KABANATA I
SA IBABAW NG KUBYERTA
Ipinakilala ni Rizal ang mga tauhan sakay ng
Bapor Tabo patungo sa Laguna. Inihalintulad
ang sasakyang bapor tabo sa isang tabo. Hindi
matuligsa ang nagpapanggap na maputi,
maharlika, pormal, at maunlad sa likod ng
pinturang puti bagaman hindi maituturing na
isang bapor dahil ito ay may mga kakulangan.
Malinaw na inihambing ni Rizal ang bapor tabo
sa ating pamahalaan. Ang mga nasa ibabaw ng
kubyerta ay ang mga kastila, prayle, mga
mayayaman, mga may katungkulan sa
pamahalaan at mga pilipinong nag-aakalang
dugong bughaw. Sa ilalim naman ng kubyerta ay
ang mga “indiyo”, mga instik at mahihirap na
mestiso. Katulad ng pamahalaan, ang bapor
tabo ay mabagal ang usad sapagkat hindi halos
umunlad ang pilipinas sa loob ng 300 taong
pamamahala. Ang bilog naman na anyo ay
katumbas ng walang malinaw na plano sa
pamamalakad ng gobyerno sapagkat hindi alam
kung nasaan ang unahan,tagiliran at hulihan na
nagpapalito kung saan patungo at saan ang
pabalik.
Ipinakita ang pagtrato ng mga kastila sa mga
indiyo. Pinagtatrabaho ng walang bayad at
pagkain na walang reklamo at pag-aalsa
sapagkat likas sa kanila ang matiisin at
masunurin. Inilantad ni rizal ang pang-iinsulto sa
mga Pilipino sa mahabang panahong
pananahimik at pagsunod sa mga kastila.
Muling lumikha sa Rizal ng isang mestisong
pangunahing tauhan, si Simoun (inakusahang
mulatong na amerikano, pinagkamalang taga-
india) na walang pakundangan lalo na sa mga
indiyo. Lumutang ang pagkamarahas ni simoun
(napakamayamang mag-aalaha/negosyante) na
taga payo ng kapitan heneral na may
makapangyarihang tinig. Kakikitaan ng
katauhan si simoun ng Kapitan Heneral sa mga
salitang tila batas at mahigpit na utos. Nakamit
ni Simoun ang ganoong kapangyarihan dahil
siya ang nagging daan upang matamasa ng
kapitan heneral ang kanyang posisyon at lalong
pagyaman.
Nailarawan din ni Rizal ang iba pang
makapangyarihang tauhan tulad nila Padre
Salvi, Padre Camorra (mukha raw artilyero),
Padre Irene, Ben Zayb (mamamahayag), Don
Custodio (pilipinong mataas ang posisyon sa
gobyerno)
KABANATA II
SA ILALIM NG KUBYERTA
Ipinakilala ni Rizal ang katauhan ng mga nagtitiis
sa ilalim ng pamumuno ng may kapangyarihan-
mga karaniwang tao na nasa ilalim ng kubyerta.
Sama-sama ang mga indiyo at tsino sa mainit at
masikip na ibaba ng kubyerta, ipinagmamalaki
ni rizal ang dalawang Pilipino, isang magtatapos
ng medisina at isang nagtatapos sa ateneo.
Ipinagtatanggol nila ang kanilang mga
kababayan na hinahamak. Ang makatang si
Isagani ay ginamit ang tubig para simbolohan
ang Pilipino na maaaring makapatay kung
pagsasamasamahin ang mga mumunting singaw
o pulo-pulong himagsikan.
Tinutukoy rito ang pangangailangan sa mga
paring Pilipino upang makapagsilbi sa
kababayan na nakakaunawa sa kanilang
pangangailangan , saloobin at pangarap.
Nagsakripisyo ang mga paring ito upang
makami ang propesyon dahil sila’y biktima ng
mga kabataan na maipantay ang karunungan na
tinatamasa sa mga espanyol sa pilipinas sa
pamamagitan ng pagpapahintulot ng paaralan o
akademya ng wikang kastila. Nakita ng mga
kabataang ito ang pangangailangan ng unawaan
at komunikasyon na inihahatid ng waking
kastila.
Inihayag din ni Rizal ang problema sa
pagkagumon ng opyo (droga). Nahulaan din ang
paglaganap at magdudulot ng kapinsalaan ang
bisyong ito. Si kapitan tiyago ay isa sa biktima
nito.
KABANATA III
MGA ALAMAT
Binuhay ni Rizal ang paglikha ng mga alamat na
salin-bibig n gating mga ninuno as iba’t-ibang
henerasyon, napapaloob dito ang mga kwento
na pinagmumulan ng iba’t-ibang bagay.
Ang mga alamat ay naglalarawan at
nagsasalaysayng mga kaugalian at paniniwala
ng mga Pilipino na punong-puno ng mga
simbolismo. Malapad na bato ang sumisimbolo
sa baying Pilipinas, na dating sagrado at pugad
ng mga tulisang indiyo na nagrerebelde at nag-
aaklas laban sa mga mapaniil at mapambusabos
na mga kastila na isinaysay ng kapitan ng bapor.
Ang alamat ni Pedro Florentino ay isang alusyon
(allusion) sapagkat ang naganap kay donya
geronima ay nag-udyok ng isang palaisip o
talinghaga na hindi marangal manirahan sa
liblib ng binigongpag-asa,hindi rin kabanalan
ang maging pain sa panganib na makipaglaro sa
yungib ng mga tiyanak at dewende sa pampang.
Si Donya Geronima kumakatawan ki Maria Clara
na bigo ang pag-asa at ang liblib na yungib sa
pampang ng ilog ay tumutukoy sa beateryo ng
Sta. Clara, ang mga tiyanak at dewende naman
ay sumisimbolo sa mga prayleng kastila.
Ang alamat na kinuwento ni Padre Salvi ay
nagtataas ng katolisismo sa bisa, kapangyarihan
at pagiging “kristiyano”. Itinuro nila na ang mga
santo ay makapagliligtas mula sa mga panganib
kaya’t marapat na sambitin ang kanilang mga
pangalan at humingi ng tulong.
Ang alamat ay naging daan upang mabuhay
muli ang pagkamatay ni Ibarra at ama nito na
hindi nabigyan ng marangal na libing.
Samakatuwid tinukol ni riazal ang kinasasapitan
ng mga pilibustero. Ipinadarama rin sa mga
mambabasa ang pagiging apektado ni Simoun
sa usaping iyon.
KABANATA IV
KABESANG TALES
Tinalakay ni Rizal ang hirap na pinagdaraanan
ng mga masisipag na magsasakang Pilipino.
Tinukoy din ang dahilan ng pagiging tamad ng
mga magsasakay at karaniwang mga Pilipino sa
dahilang napupunta saw ala o sa mga kastila
ang kanilang pinagpaguran. Isa na rito ang
magsasakang si Kabesang Tales na nagsikap
pagyamanin ang isang tiwangwang na lupain na
malayo sa sa bayan ngunit pilit inangkin ng mga
prayle at pinabuwisan. Ipinakita ni Rizal ang
pagiging maunawain at mahinahon ng mga
Pilipino ngunit dumating ang oras ng pagkapuno
kaya kinakailangan nang kumilos, humarap sa
husgado at lumaban kahit buhay ang
kabayaran. Kapag buhay at lakas ang
pinuhunan, ito rin ang dapat na maging
kabayaran.
Katulad ng iba pang indiyo, si kabesang tales ay
patuloy na nagllingkod at nagpapasakop sa
kautusan ng espanya sa pamamagitan ng salapi
at pagpapaalipin, kapalit nito ay pagdusta at
kawalan ng katarungan. Ang kanyang paglaban
sa pamahalaan ay sumisimbolo sa unang
hakbang ng pag-aaklas laban sa mapaniil na
sistema ng mananakop.
KABANATA V
ANG “NOCHE BUENA” NG KUTSERO
Mahusay ang paglalarawan ni Rizal sa
kabanatang ito. Ginnamit niya ang prusisyon ng
mga santo upang tuligsain ang pagbabantay ng
mga guwardiya sibil sa prusisyon. Ipakikita ni
Rizal kung paano nananakot, nang aabuso at
nagsasamantala ang mga karaniwang
mamamayan.
Pinagsalita ng awtor ang isang kutsero na
biktima ng gayong kapangahasan kaya’t tanging
inaasahan ay ang kanyang tagapagligtas na si
bernardo carpio na itinuturing na isang alamat.
Subalit ang kanyang bayaning tagapagligtas ay
nakagapos ang mga paa at naiipit pa sa
dalawang nag-uumpugang mga bato at
maaaring hindi niya maabutan ang panahong
makawala ito sa sitwasyon.
Ang paniniwalang ito ukol kay bernardo carpio
ay nilikha ng mga Pilipino na hango sa isang
alamat na hiram sa Mexico at pinabayaan ng
mga kastilang yumabong sa isipan ng mga
Pilipino sa pamamagitan ng mga aral na pagtitiis
at pagpapakasakit ay may natatamong
kaluwalhatian sa langit. Dahil sa mga kwentong
tulad nito, nawawala o nababawasan ang
paghahangad ng mga Pilipino na ihanap ng
lunas ang kanilang kaapihan. Hihintayin na
lamang nila ang paglaya ni Bernardo Carpio, na
kanilang hari at saka na sila babangon.
KABANATA VI
SI BASILIO
Ikalawang pagkakataon ito na binigyan ng
espasyo ni Rizal si Basilio sa kanyang akda
espesyal ang turing ng awtor kay Basilio,
katunayan inihalintulad niya ito sa kanyang sarili
bilang manggagamot. Idinaan din niya ang
tauhang ito sa proseso ng pagtitiis at pagsisikap
upang makamit ang mga pangarap. Ipakikita ng
awtor na kailanmanay hindi hadlang ang
kahirapan, ang iresponsableng pamilya (lalo na
ang kanyang ama), ang pinagmulan ang
paghamak ng tao at kawalan ng pag-asa upano
abutin ang ambisyon.
Inihayag din ni Rizal sa kabanatang ito ang di-
maayos na sistema ng pagtuturo o edukasyon.
Katulad ng dati nang problema (suliranin ang
lumang sistema ng pagtuturo)pawang
pagmememorya at one way (guro ang
magtatanong-sasagot ang mag-aaral) ang
sistema ng pagtuturo. Kaya walang aktibong
partipasyon ang mga mag-aaral sa mga
talakayan.
Tulad ng obserbasyon ni Rizal, ang mga gurang
heswita pa rin ang may pinakamaunlad na
pagtingin at pamamaraan sa pagtuturo. Kaya sa
pamamagitan ni basilio, hahangaan niya ang
pagtuturo sa Ateneo municipal kaysa sa
unibersidad ng Sto. Tomas at San Juan de
Letran.
KABANATA VII
SI SIMOUN
Sa yugtong ito ng nobela, pinagharap ni Rizal
sina Basilio at Simoun. Ipakikita niya ang
dalawang karakter na nagtataglay ng
magkaibang pananaw at pilosopiya sa buhay.
Sina simoun at basilio ang mga naglalabang
puwersa sa nobela. Inilalarawan ni Rizal si
Basilio bilang mahina o walang lakas ng loob,
walang pangarap para sa higit na nakararami
sapagkat ang pangarap niya ay pansarili lamang.
Ang kanyang masaklap na kahapon ay pilit na
ipinaaalalang muli ni simoun upang pasiklabin
ang poot na dati ay namamayani sa puso ni
Basilio. Sa kabila nito, hindi siya pinatay ni
Simoun si Basilio na gamitin ang lakas nito sa
mga kasamahan upang malabanan ang kanilang
maka-kastilang layunin.
Kinakatawan ni Basilio ang kabataang Pilipino.
Pinangangamba siya ni Simoun na itatag ang
bayang pilipino at ang pag-aaral ng sariling
wika. Ipinamulat ni Simoun kay Basilio kung ano
na ang nagawa niya sa bayang kumupkop,
nagbigay ng nalalaman at pinagkakautangan
niya ng buhay.
Si Basilio ang kinasasangkapan ni Rizal upang
katawanin ang isang himagsikang mapayapa.
Matutugunan ito sa pamamagitan ng
karunungan o edukasyon sapagkat ito ay
walang wakas at pagkaubos at ito ang magiging
susi ng pagkakaroon ng katarungan.
KABANATA VIII
MALIGAYANG PASKO
Ang kabanatang ito ay naglalarawan ng isang
okasyong labis na pinahahalagahan ng mga
Pilipino – ang pasko. Ang pasko katulad ng
popular na kabatiran ay araw ng pagsilang ng
ating Panginoong Jesu-kristo kung kaya’t ang
lahat ng “kristiyano” ay dapat na magdiwang
subalit iba ang ipakikita ni Rizal, tila sa araw na
ito lubhang malungkot ang tao, punong-puno
ng problema na halos nakikiayon sa
pinagdaanan nina Maria at Jose bago pa man
isinilang sa Jesus.
Ibibigay na halimbawa ng may akda ang kaso ng
pamilya ni Huli. Sa araw na ito’y dapat sana ay
Masaya ang mag-anak subalit puspos ng sama
ng loob ang namamayani sa kanilang puso. Ang
kanyang pamilya ay biltima ng pagsasamantala
at kawalang katarungan sa mga kamay ng
tagahasik ng “kristiyanismo” na sinasagisag ng
krus, ang mga prayleng ito na nagturo kay Huli
upang magdasal, magrosaryo at humingi ng
milagro sa mga santo at santa ang nagging
dahilan ng kanilang kahirapan at pagkaapi.
KABANATA IX
SI PILATO
Sa kabanatang ito gagamitin ni Rizal ang
kanyang talino upang tukuyin ang mga huwaran
na karakter na matatagpuan sa bibliya. Isa na si
Pontio Pilato, isang gobernador ng lalawigan ng
Judea na may kapangyarihang magbigay ng
utos. Subalit upang hindi masisi sa kanyang mga
desisyon, mas minabuti niyang ibigay sa madla
ang paghusga.
Sa kabanatang ito, ang mga prayle ay
sumasagisag sa mga pinuno ng mga Judio na
nagparatang ng rebelyon at sedisyon kay Hesus.
Tulad ni Jesus si Kabesang Tales, kasama na ang
pamilya nito ay pinaratangang makasalanan.
Nagsa –Pilato ang tenyente ng mga guwardiya
sibil dahil ayon sa kanya ay tumutupad lamang
siya tungkulin. Ayon sa uldog na kinalaman sa
kinasapitan ni Kabesang Tales.
Samantala, si Hermana Penchang ay maaari ring
ihalintulad sa mga pinuno ng Judio sapagkat
pinaratangan nito si Huli na makasalanan dahil
hindi raw ito marunong magdasal at mali-mali
ang pariralang ginagamit sa dasal.
 KABANATA X
KAYAMANAN AT KARALITAAN
Sa kabanatang ito ipinasulyap ni Rizal kung
paano inaagawan ang mahirap na mayayaman.
Tulad ni Kabesang Tales biktima sila ng pang-
aagaw ng lipain ng korporasyon ng mga pari.
Itinala rito ang mga listahan ng mga taong
humingi ng katarungan na halos ay kanyang
pamilya at mga kababayan. Nakita ni Rizal kay
Kabesang Tales ang dapat gawin ng Pilipino –
ang radikal na pagkilos. Buhay ang kanyang
pinuhunan sa lupang pinagyaman kaya’t buhay
din ang kapalit.
KABANATA XI
LOS BANOS
Ipinakita rito kung paano ginagawa ang mga
desisyon habang nagsusugal. Sa mga pasaring ni
simoun sa maaring itaya ng mga kalaroay
itinanghal ang mga tunay na nangyayari nang
mga panahong iyon: na maaaring ibayad sa
sugal ang kabaitan at dasal; ang mga prayle ang
unang hindi sumunod sa kanilang
pinangangaral; makapangyarihan ang mga ito
dahil maimpluwensiya sila sa desisyong
ginagawa ng Kapitan Heneral.
Ipinababatid ng may-akda na ang simbahan at
estado ay magkasanib sa pagpapatakbo ng
gawaing pampamahalaan dahil interes nilang
alipinin ang mga Pilipino.
KABANATA XII
PLACIDO PENITENTE
Ipinahayag rito sa katauhan ni Placido Penitente
ang pagkadismaya sa sistema ng edukasyon.
Suliranin ang mga tamad at pilosopong guro
pati na ang kurikulum na dapat baguhin.
Pinaghimagsik si palcido ngunit nakulong ito sa
sistemang hindi agad mabubuwag. Ipinakita na
inaasam ng mga kabataang Pilipino na matuto
at makapantay ang mga dayuhang mananakop
ngunit bigo sila. Inilarawan na apektado ang
kilos at pagpapahalaga ni placid dikta ng pari at
unibersidad na sana’y kapupulutan ng malawak
na kaalaman subalit taliwas ang nangyari.
KABANATA XIII
KLASE SA PISIKA
Inilarawan dito ang kalakaran ng edukasyon.
Ang klase sa pisika ay walang panggayak sa
interes ng mga mag-aaral. Limot ng mga guro na
iugnay ang natutuhan sa pang-araw-araw na
buhay. May mga gamit ukol sa eksperimento
pero ito’y nakaesparate lang para sa mga
bumibisita mula sa europa para masabing
mahusay ang pagtuturo ng mg dominikano sa
siyensya.
Ang mga simulain sa pagtuturo ni Rizal ay
angkop hanggang ngayon tulad ng
katamtamang bilang ng mga estudyante sa
isang klase, mali ang panghihiya sa mga ito, ang
mga guro ay dapat may malasakit at kuluguran
sa pagtuturo, at ang maraming bakasyon ay
nakahihiyakayat sa pagliban ng mga mag-aaral.
KABANATA XIV
SA BAHAY NG MGA ESTUDYANTE
Ipinakita rito na mulat na ang mga kabataansa
kanilang karapatan, kalayaan at katarungan
bunga ng kaisipang liberal mula sa europa at
amerika. Upang itaguyod ang kapakanan ng
mga Pilipino, nagkaroon sila ng lakas ng loob na
humingi ng pagbabago sa pamahalaang kastila.
Ang mga estudyante ay sumasagisag sa mga
mamamayang nasa gitnang-uri ng panahong
iyon. Ninais nilang magtatag ng akademya ng
wikang kastila upang magkaisa ang mga Pilipino
at maunawaan ang mga pagaganap sa lipunan.
Inisip ng mga paring kastila na makasasama ito
dahil bawas na ang pagkontrol sa isip at ugali
nito.
KABANATA XVII
PERYA SA QUIAPO
Sa kabanatang ito ginamit ni Rizal ang Perya sa
Quiapo upang ilantad ang kabulukan na
nangyayari sa Pilipinas. Ang Perya ay isang fair
mga kubol ng sirko, mahika, mga tindahan ng
laruan at iba’t-ibang paninda.Sa ganitong
sitwasyon o pagkakataon lamang maaaring
makapagpakita ng mga larawang nakaukit at
panooring tumuligsa sa paraang hindi
maunawaan ng walang kinalaman. Ang tanging
aakalain ng mga manonood na ang mga palabas
at panindang ipinakikita rito ay may layuning
makapagpasaya at makapagpalibang.
Isa sa mga pinuri ni Rizal sa kabanatang ito ang
mga larawang nililok. Ipamamalas ni Rizal na
pagtawanan ng mga taong makatutunghay sa
larawang lilok kung hindi nila susuriin at pag-
iisipan ang nais ipahiwatig nito. Tulad
halimbawa ng larawang La Prensa Filipina. Ito ay
larawan ng isang matandang babaing bulag ang
isang mata, sabog-sabog ang buhok at
nakalupasay sa lupa. Nagpahiwatig ito ng
kalagayan ng pamahayag sa Pilipinas – matanda
(makaluma); pisak ang isang mata (di
makatotohanan ang pagbabalita at yung gusting
paksa lamang ang pinag-uukulan ng talakay).
Ipamukha ni Rizal na ultimo sa Ben Zayb
(mamamahayag) ay hindi makaunawa sa
larawan. Pagtatawanan pa niya ito at walang
kamalay-malay na sila pala ang inaatake.
Malinaw din ang ginawang panunuligsa ni rizal
sa ikalawang larawan – Ang Bayan ng Abaka.
Inilalarawan dito na ang Pilipinas ay bayan ng
abaka na ginagamit na panggapos sa mga
Pilipino hinuhuli ng mga gwardiya sibil.
Nangangahulugang dinudusta, inaalipin at
itinuturing na parang mga hayop ang mga
Pilipino sa sarili nilang bayan.
Malaking kabalintunaan o kabaliktaran din ang
paglalarawan sa mga pari na nasa Pilipinas
kaysa sa Europa. Inilalarawan sila bilang mga
prayleng laging may aklat-dasalan, krusipiho at
palaspas na sagisag ng pagkamartir. Ang
kanilang mga mukha ay payapa, kagalang-
galang na tila walang ipinag-iba sa larawan ng
santo. Kaalinsabay ng paglalarawan ito sa mga
prayle ay ipakikilalanaman sa atin ni Rizal si
Padre Camorra na mahihilig sa mga
magagandang babae.
Sa kabuuan ipakikita ni Rizal na sa lugar na ito
(Perya) ay malayang masasalamin natin ang
ating mga sarili sa praang hindi nasasaktan o
nahi-hirapan.
KABANATA XVIII
MGA KADAYAAN
Nagbalik-tanaw sa mga pinagdaanan ni Ibarra
(simoun). Mula sa isang palabas ay muling
isasalaysay ng awtor ang buhay ni Ibarra sa
katauhan ni Imuthis. Katulad ni Simoun, si
Imuthis ay nag-aaral sa ibang bansa. Pareho
silang umibig sa anak ng pari, nakulong ngunit
nakatakas, ngunit napatay sa lawa.
Mahusay ang archetypal na pagdulog na
ginamit ni Rizal sa kabanata. Katulad ng
pananakop ng Persya sa kwento ni Imuthis na
sumasagisag sa Espanya; ang mga paring taga-
Ehiptoay kumakatawan sa mga prayleng kastila
na nagging sagwil sa pagkatuto ng mga Pilipino;
sinisimbolo naman ni Maria Clara ang dalagang
anak ng saserdote; ang papiro ay kumakatawan
sa sulat na ibinigay ni Ibarra sa dalaga; ang lawa
ng Moeris ay sumisimbolo sa lawang
‘kinatamayan’ ni Ibarra; ang mga pari ng Abydos
ay sinasagisag ni Padre salvi, at katulad ni
Imuthis si Simounay nagbalik para usigin ang
mga dahilanng kanyang mga kasawian. Ang
kapaligiran na binuo ng awtor ay nagpabaya ng
malagim na pangyayari na magbunsod ng
kamatayan.
KABANATA XIX
ANG MITSA
Makikita sa kabanatang ito ang hambingan na
ginawa ng may-akdaukol sa mitsa. Isang nag-
aalab na damdamin ang nararanasan ni Placido
Penintente na tulad ng mitsa’y maaari nang
sumabog. Masamang-masama ang kanyang
loob s mga prayle, na kulang na lamang ay
pumatay o makapatay. Samantala, inihahanda
naman ni Simoun ang mga paputok o mga
pasabog na gagamitin niya sa kanyang
paghihimagsik. Kulang na lamang na sindihan
ang mitsa ng pulbura na maghuhudyat ng
kaguluhan at simula ng himagsikan.
Subalit sa likod ng pangingitngit ng kaloobanat
paghahanda sa himagsikan, napakapersonal ang
layunin ni Simoun. Lilitaw na gusto niyang
ipaghigganti ang kanyang mga mahal sa buhay
na nakaranas ng panggigipit. Ninais rin niyang
ipaghiganti si Elias na sumuporta at nag-alay ng
buhay upang siya’y mailigtas at higit sa lahat,
gagawin niya ang paghihiganti para kay Maria
Clara na nakakulong sa kumbento. Uhaw na
uhaw siya sa paghihimagsik at naniniwala siyang
ito ang mabisang paraan upang masugpo ang
kasamaan at pang-aalipin ng pamahalaan.
Ngunit sa bandang huli’y ipahihiwatig ni Rizal
ang pag-aalinlangan sa kanyang pamamaraan
kahit naihanda na niya ang mga taong tutulong
at makikiisa sa kanya. Pilit niyang papaniwalain
ang sarili na tapos na ang ideyalismo, ang mga
bungang-isip at mga pangarap. Panahon na
upang pag-alabin at sindihanang mitsa na
papatay sa kanserng lipunan at mula rito’y
sisikapin niya ang pagbabagong-buhay ng
kanyang bayan.
Tulad ni Placido hindi niya na pinapansin kung
siya ma’y maging isang pilibusterosapagkat
nanaig ang isang hangarin na mabuhay ng
Malaya.
Kabanata XX
ANG TAGAPAGMUNGKAHI
Sa kabanatang ito ilalarawan ni Rizal ang isang
Kastilang humahawak ng iba’t ibang tungkulin
sa Pilipinas na walang sapat na karanasan at
kakayahan. Siya si Don Custodiona tinitingala at
pinagkakapuri-puri ng mga Pilipino subalit wina
walang-halaga naman sa Espanya.
Ang mga katulad ni Don Custodio ang
nahihirating manirahan sa Pilipinas. Bagamat
may likas na katangian ng pagiging masipag
nahilig naman siya sa image building.
Gugustuhin niyang makapagpanukala ng mga
mungkahing hahangaan ng lahat at
magugustuhan ng higit na nakakarami kahit na
ito’y katawa-tawa. Si Don Custodio ay isang
patibay lamang na kapos ang mga kastila noon
sa mga makapagtitiwalaang hahawak ng mga
tungkulin.
Ipakikita ni Rizal ang pagpapanggap ng ilang
kastila noon na maka-Pilipino na may maka-
amang pagtingin. Subalit palilitawin din ng
awtor na ang ipinagkakaloob nila’y pagtingin ng
isang mangmang na ama sapagkat ayw nilang
lumago o umunlad ang kanilang anak. Lagi
nitong pag-aalinlanganan ang pangangailangan
ng kanyang anak at aakalaing mananatiling
musmos habang panahon. Lubhang mababa
ang pagtingin niya sa mga Pilipino, ni ayaw niya
itong napupuri sapagkat maaari daw
magmalaki, walang kakayahan daw sa siyensya
at sa ibang larangan pang-akademya.
Sa bandang huli’y patatawanin tayo ni Rizal
kung paano bumuo ng payo si Don Custodio
kukonsultahin niya ang isang adogado at ang
isang mananayaw at maglalaan ng mahabang
panahon ng pag-iisip, pag-aaral at pagtimbang
upang makabuo ng isang planong walang
halaga.
Kabanata XXI
MGA AYOS-MAYNILA
Ipakikita ni Rizal sa kabanatang ito ang iba’t
ibang mukha ng mg ataga-maynila. Tatlong uri
ng tao ang mapupunang nagiging dominante o
nangingibabaw sa lungsod. Sila ang mag ataong
sumusunod sa patakaran at ipinag-uutusan ng
mga walang pakialam katulad ni
Camaroncocido. Itong huli ay isang kastilana
ikinahihiya ng kapwa kastila dahil hindi nag-
aayos ng sarili, lagging madumi at mabaho.
Sa gitna ng kaguluhan sa lungsod ng maynila,
hindi mapupuna ang tunay na pangangailangan
ng lungsod dahil marami pa ring mga taong
walang pakialam hanggang hindi sila ang
napipinsala. Isa ito sa sakit ng lipunan na pinuna
ni Rizal sa nobela-ang pagwawalang bahala sa
mga pangyayari o maaaring mangyari.
Katunayan maraming kabulukan at krimen
angnasasaksihan sa lungsod na hindi
isinusumbong sa mga maykapangyarihan
sapagkat ayaw nang masangkot pa sa gulo.
Subalit ang mga pagpapabayang ito ang simula
ng mas laganap na krimen at katiwalian.
Ipakikilala ni Rizal si Camaroncocido bilng isang
kastilang basura o walng halaga na
nagsasamantalasa kanyang pagiging
kastilaupang maging mayaman at
makapangyarihan. Katulad niya si Tadeo na
isang Pilipinong palaging gumagawa ng
kasinungalingan at iba’t ibang istorya,
makapagpasakit lamang sa mga kababayan.
KABANATA XXII
ANG PALABAS
Ang pagkamaibigin nng mg Pilipino sa dulaan o
teatro ang ipapamalas sa kabanatang ito. Ang
larawan ng loob ng teatro Variedades ang
ginaya ni Rizal upang maging tagpuan sa
kabanata. Sa dulaan nagkakatrabaho,
magkakaaway at magkakakilala. Sa lugar ding
ito natatapos ang ilang transaksiyon, mga
balak/panukala at kalutasan sa mg aisyu o
kaya’y mag suliranin.
Pinuna ni Rizal ang iba’t ibang uri ng mga
manonoob. May mga manonood na mahilig
mamintas at walang nakikita kundi kasiraan ng
pinanonood. May mga manonood naming
pasaway katulad ni Don Primitivo na pilit nang-
aagaw ng upuan sa dulaan.
Mapapansin din na mabisang daluyan ang
teatro ng mga usapin at mga pangarap. Layunin
ng mga kastila na tayo’y aliwin, pasayahin
upang kahit papaano’y makalimutan nating
tayo’y hinahamak o kaya’y inaalipin.
Mapupuna rin na halos imported ang mga
nagtatanghal upang umubos sa pera ng tao na
ang may pinakamalaking komisyon ay mga
pari/prayle.
Malakas din ang diskriminasyong ipikikita sa
kabanatang ito. Hindi maaaring makapagsimula
kung wala pa ang mga pangunahing panauhin
katulad ng Kapitan Heneral na nakalaan para sa
unang hanay ng mga upuan.
lugar at mga kahali-halinang tanawin. Ang
kulang na lamang ay tamasahin nang buong
laya ang mga biyaya ng kapaligiran kasama ang
mahal sa buhay.
Mula sa magandang kinaroroonan ay nangarap
din si Isagani ng pag-unlad. Nakikini-kinita niya
ang pagdami ng mga gusali at mga pagawaan.
Magkakaroon din ng mga mabibilis na sasakyan
na gumagalaw sa sementadong mga daan.
Lalago ang ekonomiya, ang mga kalakal, ang
mag industriya, ang pagsasaka at ang
karunungan.
Na nganagrap din siayng makapantay ng ibang
bansa tulad ng Inglatera na may kalayaan at
walang-kinikilalang batas. Mangyayari raw ang
lahat ng ito dahil sa pagsisikap ng ilang
kababayan na nasa Madrid na nagsusulong ng
reporma, gumagawa araw at gabi at nag-uukol
ng katalinuhan para sa kanyang bayan. Darating
daw ang panahon na kilalanin ang ating
karapatan, an gating kakayahan at ang ating
katwiran sa magandang kinabukasan.

KABANATA XXIII Kung si Isagani ay punong puno ng mga

pangarap, lilikhain naman ni Rizal si Paulita na
ISANG BANGKAY nag-aalinlangan at walang tiwala sa kakayahan
ng mga kababayan. Walang nakikitang maganda
Ang pagkabigo sa layuning makapaghimagsik ay
si Paulita sa kahihintutan o kinabukasan ng
ipinkita rito. Isa-isang nawala ang aalayan ni
Pilipinas. Subali sa bandang huli ay hihikayatin
Simoun ng tagumpay nito. Sa katauhan niya
siya ni Isagani na magtiwala at magkaroon ng
ipinakita na buhay niya si Maria Clara kaya ang
matibay na paniniwala sa pagsulong ng bansa.
kamatayan nito ay nagdulot ng labis na
Nananalig si Isagani na malalagay sa ayos ang
kalungkutan sa kanya at nagbunga ng
lahat, magiging malingap ang Espanya,
pagkabigo. Mapapansing kaakibat ng ideyalismo
mawawala ang kabulukan at mapapalitan ito ng
ni Simoun ay ang pagmamahalniya sa tinubuang
pagtutulungan, paggalang sa bawat karapatan
bayan at pagsamba niya kay Maria Clara. Sa
at pagkakaisa.
Kapitan Tiyago ay malapit na rin mamatay na
inihalintulad sa Pilipinas na nakagupo sa
karamdaman. Ang kabanatang ito ay punong
puno ng matulaing panwagan sa mga Pilipino na
kumilos na. kung hindi malulunasan ito ay mas
nanaisin pa ni Rizal na humimlay ang kanyang
bayan ng mapayapa. Para sa kanya dapat
ipamana ang kahihiyanat kaalipinan sa mga
anak, mabuti pang huwag na silang isilang.

Kabanata XXIV

MGA PANGARAP

Malalaman sa kabanatang ito ang mga

pangarap ni Rizal para sa kanyang bayan sa
pamamagitan ng katauhan ni Isagani.
Ipagmamalaki ng binta ang napakagandang mga