – wskazują jakie podmioty w jakim zakresie mają kompetencje do zmiany
reguł systemu prawnego
• Reguły rozsądzania – reguły proceduralne, kto, w jakim zakresie rozstrzyga spory
• Sankcje –

System prawny dzieli się na reguły pierwotne i reguły wtórne

Reguły, które normują ludzkie zachowania:

• Społeczne nawyki
• Społeczne reguły
o Konwencje
o Obowiązki (nakazy i zakazy)

▪ Obowiązki moralne

▪ Obowiązki prawne
• Reguły pierwotne
• Reguły wtórne
o Reguły uznania
o Reguły zmiany
o Reguły rozsądzania
o Sankcje

Warunki jakie muszą być spełnione przez system prawny

• Reguły pierwotne muszą być przestrzegane
• Reguły wtórne muszą być akceptowane przez użytkowników jako oczekiwane standardy
ich zachowań – oczekujemy ze sądy, administracja i władza wykonawcza będą się
zachowywać wg standardów

Koncepcja minimalnej treści prawa natury

Aby system prawny mógł efektywnie funkcjonować musi brać pod uwagę elementarne
uwarunkowania człowieka. Innymi słowy każde prawo pozytywne powinno uwzględniać minimalną
treść prawa natury. Na te elementarne uwarunkowania składają się następujące elementy:
• Kruchość ludzkiej egzystencji
8 z 67
 • Ograniczony altruizm
• Ograniczona ilość zasobów naturalnych
• Niedoskonała siła woli
• Niedoskonała zdolność rozumienia
• Przybliżona równość
Inaczej byli byśmy ludem samobójców. Reguły fair play.

W prawie natury jest jądro rozsądku – zapewnia efektywność, funkcjonalność systemu

Otwarta tekstowość prawa/tekstu prawnego a dyskrecjonalność sędziowska

Przykład: pojęcie „pojazd mechaniczny” zawiera rdzeń semantyczny oraz cień semantyczny (pa
nieostrości)

Otwarta tekstowość bowiem to właściwość prawa czy raczej reguł prawnych, a dokładniej to
właściwość terminów ogólnych zawartych w regułach prawnych.

Zdaniem Harta, reguły prawne, a dokładniej użyte w nich pojęcia ogólne charakteryzują się tym, że
oprócz jądra jasnego znaczenia mają też jak gdyby półcień znaczeniowy.
Tak konstytutywna cecha pojęć prawnych (otwarta tekstowość) zawartych w regule prawnej, w
szczególności ujawnia się w przypadkach półcienia semantycznego, tj. Wtedy gdym nie
wiadomo, czy termin ogólny powinien być stosowany czy też nie.

Rozpatrując regułę zawierającą zakaz wjazdu pojazdom mechanicznym do parku, bez wątpliwości
ustalimy, że desygnatem tej nazwy jest samochód, autobus, czy motocykl, Ale już takiej
pewności nie będziemy mieć w przypadku elektrycznego wózka inwalidzkiego. Ten pas
nieostrości czy też otwartej tekstowości jest konsekwencją stosowania w regułach prawnych
pojęć ogólnych.

Otwarta tekstowość
• Otwarta tekstowość jest swoiście nieusuwalna nawet wtedy, gdy zmieniamy treść językową
danej nazwy, aby dostosować ją do naszej uaktualnionej wiedzy
• Dzieje się tak dlatego, że nigdy nie możemy założyć, iż uaktualniona wiedza nie będzie
wymagała uaktualnienia w przyszłości, co pociąga za sobą konieczność kolejnej rewizji
treści językowej danej nazwy
• Przykład: Kot leży na macie. Gdyby kot urósł do jakichś wielkich rozmiarów to czy nadal
uznalibyśmy go za kota?
• Innymi słowy, otwarta tekstowość pojęć empirycznych jest tą cechą, która ujawnia się w
sytuacjach granicznych ich użycia, których nie przewidujemy ale których zajścia nie sposób
wykluczyć. Dzieje się tak dlatego, że nasza wiedza o świecie jest niepełna, choćby
uwzględniając ten fakt, że istnieje możliwość dokonywania nowego odkrycia, które
zrewolucjonizuje stan naszej wiedzy oraz interpretację określonych faktów.

9 z 67
Otwarta tekstowość prawa a dyskrecjonalność sędziowska

Otwarta tekstowość sprawia, że sędzia cieszy się dyskrecjonalnością, gdy tekst prawa zawiera
pojęcia niedookreślone. Nie wiemy czy to pojęcie jest prawdziwe.

wtorek, 25 października 2016

Wykład nr 4
Otwarta tekstowość prawa a dyskrecjonalność sędziowska

Instytucjonalny pozytywizm prawniczy:

• Instytucjonalna koncepcja prawa
• Przedstawiciele N. MacCormick, O. Weinberger – podstawowa książka to
Instytucjonalna teoria prawa wydana w 1986 r.
• Dwa rodzaje faktów: fakty surowe oraz fakty instytucjonalne
o Fakty surowe to fakty dziejące się w czasoprzestrzeni – mają swój
materialny charakter (ktoś skacze, chodzi)
o Fakty instytucjonalne – do ich istnienia musi istnieć reguła konstytutywna,
która nakazuje z określonymi faktami surowymi wiązać fakt istnienia
faktów instytucjonalnych
Reguła konstytutywna: X liczy się jako Y
Na mocy reguły konstytutywnej powstają fakty instytucjonalne –
podniesienie ręki liczy się jako głosowanie;
W pewnej przestrzeni fakty surowe liczą się jako instytucjonalne; fakt
instytucjonalny istnieje przez swoje przejawy

Definicja prawa
Prawo to zespół norm instytucjonalizowanych reguł
Instytucja prawna składa się z trzech rodzajów reguł
• Reguły instytutywne – kreują instytucję
• Reguły konsekwencyjne – określają skutki istnienia danej instytucji
• Reguły terminatywne – określają czas trwania instytucji
Podstawą uznania reguł instytutywnych jest usus urzędników. Prawo istnieje jako wytwór
konwencjonalny.

10 z 67
Typy pozytywizmu prawniczego:

Pozytywizm twardy i pozytywizm miękki

Pozytywizm miękki:
• Dostrzega społeczny wymiar prawa
• Prawo poznaje się nie bezpośrednio ale pośrednio przez medium jakim jest język –
tekst prawny
• Odróżnia dwa aspekty reguł wewnętrzny/internalny i eksternalny/zewnętrzny
reguł prawnych
Pozytywizm twardy:
• Nie dostrzega społecznego wymiaru prawa
• Prawo poznaje się bezpośrednio – rozkaz suwerena
• Nie odróżnia dwóch aspektów reguł

Normatywizm Hansa Kelsena

• Krytyka Pozytywizmu Prawniczego. Koncepcji socjologicznych prawa oraz Prawa
natury. Pozytywizmowi prawniczemu zarzucał to, iż miesza sferę faktów z sferą
powinności, np. Szukając podstaw jego obwiązywania w woli suwerena a zatem
odwołujących się do kryteriów pozaprawnych
• Krytyka koncepcji socjologicznych i prawnonaturalnych dotyczyła substancjalnego
rozumienia prawa oraz wyprowadzania z sfery powinności – błąd naturalistyczny
tzw. widły D. Hume’a – z tego co jest nie wynika to co powinno być; niewynikanie
sądu powinnościowego z sądu opisowego
• Twórca koncepcji normatywizmu
• Czysta teoria prawa odseparowuje system prawy od wpływów zewnętrznych Reine
Rechtslehre
• Uwalnia pojęcie prawa od zewnętrznej wobec niego rzeczywistości
• Wyróżnia tylko aspekt normatywny
• Odróżnia sferę bytu od sfery powinności
• Norma nie ma żadnego związku z faktami
• Prawo jako system prawny – norma nie może istnieć poza systemem prawnym
• W języku powinność wyrażana jest przez normę. Ta zaś nie ma żadnego
odniesienia do sfery faktów. Norma nie może istnieć poza systemem. Norma
prawna poza systemem jest czystą abstrakcją. Stąd pojęcie prawa można
scharakteryzować przy pomocy pojęcia systemu prawnego.

Czysta teoria prawa a jurysprudencja analityczna – Kelsen:

11 z 67
„Czysta teoria prawa stwierdza swoją niekompetencję do udzielenia odpowiedzi na
pytanie czy dany porządek jest sprawiedliwy czy nie, lub odpowiedzi na bardziej
fundamentalne pytanie, co konstruuje sprawiedliwość”
„Czysta teoria prawa jako nauka nie może udzielić odpowiedzi na tak postawione
pytanie, gdyż naukowa odpowiedź na nie nie jest w ogóle możliwa”
System Prawny to autonomiczna, hierarchiczna, samoorganizująca się samostwarzającą
się całość.
Hans Kelsen wyróżnia trzy typy systemów:
• System dynamiczny – w systemie istnieją powiązania formalne, tzn. norma
bezpośrednio wyższa jest formalną podstawą obowiązywania normy niższej;
normy wskazują, że określone podmioty mają kompetencję do stanowienia norm
o takiej samej bądź niższej mocy obowiązującej; występuje też system
hierarchiczny tworzony przez system dynamiczny – kompetencje
• System statyczny – związki między normami mają tylko charakter treściowy –
regulują ten sam zakres spraw, te same dobra, mają takie samo uzasadnienie
• System mieszany – łączący cechy obu powyższych systemów – więzi
kompetencyjne i treściowe występują jednocześnie – konstytucja

Problem regressus ad infinitum

Problem uzasadnienia w systemie dynamicznym normy hierarchicznie najwyższej i
najwcześniejszej?
Grundnorm:
• Aby wyjść z tej pułapki regressum ad infinirtum należy przyjąć założenie o
istnieniu transcendentalnego bytu jakim jest norma podstawowa
• Grundnorm nie należy do systemu prawnego – jest beztreściowa, ma charakter
apriorycznego, transcendentalnego założenia pozwalającego utrzymać system
prawny jako system dynamiczny
Zastrzeżenia:
• W sytuacji rewolucyjnej zmiany systemu prawnego Kelsen opowiada się za
kryterium społeczno-politycznym tj. Ten system prawny obowiązuje, który jest
bardziej efektywny.
• Koncepcja praw jako systemu prawnego w ujęciu czystej teorii prawa nie
sprawdza się w systemach prawa precedensowego

Prawo natury i koncepcje prawa naturalnego

Podstawowe pytanie jest następujące:
Czy istnieją jakieś zasady prawno-dotyczące ludzkiego postępowania, które są
niezależne co do ich treści jak i podstaw obowiązywania od aktów ich ustanowienia
przez jakąkolwiek władzę społeczną? – czy istnieją prawa ponad człowiekiem?

12 z 67
Czy prawo może być podporządkowe jakiemuś systemowi wartości moralnych
traktowanemu absolutnie?
Przekonanie o tym, że istnieje takie prawo, zasada wyznacza refleksję prawonaturalną.
Komentarz: jest to problem najwcześniej sformułowany w filozofii prawa
Ius naturalis – koncepcje prawa naturalnego

Źródła praw naturalnego

• Bóg, wola boska
• Natura człowieka
• Godność człowieka
• Natura społeczeństw
• Wartości uznawane przez wszystkich
Koncepcje prawnonaturalne mają bogatą historię i datują się od filozofii greckiej przez
Oświecenie skończywszy na współczesnych koncepcjach religijnych.
Wyróżnić można trzy nurty:
• Kosmologiczny – odwołujący się do prawidłowości rządzących światem (logosem,
pneumą), źródłem prawa są prawa rządzące światem; wiąże się to z porządkiem
danego świata
• Racjonalistyczny – personalny, laicki - (Arystoteles – człowiek jest źródłem prawa
naturalnego)
• Religijny – odwołujący się do chrześcijaństwa – źródłem prawa jest Bóg

Trzy okresy w historii prawa naturalnego:

I okres – w pierwszym okresie chronologicznie rozległym, obejmującym pogańską
starożytność, chrześcijańskie średniowiecze aż do wiek XVII funkcjonowały dwa porządki
normatywne, tj. Prawo natury i prawo stanowione, które przenikały się wzajemnie,
będąc na równi docenianymi źródłami ludzkich powinności.

II okres - wiek XVII oraz XVIII zapisał się na kartach filozofii prawa jako okres rozkwitu
myśli prawnonaturalnej. Niewątpliwie sprzyjający klimat do ponownego zainteresowania
teorią prawa natury stworzył humanizm i odrodzenie nawiązujące w swoich
wieloaspektowych dociekaniach do idei starożytnych. W hierarchii porządków
normatywnych wyżej stawiano normy prawa natury. To okres kartezjańskiego
racjonalizmu, prymatu rozumu ludzkiego, który na drodze spekulatywnej (bo
niedoświadczalnej) szukać miał prawideł rządzących życiem społecznym. W tej
atmosferę powstała szkoła prawa naturalnego, której zasłużyli się wybitni myśliciele:
Grotius, Hobbes, Locke, Spinoza, Puffendorf, Thomasius, Wolff, Rousseau. Konstrukcję
praw natury wiązano wówczas z pojęciem stanu natury oraz umowy społecznej.
Terminem stan natury określano etap rozwoju społecznego, w którym ludzie nie byli
jeszcze zespoleni więzami państwowymi i społecznymi, postępowali zatem według
13 z 67
wskazań prawa natury. Umowa społeczne tworzy z kolei władzę zwierzchnią na mocy
dobrowolnej decyzji jednostek.

III okres – Epoka trzecia datuje się od wieku XIX do czasów nam współczesnych. To
między innymi okres pozytywizmu prawniczego. Niemniej jest to okres wciąż
odradzających się teorii praw natury, w których widzi się remedium na słabości prawa
stanowionego, częstokroć pozostającego w opozycji do poczucia sprawiedliwości
istniejącej w świadomości jednostek.


14 z 67
 WYKŁAD nr 5 (8.11.2016)
1. CZTERY TENDENCJE W ROZWOJU MYŚLI PRAWNONATURALNEJ

a. Koncepcje obiektywistyczne

W rozumieniu tych pierwszych prawo natury wyrasta z pewnej rzeczywistości, usytuowanej

poza człowiekiem i niezależnej od jego woli i świadomości.

b. Koncepcje subiektywistyczne

Subiektywistyczne teorie pojmują prawo natury jako zależne w swoim istnieniu od

człowieka, od jego intelektu, uczuć, woli, sumienia.

c. Przejście od koncepcji statycznych do koncepcji dynamicznych prawa

natury

Trzy grupy doktryn prawnonaturalnych:

Pierwsza to teorie prawa o niezmiennej treści. Wskazują one na normatywny

charakter prawa natury, tj. istnienie katalogu niezmiennych i uniwersalnie ważnych

zasad prawnonaturalnych.

Do drugiej grupy przynależą sformułowane na przełomie XIX i XX w. teorie prawa

natury o zmiennej treści, inspirowane filozofią Immanuela Kanta. Syntetyzując,

prawo stanowi tutaj wyraz indywidualizacji człowieka determinowanego
okolicznościami historycznymi, kulturowymi, społecznymi, etc swoich czasów.
Koncepcje te mają laicki charakter, źródeł prawa natury upatrując w rozumie
ludzkim.

Trzecią kategorię stanowią dynamiczne koncepcje wyrażające pogląd iż prawu

natury właściwa jest rozwijająca się treść. Głoszą iż treść prawa natury pozostaje
niezmienna bez względu na epokę, z której wyrasta. Niezmienne zasady
prawnonaturalne stale podlegają interpretacji przez człowieka żyjącego w zmiennych
okolicznościach historycznych, politycznych, ekonomicznych etc. Bezwzględnie i
absolutnie obowiązujące normy postępowania mają tutaj zasięg powszechny. Ich
źródłem jest zaś istota, godność człowieka. Do tych teorii nawiązują koncepcje
neotomistyczne.

15 z 67
 d. Przejście od koncepcji idealistycznych do materialistycznych

Koncepcje idealistyczne sprowadzają się do uznania prymatu idei nad materią. Owa

idea, definiowana m.in. jako logos, pneuma, bóstwo, duch daje się tylko pomyśleć,
nie ma odwzorowania w empirycznej rzeczywistości. Obiektywny i autonomiczny
charakter wiecznej idei, niezależnej w swej istocie od człowieka.

Koncepcje materialistyczne wyrażają przekonanie, iż poza materią nie istnieje żadna

inna substancja. Prawo natury jawi się w tych koncepcjach jako „przyczynowo
warunkowane prawidłowości biologiczne i fizyczne”. Tym, co znamionuje
materialistyczne odmiany prawa natury, to przenoszenie prawidłowości świata
przyrody na porządki społeczne, co w rezultacie prowadzi przedstawicieli
materializmu do identyfikowania tych dwóch rzeczywistości.

e. Przejście od koncepcji religijnych do koncepcji prawa natury

niezależnych od treści religijnych

Ojcem założycielem laickich koncepcji prawa natury był Grocjusz. Definiował prawo natury
jako „nakaz czystego rozumu, wskazujący, że pewien czyn wskutek samej zgodności z
naturą rozumną ma cechy konieczności”. Silnie akcentował niezmienność i niezależność
norm prawa natury i jego powiązanie z naturą ludzką, czemu dał wyraz w swoim głównym
dziele „O prawie wojny i pokoju” – „prawo natury jest do tego stopnia niezmienne, że nawet
sam bóg nie może go zmienić – tak jak nie może sprawić, by dwa razy dwa nie było cztery,
ani też by to, co w sobie jest złe, nie było takim”.

2. DEFINICJA PRAWA NATURALNEGO

Za prawo naturalne uważa się normy postępowania, którym przypisuje się charakter
wiążący, niezależnie od ich ustanowienia za obowiązujące przez organy państwa.

3. KONCEPCJA PRAWA NATURY WG ŚW. TOMASZA

Podstawowe dzieło to Summa Teologiczna, kwestia 90 i 91. W Summie Teologicznej św.

Tomasz wyróżnił cztery rodzaje praw.

1) PRAWO WIECZNE

Prawo wieczne – lex aeterna istnieje samo przez się, przez uczestniczenie w prawie
wiecznym istnieją pozostałe prawa. Prawo wieczne to boski porządek świata wskazujący
miejsce człowieka na ziemi. Istoty nierozumne uczestniczą w prawie wiecznym
instynktownie (kierują nimi żądze). Człowiek jest zaś istotą rozumną. Przejawia zdolność do

16 z 67
poznawania dobra. Rozum określa cele zgodne z naturą człowieka (cele te prowadzą do
dobra). Samo przez się istnieje tylko prawo wieczne.

Ostateczną racją istnienia świata jest Bóg.

2) PRAWO BOSKIE

Prawo boskie – lex divina dane człowiekowi jest przez Boga przez jego objawienie.
Reguluje stosunki między ludźmi a Bogiem. Prawo boskie to prawdy objawione w Piśmie
Świętym, a bierze swój początek z prawa wiecznego.

3) PRAWO NATURALNE

Prawo naturalne – lex naturalis – kodeks moralny, do którego ludzie skłaniają w sposób
naturalny, tzn. Bóg nadał konkretne przykazania, które nie przeczą prawu natury, ale je
wspierają. Życie moralne to życie zgodne z kodeksem moralnym. Jesteśmy w stanie dojść
do reguł prawa naturalnego bowiem jesteśmy istotnymi istotami stworzonymi przez Boga
zgodnie z jego zamierzeniami oraz obdarzeni rozumiem. Partycypacja prawa wiecznego w
rozumie ludzkim nazywana jest właśnie prawem naturalnym.

Cel ludzkiej egzystencji to nie tylko dobro doczesne ale i dobra pozaziemskie. Prawo
naturalne poznajemy na podstawie tworu Boga jakim jest świat z założonym w nim
porządkiem, który opisuje udział racjonalny jednostek w prawie wiecznym w operacjach
rozumu. Dzięki rozumowi jesteśmy w stanie odczytać Boże intencje oraz cel ludzkiego
życia a to prowadzi bezpośrednio do zasad prawa natury. Prawo naturalne odczytujemy z
ustaleń dotyczących ludzkiej natury oraz celów dla których zostaliśmy stworzeni. Św.
Tomasz mówi, że Bóg stwarza człowieka obdarzając go naturą, a ta pozwala nam
wykorzystać rozum i doświadczenie aby poznać co dobre a co złe. Stąd grzech to źle
rozpoznane dobro.

4) PRAWO LUDZKIE

Prawo ludzkie lex humana jest wyprowadzane z prawa naturalnego, boskiego oraz
wiecznego i musi być nakierowane na osiągnięcie dobra wspólnego. Prawo ludzkie
uzupełnia prawo naturalne za pomocą wnioskowania z jego ogólnych zasad albo bliższego
określenia tych zasad.

4. I ZASADA PRAWA NATURALNEGO

Czyń dobro, unikaj zła

Nakaz ten jest nakazem Boga wpisanym w sumieniu ludzkim. Człowiek odkrywa go we
własnym sumieniu. Znając tę zasadę człowiek bada swą naturę by dowiedzieć się co jest

17 z 67
dobre a co złe. Wszystkie szczegółowe nakazy prawa naturalnego są dedukowane z
koniunkcji dwóch przesłanek:

- czyń dobro, unikaj zła – rozum praktyczny

- kradzież jest złem – wiedza ludzka

>>>> nie kradnij

5. NORMY POSTĘPOWANIA WPISANE W STRUKTURĘ RZECZYWISTOŚCI

ROZUMOWANIE WEDŁUG ŚW. TOMASZA

a) Należy czynić dobro

b) Jeśli należy czynić dobro to należy mówić prawdę

c) Zatem należy mówić prawdę

d) Jeśli należy mówić prawdę to należy dotrzymywać obietnic

e) Zatem należy dotrzymywać obietnic.

Za Arystotelesem św. Tomasz uważa, że przez pielęgnowanie cnót jesteśmy w stanie

czynić dobro i postępować zgodnie z prawem natury. Zasada ta jest wyryta w sumieniu
ludzkim. Dzięki rozumowi potrafimy odczytać intencje Boga. Osoby, które nie używają
rozumu są grzeszne.

Lex iniusta non est lex – prawo niesprawiedliwe nie jest prawem.

6. FORMUŁA GUSTAWA RADBRUCHA (OD POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO DO

NEOKANTOWSKIEGO RYGORYZMU MORALNEGO)

Autor pogadanki „Pięć minut filozofii prawa”

1 minuta – dla żołnierza rozkaz jest rozkazem, ale gdy wykonanie rozkazu jest
przestępstwem to w takiej sytuacji żołnierz może odmówić posłuszeństwa. W przypadku
prawnika, zwłaszcza sędziego prawo nie zna wyjątków od stosowania prawa.

2 minuta – prawo służy realizacji celów narodu, ale nie każde prawo, które służy narodowi
jest użyteczne.

3 minuta – prawo oznacza wolę bycia sprawiedliwym (prawo ma roszczenie do bycia

sprawiedliwym). Prawo jest tym co dobre i słuszne. Ustawy przeczące sprawiedliwości nie
obowiązują. Naród nie jest zobowiązany im służyć.

4 minuta – oprócz sprawiedliwości celem prawa jest dobro wspólne i bezpieczeństwo

prawne (stabilność prawa). Ale bywa niekiedy, że te trzy cechy prawa: sprawiedliwość,
dobro wspólne i bezpieczeństwo prawne trudno łącznie realizować.

18 z 67
Powstaje zatem pytanie: czy można odmówić posłuszeństwa prawu, które gwarantowałyby
bezpieczeństwo i chroniłoby dobro wspólne, ale byłoby niesprawiedliwe?

5 minuta – tak, są takie sytuacje, w których można odmówić posłuszeństwa prawu.

19 z 67
 wtorek, 15 listopada 2016

Wykład nr 6

TRZY WARTOŚCI PRAWA

I. Bezpieczeństwo prawne - przewidywalność, standardowe uznanie prawnej kultury prawnej,

dane przypadki będą traktowane podobnie. System prawny ma charakter abstrakcyjny i
generalny.

II. Celowość - celem prawa jest dobro wspólne. Nie byłoby racjonalnym, gdyby prawodawca
tworzył prawo bezsensowne. Dobro indywidualnie nie może być celem prawa jako zbioru norm
prawnych.

III. Sprawiedliwość - podmioty w tej samej sytuacji należy traktować tak samo. Celowość oraz
bezpieczeństwo prawne powinno być poświęcone na rzecz sprawiedliwości.

FORMUŁA GUSTAVA RADBRUCHA

1. Prawo niesprawiedliwe (niezgodne z prawem natury) obowiązuje, chyba że niezgodność z

treścią prawa natury bądź też niesprawiedliwość jest tak rażąca, że nie sposób jej znieść.
Takie prawo traci moc obowiązującą, zaś obywatele mogą mu odmówić posłuszeństwa.

2. Przeprowadzenie ostrzejszej granicy między przypadkami bezprawia ustawowego a

ustawami obowiązującymi, pomimo swej niesprawiedliwej treści jest niemożliwe. Można
jednak z całą ostrością wytyczyć inną linię graniczną tam gdzie nigdy nie dąży się do
sprawiedliwości, gdzie równość będąca rdzeniem sprawiedliwości odrzucana jest świadomie
przy stanowieniu prawa, tam trudno mówić, że ustawa jest prawem niesprawiedliwym, gdyż
traci ona w ogóle naturę prawa.

3. Pozytywizm w swoim przekonaniu, że ustawa jest ustawą, obezwładnił niemieckich

prawników i uczynił ich bezbronnymi wobec ustaw o treści samowolnej i zbrodniczej.

KONCEPCJA PRAWA NATURALNEGO W UJĘCIU FORMALNYM

(LON LUVOIS FULLER)

Lon Luvois Fuller - amerykański filozof prawa, książki - „Moralność prawa”, „Anatomia prawa”.
Pokazuje odmienne podejście od klasycznych koncepcji prawnonaturalnych (prawo stanowione
powinno być zgodne z prawem naturalnym, które ma substancję i treść). Fuller uważał, że nie tyle
prawo stanowione powinno być zgodne z treścią prawa natury, ale powinno spełniać pewne
formalne warunki aby być prawem sprawiedliwym.

20 z 67
Koncepcja prawa natury o zmiennej treści - prawo natury i treść obowiązków zmienia się w
czasie, zależnie od kontekstu.

Prawo stanowione powinno spełniać pewne minimalne warunki formalne → wtedy będzie
zgodne z prawem naturalnym. Jest to tzw. wewnętrzna moralność prawa (egzamin!).

Założenia wstępne:
• Prawo jest działalnością celową, wytworem działalności celowej prawodawcy.
• Prawo to pewne reguły, których zadaniem jest regulacja ludzkich zachowań.
• Prawo z istoty swej dąży do osiągnięcia skuteczności - efektywności.
• Prawo jest działalnością celową, w której obowiązują zasady dobrej roboty - minimalne
warunki formalne, które składają się na zewnętrzną moralność prawa. Od spełnienia tych
wymogów (zasad), zależy to czy prawodawca będzie skutecznie kierował życiem społecznym.

Prawo spełniając określone warunki formalne jest wewnętrznie moralne. Jeżeli uznać, że
działalność prawodawcy jest działalnością celową, to aby spełnić określone cele musi ono spełnić
pewne wymogi formalne. Dlaczego wewnętrzna moralność? Kryterium moralności nie jest
zewnętrzne, tylko wewnętrzne - spełniając wymogi formalne prawo staje się prawem zgodnym z
prawem natury. Jest bardzo trudnym ustanowić takie prawo stanowione, które spełnia wymogi
wewnętrznej moralności prawa i jest jednocześnie niezgodne z prawem natury. Samo prawa
wyznacza kryterium moralności.

Wewnętrzna moralność prawa (formalne prawo natury).

1. Ogólność. Normy prawa powinny być uniwersalne a nie kazuistyczne, tzn. nie
formułowane ad hoc, dla konkretnej osoby czy sytuacji.
2. Niesprzeczność. Nie może jednocześnie wymagać zachowań sprzecznych.
3. Przewidywalność. Stabilność. Nie może być często zmieniane, prawo powinno dać się
przewidzieć.
4. Zakaz retroakcji. Dotyczyć jedynie zachowań przyszłych, nie zaś przeszłych (prawo nie
powinno działać wstecz).
5. Możliwe do spełnienia.
6. Publikacja prawa. Normy prawa powinny być znane, każdy winien mieć możliwość
dotarcia do ich treści.
7. Legalność. Działania organów powinny być praworządne - zgodne z prawem.
8. Jasność. Powinno być zrozumiałe w swoich sformułowaniach.

• Warunki te mają charakter stopniowalny - ich wykonanie ma charakter stopniowalny. Nie

można zakładać, że mamy do czynienia z prawodawcą idealny, który tworzy prawo całkowicie
podporządkowane powyższym warunkom.
• Spełnienie określonych warunków pociąga za sobą spełnienie innych warunków
formalnych prawa.
• Wewnętrzna moralność prawa w większym lub mniejszym stopniu wpływa na realizację
materialnych celów prawa.
• Surowość stosowania powyższych wymogów zależy od dziedziny prawa - większy rygoryzm
podejmuje prawo publiczne niż prywatne.

21 z 67
 WYKŁAD NR 7 - 22 listopada 2016

Warunki wewnętrznej moralności prawa:

1. ogólność
2. niesprzeczność
3. przewidywalność
4. zakaz retroakcji prawa
5. prawo nie może nakładać obowiązków niemożliwych do wykonania
6. publikacja prawa
7. działania organów władzy publicznej powinny być porządne/praworządność
8. jawność

¥ Warunki te mają charakter stopniowalny i spełnienie jednych pociąga za sobą inne np. jasność prawa

pociąga za sobą jego przewidywalność

¥ wewnętrzna moralność prawa wpływa w większym bądź mniejszym stopniu na materialne cele prawa

¥ naruszenie wymogów wewnętrznej moralności prawa ma charakter kumulatywny

¥ surowość stosowania owych wymogów zależy też od dziedziny prawa

¥ wymóg wewnętrznej moralności prawa jako wymogi moralności dążeń będą realizowane w różnym

stopniu

FILOZOFIA PRAWA NATURALNEGO JOHNA FINNISA

komentarz: podstawowe dzieło: Prawo naturalne i uprawnienia naturalne 1978 rok

- filozofia prawa naturalnego J. Finnisa uprawiana jest w duchu neotomizmu, w swych założeniach
niewychodząca od Boga, lecz od praktycznego rozumu człowieka
- punktem wyjścia dla J. Finnisa nie są żadne ontologiczne założenia co do istnienia dobra

- teorię prawa naturalnego J. Finnis buduje przez odwołanie się do poznania praktycznego,
dostępnego dla każdego człowieka. Nie zwołuje się to do założeń ontologicznych i metafizycznych co
do istoty człowieka czy społeczeństwa, tylko do rozumowania zdroworozsądkowego

- to rozumowanie odwołuje się do dostępnych każdemu w poznaniu praktycznym podstawowych

wartości ludzkiej egzystencji

- wartości te odnoszą się do dóbr fundamentalnych

Dobra fundamentalne:
1. Wiedza
2. Życie

22 z 67
3. Zabawa (towarzyskość)
4. Przeżycia estetyczne
5. Przyjaźń
6. Praktyczna rozumność
7. Religia

komentarz:

¥ nie są to dobra moralne, ale praktyczne. Mają charakter dóbr oczywistych i niewywodliwych z innych
dóbr. Nakaz realizacji tych dóbr to zasady praktyczne. Są uzasadnione argumentami praktycznymi i
zdroworozsądkowymi. Wszelkie inne dobra wywodzą się z wyżej wymienionych dóbr.

¥ fundamentalność tych dóbr polega na tym, że są jednakowo oczywiste. Wartości te nie są także
uporządkowane. Np. oczywistą zasadą/ dobrem są zasady logiki, odrzucenie tezy
samozaprzeczającej, nakaz poprzedzania opisu całości opisami poszczególnych części

PRAWO W UJĘCIU POZNAWCZYM - I.KANT

- sądy a priori

- sądy a posteriori

- sądy syntetyczne

- sądy analityczne

Imperatyw kategoryczny I. Kanta:

- zadanie jakie sobie postawił Kant to wskazanie apriorycznej zasady wszelkich sądów moralnych,
która spajałaby wszystkie nasze akty wyborów. Owe zasady są wpisane w porządek świata. Nie pyta
jak Arystoteles o dobro człowieka, lecz chce dotrzeć do naczelnych zasad moralności, które stanowią
fundamentalne nakazy wyborów czy decyzji
- dobra wola istoty ludzkiej nie zależy od skutków jego działania lecz jest dobra sama w sobie

- dobra wola człowieka istnieje wtedy, gdy człowiek działa racjonalnie i eliminuje wszystkie skłonności i
pragnienia utrudniające podjęcie rozumnych decyzji
- rozwijanie dobrej woli jest celem człowieka, ale by to czynić ludzie muszą być wolni, po to aby
dokonywać wolnego wyboru

- wola jest zatem dobra, gdy człowiek nie wybiera sposobu działania z pobudek zewnętrznych, ale gdy
działa z czystego obowiązku

23 z 67
- wola zatem, która jest dobra musi działać w zgodności z imperatywem, który bezpośrednio nakazuje
pewne zachowanie, nie zakładając jako warunku innego celu, który ma się przez to zachowanie
uzyskać

Przewrót Kopernikański:
- to nie w teorii bytu można znaleźć wyjaśnienie ludzkiej zdolnosći poznania pewnego i powszechengo
ważnego a jednocześnie poznania rozwijającego naszą wiedzę o rzeczywistości, lecz w analizie
podmiotu poznającego. Poznanie nie stosuje się do przedmiotu lecz przedmiot jest podporządkowany
podmiotowi

DWA TYPY IMPERATYWÓW

- hipotetyczny - o postaci jeśli chcesz osiągnąć cel to

- kategoryczny, który nie zawiera obowiązku warunkowego

Imperatyw kategoryczny obowiązuje inne istoty. Wskazuje cele same w sobie. Moralne obowiązki są
kategoryczne z tej przyczyny, że są powinnościami. Dlaczego musimy je spełniać? Gdyż są naszymi
obowiązkami. Człowiek dobry moralnie musi postępować zgodnie z nakazami rozumu bez zważania na
skutki i skłonności. Czyn będzie czynem moralnym wtedy, gdy nie płynie ze skłonności lecz spełniony
jest czysto racjonalnie - z poczucia obowiązku

Ogólna zasada moralna imperatywu kategorycznego

- istnieją szczegółowe nakazy moralne np nie zabijaj, ale wynikają one z bardziej ogólnej zasady
moralnej imperatywu kategorycznego

1. postępuj tak jak gdyby maksyma/zasada twojego postępowania przez twoją wolę miała stać się
ogólnym prawem natury
2. postępuj tak byś człowieczeństwa tak w swej osobie jak też w osobie każdego innego używał
zawsze jako celu - nigdy jako środka
3. Postępuj tak, żeby wola dzięki swej maksymie mogła uważać się samą w sobie za powszechnie
prawodawczą

PRAWO POZYTYWNE WG I. KANTA

- gdyby człowiek był w pełni i wyłącznie rozumny, gdyby kierował się wyłącznie prawami rozumu,
prawo stosujące przymus byłoby niepotrzebne. Przymus byłby wtedy zastąpiony ogólnoludzkim
wzajemnym zaufaniem i zrozumieniem
24 z 67
- normy będące efektem wewnętrznego związanego z rozumem praktycznym prawodawstwa to prawo
natury, zaś prawo tworzone w sferze zewnętrznych działań ludzi jako fenomenów, a przede
wszystkim stanowione przez państwo nazwał prawem pozytywnym

CEL PRAWA POZYTYWNEGO

- celem prawa pozytywnego jest autonomia człowieka - obywatela, członka społeczeństwa.

Przedmiotem prawa pozytywnego jest zatem człowiek jako fenomen i wolność w aspekcie
praktycznym

- prawo pozytywne jest zadaniem do wykonania - ma zapewnić ową autonomię człowieka

- zadaniem przymusu jest ochrona przed nieprawością państwa

PSYCHOLOGICZNA TEORIA PRAWA LEONA PETRAŻYCKIEGO

- koncepcja prawa Petrażyckiego oparta jest na psychologii motywacji o emocji. Analiza

psychologiczna pozwala poznać emocje związane z nakazami. Koncepcja ta mieści się w ramach
realizmu prawniczego bowiem odnosi się do sfery zjawisk szczególnego rodzaju, a mianowicie
zjawisk psychicznych

- Petrażycki zauważył, że pewne pobudki tzw. emocje akcyjne powstają bez żadnego bodźca
zewnętrznego np. potępienie kradzieży jest emocją per se ze względu na samą kradzież a nie o jej
skutek. Przeżycia tego rodzaju nazywał przeżyciami zasadniczymi (przeżycia akcyjne) Obowiązki
moralne to obowiązki wynikające z pobudek zasadniczych.

Obowiązki:

Obowiązek moralny powstaje w stosunku do innych ludzi, które odczuwamy jako nieskrępowane w
stosunku do innych; mają charakter jednostronny. Ten obowiązek nie jest związany z działaniem drugiej
osoby. Są to obowiązki jednostek jednostronnie obowiązujące/ imperatywne. Odczuwamy, ze tak a nie
inaczej powinniśmy postępować

Obowiązki imperatywne to obowiązki moralne

Obowiązki prawne mają charakter imperatywno - atrybutywny. Powstają w oparciu o emocje

dwustronne. Dwie strony są zobowiązane i uprawnione. Prawo wywołuje przeżycia, które mają
charakter imperatywno - atrybutywny. Wszelkie przeżycia i emocje jednostek, które są jednostronnie
imperatywne to obowiązki moralne. [co się dzieje w przypadku gdy obowiązek prawny jest zarazem

25 z 67
obowiązkiem moralnym? wtedy samoświadomość wewnętrzna (introspekcja) sprawia, że wiemy co jest
jaką emocją.

Teoria i filozofia prawa wyk 29.11.2016

Obowiązki prawne mają charakter imperatywno-atrybutywny. Powstają w oparciu o

emocje dwustronne. Dwie strony są zobowiązane i uprawnione. Praw wywołuje
przeżycia, które mają charakter imperatywno-atrybutywny. Wszelkie przeżycia
jednostek, które są jednostronnie imperatywne to obowiązki moralne.
Co się dzieje w przypadku gdy obowiązek prawny jest zarazem obowiązkiem
moralnym? Wtedy samoświadomość wewnętrzna (introspekcja) sprawia, że wiemy co
jest jaką emocją.
Realizm prawniczy
Realizm prawniczy to kierunek filozofii prawa niejednolity (wiele poglądów oraz wielu
autorów). Niektórzy twierdzą, że nie jest to kierunek filozoficzny. Jest to stanowisko
reprezentowane przez prawników zorientowanych niefilozoficznie i niemetafizycznie.
Realiści zajmują się psychologicznymi i socjologicznymi aspektami prawa
Realizm skandynawski – Alf Ross, Carl Olivercrona
Realizm amerykański na początku XX w – J. Frank, K. Llewellyn, J. Gray, O. Holmes

• Jest to realistycznie nastawiona filozofia prawa, która odrzuca tezy

transcendentalne dotyczące istoty bycia prawa
• Realizm prawniczy wyrósł z pragmatyzmu filozoficznego (j. Dewey) – prawo
powstaje w procesie sędziowskiego stosowania prawa i wykładni prawa
• Law in book law/ in action, prawo w książkach i kodeksach i prawo w działaniu
• Prawo w książkach jest prawem martwym; jest to prawo niefunkcjonalne,
ponieważ rzeczywistość zmienia się szybciej niż prawo, realizm prawny
nazywany bywa również funkcjonalizmem
• Istotą nauki o prawie jest przewidywanie tego co uczynią sądy
• Teoria prawa powinna być teorią empiryczną, która bada skutki prawa jako
funkcjonowanie, należy badać prawo rzeczywiste a nie pojęcia prawne -
• Perspektywa złego człowieka – O. Holmesa – badanie tego co sady uczynią
powinieneś badać przyjmując perspektywę złego człowieka; musisz przyjąć jakie
konsekwencje mogą przynieść tobie zachowania jako złego człowieka, np. Co
jak ktoś nie zapłaci podatku, naruszy przepisy karne

Realizm prawniczy: Podstawowe założenia wg Karla Llewellyna:

26 z 67
 • Prawo jest prawem sędziów zmieniającym się bezustannie
• Jest to instrument do osiągnięcia określonych celów i z tego punktu widzenia
powinien być oceniany
• Społeczeństwo zmienia się szybciej aniżeli prawo
• Filozofia prawa powinna badać prawo takie jakie jest a nie takie jakie być
powinno
• Reguły prawne/normy prawne nie są adekwatnym środkiem i przedmiotem
badania prawoznawstwa. To działanie związane z prawem powinno być
przedmiotem zainteresowania prawoznawstwa.

Ronalda Dwornika integralna koncepcja prawa

Był to amerykański filozof prawa, uczeń H.L.A. Harta, który buduje swoją teorię w
opozycji do Harta. Dwornik nie jest pozytywistą, ale nie jest też naturalistą.
Dworkin sformułował pięć zarzutów wobec koncepcji prawa Harta:
• Koncepcja obowiązku zawiera się w stwierdzeniu, że istnieje odpowiednia dla
danej instytucji społecznej reguła uznania. Tymczasem można stwierdzić
istnienie reguł normatywnych, które nie pojawiają się w powszechnej praktyce
społecznej, np. Zakaz wegetarianina pozbawiania życia zwierząt
• Nie rozróżnia moralności tradycyjnej od moralności równoległej koncepcja Harta
dotyczy tylko moralności tradycyjnej opartej na powszechnej zgodzie – umownej
praktyce społecznej
• Prawo nie składa się li tylko z reguł prawnych (pierwotne i wtórne)
• Nie można oddzielić prawa od moralności
• Sędziowie w procesie stosowania prawa nie stosują li tylko reguł
Podstawowe założenia filozofii prawa Dworkina:
• Prawo nie składa się li tylko z reguł, ale także z zasad
• Nie można oddzielić prawa od moralności bowiem integralnym elementem
prawa są zasady moralne
• Nie jest tak, że sędziowie stosują tylko reguły w procesie stosowania prawa,
stosują również zasady moralne
Integralna koncepcja prawa – integralnym elementem prawa są również zasady
moralne wspólnoty polityczne; nawet kiedy nie są one wysłowione; kłopot wiąże się z
tym, że nie wszyscy są w stanie odtworzyć strukturę polityczno-moralną i odtworzyć
taką zasadę; sędzia powinien mieć duże doświadczenie życiowe, kierować się
dojrzałością i wiedzą [Egzamin]
Trudne przypadki – hard cases – w tzw. trudnych przypadkach sędzia musi odwołać
się do standardów moralnych wspólnoty politycznej
Wśród standardów Dworkin wyróżnia:

27 z 67
 • Zasady – principles – są to standardy postępowania wynikające ze
sprawiedliwości, słuszności, rzetelnej procedury jako zasady określonej
wspólnoty politycznej, np. Zasadą jest „Nikt nie może uzyskać korzystniejszej
sytuacji prawnej przez działania niezgodne z prawem bądź sprawiedliwością”.
Jest pewną rację argumentacyjną dla sądu
• Normy programowe – policies – są to takie reguły, które określają cele państwa

Zasady moralne wspólnoty politycznej

Zasady mają charakter pozaprawny, nie wyznaczają więc konsekwencji prawnych,
które powinny nastąpić, jeżeli zachodzą przewidziane przez tę zasadę okoliczności.
Są argumentem/racją za konkluzją, że powstała pewna konsekwencja prawna.
Zasady podlegają ważeniu w przypadku ich konfliktu. Warunkowa relacja
pierwszeństwa
Ważenie opiera się na argumentacji. Organ stosujący prawo ocenia wagę
poszczególnych kolidujących ze sobą zasad i ustala warunkowa relację
pierwszeństwa.
Pochodzenie zasady moralnej nie wynika z określonych decyzji organu
ustawodawczego czy sądu, ale jest wynikiem poczucia stosowności, które rozwija
się u prawników w tym w szczególności u sędziów w dłuższym okresie czasu.
Konflikt norm a konflikt zasad
Konflikt zasad
Zasada optymalizacyjna – zgodnie z tą zasadą realizacja nakazu płynąca z treści
zasady jest dokonywana w takim stopniu najwyższym w jakim jest to możliwe do
pogodzenia z treścią innej zasady pozostającą z nią w konflikcie
Konflikt norm
Zasada wszystko albo nic – normy w przypadku ich konfliktu wiążą zgodnie z zasadą
wszystko albo nic (all or nothing)

Dwa testy zasad moralnych wspólnoty politycznej

Test odpowiedniości - zasada musi być „fit”, najbardziej odpowiednia w stosunku do
zinstytucjalizowanej historii danej wspólności politycznej – musi pasować najlepiej
Test najlepszego uzasadniania – owa powoływana przez sądy zasada stanowi
najlepsze uzasadnienie decyzji;
Przykład: Niemiecki Sąd Konstytucyjny: sprawa Soraya „pojęcie prawa nie jest
równoznaczne z ogółem ustaw i innych aktów normatywnych, lecz obejmuje
również pewną „nadwyżkę” nad tak rozumianym prawem, składającą się z
niewysłowionych w tekstach prawnych zasad i ideałów, do których odwołują się
sądy, interpretując konstytucję i ustawy uzasadniając swoje decyzje.”

28 z 67
Prawo jest faktem interpretacyjnym
Nie ma sensu poszukiwanie jakiejś ustalonej jego semantyki. Pozytywizm wprowadza
do nauki prawa żądło semantyczne, próbując poprzez zabiegi słownikowe ustalać
semantyczne kryteria posługiwania się pojęciami prawnym. Zdaniem Dworkina,
zadaniem sędziów i nauki prawa jest poszukiwanie jak najlepszego rozumienia prawa
w kontekście norm i wartości kulturowych.
Interpretacja prawa
Interpretacja prawa jest dla Dwornika aktywnością hermeneutyczną w tym sensie, że
przeprowadza się nią na podstawie koherencji narracyjnej – każda nowa decyzja sądu
jest jakby pisaniem nowego odcinka w niekończącej się zbiorowej opowieści systemu
prawnego. Interpretacja prawa jest sztuką odszukania kierowaną zasadami rozumu
głębokiej struktury moralnej wspólnoty politycznej. Jest to praca zbiorowa, bowiem
uczestniczy w niej wielu sędziów, którzy swoimi decyzjami precedensowymi dopisują
kolejny rozdział w tej niekończącej się opowieści, jaką jest prawo. Oczywiście owo
dopisywanie musi spełniać wymóg narracyjnej koherencji -zgodności.

29 z 67
 wtorek, 6 grudnia 2016

Wykład nr 9

RONALD DWORKIN
Prawo jest faktem interpretacyjnym

Nie ma sensu poszukiwanie jakiejś ustalonej jego semantyki. Pozytywizm wprowadza do nauki
prawa żądło semantyczne próbując poprzez zabiegi słownikowe ustalać semantyczne kryteria
posługiwania się pojęciami prawnymi. Zdaniem R. Dworkina, zadaniem sędziów i nauki prawa jest
poszukiwanie jego najlepszego rozumienia prawa w kontekście norm i wartości kultury.

• Według Dworkina prawo jest faktem kulturowym, który zawsze należ odnieść do szerszego
kontekstu.

Interpretacja prawa

Interpretacja prawa jest dla Dworkina aktywnością hermeneutyczną w tym sensie, że

przeprowadza się nią na podstawie koherencji narracyjnej - każda nowa decyzja sądu jest jak by
pisaniem nowego odcinka w niekończącej się  zbiorowej opowieści systemu prawnego.
Interpretacja prawa jest sztuką odszukania kierowaną zasadami rozumu głębokiej struktury
moralnej.

Idea jedynej słusznej odpowiedzi

Sędzia orzekając w trudnych przypadkach zawsze dojdzie do jedynej słusznej odpowiedzi, która
tkwi w głębokiej strukturze politycznej danej wspólnoty. Sędzia musi dokonać interpretacji, tj.
odtworzyć całość moralności politycznej danej wspólnoty. Oczywiście u podstaw tej moralności -
bierz prawa na poważnie - są prawa jednostkowe w tym w szczególności prawo do prywatności.

• Jeżeli sędzia, w trudnych przypadkach, nie jest w stanie znaleźć odpowiedzi na pytanie,
powinien znaleźć swoją odpowiedź w analizie wspólnoty politycznej.

Dworkin uważa, że u podstaw wspólnoty nie leży dobro wspólne lecz prawa jednostki. Niektóry
uważają, że Dworkin jest filozofem, który deklaruje się jako zwolennik wolności, liberalizmu.

Sędzia jak Herkules

R. Dworkin „Biorąc prawa poważnie”: Będę twierdził, że nawet w trudnych przypadkach

obowiązkiem sędziego pozostaje rozpoznanie jakie są prawa stron a nie wynajdywanie nowych
praw i stosowanie ich wstecz… Nawet w sytuacji, gdy żaden ustalony przepis nie załatwia danej
sprawy, jedna ze stron ma mimo wszystko prawo ją wygrać.

30 z 67
Sędzia jak Herkules → wskazuje na wymogi, jakie powinien spełniać sędzia, „nadludzkie”. Dzięki
temu w trudnych wypadkach jest w stanie podjąć decyzję.

Przykład: Przypuśćmy, że w okręgu sędziego Herkulesa obowiązuje pisania konstytucja

zakładająca, iż nie jest ważny żaden przepis, który uznaje jakąś religię za panującą. Organ
ustawodawczy uchwala prawo mające na celu przyznanie szkółkom parafialnym bezpłatnego
dowodu dzieci. Czy ten krok ustanawia religię  panującą? Sędzia Herkules musi skonstruować
swoją własną teorię konstytucyjną.

Co to znaczy brać prawa poważnie?

Prawa podmiotowe nie są wynalazkiem prawników, lecz tkwią w strukturze normatywnej

społeczeństw. Brać prawa poważnie to nie ograniczać się w podejmowaniu decyzji tylko do
wymiaru prawnego, lecz dostrzegać je w głębokich strukturach/pokładach politycznych i moralnych
życia społecznego.
R. Dworkin, „Biorąc prawa poważnie”: Prawa są triumfem w rękach jednostki i nie mogą być
zasadniczo poświęcone na rzecz dóbr kolektywnych.

FILOZOFIA PRAWA JAKO FILOZOFIA DYSKURSU

Prawo jako rozmowa.

1. Ujęcie systemowe.
2. Ujęcie komunikacyjne
3. Retoryka prawnicza i teorie argumentacji prawniczej
4. Hermeneutyka prawnicza

Prawo może być platformą porozumiewania się. Lepiej jest dyskutować niż narzucać
wolę suwerena, bo rozmowa przynosi lepsze efekty niż narzucanie czegokolwiek, nawet z pozycji
demokratycznej. Podmiot, który jest adresatem obowiązku, lepiej przestrzega danego obowiązku,
jeśli jest on wydyskutowany a nie narzucony.

UJĘCIE SYSTEMOWE

Przedstawiciele: N. Luhmann oraz G. Teubner

Komentarz: Inspiracją teorii systemów była mikrobiologia Maturany i Vareli. Podobnie jak w
mikrobiologii system społeczny cechuje się samowystarczalnością.

System autopojetyczny-samowystarczalny
• system samoreprodukujący własne elementy
• system samoodnoszący się - operacje danego systemu odnoszą się do samych siebie
• system samoorganizujący się - sam organizuje swe struktury i procesy
31 z 67
 • system samoregulujący - sam reguluje swe struktury i procesy

Komentarz: Każdy system działa - funkcjonuje zgodnie z kodem i programem systemu. Kod
danego systemu jest kodem zero-jedynkowym. Program danego systemu kwalifikuje dane
czynności/działania jako działania danego systemu.

Każdy system charakteryzuje się:

• Operacyjną zamkniętością - operacje w systemie są operacjami tego systemu, nie

wychodzą poza dany system. Nie może być tak, że czynności z innego systemu są
stosowane w innym systemie (np. religijne-niereligijne, kulturowe-niekulturowe).

• Poznawczą otwartością - systemy normatywne nie są w 100% samowystarczalne, są

poznawczo otwarte. Mają bramy, którymi świat zewnętrzny (normy kulturalne, religijne itp.)
wchodzi w świat prawa.

Każdy z systemów działa wg swojego kodu, co sprawia, że są operacyjno zamknięte. Są natomiast

poznawczo otwarte dlatego, że pewne elementy z innych systemów wchodzą w grę.

Stadia rozwoju sytemu prawnego

• System prawny dyfuzyjny - taki, który nie jest samowystarczalny. Źródło i treść norm jest
poza systemem prawnym - pochodzi np. z prawa natury, religii.

• System prawny częściowo autopojetyczny

• System prawny autopojetyczne - samowystarczalny

Proces od niesamowystarczalności do samowystarczalności. Każdy system, nawet autopojetyczny

jest poznawczo otwarty, ma swoje furtki przez które elementy innych systemów wchodzą do
systemu norm.

Funkcjonowanie współczesnych systemów prawnych

Jakie wnioski należy wysnuć z diagnozy przedstawionej przez N. Luhmanna oraz G. Teubnera dla
funkcjonowania współczesnych systemów prawnych.

• przejść ze sterowania wertykalnego (pionowe) na sterowanie horyzontalne (poziome) -

stworzenie form współrządzenia z tymi, którzy posiadają władzę
• przejść ze sterowania bezpośredniego na pośrednie - tworzenie struktury społeczeństwa
obywatelskiego, samorząd terytorialny
• decentralizacja funkcji państwa - trzeba zdecentralizować władzę
• prawo ma być płaszczyzną rozmowy

32 z 67
 UJĘCIE KOMUNIKACYJNE

Jürgen Habermas

Komentarz: Niemiecki filozof prawa wywodzący się ze szkoły frankfurckiej.

Przedstawiciele: T. Adorno, E. Fromm, M. Horkheimer, H. Marcuse.

Dwa typy działania (J. Habermas):

• Działania celowo - racjonalne - takie działanie, które oparte jest na wiedzy techniczno-
użytkowej i musi prowadzić do osiągnięcia określonego celu przy użyciu takich a nie innych
środków. Wyróżnić można dwa takie działania instrumentalne i strategiczne.

• Działania komunikacyjne - polegają na oddziaływaniu na siebie ludzi za pomocą języka i

innych znaczących symboli. Zadaniem takiego działania nie jest osiągnięcia konkretnego celu,
ale kształtowanie struktur osobowości jednostek, a w dalszej perspektywie osiągnięcie
porozumienia uczestników interakcji społecznej. Na podstawie tego rozróżnienia J. Habermas
zauważył, że działania komunikacyjne nie są skierowane na osiągnięcie jakiegoś celu. Chodzi
tu o przestrzeganie intersubiektywne uznanych norm społecznych. Komunikacja społeczna
ma opierać się na normach społecznego komunikowania się.

Typy racjonalności

• Racjonalność instrumentalna - działania racjonalne to takie, które jest użyteczne. Rozum to

instrument podporządkowania świata. Współcześnie działalność człowieka oparta jest na
racjonalności instrumentalnej.

• Racjonalność komunikacyjna - opiera się na przekonaniu, że działanie, które skutecznie

wpływa na uzyskanie przez adresatów norm, konsensusu, zgody społecznej, co do wiązania
tych adresatów tymi normami bądź regułami społecznymi jest działaniem racjonalnym.

• Racjonalność argumentacyjna - opiera się na przekonaniu, że w życiu społecznym

najważniejszym zadaniem jest uzyskanie społecznej akceptacji dla ustalonych przez
społeczeństwo praw i zasad. Racjonalne byłoby takie postępowanie, dzięki któremu
uzyskujemy akceptację społeczną. Od argumentów, których użyje prawodawca zależy to czy
działanie jest racjonalne.

Komentarz: Współcześnie między ludźmi czy suwerenem a obywatelami powinna przeważać

racjonalność komunikacyjna. Kolonizacja świata społecznego (Lebenswelt) - świat jest
kolonizowany przez działalność instrumentalną.

POROZUMIENIE JEST MOŻLIWE JEŻELI DYSKURS WYPEŁNIA WYMOGI ETYCZNE

I. Wymóg etyki mowy. Dyskurs (działania komunikacyjne) musi być:

A. zrozumiały
33 z 67
 B. prawdziwy
C. szczerzy
D. słuszny

Jest to idealna sytuacja komunikowania się - nie jest więc zjawiskiem empirycznym, lecz
założeniem czynionym przez uczestników dyskursu.

II. Wymóg etyki idealnej sytuacji mowy - sprowadza się do przestrzegania elementarnych reguł
sprawiedliwości, procedury a przede wszystkim przestrzegania postulatu równości stanowisk
uczestników interakcji społecznej w zakresie uzasadniania obrony i krytyki twierdzeń i norm w
procesie dyskursu. Norma jest dyskursywnie uzasadniona gdy może liczyć na potencjalną
zgodę wszystkich mogących wziąć udział w dyskusji osób.

Podsumowanie:
• Prawo to pewna forma komunikowana się państwa z obywatelami (jednostkami) a nie
technika rządzenia.
• Prawo ma charakter proceduralny: tzn. oparte jest na proceduralnym typie legitymowania
decyzji i władzy państwowej.
• Dyskurs to idealna forma tworzenia prawa.
• Dyskurs to idealna form a zorganizowania państwa i jego struktur; rozwiązywania konfliktów,
która daje gwarancję maksymalnego zakresu ochrony jednostki.

34 z 67
TiF wyk 10 20.12.2016

Porozumienie jest możliwe jeżeli dyskurs wypełnia wymogi etyczne

Wymóg etyki mowy
Dyskurs (Działania komunikacyjne) musi być:

Podsumowanie:
• Prawo to forma komunikowania się państwa z obywatelami a nie technika
rządzenia
• Prawo ma charakter proceduralny, oparte na proceduralnym typie legitymowania
decyzji i władzy państwowej
Dyskurs to idealna forma tworzenia prawa

Hermeneutyka prawnicza
Dwa ujęcia hermeneutyki
• Oznacza metodę interpretacji (F. Schleiermacher, W. Dilthey)
• Oznacza filozofię rozumienia (H.G. Gadamer, M.Heidegger)
W najciekawszej postaci hermeneutyka prawnicza zajmuje się interpretacją prawa np.
J. Esser, K. Engisch E. Betti
Hermeneutyka jako praktyka interpretacyjna była znana już w starożytności. Pierwotnie
oznaczało objaśnianie, wyjaśnianie. Wiązała się z rozumieniem tekstów biblijnych,
prawnych, różnymi zabiegami magicznymi. Ale pojmowano później hermeneutykę
jako uniwersalną teorię rozumienia i interpretowania wszelkich teksów.
Interpretacja tekstu prawnego w ujęciu hermeneutyki prawniczej
Założenia:
Interpretacja tekstu prawnego wymaga swoistych metod. Tą metodą jest rozumienie
tekstu prawnego. Rozumienie tekstu prawnego zawsze zawiera element twórczy, który
wnosi interpretator. Interpretacja ma charakter historyczny. Dziejowy. O metodach
wykładni prawa decydują cechy podmiotu, który tekst interpretuje. Nie ma w tym
przypadku ścisłych reguł interpretacji. Nie ma obiektywnego efektu interpretacji.
Wykładnia prawa w hermeneutyce prawniczej to rozmowa między interpretatorem a
tekstem prawnym.
Interpretacja prawnicza w ujęciu hermeneutyki wyraża stosunek interpretującego do
świata przez nadawanie znaczenia tekstowi prawnemu. Hermeneutyka prawnicza
odrzuca przeciwstawienie tekst interpretacyjny 0 interpretator: Interpretacja to jest
pewnego rodzaju dialog między tekstem a interpretatorem, ale na końcu tego dialogu
odpowiedź powinna być zawarta w tekście. Interpretacja prawna ma zatem charakter
językowy, subiektywny i dziejowy (historyczny).
Metoda spirali hermeneutycznej :

35 z 67
 • Przedrozumienie – przedsąd – pierwszy krok w spirali polegający na uznaniu, że
każdy z nas biorąc do ręki książkę ma pewien przesąd czy rozumienie tego co
może go spotkać;
• Pobieżne czytanie całego tekstu - ogląd tego co mamy przed sobą
• Podjęcie interpretacji szczegółowej/szczegółowego przepisu prawnego - w
kontekście przepisu ogólnego
• W kontekście interpretacji fragmentu tekstu, cel całego tekstu może brzmieć
inaczej –
Od ogółu do szczegółu.
Hermeneutyka prawnicza – podsumowanie
• O przynależności do nurtu hermeneutycznego decydują następujące czynniki
o Uznanie rozumienia za centralną kategorię filozoficzną
o Analiza zagadnienia przedrozumienia
o Traktowanie interpretacji jako rozmowy toczącej się w pewnej wspólnocie

Współczesne teorie argumentacji prawniczej i retoryki prawniczej

Teorie argumentacji prawniczej są swoistym kompromisem między relatywizmem
hermeutyki a koncepcjami zakładającymi możliwość wykorzystania metod formalnych i
logiki w badaniu czy interpretacji prawa.
Podstawowe tezy teorii argumentacji prawniczej:
• W trakcie dyskursu pewnych racjonalnych argumentów podważyć się nie da –
zdroworozsądkowy człowiek nie może określonych argumentów odrzucić
• Wykazywanie racji na rzecz słuszności argumentów
• Wykazywanie słuszności racji dotyczy problemów praktycznych a nie
teoretycznych
• Unikanie stawiania pytań fundamentalnych takich jak np. Pytanie o byt prawa

Retoryka prawnicza Chaima Perelmana

Retoryka była znana oczywiście wcześniej, ale dopiero w drugiej połowie XX wieku w
obszarze prawoznawstwa próbowano zbudować teorię argumentacji czy też retoryki
prawniczej, która nie byłaby zbiorem jakichś prawd opartych na premiach łacińskich czy
jakichś zdroworozsądkowych prawdach, ale aby miała charakter ogólny, uniwersalny i
praktyczny.
Założenia
Ch. Perelman uważał, że nie można budować reguł argumentacji prawniczych li tylko
na argumentacji oparte na racjach psychologicznych czy manipulacji, ale można oprzeć
je na logice argumentacji prawniczej, która będzie miała charakter ogólny uniwersalny i
praktyczny. W retoryce prawnik dysponuje pewnymi technikami argumentacji.

36 z 67
Korzystanie z tych technik – topik ma na celu wywoływanie poparcia lub wzmocnienie
tez przedkładanych pewnemu audytorium. Celem argumentacji prawniczej nie jest
wykazanie prawdziwości racji, ale osiągnięcie uznania audytorium.
W swej książce „Nowa retoryka” odrzuca przydatność metod logiki formalnej w
argumentacji prawniczej, wskazując na potrzebę poszukiwania toposów wspólnych tj.
Takich argumentów, które są powszechnie znane i uznane w danej kulturze oraz
stanowią podstawę myślenia topicznego. Toposy wspólne oraz toposy specjalne –
rozumowania pełnią w argumentacji rolę podobną jak aksjomaty w systemie
formalnym.

Dwie kategorie audytorium

Uniwersalne audytorium – jest to założenie idealne co do istnienia owego
audytorium, które obejmuje wszystkie dobrze poinformowane i rozsądne osoby. Jest to
zatem założenie o istnieniu idealnej kategorii osób, które argumentacji rozsądnej nie
mogą odrzucić. Uznanie przez uniwersalne audytorium racji przedstawionych na
charakter obiektywny i racjonalny
Partykularne audytorium - każdorazowe audytorium, do którego skierowana jest
nasza argumentacja.
Rozróżnienie audytorium uniwersalnego i partykularnego jest ważne dlatego, że w
przypadku uniwersalnego audytorium mamy do czynienia z przekonaniem co do
naszych racji i ich skuteczności ze względu na owo założenie. Zaś w przypadku
partykularnego audytorium mamy do czynienia z namową.

Cechy argumentacji:
• Racjonalność
• Siła przekonywania
• Skuteczność
• Ważność
Topiki to techniki argumentacyjne służące zdobywaniu akceptacji dla głoszących
sądów, np. reguły kolizyjne, reguły wykładni prawa argumentum a simili, a contrario.

37 z 67
WYKŁAD 03.01.2017

1. ROBERTA ALEXY’EGO TEORIA ARGUMENTACJI PRAWNICZEJ

Komentarz: podstawowa książka to teoria argumentacji prawniczej 1978 r.

Założenia: dyskurs prawniczy powinien mieć charakter praktyczny, powinien dotyczyć sporów
praktycznych.

Podstawowa teza Alexy’ego brzmi następująco: dyskurs prawniczy jest szczególnym przypadkiem
dyskursu praktycznego bowiem chodzi w nim o usprawiedliwienie rozstrzygnięć prawniczych. Zatem
słabość dyskursu praktycznego jest również słabością dyskursu prawniczego.

1) Idea ukazania tego, że dyskurs prawniczy jest przypadkiem dyskursu praktycznego

2) Argument na rzecz niepozytywistycznego pochodzenia pracy

3) Zasada proporcjonalności, test ważenia, test proporcjonalności sensu stricte wg Alexy’ego

Robert Alexy jeszcze żyje ^^ Jest Niemcem.

2. CEL ARGUMENTACJI PRAWNICZEJ

Celem argumentacji prawniczej jest zapewnienie decyzjom prawniczym intersubiektywnej kontroli i

sprawdzalności formułowanych tez, zawsze prowadzonej w związku z prawem, a dokładniej z
uzasadnieniem rozstrzygnięć prawniczych. Argumentacja prawnicza ma zawsze dowieść słuszności
formułowanych tez a nie ich prawdziwości. Zaś słuszność sądów moralnych, decyzji, wypowiedzi oparta
jest na sposobie uzasadnienia zgodnie z n/w zasadami. Oparta jest zatem na konsensualnej teorii
prawdy.

3. ARGUMENTACJA PRAWNICZA JEST UNIWERSALNA KIEDY SPEŁNIA NASTĘPUJĄCE

ZASADY:

a. Konsystencji – musi być treściowa,

b. Sprawdzalności

c. Koherencji

d. Uogólniania

e. Prawdomówności

f. Racjonalności

4. ROBERTA ALEXY’EGO ARGUMENT ZE SŁUSZNOŚCI NA RZECZ NIEPOZYTYWISTYCZNEJ

IDEI PRAWA

Każdy system prawny i każde postanowienie prawne zawiera w sobie roszczenie do słuszności (do
sprawiedliwości)

38 z 67
Przykład przepisu „Państwo X jest suwerenną, federalną i niesprawiedliwą republiką” albo decyzja:
„oskarżony zostaje skazany na karę pozbawienia wolności choć na podstawie błędnej interpretacji
obowiązującego prawa”. Obydwie wypowiedzi obarczone są błędem sprzeczności performatywnej
polegającym na niezgodności w nich wyrażonej treści z założonym w nich roszczeniem do słuszności. To
są po prostu nieudane akty mowy. Podobnie, każdy wyrok sądowy musi zawierać roszczenie do
słuszności.

Nadto, każdy porządek prawny podnosić musi roszczenie do słuszności. Roszczenie takie stanowi
analityczny, definicyjny element prawa. A zatem prawem jest tylko taki system prawny, który takie
roszczenie zgłasza. Gdyby było inaczej to przykłady podane powyżej byłyby wypowiedziami typu:
obiecuję przyjść na umówione spotkanie, ale nie zamierzam tej obietnicy dotrzymywać.

5. TEORIA AKTÓW MOWY J. L. AUSTINA

Koncepcja ta oparta jest na teorii aktów mowy J. L. Austina, który zauważył, że czasami przez
wypowiedzenie określonych wypowiedzi jednocześnie coś czynimy. Tak jest np. w przypadku złożenia
obietnicy, przyrzeczenia czy nadawania imienia.

Chodzi zatem o definicyjny, analityczny związek między pojęciem prawa i moralności (słuszności).

Komentarz: oczywiście zamiar jest koniecznym elementem złożenia obietnicy. Bez zamiaru nawet
niezrealizowanego nie ma obietnicy. Tym bardziej, gdy złożona jest tzw. obietnica „pozorna”. Podobnie
jeśli chodzi o system prawny. Jeśli prawo nie podnosi roszczenia do słuszności zaś państwo nie ma
zamiaru być państwem demokratycznym czy suwerennym to nie jest prawem, nie jest państwem
demokratycznym. Jeżeli takie roszczenie podnosi, ale go nie spełnia jest systemem prawnym tyle, że
wadliwym.

Formuła ważenia

Test proporcjonalności sensu stricto przybiera quasi-arytmetyczną formułę ważenia zaproponowaną

przez Roberta Alexy’ego, a która w uproszczonej wersji prezentuje się następująco:

Poszczególne zmienne mają następujące znaczenie: oznacza względną wagę konkurujących zasad.
Pozostałe zmienne oznaczone dużą literą W reprezentują abstrakcyjną wagę konkurujących zasad/praw.
W praktyce jednakże często zmienne te nie mają istotnego znaczenia, ponieważ nie sposób ustalić relacji
wagi konkurujących zasad in abstracto i zmienne te traktuje się jako równe. Kluczową rolę przypisać
należy zmiennym Ii oraz Ij. Pierwsza z tych zmiennych reprezentuje intensywność naruszania jednej z
konkurujących zasad – Pi – poprzez planowane rozstrzygnięcie sądowe; z kolei Ij reprezentuje ważność
realizacji zasady Pj. To właśnie względna wartość zmiennych Ii i Ij rozstrzyga o tym, której z
konkurujących zasad należy przyznać pierwszeństwo w danej sprawie. Zgodnie z bowiem tak zwanym
Prawem ważenia sformułowanym przez Alexyego, im większe jest naruszenie jednej z konkurujących
zasad przez projektowane rozstrzygnięcie sądowe, tym większa musi być ważność realizacji zasady
drugiej.
39 z 67
Zasada proporcjonalności:

Stosowanie formuły ważenia w ramach zasady proporcjonalności sensu largo można ująć ilustrując ją
następującym przykładem rozumowania:

Pierwszy etap: czy cel prawa jakim jest ochrona wolności artystycznej jest istotna z punktu widzenia
społecznego, politycznego czy moralnego? Odpowiedź twierdząca: ochrona wolności artystycznej jest
istotna z punktu widzenia społecznego, politycznego czy moralnego

Etap drugi: czy ochrona wolności artystycznej jest na tyle społecznie, politycznie istotna, by uzasadnić
ewentualne ograniczenia uprawnień konstytucyjnych np. ochrona uczuć religijnych?

Odpowiedź: ochrona wolności artystycznej jest na tyle społecznie, politycznie istotna by uzasadniać
ewentualne ograniczenia uprawnień konstytucyjnych np. ochrona uczuć religijnych

Trzeci etap: czy środki dobrane do ochrony wolności artystycznej są odpowiednie/racjonalne? Czy środki
dobrane do ochrony wolności artystycznej ograniczają ochronę uczuć religijnych w sposób najmniej
uciążliwy lub dolegliwy? Czy korzyści wynikające z realizacji ochrony wolności artystycznej przeważają
nad uciążliwościami i dolegliwościami wynikającymi z ograniczeń ochrony uczuć religijnych (zasada
proporcjonalności w ścisłym tego słowa znaczeniu)?

6. POSTMODERNIZM W FILOZOFII PRAWA

Postmodernizm to filozofia pomodernistyczna. Modernizm to kierunek związany z oświeceniem i

dziedzictwem Kartezjusza.

Założenia modernizmu:

• Technika i nauka stanowi podstawę budowania relacji stosunków społecznych

• Reguły racjonalności instrumentalnej są regułami działalności badawczej

• Wiara w postęp – historia ludzkości jest historią postępu

• Wiara w emancypacyjną siłę rozumu – Kartezjusz – rozum jest wszystkim

7. KRYTYKA MODERNIZMU

W latach 60 i 70 XX w. teorie modernistyczne stały się przedmiotem krytyki.

Postmodernizm w filozofii prawa jest nurtem wielokierunkowym. Wskazać można następujące kierunki,
które nazwać można postmodernistycznymi:

• Amerykańska szkoła badań krytycznych (CLS)

• Etyczna szkoła prawa

• Feministyczna jurysprudencja – Carol Gilligan etyka praw i etyka troski

• Literacka szkoła prawa

40 z 67
TiF wyk 12 10.01.2017

Postmodernizm w filozofii prawa

Postmodernizm to filozofia po modernistyxnaa
Założenia:
• Technika i nauka stanowi postawę budowania relacji stosunków społecznych
• Reguły racjonalności instrumentalnej są regułami działalności badawczej
• Wiara w postęp – historia ludzkości jest historią postępu
• Wiara w emancypacyjną siłę rozumu (Kartezjusz - rozum jest wszystkim)
Krytyka modernizmu
W latach 60 i 70 X w. Teorie modernistyczne stały się przedmiotem krytyki
Postmodernizm w filozofii prawa jest nurtem wielokierunkowym, Wskazać można
następujące kierunki , które nazwać można postmodernistycznymi:

Krytyka pozytywizmu prawniczego oraz państwa liberalnego

• Tekst prawny jest emanacją przemocy określonych grup społecznych przez
innych, krytyka przeprowadzona z pozycji marksistowskich:
• Pozytywizm prawniczy i liberalizm jest konserwatywny dlatego, że bada prawo w
izolacji od innych systemów normatywnych
• Krytyka idei uniwersalizmu; prawo nie może realizować celów bez uwzględnienia
np. Różnić kulturowych czy płciowych
• Krytyka prawa pojmowanego jako zespołu reguł generalnych i abstrakcyjnych
• Krytyka zasady równości w tym sensie w jakim mówimy, że wszyscy przed
wymiarem sprawiedliwości są równi. Zwracają uwagę na nierówności wynikające
z opresji kulturowej, seksualnej czy społecznej

Liberalizm vs Republikanizm (komunitaryzm)

Liberalizm w filozofii prawa przejawia się w następujących postulatach:
• Zasada pierwszeństwa dobra jednostki nad dobrem wspólnym w sytuacji
zachodzenia konfliktu między nimi
• Podstawowym zadaniem państwa jest ochrona praw jednostki
• Państwo powinno być neutralne światopoglądowo
• Nacisk zostaje położony na indywidualne prawa jednostki a nie na jej
zobowiązania wobec wspólnoty

41 z 67
 • Wolność ujmowana jest jako wolność negatywna wolność od czegoś a nie
wolność pozytywna
• Państwo powinno ograniczyć swoją rolę do ochrony porządku i bezpieczeństwa
jednostki zgodnie z zasadą krzywdy J.S. Milla – nasze naturalne wolności mogą
być ograniczone tylko wtedy gdy przynoszą innemu podmiotowi krzywdę

Republikanizm w filozofii prawa przejawia się w następujących postulatach:

• Zasada pierwszeństwa dobra wspólnego nad dobrem jednostki w sytuacji
zachodzenia konfliktu między nimi
• Podstawowym zadaniem państwa jest ochrona dobra wspólnego
• Państwo nie może być neutralne światopoglądowo
• Kładzie się nacisk na równość uprawnień praw jednostki jak i jej zobowiązania
wobec wspólnoty politycznej
• Ograniczenia praw jednostki może mieć miejsce wtedy gdy odwołujemy się do
paternalizmu prawniczego, moralizmu prawnego
Przedstawiciele: Frank Michelman, Cass Sunstein, Jurgen Habermas, Bruce
Ackerman, Miechael Sandel

Polityka konstytucyjna i polityka normalna

Spór liberałów i republikanów komunitarystów to spór konstytucyjny/ustrojowy
dotyczący ustroju państwa, zadań państwa i miejsca jednostki w państwie.
Republikanizm zwłaszcza tzw. Nowy republikanizm amerykański stara się
odświeżyć ideę państwa jako rzeczy wspólnej. Wskazuje, że współczesne czasy
wymagają tego by być odpowiedzialnym za państwo. Powstanie nowego
republikanizmu jest efektem kryzysu państwa liberalnego. Republikanizm w tym
ujęciu jest refleksją nad dobrem jakim jest wspólnota państwowa.
Charakterystyczne terminy to zwykła/normalna polityka oraz polityka konstytucyjna.
Polityka konstytucyjna wiąże się z funkcjonowaniem w sferze publicznej.
Konstytucja jest dźwignią polityki. Jak nie masz wyjścia to odwołaj się do
konstytucji.

Analityczna filozofia prawa

Analityczna filozofia prawa wyrosła z ustaleń filozofii analitycznej, ale nie tworzy
jakiegoś spójnego systemu filozoficznego. Do analitycznej filozofii należy zaliczyć:
• Zdroworozsądkową filozofią G.E. Moore’a
• Atomizm logiczny B. Russela
• Pierwsza filozofia L. Wittgensteina – traktat logiczno-filozoficzny
• Empiryzm logiczny

42 z 67
 • Szkoła lwowsko-warszawska
• Druga filozofia L. Wittgensteina – dociekania filozoficzne
• Oksfordzka filozofia języka potocznego
Zwrot językowy w filozofii analitycznej
Zwrot językowy polegał na uznaniu samodzielności języka. Postrzegamy świat przez
język do tego stopnia, że nie można odróżnić treści świadomości od wypowiedzi
językowych, których one się pojawiają. Używany język decyduje o formie postrzegania
świata, A skoro tak, to poznanie świata może dokonywać się przez poznawanie języka.

Wpływ zwrotu lingwistycznego na analityczną teorię prawa

Rekonstrukcjonizm
• Precyzowanie znaczenia pojęć języka prawnego
• Sprowadzanie zwrotów zdaniokształtnych do schematów logiki formalnej
• Ujawnianie logicznych powiązań pomiędzy przesłankami a wnioskiem
• Rekonstrukcja i analiza ma służyć udoskonaleniu języka naturalnego
Deskrypcjonizm
• Właściwości języka naturalnego – jego ułomności nie są wadą ale jego zaletą
• Analiza językowa polegać ma nie na logicznej rekonstrukcji języka naturalnego,
ale na nago dokładnym opisie
• Sprzeciwia się metodzie definicyjnej
• Należy badać w jaki sposób dany wyraz jest używany oraz formułować reguły
jego użycia uwzględniając kontekst
• Gra językowa – nasze wypowiedzi są jak gry, które w różnych kontekstach mogą
znaczyć zupełnie co innego
Założenia filozofii analitycznej
Filozofia analityczna opierała się na czterech założeniach:
• Filozofia powinna odrzucić metafizykę
• Filozofia nie posiada systematycznego charakteru
• Zadaniem filozofii jest opracowanie efektywnej metody analizy języka
• Filozofia chcąc być nauką musi pozostać obiektywną – wolną od wartościować i
wyborów moralnych
Analityczna filozofia prawa również przyjęła powyższe tezy w swym programie
badawczym

43 z 67
TIF wyk 13 18.01.2017

Założenia filozofii analitycznej

Filozofia analityczna opierała się na czterech założeniach:
• Filozofia powinna odrzucić metafizykę
• Filozofia nie posiada systematycznego charakteru
• Zadaniem filozofii jest opracowanie efektywnej metody analizy języka
• Filozofia chcąc być nauką musi pozostać obiektywną – wolną od wartościowań i
wyborów moralnych
Analityczna filozofia prawa również przyjęła powyższe tezy w swym programie
badawczym.

Metody badawcze analitycznej filozofii prawa

Na gruncie analitycznej filozofii prawa wykształciły się cztery metody badawcze H.L.A
Harta:
1. Eksplikacja – wyjaśnianie zjawisk i pojęć
2. Parafraza – polega na uściślaniu korelacji między słownikiem języka prawnego
a jego kontekstem. W badaniu analitycznym prawa parafraza pojawia się wtedy
gdy wyjaśnianie pojęć nie wystarcza i dla wskazania np. Znaczenia danego
pojęcia odwołujemy się do kontekstu np. Aktu normatywnego, jego celu czy
kontekstu pozaprawnego.
3. Presupozycja - Sąd S presuponuje sąd W wtedy, gdy zarówno S jak i negacja
S logicznie implikuje W – sąd o rzeczywistości presuponuje na sąd późniejszy
a. Zdanie „X ma uprawnienie” presuponuje, że istnieje system prawny.
b. Zdanie „X nie ma uprawnienia” presuponuje, że istnieje system prawny.
c. Kepler nie umarł w nędzy presuponuje zdanie istniał jakiś Kepler.
d. Kepler umarł w nędzy presuponuje zdanie istniał jakiś Kepler.
4. Argumentacja z przypadków wzorcowych – Jest to argumentacja odwołująca
się do rozumowania z analogii a simili, w której następuje rozszerzenie wzorca
na inne przypadki. Tym wzorcem może być zakres zastosowania normy czy
zakres znaczeniowy pojęcia (jego treść).
a. Przedstawiciele: H.L.A Hart, A. Ross, J. Austin, G. Von Wright, Z.
Ziembiński, K. Opałek.
b. Jeśli chodzi o analityczną filozofię prawa można raczej mówić o metodzie
analitycznej aniżeli o jakiejś spójnej analitycznej filozofii prawa.

Szkoła ekonomicznej analizy prawa

44 z 67
Jest to forma intelektualna, która powstała w USA (Law and Economics) w latach
siedemdziesiątych XX wieku na Uniwersytecie w Chicago. Przedstawiciele: Ronald H.
Coase, Guido Calabresi, Richard Posner.
Isaac Ehrlich, „Kara oraz rynek przestępstw”: „to co nazywam modelem rynkowym
przestępczości oparte jest na pięciu kluczowych założeniach, które są typowe dla teorii
ekonomicznych.
Po pierwsze, przestępcy, potencjalne ofiary, kupujący nielegalne dobra oraz organy
ścigania – wszystkie te podmioty działają zgodnie z regułami optymalizacji działania.
Po drugie, osoby te dokonują oceny możliwości swojej aktywności, uwzględniając
surowość oraz nieuchronność kary i opierając się na dostępnej informacji, tak ż
jesteśmy wstanie powiązać ich subiektywne oczekiwania z warunkami obiektywnymi.
Po trzecie, w populacji istnieje stały rozkład preferencji do przestępczości tak jak i
skłonności do ochrony przed nią.
Po czwarte, skoro z założenia przestępczość jest niekorzystnym efektem zewnętrznym
a ochrona porządku prawnego jest znakomitym przykładem niewykluczonego dobra
publicznego, to celem systemu prawnego jest maksymalizacja społecznego dobrobytu.
Po piąte, warunki nałożone na zachowania wszystkich uczestników gwarantują
istnienie dobrze określonego stanu równowagi.”
Ekonomiczna szkoła prawa opiera swe koncepcje na filozofii użyteczności J. Benthama
oraz J.S. Milla. J. Bentham założył, że ludzie dążą do osiągniecia przyjemności oraz
uniknięcia przykrości. Zatem do każdego działania można zastosować swoisty
rachunek użyteczności mierzony ilością przyjemności i przykrości. (rachunek
szczęśliwości) zwiększenie szczęścia jednostek zwiększa szczęśliwość społeczeństwa.
Podstawowe założenia:
• Analiza zjawisk społecznych i politycznych powinna być przeprowadzona pod
kątem ponoszonych kosztów
• Analiza wpływu prawa i jego stosowania na wysokość kosztów
• Wyjaśnianie zjawisk społecznych i prawa za pomocą rachunku ekonomicznego
• Prawo reguluje działania, które przynoszą określone korzyści jak i straty, zatem
nie można uciec od rynkowej oceny regulacji prawnych. Wręcz przeciwnie
sędziowie, którzy podejmują decyzje z którymi związane są koszty powinni taką
analizą kosztów przeprowadzać. Dobro społeczne jest odnoszone do wartości
pieniężnej, ale nie tylko chodzi również o wartości cywilizacyjne, kulturowe czy
intelektualne.
• Było jeszcze jedno, ale nikt nie zdążył przepisać

Krytyka ekonomicznej analizy prawa:

• Redukuje działania ludzkie do jakiegoś ekonomicznego modelu
• Analiza ta stosowana jest do zachowań rynkowych, ale już nie ma zastosowania
do zachować pozarynkowych

45 z 67
• W ekonomicznej analizie prawa brakuje analizy redystrybucji dóbr, która
następuje po podziale dóbr przez prawo, a które jest równie doniosła dla oceny
funkcjonowania prawa.

46 z 67
 IDEE: SPRAWIEDLIWOŚĆ

Komentarz: Problem sprawiedliwego podziału dóbr nie narodził się współcześnie, a istnieje od dawna

Sprawiedliwość w ujęciu Arystotelesa

Sprawiedliwość w ujęciu Arystotelesa to cnota doskonałości etycznej wyrażająca się w następujących
nakazach:

- żyj uczciwie

- nikogo nie krzydź

- każdemu oddawaj co jego

Sprawiedliwość to zatem pewna cnota człowieka, który kieruje się tymi nakazami

DWA SPOSOBY UJĘCIA SPRAWIEDLIWOŚCI:

Współczesny podział ujmuje się na 2 sposoby (za św. Tomaszem i Arystotelesem)

¥ jako cnotę człowieka

¥ jako zasadę regulującą przydzielenie dobra bądź ciężarów

Komentarz: to drugie ujęcie sprawiedliwości interesuje nas najbardziej

POJMOWANIE SPRAWIEDLIWOŚCI:
Za Ch. Perelmanem sprawiedliwość traktowana jest jako zasada egalitarna i wyrażana jest
następująco:

¥ jest to pewna właściwość postępowania/ podstawy, polegające na równym traktowaniu

podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i noszących jednakowe cechy

3 obszary, do których sprawiedliwość się odnosi:

- sprawiedliwe traktowanie ludzi obywateli przez państwo

- sprawiedliwość stopniowania prawa polegająca na jednakowym traktowaniu podmiotów przez

organy władzy publicznej

- sprawiedliwość wyrokowania, orzeczenia powinny być zgodne z prawem

SPRAWIEDLIWOŚĆ FORMALNA

47 z 67
Sprawiedliwość formalna - podział danego dobra dokonuje się bez względu na okoliczności i cechy
charakteryzujące ludzi. Nie przesądza się o jakie cechy i jakie okoliczności w tym przypadku chodzi.

SPRAWIEDLIWOŚĆ MATERIALNA

Powstaje pytanie, czy można różnicować ludzi ze względu na takie cechy, jak potrzeby, zdolności,
nakład pracy?

¥ Taki podział dóbr, który dokonuje się na podstawie jakiejś formuły sprawiedliwości. Polega
zatem na odwołaniu się do pewnego kryterium uzasadniającego sprawiedliwy podział dóbr
bądź nieuniknionego zła (np. empatia, teoria sprawiedliwości, instytucja w której się
funkcjonuje, wola Boga)

FORMUŁY SPRAWIEDLIWOŚCI

Czasami przyjmuje się pewne kryteria rozkładania określonych dóbr bądź ciężarów. Są to formuły
sprawiedliwości. Wskazać można następujące formuły sprawiedliwości:

1. każdemu według potrzeb

2. każdemu wg nakładu pracy
3. każdemu wg urodzenia
4. każdemu co się komuś na podstawie prawa należy

SPRAWIEDLIWOŚĆ SPOŁECZNA

Pojęcie sprawiedliwości społecznej jest trudne do zdefiniowania bowiem ma charakter: silnie

konsensualny. Można powiedzieć, że na sprawiedliwość społeczną składa się wiele formuł
sprawiedliwości, które przyjmuje się dzieląc określone dobra mając na uwadze kontekst społeczny,
polityczny, czy ekonomiczny.

SPRAWIEDLIWOŚĆ PROCEDURALNA

48 z 67
Podział dobra jest sprawiedliwy wtedy, gdy jest on zgodny z uprzednio przyjętymi i zaakceptowanymi
regułami, które mają wyłącznie proceduralny sens. (owe reguły wskazują sposób procedowania)

Sprawiedliwość - jest to pewna właściwość postępowania/ postawy, polegająca na równym

traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i noszących jednakowe cechy.

Powstaje pytanie czy można różnicować ludzi ze względu na takie cechy jak: płeć, rasa, wyznanie,
pochodzenie?

UCZCIWA DYSKRYMINACJA/ UPRZYWILEJOWANIE WYRÓWNAWCZE

- argument z godności człowieka - niekiedy należy dokonywać uprzywilejowania, które ma

charakter wyrównania społecznego - dawać przywileje tym, którzy żyją gorzej pod względem
społecznym

- argument utylitarystyczny

Zasady na podstawie których możliwe jest odstępstwo od nakazu równego traktowania podmiotów
podobnych:

¥ analiza powinna sięgać do doświadczeń historycznych danego państwa. Czy mamy do

czynienia z dyskryminacją, czy też uzasadnionym różnicowaniem, rozstrzygnięcie powinno
być również oparte na doświadczeniu historycznym

¥ argumentacja powinna opierać się na ustaleniu, czy mamy do czynienia z grupą społeczną,
która z jakichś względów jest uważana za upośledzoną i nie zasługującą bądź zasługującą na
szacunek w mniejszym stopniu niż inne grupy społeczne

¥ należałoby rozważyć, czy ta grupa społeczna może wyrażać w formie demokratycznej swoje
interesy

¥ każde rozstrzygnięcie dotyczące uprzywilejowania wyrównawczego powinno brać pod uwagę

jako społeczny i prawny kontekst, a nie koncentrować się wyłącznie na rozstrzygnięciu
konfliktów między pojęciami abstrakcyjnymi

¥ konieczne jest wzięcie pod uwagę wpływu, jaki na życie ludzi ma uprzywilejowanie
wyrównawcze, a więc należy ocenić, czy jest dla nich korzystne czy też nie

49 z 67
 ¥ uwaga musi być zwrócona na sposób, w jaki nierówność wypływa z zachowań ludzi

¥ rdzeniem rozstrzygnięcia musi być zawsze ustalenie, czy rzeczywista nierówność osłabia
godność i poczucie własnej wartości członków grup poszkodowanych lub zagrożonych

Klasyfikacja teorii sprawiedliwości (podział o charakterze umownym):

- indywidualistyczne

- wspólnotowe

TEORIE INDYWIDUALISTYCZNE - ZAŁOŻENIA

- społeczeństwo to zbiór jednostek, które żyją niezależnie od siebie, wchodzą ze sobą w interakcje
tylko wtedy, gdy jest to dla nich korzystne. Podstawowym nakazem moralnym jednostki wobec
drugiej jednostki jest zasada krzywdy J.S.Milla

Zasada krzywdy Milla

- korzystaj w takim zakresie ze swoich praw w jakim jesteś w stanie pogodzić z niewyrządzaniem
krzywdy innym, zwłaszcza w prawie do korzystania z ich uprawnień. Zobowiązania moralne mamy
wobec innych tylko w zakresie niewyrządzania krzywdy innym

TEORIA SPRAWIEDLIWOŚCI ROBERTA NOZICKA

JAKO PRZYKŁAD TEORII INDYWIDUALISTYCZNEJ

Sprawiedliwość, zdaniem Nozicka to uprawnienie. Każdy z nas jest uprawniony do tego co posiada,
co osiągnął pod warunkiem, że posiada lub dokonał czegoś w sposób legalny (społecznie aprobowany)

3 główne zasady dotyczące sprawiedliwego rozdziału mienia:

- sprawiedliwe pozyskanie mienia

- sprawiedliwe przekazanie mienia

- sprawiedliwe dochodzenie praw do mienia

Komentarz: Przestrzeganie tych zasad sprawia, że każdy jest uprawniony do swego mienia. Jak długo
społeczne dobra pozyskiwane są w ten sposób tak długo społeczeństwa są sprawiedliwe. Moralne
zobowiązania mamy tylko wobec siebie i jeżeli przestrzegamy tych zasad to nasze zachowania są

50 z 67
moralne i sprawiedliwe. Prawo wymaga od nas abyśmy nie krzywdzili innych, ale nie wymaga od nas
abyśmy pomagali innym. Jest czynem szlachetnym pomagać innym, którzy pozostają w niedostatku,
ale nie jest przedmiotem żadnego obowiązku moralnego ani tym bardziej prawnego.

TEORIE WSPÓLNOTOWE-ZAŁOŻENIA

- społeczeństwa są czymś więcej aniżeli sumą jednostek. Jednostka może korzystać ze swoich praw o
tyle o ile określi granice ich korzystania wspólnota.
- Podstawowym obowiązkiem jest nie tylko nie krzywdzić innych ale i im pomagać wtedy, gdy
pozostają w niedostatku.

J. RAWLS: SPRAWIEDLIWOŚĆ JAKO WYRÓWNYWANIE SZANS ŻYCIOWYCH

TEORIA WSPÓLNOTOWA

Konstrukcja umowy społecznej

W sytuacji pierwotnej rozbitkowie muszą ułożyć swe relacje w oparciu o jakieś zasady, które będą
słuszne nie tylko dla nich ale także dla ich pokoleń. Stoją przed zadaniem stworzenia umowy
społecznej.
Należy założyć przy konstrukcji tej umowy, że:
- ludzie troszczą się o siebie. Egoizm ludzki jest naturalny;
- tworzący umowę mają równy głos co do konstrukcji umowy społecznej;
- ludzie są rozumni;
- znają podstawowe zasady/prawa dotyczące ludzkiej natury;
- nikt nie wie jaka funkcja przypadnie mu w udziale w przyszłości (zasłona niewiedzy). Nie jest zatem
wstanie zaprojektować umowy niesprawiedliwej bowiem nie wie co go czeka w przyszłości.

51 z 67
TiF wyk 24.02.2017

Egzamin – 8.04 sobota, 09.05, 13.05, 06.06, 25.06, 27.06.

Teorie wspólnotowe – założenia:
• Społeczeństwa są czymś więcej aniżeli sumą jednostek; jednostka może
korzystać ze swoich praw o tyle o ile określ granice ich korzystania wspólnota
• Podstawowym obowiązkiem jest nie tylko nie krzywdzić innych ale i im pomagać
wtedy, gdy pozostają w niedostatku

Teorie jednostkowe stoją na stanowisku, że podział dobra jest sprawiedliwy, jeżeli

uwzględnia jednostki.

J. Rawls „Sprawiedliwość jako wyrównywanie szans życiowych” teoria

wspólnotowa
Konstrukcja umowy społecznej
W sytuacji pierwotnej rozbitkowie muszą ułożyć swe relacje w oparciu o jakieś zasady,
które będą słusznie nie tylko dla nich, ale także dla ich pokoleń. Stoją przed zadaniem
stworzenia umowy społecznej. Należy założyć przy konstrukcji tej umowy, że:
• Ludzie troszczą się o siebie, egoizm ludzki jest naturalny
• Tworzący umowę mają równy głos co do konstrukcji umowy społecznej
• Ludzie są rozumni; znają podstawowe zasady/prawa dotyczące ludzkiej natury
• Nikt nie wie jaka funkcja przypadnie mu w udziale w przyszłości (zasłona
niewiedzy). Nie jest zatem wstanie zaprojektować umowy niesprawiedliwej,
bowiem nie wie, co go czeka w przyszłości
Idea zasłony niewiedzy
W sytuacji pierwotnej wspólnota powinna sformułować pewną umowę społeczną na
czasy współczesne jak i dla dalszych pokoleń. Ową umowę należy tak tworzyć, by
przyjąć zasłonę niewiedzy co do tego jakie pozycje i stanowiska przypadną nam w
udziale w przyszłości. Stąd niezmiernie trudno jest zaprojektować taką umowę
społeczną, która krzywdziłaby którąś z grup społecznych skoro nie wiemy czy my nie
znajdziemy się w sytuacji należenia do grupy społecznie nieuprzywilejowanej.
Umowa musi być oparta na dwóch zasadach:
• Zasada wolności – każdy może prowadzić życie takie jak chce byle nie
krzywdzić innych
• Zasada zróżnicowania – ludzie są różni; różnią się między sobą i wyznaczają
sobie różne cele. Dlatego umowa społeczna powinna być elastyczna.
Nierówności społeczna są nieuchronne, Dlatego sprawiedliwy podział dóbr to
taki podział, który faworyzowałby tych, którzy znajdują się w najmniej
korzystnym położeniu. Zaś ci, którzy przegrywają w grze społecznej mają prawo
52 z 67
 oczekiwać od innych wypełnienia ich moralnego obowiązku pomagania. Zasłona
niewiedzy sprawia, że nie wiemy co nas samych spotka w przyszłości. Dlatego
jesteśmy moralnie zobowiązani nie tylko do tego, by nie krzywdzić innych, ale
również im pomagać. Jest to przymus.
Skoro nierówności społeczne są nieuchronne to musimy znaleźć sprawiedliwy podział
dóbr, który faworyzowałby tych, którzy znajdują się w najmniej korzystnym położeniu.
Zasada ta oparta jest na zasadzie zaczerpniętej z teorii gier: zasadzie maksymalnego
minimum.
Zasada maksymalnego minimum: wybierz taką strategii, przy której najbardziej
niepomyślny wynik jest lepszy niż przy wszystkich pozostałych.
Przykład: Gra w chińczyka: grę rozpoczyna ten, kto wyrzuci 6. Lepiej jednak zacząć grę
od jakiegokolwiek rzutu, bowiem ten do którego nie uśmiechnął się los może w ogóle
nie wykulać szóstki i nie uczestniczyć w grze albo zacząć grać ale bez szans na
zwycięstwo.
Przykład: Wyrzucenie 6 może przybrać postać znacznego odziedziczonego spadku,
który pozwala na znacznie łatwiejsze rozpoczęcie gry w życie. Przed tymi osobami
otwierają się korzystniejsze możliwości niż przed innymi, np. tymi którzy nie
odziedziczyli spadku u żyją z marnymi perspektywami życiowymi. To właśnie jest
przykład gracza, który być może nigdy nie wyrzuci swojej życiowej 6. Czy to jest
sprawiedliwe?
Wyrównywanie szans życiowych.

IDEA OBYWATELSKIEGO NIEPOSŁUSZEŃSTWA

Obywatelskie nieposłuszeństwo to szczególny sposób naruszania przez obywateli
niesprawiedliwego prawa pozytywnego.
Podstawowe elementy:
• Istotą cywilnego nieposłuszeństwa jest świadome naruszanie jawnie
niesprawiedliwego prawa w celu wzbudzenia sumień, refleksji lub wymuszenia
zmian w prawie u prawodawców; pobudki muszą być szlachetne (nie mogą
dotyczyć spraw indywidualnych)
• Naruszający prawo godzi się na wymierzenie kary, którą traktuje jako formę
protestu
• Akt cywilnego nieposłuszeństwa ma charakter masowy
• Akt cywilnego nieposłuszeństwa ma charakter publiczny
• Akt cywilnego nieposłuszeństwa jest aktem celowym, tj. ma naruszyć
niesprawiedliwe prawo pozytywne
• Akt cywilnego nieposłuszeństwa nie jest podejmowany dla zysku
• Jest to protest dokonywany w ramach istniejącego porządku prawnego

53 z 67
IDEE: IUS A LEX
Ius – synonim prawa w ogóle, niekiedy sprawiedliwości
Lex – praw powstałe na podstawie decyzji organu prawotwórczego – auctoritas praw
pozytywne, prawo stanowione
Jak interpretuje się podział na ius i lex we współczesnej filozofii prawa?
• Art. 20 ust. 3 ustawy zasadniczej Niemic: Władza ustawodawcza jest związana
porządkiem konstytucyjnym, zaś władza wykonawcza i sądownictwo – ustawą i
prawem
• Arthur Kaufmann – rzeczywistość prawna jest sprzężeniem pozytywności i
sprawiedliwości. W procesie stosowania prawa logicznie pierwsze jest lex, ale
ontologicznie i historycznie – ius
• Fundamentalny problem związany jest z podstawą obowiązywania prawa – lex
iniustissima non est lex
Przypowieść G. Teuberbera o 11 wielbłądach:
Pewien szejk posiadał stado wielbłądów, a że czuł się coraz gorzej to postanowił spisać
swoją ostatnią wolę. Swój majątek podzielił między trzech synów. Ahmed
najstarszy miał odziedziczyć połowę majątku, Ali miał dostać ¼ część,
najmłodszemu Beniaminowi miała przypaść 1/6 część stada. Po śmierci szejka
okazało się, że stado liczy tylko 11 wielbłądów. Achmed domagał się 6. Udali się do
Kalifa, który dał im swojego wielbłąda, co pozwoliło im podzielić stado wg woli ojca.
Synowie po podzieleniu oddali wielbłąda kalifowi.

Z tej bajki dla prawników mogą płynąć następujące nauki. Praca każdego prawnika
polega na poszukiwaniu owego dwunastego wielbłąda. Prawo jako lez jest nie
zawsze doskonałe i szukamy owej nadwyżki w postaci ius umożliwiającej podjęcie
określonej decyzji
Problem ius a lex nabiera szczególnej doniosłości w okresie historycznych przełomów,
Tym kalifem który pożycza nam dwunastego wielbłąda dla rozwiązania prawnego
równania (lex) i którego trzeba go będzie oddać z powrotem jest po prostu szeroko
pojęta idea prawa wyrażona w harmonii trzech elementów: bezpieczeństwa,
celowości i sprawiedliwości. (Radbruch)
Trudne przypadki pokazują, że między ius a lex istnieje immanentny związek
Ius bez lex okazuje się bezradne, ale z kolei lex bez ius bardzo często bywa bezduszne

IDEE: AUTONOMIA JEDNOSTKI

Ideę autonomii jednostki należy rozważać mając na uwadze dwa warianty liberalizmu,
perfekcjonistyczny i neutralny
Perfekcjonistyczny – w ramach liberalizmu perfekcjonistycznego twierdzi się, że
państwo musi wspierać społeczeństwo liberalny i wartości liberalne. Życie godne to

54 z 67
takie życie, które prowadzi jednostka autonomicznie i w duchu tolerancji dla innych
sposobów życia. Państwo powinno sprzyjać i zachęcać ludzi do prowadzenia tego
rodzaju życia. W szczególnych okolicznościach państwo powinno zabraniać
kształtowania w inny sposób swojego życia. Takie podejście perfekcjonistyczne mocno
połączone jest z przyjęciem pluralizmu co do sposobów prowadzenia życia. Pluralizm
myśli i sposobów życia musi być świadomie broniony i ochraniany przez państwo. W
konsekwencji perfekcjonistyczne państwo liberalne musi zwalczać wszelkiego rodzaju
totalitaryzmy, nie pozostawiając regulacji tej sfery aktywności obywatelskiej tzw.
rynkowi idei.
Neutralny – państwo nie musi ograniczać różnych wizji realizacji i ochrony dobra
jednostki. Ma wskazywać obszary, w których każda jednostka ma równą możliwość
określana i realizowania swojej koncepcji dobrego życia i dobra., bez odniesienia do
celów i zamiarów innych grup czy innych ludzi. Jednakże wybór dobra czy sposobu
życia musi być pozostawiony tzw. rynkowi idei. Na tym rynku wszystkie wybory mogą
być dokonywane, a nie eliminowane przez państwo. Pojęcie :rynek idei” zawiera
wyrażanie w różnych formach stylów życia, jak również wolny wybór co do granic
własnej autonomii.

Spory wokół autonomii jednostki a dwie koncepcje liberalizmu:

Przedstawiciele obu wersji liberalizmu zgadzają się co do wielu kwestii. Odrzucają
prawo, które dyskryminuje ludzi z powodu rasy, płci, religii czy wyznania. Ale powstają
sytuacje, w których ich zdania byłyby rozbieżne. Czy wypada pobierać narządy bez
zgody człowieka? Jak państwo powinno traktować ludzi, którzy odrzucają liberalne
zasady równości, tolerancji, pluralizmu i głoszą hasła nienawiści rasowej. Liberał, który
przyjmuje neutralność państwa, mógłby się zgodzić co do ograniczeń autonomii
człowieka w decydowaniu o swoim ciele tylko wtedy, gdyby restrykcyjne były wąsko
określone, ale nie byłoby już zgody ze strony liberała na ograniczenie standardów
ochrony, np. Własności, ponieważ jest to jaskrawo sprzeczne z wartościami liberalnymi.
Liberał perfekcjonista uważa z kolei, że ludzie muszą prowadzić życie zgodne z
podstawowymi wartościami liberalnego społeczeństwa. Taki liberał mógłby
zaakceptować ingerencję w sferę autonomii człowieka.
Dwa ujęcia indywidualnej i osobowej wolności autonomii jednostki
W pierwszej, prezentowanej przez liberalizm neutralny państwo powinno raczej
wspierać i ochraniać wolność jednostki, określać granicę swej ingerencji w sferę jej
praw, aniżeli tę sferę normatywnie regulować, zaś prawo powinno pozostawiać
obywatelom wolny wybór przekonań moralnych, sposobów i stylów życia. Wolność
wyboru stylu życia jest podstawą dla realizowania autonomii człowieka. Drugie z ujęć
charakterystyczne dla liberalizmu perfekcjonistycznego, jest odzwierciedleniem
szerszego zagadnienia dotyczącego paternalizmu państwowego, a zwłaszcza
moralnego paternalizmu państwowego.
Warunki ograniczenia autonomii/wolności jednostki
Jeśli chodzi o warunki ograniczenia autonomii człowieka, to nie ma w tej kwestii prostej
recepty, stąd wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem w sytuacji ingerencji w sferę
szeroko pojętej autonomii człowieka jest przyjęcie podstawy powściągliwości. Wskazać
można trzy podstawowe przesłanki, wyznaczające tę postawę.
55 z 67
Trzy podstawowe przesłanki, wyznaczające postawę powściągliwości w sytuacji
ograniczenia wolności/autonomii jednostki
Pierwszą przesłanką przemawiającą na rzecz potrzeby zachowania określonej sfery
autonomii człowieka jest odwołanie się do sceptycyzmu w określeniu tego, co należy,
a co nie należy do sfery jego autonomii. Skoro trudno ustalić, jakie dobro należy
zaliczyć do dóbr osobistych jednostki, a jakie nie, to tę sferę dóbr należy to pozostawić
ludziom. Takie podejście nazwać można sceptycyzm argumentem za neutralnością
państwa. Jeżeli nie można wskazać w konkretnym przypadku, że korzystanie z
osobistych dóbr jednostki przez podjęcie określonego postępowania jest złe dla
wspólnoty politycznej, a zwłaszcza państwa to nie ma powodu, by takie postępowanie
spotkało się
Drugie rodzaju przesłanką przemawiającą za nieograniczaniem autonomii człowieka
jest szacunek dla cudzych dóbr osobistych. W sposób prosty myśl ta wyrażona jest
następująco: jeżeli chcesz, by respektowana twoje dobra, respektuj dobra innej
jednostki. Państwo liberalne oparte jest na przyjęciu zasady demokratycznego
pluralizmy, która uznaje jednakową godność wszystkich ludzi. Dlatego państwo musi
uwzględnić różnorodność opinii
Wreszcie trzeci rodzaj nie jest oparty na jak w poprzednich przypadkach na
sceptycyzmie co do określenia czym jest dobro osobiste jednostki, ani szacunku dla
dóbr innych osób, ale wypływa z oceny jaką przypisujemy ochronie autonomii
człowieka. Nawet najbardziej nowoczesne uregulowania kwestii ograniczenia
korzystania z dóbr osobistych na nic się nie zdadzą jeżeli państwo samo nie będzie
ceniło prywatności czy własności swych obywateli. Ta przesłana opiera się na
założeniu, że tylko takie państwo jest cenione, które docenia walor ochrony autonomii
człowieka. I tak np. prawo do prywatności jest gwarancją, że wybór moralny czy
religijny jest pozbawiony wyboru autonomicznej w tej mierze jednostce. Jest gwarancją,
że żadne uregulowania nie wkroczą arbitralnie w tej delikatny politycznie i społecznie
obszar realizowana autonomiczności jednostki.

56 z 67
TiF wyk 16 03.03.2017

Efektywność prawa
Teza radykalna
Prawo które nie spełnia chociażby minimalnych warunków efektywności (jakkolwiek by
formalnie obowiązywało) faktycznie przestaje istnieć.
Efektywność prawa była w ramach nurtu Law&economics ujmowana na cztery różne
sposoby:
• Jako zrównanie lub obniżenie kosztów marginalnych – W ujęciu analizy
marginalnej rozwiązanie prawne jest ekonomicznie efektywne wówczas gdy
realizuje jakiś pożądany cel tylko do takiego poziomu, przy którym następuje
zrównanie marginalnych kosztów społecznych realizacji tego celu i marginalnych
korzyści społecznych wynikających z realizacji tego celu. Efektywnym będzie
oczywiście tylko takie rozwiązanie, gdy wyjściowe marginalne koszty realizacji
danego celu będą takie same lub niższe niż marginalne korzyści
• Jako maksymalizacja dobrobytu społecznego – za takim rozumieniem
efektywności prawa opowiadał się w szczególności Posner. Prawo, jeśli chce
być ekonomicznie efektywne, powinno umożliwiać wybór takiego rozwiązania
prawnego, możliwego do przyjęcia w danej sytuacji, które maksymalizuje
dobrobyt społeczny )użyteczność społeczną), to znaczy prowadzi do
największego (spośród możliwych) wzrostu dobrobytu społecznego
• Jako ulepszenie (udoskonalenie) położenia ekonomicznego co najmniej jednej
osoby przy równoczesnym zachowaniu statusu pozostałych osób – takie ujęcie
zaproponował Pareto
• Jako większej korzyści – wiąże się z nazwiskiem Kaldora-Hicksa. Ekonomicznie
efektywnym jest takie rozwiązanie prawne, którego przyjęcie powoduje, że
korzyści jakie odnoszą pewne podmioty w wyniku wprowadzenia tego
rozwiązania (zmiany) są wyższe niż straty osób poszkodowanych tą zmianą
Osiem warunków istnienia efektywnego prawa:
• Prawo powinno być skuteczne – oznacza to, że efektywne prawo musi dać się
urzeczywistnić, zastosować
• Prawo powinno przewidywać zmiany, które mogą nastąpić w społeczno-
ekonomicznej rzeczywistości
• Prawo powinno być tworzone i stosowane w taki sposób, aby maksymalizować
bogactwo społeczne i indywidualne
• Prawo powinno uwzględniać założenie, że jego adresaci są podmiotami
ekonomicznie racjonalnymi
• Prawo powinno umożliwiać przeprowadzenie właściwej alokacji dóbr
• Prawo powinno dążyć do samoograniczenia. Prawo jest tym efektywniejsze im
bardziej lapidarne, zwięzłe, prostsze

57 z 67
 • Prawo powinno uwzględniać tradycję, wykształcone już nawyki, przyjęte zasady
i powszechnie akceptowane standardy
• Nauka prawa powinna skupiać swoją uwagę na badaniu efektywnego prawa

Prawo a moralność w świetle sporów filozoficznoprawnych między H. Hartem a

L.L. Fullerem oraz między Hartem a Lodrem P. Devilinem

Hart vs Fuller debata między oboma filozofami prawa zaliczana jest do najważniejszych
debat filozoficznoprawnych XX w
Jej fundamentem są dwa artykuły, które ukazały się na łamach Harvard Law Review w
1958 r. Positivism and Separation of Law and Morals Harta i Positivism and Fidelity of
Law – A Reply to Professor Hart Fullera.
Debata ta w sposób bezpośrednio odwołuje się do doświadczeń po II WŚ. Jej
pretekstem była ocena karnoprawna rozliczania z przeszłością przez sądy niemiecki.
Przypadkiem będącym przedmiotem dyskusji był przypadek kobiety, która
zadenuncjowała swego męża do władz hitlerowskich, iż ten źle wyrażał się o Hitlerze.
Donos doprowadził do skazania męża owej kobiety na karę śmierci, którą orzeczono
zgodnie z obowiązującym ówcześnie prawem niemieckim. Orzeczonej kary nie
wykonano, lecz skazanego wysłano na front. Po wojnie działanie kobiety oceniono jako
popełnienie przestępstwa, mimo że denuncjując męża działała zgodnie z
ustawodawstwem II Rzeszy
Hart stanowczo skrytykował orzeczenie sądu niemieckiego wskazując, że prawo III
Rzeszy było prawem wiążącym i nie można uznać, że nie obowiązywało ze względy na
niemoralną, niesprawiedliwą czy drakońską treść. W ocenie Harta sąd niemiecki
skazujący denuncjatorkę uznał nazistowskie prawo za nieważne z powodu
sprzeczności z prawem naturalnym. Doprowadziło go do sformułowania propozycji
zgodnie, z którą albo możemy uznać legalność i bezkarność działań oskarżonej w
omawianym przypadku albo należy przyjąć retroaktywne ustawodawstwo karne. Nie
można zaś odmawiać ważności nazistowskiemu ustawodawstwu tylko z powodu jego
krytycznej oceny moralnej. Gdyby uznać , że nazistowskie ustawy nie były
obowiązującym prawem ze względu na ich niemoralny charakter to byłoby w jego
ocenie pomyleniem pojęcia prawa z oceną prawa z punktu widzenia jego niemoralnej
treści.
Krytyka Fullera
Należy poszukiwać odpowiedzi na pytania nie czym prawo jest, ale jakie powinno być
dobre prawo. Dlatego konstatacja, że prawo III Rzeszy było prawem nawet jeśli było to
złe prawo nie oddaje rzeczywistego charakteru treści tego prawa. Nadto owo prawo nie
spełniało również wymogów formalnych zawartych w wewnętrznej moralności prawa.
Zdaniem Fullera, zważywszy celowość prawa nie sposób zrozumieć prawa bez
połączenia opisu wartościowania jednocześnie. Prawo to przedsięwzięcie celowe i
pomijanie tego elementu sprawia, że popełnia się błąd taki jaki popełniają pozytywiści.
Dlatego należy stawiać pytanie o to jakie jest dobre prawo, a nie jakie ono jest.

58 z 67
Prawo a moralność w świetle sporów filozoficznoprawnych między Hartem a
Lordem P. Devlinem
Dyskusja między oboma filozofami miała miejsce w latach 50 i 60 ubiegłego wieku po
opublikowaniu Raportu Wolfendena. Fundamentem tej debaty był wykład Devlina The
Enforcement of Morals. W latach 50 po atakach na środowiska homoseksualne
powołany został Komitet ds. Przestępstw Homoseksualnych i Prostytucji, którego
zadaniem było opracowanie kierunków zmian kodeksu w zakresie karania niektórych
przestępstw przeciwko obyczajności. Powstał następni Raport Komisji Woldendena,
który zalecał dekryminalizację dobrowolnych czynności seksualnej pomiędzy
osobnikami płci męskiej oraz zaostrzenie polityki wobec prostytucji. Podkreślono, że
prawo karne ma chronić w sferze obyczajności. Jego zadaniem jest zachowanie
porządku publicznego w takim zakresie by chronić innych gdy z racji wieku czy braku
doświadczenia nie mogą chronić się sami. Jednocześnie podkreślono, że prawo karne
nie może ingerować w sferę życia prywatnego bardziej niż to konieczne. Dlatego też
prywatna moralność i niemoralność powinny pozostać poza regulacją prawną.
Przeciwnikiem takiego stanowiska był qPatrick Devlin.
Debata miedzy Hartem a Lordem Devlinem. Narzucanie obowiązków przez prawo
jednostce ze względu na argumentację moralną tj. Ze względu na ochronę moralności
w tym w szczególności moralności publicznej
Stanowisko Lorda Devlina:
Zasada krzywdy nigdy nie była podstawą prawa karnego (np. Zgoda ofiary na
dokonanie na jej osobie czynu przestępnego, bowiem czyn przestępczy jest czynem
nie tylko na ofierze ale jest również czynem dokonanym przeciwko całemu porządkowi
prawnemu, np. Bigamia czy związki kazirodcze) społeczeństwo stanowi nie tylko
wspólnotę polityczną ale również moralną. Moralność publiczna jest tym co czyni
społeczną wspólnotę również wspólnotą idei moralnych. Ponieważ ocena należy do
sfery uczuć i jest co oczywiste subiektywna, to najbardziej właściwe jest spojrzenie na
wspólną moralność z perspektywy zwykłego człowieka/ przeciętnego zjadacza chleba.
Wrogiem społeczeństw jest obojętność. Wspólna moralność jest również niezbędna dla
przetrwana społeczeństw jako wspólna instytucja społeczna czy polityczna. Nie może
istnieć społeczeństwo pozwalające na wszystko. Dlatego niektóre czyny, które na
pierwszy rzut oka szkodzą tylko jednej osobie de facto wyrządzają szkodę całemu
społeczeństwu. Zatem jego stanowisko podyktowane jest względem zachowania
integralności moralnej społeczeństw.

Krytyka Harta:
Z tezy o niezbędnym charakterze moralności publicznej jako wspólnej moralności
wynikać miałaby teza/wniosek o faktycznej tożsamości społeczeństwa i całości
akceptowanych w nim w danym momencie norm i ocen moralnych. Innymi słowy nikt
nie wykazał, że zachowania homoseksualne stanowią jakiekolwiek niebezpieczeństwa
dla społeczeństw. Jest to stanowiska nie do przyjęcia. Oznaczałoby to , iż jakakolwiek
zmiana moralna w społeczeństwie jest niemożliwa. Można wskazać jakieś minimum
moralnego konsensusu niezbędne dla istnienia społeczeństwa, ale nie całość takich
poglądów czy stanowisk. Konieczne jest przyjęcie perspektywy krytycznej. Z
empirycznego punktu widzenia nie ma związku między brakiem moralności publicznej a
59 z 67
dezintegracją społeczną. Nadto z tezy o konieczności istnienia w społeczeństwie jakiejś
wspólnoty moralnej wynikać miałby wniosek o faktycznej tożsamości społeczeństw w
akceptowanych w nim norm moralnych – takie rozumowanie jest nieuprawnione.

Prawo a moralność w świetle sporów filozoficznoprawnym między Hatem a

Ronaldem Dworkiniem
• Spór co do prawnego
• Spór co do zasad i reguł Regułą dla Dworkina jest reguła: testament ustny musi
być sporządzony w obecności co najmniej trzech świadków. Zaś zasadą jest:
nikt nie może odnieść korzyści z wyrządzonego zła. Ów podział związany jest ze
słynną sprawą Riggs vs Palner z 1889
• Spór co do rozdziału prawa i moralności
• Spór co do władzy dyskrecjonalnej sędziów

60 z 67
TiF wyk 17 10.03.2017 r.
Normatywna, rozwinięta koncepcja źródeł prawa Z. Ziembińskiego
Zadaniem teorii prawa jest wskazanie, z jakich elementów składa się jakaś koncepcja
źródeł prawa.
Definicja koncepcji źródeł prawa:
To zespół reguł nakazujących uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze oraz zespół
reguł dotyczących wiązania z tymi faktami obowiązywanie określonych norm prawnych.
Czyn innym są źródła prawa a czym innym koncepcja źródeł prawa.
Koncepcja ta ma charakter normatywny, bowiem wskazuje na reguły, które powinny
znaleźć się w danej koncepcji źródeł prawa. Są to dwa rodzaje reguł:
• Reguły walidacyjne nakazujące uznawać pewne fakty za fakty prawotwórcze

• Reguły egzegezy, na które składają się trzy rodzaje reguł:

o Interpretacyjne

o Inferencyjne

o Kolizyjne

Jest to koncepcja rozwinięta, bowiem jest uzupełniona o dodatkowe elementy:

• Polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawnego

• Określenie kompetencji jakichś podmiotów do tworzenia pisanych źródeł prawa

• Określenie prawotwórczej roli precedensu i zwyczaju

• Określenie dopuszczalnych reguł interpretacyjnych, inferencyjnych i kolizyjnych

Nakazy te pełnią kryterium obowiązywania danych norm w danym systemie prawnym.

Reguły inferencyjne
Zadania reguł inferencyjnych:
• Reguły inferencyjne wskazują, w jaki sposób przeprowadzać wnioskowania
prawnicze
• Reguły inferencyjne pozwalają uznać, jakie normy są normami obowiązującymi
ze względu na powiązania inferencyjne zachodzące między normami
Schemat wnioskowania prawniczego
Norma prawna – zastosowanie reguł inferencyjnych – norma prawna
Założenia wnioskowania prawniczego:
Wnioskowania prawnicze oparte są na dwóch rodzajach założeń:

• Założenie o wynikaniu normy z normy –

61 z 67
 o Wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy – norma N2
wynika z normy N1, wtedy gdy zakres zastosowania normy N1 obejmuje
zakres zastosowania normy N2.
o Wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy –
dyrektywa instrumentalnego nakazu/zakazu
Założenie: Obie dyrektywy oparte są na założeniu, że między podjętym
zachowaniem a realizacją celu/treści danej normy zachodzi związek
przyczynowo-skutkowy.
Dyrektywa instrumentalnego zakazu – Jeżeli obowiązuje norma N1, która
nakazuje określonemu adresatowi normy podjęcie określonego
postępowania, to przyjmuje się, że obowiązuje również norma N2, która
zakazuje czynić tego wszystkiego, co uniemożliwia podjęcia
postępowania nakazanego w normie N1.
Dyrektywa instrumentalnego nakazu – Jeżeli obowiązuje norma N1, która
nakazuje określonemu adresatowi normy podjęcie określonego
postępowania, to przyjmuje się, że obowiązuje również norma N2, która
nakazuje czynić wszystko to co umożliwia zrealizowania nakazu
zawartego w normie N1.
• Założenie o konsekwentności ocen prawodawcy –

o Wnioskowanie oparte na założeniu o konsekwentności ocen prawodawcy

Założenie: Przyjmuje się, że prawodawca jest konsekwentny co do

postulowanych przez niego wartości, że jest konsekwentny w realizacji
owych wartości, oraz konsekwentny w określeniu hierarchii i spójności
wartości.

o Wnioskowanie analogia iuris:

Jeżeli obowiązuje norma N1 i przyjąwszy, że prawodawca jest

konsekwentny co do swych ocen, to uznaje się za obowiązującą normę
N2, która wprawdzie nie została bezpośrednio ustanowiona przed
prawodawcę, ale znajduje takie samo uzasadnienie aksjologiczne co
norma N1. (Odwołuje się do ius a nie do lex)
o Wnioskowanie a fortiori:

Wnioskowanie z mniejszego na większe – a minori ad maius. Jeżeli

obowiązuje norma N1, która zakazuje naruszania określonego dobra, to
obowiązuje również norma N2, na mocy założenia o konsekwentności
ocen prawodawcy, która zakazuje naruszania owego dobra w stopniu
większym.
Wnioskowanie z większego na mniejsze – a maiori ad minus. Jeżeli
obowiązuje norma N1, która nakazuje ochrono danego dobra większym
nakładem sił bądź wyznacza obowiązki bardziej uciążliwe, to obowiązuje
również norma N2, na mocy założenia o konsekwentności ocen
62 z 67
 prawodawcy, która wyznacza obowiązki mniej uciążliwe bądź nakazuje
ochronę danego dobra mniejszym nakładem sił.

Niewspółmierność wartości a wnioskowanie a fortiori i wykładnia analogia legis

Świat wartości obiektywnych, który jednocześnie jest hierarchicznie uporządkowany.
Wartości pozostają w stosunku niewspółmierności. Nie jesteśmy wstanie wskazać
granic doniosłości.
Stosowanie reguł inferencyjnych wymaga bardzo precyzyjnego określenia ocen
preferencyjnych: jakie dobro uznaje się za cenniejsze, np. ochrona parków miejskich i
środowiska naturalnego.
Dla przeprowadzenia wnioskowania a fortiori należy odpowiedzieć na trzy pytania:
1. Co jest przedmiotem porównania?
2. Jakie jest kryterium porównania?
3. Jakie są warunki umożliwiające porównania?

Np. jeżeli zakazuje się niszczenia trawy to tym bardziej drzew. Porównujemy zatem
trawę i drzewa. Podobnie w wnioskowaniu a maiori ad minus skoro wolno nosić broń
automatyczną to także noże.
Kryterium porównania – to pewne cechy, których obecność i natężenia występują w
przedmiotach porównania. Istotny jest zatem dobór owych cech.
Warunki porównania – warunkiem koniecznym i jest to aby stosunek między dwoma
porównywanymi elementami dał się opisać ze względu a cechy w jakimś języku.
Wnioskowania a fortiori Przykłady – kierownictwo ogrodu botanicznego ogłosiło, że w
ogrodzie nei wolno dzieciom grać w piłkę nożną. Czy wolno tam grać w piłkę nożną?

Reguły kolizyjne
Zastosowanie reguł kolizyjnych

63 z 67
TiF wyk 18 17.03.2017

REGUŁY KOLIZYJNE
Zastosowanie reguł kolizyjnych
Współcześnie zauważa się dużą przydatność praktyczną reguł kolizyjnych. Reguły
kolizyjne mają zastosowanie wtedy, gdy nie sposób wyeliminować niezgodności norm
przez np. Ingerencję prawodawcy, np. Nowelizację bądź derogację niezgodnych
przepisów prawa.
Reguły kolizyjne I stopnia
Reguły pozwalające na rozstrzygnięcie, która z norm obowiązuje, gdy jedna norma jest
niezgodna z drugą normą. Oparte są na normach kultury prawnej, np. Lex specialis
derogat legi generali, czy lex posterior derogat legi priori.
Trzy sytuacje stosowania reguł kolizyjnych:
• Następstwo czasowe – lex posterior derogat legi priori – czynnik temporalny
o Ustawa późniejsza lepiej wysłowia wolę prawodawcy – czas na
namyślenie się prawodawcy, nowe czynniki
o Są to normy o tej samej mocy prawnej
• Nawiązujący do techniki wysłowiania przepisów - Przepisy są w różny sposób
formułowane
o Przepisy mają ten sam bądź cześćiowy zakres regulacji
o Les specialis derogat legi generali
o Przepis główny zrębowy uchyla przepis pomocniczy – leź generalis
derogat legi subsida
• Mocy prawnej
o Istnieje między aktami wyższej i niższej mocy więź kompetencyjna
o Istnieje zdolność derogacji
o Zakres regulacji aktu wyższej rangi i niższej mocy jest taki sam bądź
częściowy,
o Lex superior derogat legi inferiori

Reguły kolizyjne II stopnia – metareguły – są to reguły preferencji; określają one,

jakiego wyboru pomiędzy regułami kolizyjnymi I stopnia w sytuacji kolizji norm ma
dokonać organ stosujący prawo
Między regułą temporalną a merytoryczną:
Gdy norma ogólna wydana później koliduje z normą szczegółową wydaną wcześniej
(są tego samego stopnia) – zależy od tego, w jakiej gałęzi prawa występują kolizje

64 z 67
Dominuje norma merytoryczna ( w prawie karnym i podatkowym) – lex priori derogat
legi posteriori generali
Natomiast w prawie cywilnym pierwszeństwo ma norma temporalna.

Między regułą hierarchiczności a merytoryczną

Gdy jedna z norm sprzecznym treściowo jest normą wyżej usytuowaną w hierarchii
systemu i jednocześnie jest normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego
rzędu – wtedy znowu dominuje reguła hierarchiczności
Lex superior generali derofat legi inferiori speciali. Norma wyższego stopnia ogólna
uchyla normę szczegółową niższego stopnia.

Między regułą hierarchiczności i temporalną

Gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest normą wydaną wcześniej i jest
wyższego stopnia a druga norma została wydana później i jest normą niższego stopnia.
Norma wyższa hierarchicznie deroguje normę niższego stopnia – lex superior derogat
legi posteriori inferiori.

Stosowanie prawa
Definicja stosowania prawa J. Wróblewskiego i K. Opałka:
Stosowanie prawa jest to proces, na podstawie obowiązującego prawa, ustalania przez
organy państwa w sposób wiążący konsekwencji prawnych faktów. Rezultatem
stosowania prawa jest decyzja stosowania prawa polegająca na wskazaniu normy
indywidualnej i konkretnej (jest definicją, która nawiązuje bezpośrednio do pozytywizmu
prawniczego). <Odnosi się głównie do stosowania prawa przez sądy>
Definicja stosowania prawa Ziembińskiego:
Stosowanie prawa związane jest z korzystaniem z kompetencji, których norma prawna
udziela jakiemuś podmiotowi.

Płaszczyzny analizy sądowego stosowania prawa

Sądowe stosowanie prawa można analizować w postaci modelowej na trzech
płaszczyznach:
• Decyzyjnej – proces, który polega na podjeciu decyzji
o Ustalenie podstawy prawnej
o Ustalenie stanu faktycznego
o Akt subsumpcji prawniczej – proces myślowy polegający na kwalifikacji
normatywnej czynu uznanego za udowodniony
o Wydanie decyzji finalnej

65 z 67
 • Funkcjonalnej – sądowe stosowanie prawa pełni funkcję w relacji do
społeczności, moralności, ekonomii – zajmują się tym socjologowie prawa
• Informatycznej – sądowe stosowanie prawa może prowadzić do przetwarzania
danych jak norma prawa i fakty istotne dla podjęcia decyzji – zbyt wiele
elementów ocennych wchodzi w grę
Sylogizm prawniczy
Decyzyjny model stosowania prawa oparty jest na sylogizmie prawniczym. Sylogizm
prawniczy to schemat rozumowania prawniczego składający się z przesłanki większej
<normatywnej>, z przesłanki mniejszej <faktycznej> oraz wniosku <decyzji>
Przesłanka większa – Kto zabija człowieka podlega karze
Przesłanka mniejsza – Jak Kowalski zabił
Wniosek – Jan Kowalski podlega karze

Dylemat J. Jorgensena
Problem: Skoro normy nie są zdaniami w sensie logicznym, to czy mogą być
przesłankami i konkluzją rozumowań o charakterze logicznym
Wedle Jorgensona:
• Przesłanki i konkluzje inferencji logicznych są tylko i wyłącznie zdania w sensie
logicznym
• Normy nie są zdaniami w sensie logicznym
• Zatem nie mogą być przesłankami i konkluzjami inferencji logicznych
• Ale są takie rozumowania, gdzie mogą normy występować w roli przesłanek czy
konkluzji, a którym nie można odmówić intuicyjnej ważności.

Ideologie sądowego stosowania prawa:

Ideologia związanej decyzji sądowej/model sylogistyczny sądowego stosowania prawa.
Pozytywistyczny typ sądowego stosowania prawa
Ideologia swobodnej decyzji sądowej/model argumentacyjny sądowego stosowania
prawa/niepozytywistyczny typ sądowego stosowania prawa

Podstawowe założenia ideologii związanej decyzji sądowej, modelu sylogistycznego

sądowego stosowania prawa, typu pozytywistycznego sądowego stosowania prawa
• Oddzielenie procesu tworzenia prawa od procesu stosowania prawa
• Podstawową wartością prawa jest przewidywalność, ogólność, stabilność i
bezpieczeństwo prawne
• Stosowanie sylogizmu prawniczego w sądowym stosowaniu prawa
• System prawa jest systemem hierarchicznym

66 z 67
 • Utożsamianie prawa z ustawą
• Pełne podporządkowanie sędziego ustawie
• Podatkową metodą badanie prawa to metoda formalno-dogmatyczna

Podstawowe założenia ideologii swobodnej decyzji sądowej, modelu

argumentacyjnego sądowego stosowania prawa, typu niepozytywistycznego
sądowego stosowania prawa:
• Nieoddzielenie procesu tworzenia i procesu stosowania prawa
• Podstawową wartością prawa jest jego funkcjonalność, elastyczność i dynamizm
• Stosowanie technik argumentacyjnych zamiast sylogizmu prawniczego w
sądowym stosowaniu prawa
• System prawny nie jest systemem hierarchicznym
• Sędziemu pozostawia się duży obszar autonomii w podejmowaniu decyzji
• Sędzia nie jest bezwzględnie związany ustawą
• Prawo nie jest utożsamiane z ustawą
• Podstawową metodą badania prawa jest rozumienie prawa w duchu
hermeneutyki prawniczej

System prawny
Pojęcie systemu prawnego nie jest przyjmowane powszechnie i dotyczy koncepcji
prawa a nie tego czy rzeczywiście tworzy system.
System prawny to uporządkowany zbiór norm, między którymi występują określone
więzi.

Rodzaje więzi:
Więź treściowa: zachodzi między normami wtedy, gdy mają takie same uzasadnienie
aksjologiczne lub chronią ten sam zakres dóbr
Więź kompetencyjna: zachodzi między określonymi normami i wyraża się w tym, że
jedne normy powstają na podstawie innych norm, które jakimś podmiotom udzieliły
kompetencji do ich ustanowienia.

67 z 67