GIMNAZIJA

“SVETOZAR MARKOVIĆ”
JAGODINA

MATURSKI RAD IZ FIZIKE

SUNCE I SUNČEV SISTEM

Mentor: Maturant:
Profesor Andrijana Đomlija Mateja Ratović IV-7

Jagodina, 2019.
SADRŽAJ

1. UVOD.....................................................................................................................................................3

2. SUNCE....................................................................................................................................................4

3. SUNČEV SISTEM..................................................................................................................................6

3.1. Članovi Sunčevog sistema................................................................................................................7

3.1.1. Nastanak sunčevog sistema......................................................................................................15

3.1.2. Prasunčeva maglica..................................................................................................................15

4. ZAKLJUČAK.......................................................................................................................................17

LITERATURA..........................................................................................................................................18
1. UVOD
Svi smo se nekada zapitali o stvarima na nebu - Suncu, Mesecu, zvezdama? Ljudi gledaju
nebo već dugo vremena, pokušavajući da otkriju čega to ima gore. Svaki dan se pronalaze novi
načini putem kojih možemo naučiti više o svemiru.
Planete su velike kugle sačinjene od stena ili gasova koje se okreću oko zvezda. Mi
živimo na planeti po imenu Zemlja, a ona se okreće oko zvezde zvane Sunce. Ima najmanje još
sedam glavnih planeta koje se okreću oko Sunca, kao i veliki broj objekata ne toliko velikih kao
planete. Sve zajedno, Sunce, planete i ostali objekti čine jedan sistem. Naš sistem se zove Sunčev
sistem. Nekada davno, ljudi nisu shvatali da se svi objekti Sunčevog sistema okreću oko Sunca.
Mislili su da se sve okreće oko Zemlje, uključujući i Sunce. Ovo se činilo razumnim, s obzirom
da uopštee ne osećamo kako se Zemlja kreće.
Pre oko 500 godina čovek po imenu Nikola Kopernik 1 sugerisao je da se planete okreću
oko sunca. Zatim je 100 godina posle Kopernika naučnik po imenu Galileo počeo posmatrati
nebo pomoću novog izuma, teleskopa. Galileo je počeo dokazivati kako je veoma verovatno da
se planete ipak okreću oko Sunca, baš kao što je tvrdeo Kopernik. Uskoro je sve više i više ljudi
počelo koristiti teleskope i istraživati nebo. Počeli su učiti kako se planete i ostali objekti u
Sunčevom sistemu kreću.
U današnje doba ljudi šalju rakete da istraže svemir. Astronauti putuju oko Zemlje, a neki
od njih su se i spustili na Mesec. Robotske letilice mogu ići na druge planete i praviti fotografije.
Sada otkrivamo i vidimo stvari o kojima su Kopernik i Galileo samo mogli sanjati.
Danas možemo koristiti veoma velike teleskope da vidimo šta se dešava na drugim
zvezdama. Upoređujemo slike različitih udaljenih zvezda sa slikama Sunca. Koristimo ono što
smo naučili o Sunčevom sistemu da bi napravili pretpostavku kako je on stvoren. Možemo
također pretpostaviti šta bi se moglo desiti u budućnosti.

1
Nicolaus Copernicus 19. februar 1473, Torun, Poljska-24. maj 1543, Frombork, Poljska, astronom, matematičar,
pravnik, lekar i ekonomista, prvi naučnik koji je formulisao heliocentrični model svemirskih tela.
2. SUNCE
Sunce je zvezda – najbliža Zemlji. To je velika lopta veoma vrućeg gasa. Vazduh koji
udišemo i helijum u balonu su takođe gasovi. Temperatura na površini Sunca iznosi preko 5.500°
celzijusa, a u centru je mnogo toplije i temperatura je oko 15.000.000° celzijusa (15 miliona
stepeni). Sunce je uglavnom građeno od hidrogena (oko 70%) i helijuma (28%). Svake sekunde
se mnogo hidrogena pretvori u helijum i pri tom procesu se oslobađaju svetlost i toplota. Sunce
stvara svetlost i toplinu koji zagrejavaju zemljinu površinu i omogućavaju biljkama da rastu. Od
biljaka možemo pripremati hranu, i možemo sagorevati drvo i druge delove biljaka da kuvamo,
zagrejavamo naše kuće, i pokrećemo naša vozila. Bez Sunca ne bi bilo života na Zemlji. Sunce je
veoma veliko – mnogo, mnogo veće nego Zemlja! Prečnik mu je veći od milion kilometara (kao
prečnik 109 Zemalja), i Sunce sadrži više nego 99,9% mase celog Sunčevog sistema. Da možete
stajati na samoj površini Sunca, težili biste 28 puta više nego na Zemlji, pošto nas Sunčeva
gravitacija zbog tolike mase puno više privlači. U unutrašnjost Sunca bi moglo stati više nego
milion Zemalja, iako ono ne izgleda toliko veliko sa Zemlje. To je zato što je Sunce toliko
udaljeno. U poređenju sa drugim zvezdama Sunce je prosečne veličine. Osim njega postoje
mnogo veće i mnogo manje zvezde. Veoma tanak solarni vetar, sastavljen od gasova, bude
otpuhan sa Sunca sve do granice Sunčevog sistema. Kada dođu do granice, ti se gasovi miješaju
sa gasovima koji dolaze sa drugih Zvezda.
Ne postoji nešto što bi mogli nazvati sunčevom površinom, jer celo Sunce je sastavljeno
od plinova vatre i "plazme". Plinovi postaju sve ređi kako se "krećete" od centra Sunca prema
njegovoj površini, ali nema jasno naznačene granice površine Sunca. Deo koji vidimo kada
pogledamo u Sunce se zove fotosfera, što znači "svetlosna lopta". Taj deo zovmo površina zato
što najveći deo svetlosti koju vidimo dolazi odatle. Dosta sunčevih plinova doseže i izvan
fotosfere, a neki od tih plinova budu u velikom mlazu izbačeni na velike udaljenosti.

Slika 1. Unutar sunca2

2
https://bs.wikibooks.org/wiki/Datoteka:Inside_the_sun.JPG#filehistory
datum pristupa 16.04.2019.
 Jezgro: Centar Sunca je veoma gust. Oko dvanaest puta je gušći od olova. Ako bi plin iz
centra Sunca stavili u obični kanister za vodu zapremine pet litara, on bi težio oko pola tone. Tu
je takođe i veoma toplo - oko 15.000.000 °C. U ovom delu Sunca se odvija najveći deo
nuklearnih reakcija.
Radijacijska zona: Kroz ovu zonu se probijaju toplina i svetlost proizvedeni u jezgru, na
svom putu prema površini Sunca. Plinovi koji čine ovu zonu su veoma gusti i neprestano
apsorbiraju i emitiraju različite vrste vazduha. Jeste li ikada pokušali trčati kroz vodu? Ako znate
kakav je to osećaj onda možete pretpostaviti kako je svetlosnim zracima u ovom delu Sunca.
Svetlost inače može putovati jako daleko sve dok ne "uđe" u nešto. Tada se počne odbijati u
različitim pravcima. Ovo dosta usporava svetlost, i ona teže prelazi veće razdaljine. Jednoj zraci
svetlosti može biti potrebno i milijun godina da iziđe iz ove zone.
Zona ispupčenja (konvekcijska zona): Jeste li ikada videli kako vazduh iznad vatre
treperi? Verovatno su vam objasnili da je to zato što se toplina diže u vazduh. Zapravo, tom
prilikom topli plinovi postaju lakši i dižu se, isto kao što i hladni plinovi postaju teži i spuštaju
se. U zoni ispupčenja plinovi su manje gusti. Oni se ponašaju baš kao vazduh iznad vatre. Plin sa
dna ove zone se zagrava odozdo. Oni rastu do površine, predajući deo svoje topline u spoljni
svemir, a onda postaju teži i hladniji i spuštaju se natrag. Plinovi iz ove zone formiraju strujanja
poput onih u Zemljinim oceanima i atmosferi.
Sunčeve pege - Tamne oblasti su sunčeve pege. Sunčeve pege su tamne mrlje na Suncu,
ali su one još uvek svetlije od munja na Zemlji. Sunčeve pege izgledaju tamnije od ostalih delova
površine Sunca zbog toga što su malo hladnije. Iako su hladnije od drugih delova one su još uvek
jako tople - oko 4.000 °C. Sunčeve pege su uzrokovane promenama u Sunčevom magnetnom
polju. Ova magnetna polja dovode do toga da se pojedine oblasti na površini hlade i postaju
tamnije. Pege najčešće formiraju grupe koje se "kreću" po površini Sunca kako ono rotira
(okreće se oko svoje ose). Broj sunčevih pega koje vidimo se povećava i smanjuje u periodu od
jedanaest godina.
3. SUNČEV SISTEM
Već od najranijih dana su ljudi posmatrali nebo i pokušavali shvatiti kakve su to "svetleće
tačkice" na njemu. Prvi poznati astronom je bio grk Ptolomej koji je živeo u 2. veku. On je
smatrao da se Zemlja nalazi u središtu svemira i da se planete, Mesec pa i Sunce okreću oko nje.
Takođe je primetio da se zvezde kreću pravilnim putanjama a da se planete kolebaju. Ovu pojavu
je objasnio tako da je pretpostavio da se planete osim po orbitama kreću i po malim kružnicama.
Poljak Nikola Kopernik je doveo u pitanje Ptolomejevo shvatanje Sunčevog sistema i
tvrdeo da se Zemlja zajedno sa svim planetama okreće oko Sunca a da se oko Zemlje okreće
jedino Mesec. Svoja gledišta je objavio 1543.u knjizi "O obrtanjima nebeskih krugova". Ova
njegova knjiga kao i gledišta su bila zabranjena od strane crkve jer je crkva smatrala da je Zemlja
u središtu svemira. Jedina greška u Kopernikovom shvatanju Sunčevog sistema je bila u tome što
je on smatrao da se planete okreću oko Sunca po savršenim kružnicama. Treće poimanje
Sunčevog sistema je uveo danski astronom Tycho Brahe3 (1546-1601) koji je tvrdio da se sve
planete, osim Zemlje, okreću oko Sunca , a da se Sunce okreće oko Zemlje. I on je smatrao da su
putanje planeta i Sunca savršene kružnice. Tek je nemački profesor Johannes Kepler4 (1571-
1630) stekao pravo gledište o Sunčevom sistemu.
Sunčev sistem se sastoji od Sunca 8 planeta, 63 meseca, velikog broja kometa i asteroida,
međuplanetarnog medija. Možemo ga podeliti na unutrašnji i spoljašnji. U unutrašnji Sunčev
sistem spadaju četiri terestričke planete.(Merkur, Venera, Zemlja, Mars) Jovijanske planete čine
spoljni Sunčev sistem (Jupiter, Saturn, Uran, Neptun). Sve planete i asteroidi se okreću oko
Sunca u istom smeru u orbitama koje su u blizini ravni koja je određena zemljinom orbitom i
sunčevim ekvatorom a naziva se ravan ekliptike. Orbite svih planeta, izuzevši Merkur čije su
skoro kružne, su elipse sa Suncem u jednom od fokusa elipse. Na donjoj slici se mogu videti
približno tačne relativne udaljenosti orbita pojedinih planeta od Sunca. Najudaljenija planetarna
orbita se nalazi na 40 astronomskih jedinica od Sunca, ali je zona uticaja Sunčeve gravitacije
mnogo šira.
3
Danski astronom koji je studirao u Kopenhagenu, Lajpcigu, Rostoku i Augsburgu. Nakon dvadeset četiri godine
astronomskih posmatranja u Danskoj, nastavio je rad u Benatki pored Praga. On je primetio novu zvezdu u sazvežđu
Kasiopeja, tako sjajnu da se videla i po danu. Kasnije je utvrđeno da se radilo o supernovi. Sledeće godine objavio je
knjigu De Stella Nove, punu činjenica koje su potvrdile postojanje nove zvezde, što je bilo u suprotnosti sa
Aristotelovom tvrdnjom da se nebeski svod ne menja (da su zvezde nekretnice nepromenljive)
4
Nemački astronom, matematičar i astrolog koji je ustanovio je kretanje planeta po elipsama, te time srušio teorije i
verovanja da se planete kreću oko Sunca po kružnicama.
 Slika 2. Relativne udaljenosti orbita pojedinih planeta od Sunca

3.1. Članovi Sunčevog sistema

1. Planete – svemirska tela koja kruže oko zvezde, a njihova masa je suviše mala da i sama
postanu zvezda. Planete su ili stenovita tela (Merkur, Venera, Zemlja i Mars) ili gasovita tela sa
malim čvrstim jezgrom (Jupiter, Saturn, Uran i Neptun). U Sunčevom sistemu ima osam planeta.
Merkur - je velika planeta najbliža Suncu koja oko njega obilazi na prosečnoj udaljenosti
oko 58 miliona km po dosta ekscentričnoj putanji za skoro tačno 88 dana. Merkurove daljine od
Zemlje u toku tog kretanja iznose između 218 miliona km, kad je najudaljeniji (u gornjoj
konjunkciji sa Suncem) i 82 miliona km, kad je najbliži (u donjoj konjunkciji). Kroz ovaj položaj
Merkur prolazi prosečno svakih 116 dana. Oko 22-24 pre ili posle prolaza kroz ovaj položaj
Merkur dostiže svoj najjači sjaj. Njegova uglovna daljina od Sunca ne prelazi 28° ( ali može da
se spusti na svega 18°). Kad se nađe istočno od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (najvećoj istočnoj
elongaciji) on je večernja planeta. Kad se nađe zapadno od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (u
najvećoj zapadnoj elongaciji) on je jutarnja planeta. Posmatranjima sa Zemlje pristupačan je
samo po 8 dana pre i posle elongacije. Merkur je skoro sferna oblika prečnika 4.800 km (0,38
Zemljina), masa mu je 0,04 Zemljine mase, pri slobodnom padu ubrzanje na površini planete je
3,7 m/s². Kritična brzina je 3,20 km/s. Trajanje obrta planete Oko sopstvene ose još nije sasvim
pouzdano određeno. Smatra se da iznosi 88 dana, tj. da je jednako trajanju revolucije. Merkur
nema satelita. Zbog male mase i privlačne sile, atmosferski omotač oko njega, ako uopšte postoji
mora biti sasvim neznatan. U prilog ovome ide i niska odbojna moć planete (albedo=0,07). Ako
se ovome doda da na delu planete okrenute Suncu vlada temperatura od 350° dok je na suprotnoj
strani ona nešto iznad apsolutne nule (-273°), jasno je da uslovi za organski život na Merkuru ne
postoje.
Venera - je po redu daljina druga velika planeta koja obilazi oko Sunca za 224,7 dana, na
prosečnoj udaljenosti od oko 108 miliona km, na gotovo kružnoj putanji. Njene daljine od
Zemlje kreću se između 258 miliona km (u gornjoj konjunkciji sa Suncem) i 41 milion km (u
donjoj konjunkciji). Kroz ovaj položaj prolazi prosečno svakih 584 dana. 32-36 dana pre ili posle
prolaza kroz ovaj položaj, Venera dostiže najjači sjaj: tada je sjajnija od svih zvezda i planeta.
Pokazuje faze kao i Merkur. Njena uglovna daljina od Sunca ne prelazi 48°. Kad se nađe istočno
od Sunca na ovoj uglovnoj daljini (najvećoj istočnoj elongaciji) onda je večernja planeta
(Hesperus-Večernjača). Kad se nađe zapadno od Sunca onda je jutarnja planeta (Lucifer-
Zornjača). Oblik joj je skoro sferan, prečnik 12.200km (0,96 Zemljinog), masa 0,83 Zemljine
mase, ubrzanje pri slobodnom padu na planeti je 8,8 m/s², kritična brzina 10,48 km/s. Trajanje
obrta oko sopstvene ose još nije tačno određeno (24-225 dana). Satelita nema. Obavijena je
gustim gasovitim omotačom koji onemogućava da joj se posmatra površina. U višim slojevima
gasovitog omotača nije se moglo otkriti prisustvo kiseonika ni vodene pare pa se o uslovima
organskog života na planeti ne može još ništa pouzdano reći.
Zemlja - je treća planeta po redu daljina od Sunca.Inače je tamno nebesko telo koje
svetlost i toplotu prima od Sunca, obilazi oko njega po svojoj skoro kružnoj putanji, na prosečnoj
daljini od 149.670.000 km, za 365 dana 6h 9min 54s, srednjom brzinom od 29,77 km. Oblik joj
je vrlo sličan obrtnom elipsoidu, čija je velika poluosa (ekvatorski poluprečnik) 6.378,388 km, a
mala poluosa (polarni poluprečnik) 6.356,909 km. Prema tome, površina joj je oko 510,1 miliona
km²(od koje je 70,8% pokriveno vodom, a 29,2% kopnom), a zapremina 1.083 milijarde km³,
masa joj iznosi 60x10²³kg,srednja gustina 5,5 (voda=1). Oko polarnog prečnika obavlja jednako
obrtno kretanje u direktnom smjeru (od zapada ka istoku) uglovnom brzinom od 15",04 za
sekundu, celi obrt traje 23h 56min 4s tako da je brzina tačke na ekvatoru 465,1 m/s. Sila teže na
Zemljinoj površini proizvodi ubrzanje od 980,6 m/s². U svojoj unutrašnjosti Zemlja nije
jednostavnog sastava,već se u njoj izdvaja nekoliko koncentričnih omotača ili sfera koje su
različitih osobina i sastava a koje oblažu Zemljino jezgro. Litosfera ili Zemljina kora je spoljni
omotač Zemlje debljine oko 50-120 km sa prosečnom specifičnom težinom masa 2,7. Ova sfera
je izgrađena uglavnom od silikata aluminijuma zbog čega ima naziv Sial ili Sal (Si+Al).
Magmasfera ili Pirosfera (Vatrena sfera) leži ispod litosfere i njene se mase nalaze u usijanom
tečnom stanju. Sastavljena je pretežno od jedinjenja silicijuma i magnezijuma specifične težine
3,6-4, zbog čega nosi naziv Sima (Si+Mg). Debljina ove sfere iznosi oko 1.200 km. Sulfidno-
oksidni omotač obuhvata dubinu 1.200-2.900 km. Sastavljen je od jedinjenja kiseonika i
sumpora sa metalima srednje specifične težine, masa 5-6. U njemu pretežu jedinjenja nikla,
gvožđa, silicijuma i magnezijuma, po čemu nosi naziv Nifesima (Ni+Fe+Si+Mg). Jezgro Zemlje
je poluprečnika 3-3,5 km i izgrađeno je od teških metala, naročito gvožđa, nikla i kobalta,
specifične težine 8-12. Zbog toga nosi naziv Nifa (Ni+Fe) ili Barisfera (teška sfera). Prema tome
Zemlju treba shvatiti kao loptasto telo sastavljeno od teškog jezgra i nekoliko koncentrično
poređanih omotača sa opadanjem gustine idući ka spoljašnjosti. Spoljašnje sfere Zemlje čine:
Hidrosfera, Biosfera i Atmosfera. Hidrosferu čini sva voda na Zemljinoj površini koja bi pri
jednakoj raspodjeli imala debljinu oko 2.000 metara. Biosfera se takođe može uzeti kao
jednostavni omotač, pošto je njome obuhvaćen celokupan organski svet koji živi na pvršini
zemlje, do njene izvesne dubine, zatim u vodi i u vazduhu. Atmosfera, debljine oko 500km
obavija zemlju i s njom se kreće kao celina. Sastoji se od 4 omotača: 1.Vazdušni, koji se prostire
na 11-17km visine, sastavljen od kiseonika, azota, helijuma, ugljendeoksida i dr. U ovoj sferi se
dešava kretanje vazduha i obrazuju oblaci (troposfera). 2.Stratosferu čini azotna sfera koja se
prostire na 11-80 km visine. Sastavljena je od kiseonika u nižim delovima a u višim od azota. 20-
30km preovladava ozon, otuda se izdvaja kao posebna, ozonosfera. 3.Vodonična sfera nastaje od
75-250km visine, gde je vodonik glavni sastojak. 4.Geokoronijum-sfera zauzima prostor 250-
preko 500 km visine, i za nju se pretpostavlja da je čini još nepoznat gas lakši od vodonika,
geokoronijum.
Mars - je četvrta velika planeta po redu daljina od Sunca, koja oko ovoga obilazi na
prosečnoj udaljenosti od oko 1,5 astronomskih jedinica (227 miliona km), po nešto izduženoj
putanji za 686 dana 23 h 29 minuta. U toku tog obilaženja Mars daljine od zemlje prelaze
vrednosti od 2,5 astronomskih jedinica (375 miliona km,kad je najudaljeniji, tj. u konjunkciji sa
Suncem) do 0,52 astronomskih jedinica (75 miliona km, kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem).
Kroz ovaj poslednji položaj koji je i najpovoljniji za planetino posmatranje, Mars prolazi
prosečno svakih 780 dana. Po redu veličina Mars je sedma planeta. Negov ekvatorski prečnik
iznosi 6.800km (0,53 Zemljinog), a polarni 6.764km. Spljoštenost mu je oko 0,005. Masa mu je
svega 3-milioniti deo Sunčeve ili oko desetine Zemljine. Prosečna gustina mu je oko 0,7
Zemljine. Znači da je oko 4 puta gušći od vode. Ubrzanje tela pri slobodnom padu iznosi na
njegovoj površini 3,7 m/s², dakle svega oko 0,38 Zemljina ubrzanja. Kritična brzina na Marsu
iznosi 5,2 km/s. Mars se obrće, za 24h 37min 23s oko svog polarnog prečnika, koji je prema
ravni njegove heliocentrične putanje nagnut pod uglom od oko 65°. Sa snimaka kroz raznobojne
filtere moglo se zaključiti da oko planete postoji atmosfera, visine od oko 100km (prosečnog
sastava: 98% azota, 1% ugljendeoksida i nešto tragova kiseonika i vodene pare). Mars prima od
Sunca prosečno 2,25 puta manje toplote i svetlosti nego Zemlja. Od toga njegova površina odbija
15% u okolni prostor. Na njegovim polarnim predelima temperatura se kreće oko -60°, u nižim
predelima (leti) između +10° i +30°. Srednja mu se temperatura kreće između -20° i -30°.
Godišnja doba na severnoj hemisferi traju: proleće-194, leto-177, jesen-142 i zima-156
marsovskih dana. Planetinu površinu koju karakteriše velika oskudica u vlažnosti, dakle
neobična suvoća, pokriva, uglavnom, prašina i pesak a mestimično, kako izgleda, i neka vrsta
lišajeva ili nešto slično mahovini. Oko Marsa kruže 2 satelita.
Jupiter - je peta velika planeta po redu daljina od Sunca, koja oko njega obilazi na
prosečnoj udaljenosti od oko 5,2 atronomskih jedinica (778miliona km) po skoro kružnoj putanji,
za 11 godina i 315 dana. Jupiterove daljine od Zemlje kreću se od 6,2 astronomskih jedinica (960
miliona km, kada je najdalji, u konjunkciji sa Suncem) do 4,2 astronomskih jedinica (588
miliona km kad je najbliži, tj. kad je u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj posljednji položaj koji je
najpovoljniji za planetino posmatranje Jupiter prolazi svakih 399 dana. Najveća je planeta u
Sunčevom sistemu: ekvatorski prečnik-142.700 km (više nego 11x veći od Zemljina), polarni-
133.200km. Spljoštenost (1/15) njegova oblika je i slobodnim okom primijetna. Masa mu je od
Sunčeve preko 1.000x manja, a od Zemljine oko 317x veća. Kako mu je zapremina oko 1.400x
veća od Zemljine, njegova prosečna gustina je svega 0,24 Zemljine. Drugim rečima on je nešto
(oko 5,3x) gušći od vode. Obrće se oko svog polarnog prečnika, koji je skoro okomit na ravni
njegove heliocentrične putanje. Iz ovog sleduje da razlike u godišnjim dobima na Jupiteru ne
mogu biti osetne. Karakteristično je da trajanje rotacije tačaka na planetinom ekvatoru iznose 9h
50min, dok rotacije tačaka bližih planetinim polovima traju 9h 55min. Odavde zaključujemo da
Jupiterova godina ima preko 10.000 dana. Pomenute nejednakosti u trajanjima rotacije
objašnjavaju se činjenicom što mi sa Zemlje ne vidimo planetinu čvrstu površinu, već gornje
slojeve njene guste atmosfere. Ubrzanje tela pri slobodnom padu iznosi na površini planete 25,8
m/s², dakle 2,6x veće od zemljinog. Kritična brzina na Jupiteru iznosi 61,1 km/s. Na planetinoj
površini padaju u oči pruge i pojasevi redovno paralelni ekvatori ali koji nisu stalni. Iz toga se i
zaključuje da to moraju biti gasovite mase (oblaci) u planetinoj atmosferi. Najupadljivija a i
relativno najpostojanija (iako pokretna) karakteristika planetine površine je tzv. crvena pega na
južnoj hemisferi. Ona vremenom bledi, čak i potpuno iščezava, pa se ponovo pojavljuje posle
izvesnog niza godina. Jupiter prima od Sunca samo 26-ti deo toplote i svetlosti što prima Zemlja.
Od toga njegova površina odbija 60% u okolni prostor. Uslovi za organski život na planeti ne
postoje. Oko Jupitera kruži 12 satelita.
Saturn - je šesta velika planeta poredu daljina od Sunca koja oko njega obilazi na
prosečnoj udaljenosti od oko 9,5 astr.j. (1.420 mil.km) po skoro kružnoj putanji za 29 g. i 167
dana (10.759,2 dana). Saturnove daljine od Zemlje kreću se od 10,5 astr.jed. (kad je najdalji, u
konjunkciji sa Suncem) do 8,5 astr.jed. (kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj
posljednji položaj koji je najpovoljniji za posmatranje planete Saturn prolazi u razmacima od po
378 dana (zvanim sinodička revolucija). Saturn je druga po redu veličina planeta Sunčevog
sistema. Njegov ekvatorski prečnik iznosi 120.000 km (oko 9,5x veći od Zemljinog),polarni-
108.700km. Spljoštenost mu je 1/10,dakle veća od bilo koje druge velike planete i primijetna je i
golim okom. Masa mu je tačno 3.500x manja od Sunčeve, a oko 95x veća od Zemljine. Prosečna
gustina mu iznosi 0,11 Zemljine, ili 0,65 gustine vode. Saturn se obrće oko svog polarnog
prečnika, koji je nagnut prema ravni njegove heliocentrične putanje pod uglom od oko 64°, a
prema ravni ekliptike pod uglom od 62°. Zato i razlike u karakteristikama Saturnovih godišnjih
doba moraju biti osjetnije od ovih koja mi na zemlji poznajemo. Ubrzanje tijela pri slobodnom
padu iznosi na površini planete 11,1 m/s², dakle 1,13x veće od Zemljinog. Kritična brzina iznosi
37,9km/s. Saturn zbog svoje velike mase mora biti opkoljen visokim atmosferskim slojem. To
svedoči i njegov albedo=0,36, što znači da površina koju posmatramo odbija u okolni prostor
60% primljene svetlosti. Radeometrijska merenja pokazuju da temperatura Saturnove atmosfere
iznosi oko -150°C (što nije daleko od temperature tečnog vazduha). Otuda se zaključuje da u
planetinoj atmosferi ne može biti vodene pare. Može je biti u obliku leda u dubljim planetinim
slojevima. Spektroskopski je u Saturnovoj atmosferi konstatovano prisustvo pretežno metana, a u
manjim količinama i amonijaka. Podrobniji podaci o fizičkim uslovima na planeti su vrlo
oskudni. Oko Saturna kruži 10 satelita, od kojih je šesti Titan-najveći (samo je nešto manji od
Zemlje). Druga Saturnova sposobnost kojom se izdvaja kao jedinstven primjer svoje vrste u
Sunčevom sistemu, je njegov prsten.
 Uran - je sedma velika planeta po redu daljina od Sunca, oko kojeg obilazi na prosečnoj
udaljenosti od nešto preko 19 astr.jed. (2.870.000.000 km) po gotovo kružnoj putanji gotovo u
samoj ekliptičkoj ravni za 84 god. Planetine daljine od Zemlje kreću se od 20,2 astr. jed. (kad je
najdalje, u konjunkciji sa Suncem) do 18,3 astr.jed. ( kad je najbliže, u opoziciji sa Suncem).
Kroz ovaj posljednji položaj koji je najpoviljniji za posmatranje planete Uran prolazi u
razmacima od 370 dana (zvanim sinodička revolucija). Po veličini je četvrta planeta Sunčevog
sistema. Njegov ekvatorski prečnik iznosi 49.700 km (3,9x veći od Zemljinog), polarni-45.500
km. Spljoštenost mu je 1/12. Posle Saturnove-najveća.Uranova masa je 1/22869-ti deo Sunčeve,
a 14,6x veća od Zemljine. Prosečna gustina mu je 1/4 Zemljine ili 1,4 gustine vode. Uran se
obrće oko svog polarnog prečnika koji leži gotovo u ekliptičnoj ravni tako da planetin ekvator na
njoj stoji gotovo okomito. Ubrzanje tela pri slobodnom padu iznosi na površini planete 9,4
m/s,dakle nešto je manja od Zemljine. Kritična brzina iznosi 23,2 m/s, znači više nego 2x je veća
od Zemljine. Zbog svoje velike mase Uran mora niti obavijen visokim atmosferskim slojem, što
bi se slagalo sa planetinim visokim albedom=0,63. Sve to ide opet u prilog gledištu da naš
pogled ne dopire do planetine površine. Stoga je razumljivo da i podaci o uslovima na planeti
moraju biti vrlo oskudni. Oko Urana kruži 5 satelita (od kojih je peti najbliži planeti), sve mala
tela, dakle teška za posmatranje. Putanje su im gotovo sasvim kružne, komplanarne i gotovo
okomite na ravni planetine heliocentrične putanje, ali im je smer kretanja, svih 5-retrogradan.
Neptun - je osma velika planeta po redu daljina od Sunca, koja oko njega obilazi na
prosečnoj udaljenosti od 30 astr.jed. (448,5 miliona km) po gotovo kružnoj putanji za 164 godine
i 299 dana. Daljine Neptuna od Zemlje kreću se između 31 astr.jed. (kad je najudaljeniji, u
konjunkciji sa Suncem) i 29 astr.jed. (kad je najbliži, u opoziciji sa Suncem). Kroz ovaj poslednji
položaj koji je ujedno i najpovoljniji za njegova posmatranja sa Zemlje Neptun prolazi prosečno
svakih 367 dana. Po redu veličina Neptun je treća planeta, ekvatorski prečnik-53.000km (4,15
Zemljinih),masa-1/19314-ti deo Sunčeve (17,3x veća od Zemljine), ubrzanje tela pri slobodnom
padu na površini planete-9,8 m/s² (kao na Zemlji), kritična brzina- 20,8km/s. Obrće se za oko
16h oko svog polarnog prečnika, koji je prema ravni planetine heliocentrične putanje nagnut pod
uglom od oko 61°. Može se videti samo teleskopom. Ima izgled male zelenkaste kružne ploče na
kojoj se ne primećuju nikakve pojedinosti. Spektar mu je sličan spektrima Jupitera, Saturna i
Urana. Albedo=0,7. Oko njega kruže 2 satelita: Triton-obilazi oko planete za 5 dana i 21h u
retrogradnom smijeru,suprotnom kretanju planete, ulazi u red najvećih satelita, i Nereid.
 Pluton - je patuljasta planeta, na prosečnoj udaljenosti od 395 astr.jed. po prilično
ekscentričnoj (izduženoj) i, u odnosu prema putanjama ostalih planeta, relativno strmoj putanji,
za 248 god. i 5 mjeseci. Vidljiv je samo većim teleskopima. Prečnik mu iznosi 5.700 km,masa-
0,1 Zemljine.5 Godine 2007. naučnici su promenili šta definiše planetu, tako da je dotadašnja
planeta Pluton prestala da nosi titulu planete. Pluton je postao patuljasta planeta, tj. pripada grupi
vasionskih tela pod nazivom "planete patuljci". Pored Plutona, još dva tela su patuljaste planete
Ceres (Cerera) i Erida (Ksena). Patuljasta planeta je nebesko telo koje se nalazi u Sunčevom
sistemu, nije satelit, a ima sopstvenu masu i gravitaciju.
2. Sateliti – tela koja kruže oko drugog većeg nebeskog tela. Sateliti koje je izgradeo čovek su
veštački sateliti, a ostali su prirodni sateliti. U Sunčevom sistemu do sada je otkriveno oko 150
prirodnih satelita. Najviše satelita imaju Saturn i Jupiter, dok Merkur i Venera nemaju nijednog
pratioca.
3. Asteroidi – mala stenovita tela, prečnika do 1000 km (najmanji su veličine zrnca prašine).
Zovu se još i planetoidi ili male planete. Asteroidi su ostaci materije od koje je stvoren čitav
Sunčev sistem, uglavnom su nepravilnog oblika, a najveći broj njih kruži oko Sunca u prostoru
između Marsa i Jupitera. Broj identifikovanih asteroida je teško pratiti pošto se stalno otkrivaju
novi. Sastoje se od stenovitih parčića, organske materije, minerala i gvožđa.
4. Komete – ledena tela koja obleću oko Sunca, u čijoj blizini delimično isparavaju stvarajući
tako, nasuprot Suncu, rep dugačak i do nekoliko miliona kilometara. Nalaze se iza Neptuna, u
Kojperovom pojasu i u Ortovom oblaku. Sastoje se od smrznute vode, ugljen-deoksida, metana,
amonijaka, čestica prašine i stenovitih parčića. Komete se mogu podeliti u dve grupe:
neperiodične i periodične komete. Neperiodične komete potiču iz Ortovog oblaka, javljaju se u
nejednakim vremenskim intervalima i imaju parabolične ili hiperbolične putanje. Periodične
komete se pojavljuju u jednakim vremenskim intervalima, potiču iz Kojperovog pojasa i imaju
eliptične putanje.
5. Meteoroidi – čvrsti komadi materije, malih dimenzija, koji kruže oko Sunca i koji se ne mogu
registrovati optičkim putem u slobodnom kosmičkom prostoru. Ti komadi ponekad upadaju u
Zemljinu atmosferu gde burno sagorevaju i tada se opažaju kao meteori (zvezde padalice). Često
se meteori (pojava) poistovećuju sa meteoroidima (objekti u svemiru). Meteoroid koji padne na
drugo svemirsko telo naziva se meteorit.
5
http://alas.matf.bg.ac.rs/~mv03144/Planete.html#Po%C4%8Detak
datum pristupa 15.04.2019.
 Slika 3. Prikaz sunčevog sistema6

3.1.1. Nastanak sunčevog sistema

Prema današnjem shvatanju, postanak i razvoj planetarnog sistema odvijao se u nekoliko
koraka. Najpre, veliki međuzvezdani oblak se zbio i pritom se razdvojio na manje delove
(fragmentacije). Iz materije sadržane u jednom fragmentu oblaka oblikovala se Sunčeva maglina
kao rotirajući disk; u njemu dolazi do preraspodele količine kretanja i pripremaju se uslovi za
nastanak malih kompaktnih tela. Nakon toga se konsoliduju planete. Zavisno od materijala od
koja su nastale, planete i njihovi veći sateliti prolaze kroz geološki razvoj. Sadašnje stanje tela u
planetnom sistemu je posledica načina nastanka i razvoja koji je sledeo nakon postanka. Sudeći
po razvoju zvezda, Sunčev sistem je nastao iz međuzvezdanog materijala koji se nalazio u
spiralnom kraku naše Galaksije (Mlečni put).7 Hladni oblaci gasa i praha postoje u galaktičkoj
ravni i danas, mnogo godina nakon nastanka prvih zvezda Galaksije. Da bi se ti oblaci pretvorili
u zvezde, gravitaciona sila mora nadjačati težnju gasa da se širi (ekspandira). Da bi gravitacijsko
privlačenje nadvladalo, gustinu oblaka ono mora pri datoj temperaturi preći neku kritičnu
vrednost. Razvijena su dva modela po kojima dolazi do povećanja gustine: ulazak
međuzvezdanog oblaka u područje spiralnog kraka galaksije ili pojava supernove u neposrednoj
blizini. Izučavanje galaksija pokazuje da je u krakovima međuzvezdana materija veće gustine
nego izvan krakova, pa se s ulaskom oblaka u spiralni krak oblak usporava i sabija. S druge
strane, supernove udarnim talasima zbijaju međuzvezdanu materiju.

6
https://www.opsteobrazovanje.in.rs/astronomija/suncev-sistem/
datum pristupa 14.04.2019.
7
Lecture 13: The Nebular Theory of the origin of the Solar System
dostupno na http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/nats102/mario/solar_system.html datum pristupa 14.05.2019.
 U slučaju našeg sistema postoji evidencija da je došlo do eksplozije supernove. U
ugljovodoničnim meteoritima nađeni su izotopi koji su potomci radeoaktivnih elemenata kratkog
vremena života, a koji se proizvode u toku eksplozije supernove. Prema broju atoma izotopa
procenjeno je da je od pojave supernove do stvrdnjavanja meteoritskog materijala prošlo od
nekoliko miliona do nekoliko desetina miliona godina.

3.1.2. Prasunčeva maglica

Prilikom odvajanja od drugih delova međuzvezdanog oblaka prasunčeva maglina
zadržava galaktičko magnetsko polje - važno svojstvo međuzvezdanog prostora, a zadržava i
dinamičko stanje u kojem se oblak nalazio. Prasunčeva maglina se zato pri osamostaljenju vrti
(rotira), i u odnosu na središte galaksije, i u odnosu na druge galaksije. Maglina nastavlja sa
urušavanjem. Materija pada prema središtu oblaka gde nastaje mlado Sunce. Ono se zbog
sažimanja zagreva i sve jače svetli. Najjače je zagrejano u središtu, i tu se počinju javljati
termonuklearne reakcije, koje će mu davati energiju u dugom nizu godina. Sunce prestaje sa
sažimanjem tek kada ekspanzivni pritisak gasa poraste i izjednači se s hidrostatičkim pritiskom.
Za vreme sažimanja Sunca i sažimanja cele magline, a zbog sačuvanja ugaone količine
tretanja, Sunce i maglina se vrte sve brže. Što je disk pnjosnatiji, to se brže vrti. Disk je telo osne
simetrije i ima jednu osobenu ravan - ravan ekvatora. One čestice koje se još ne nalaze u
ekvatorskoj ravnini privlači, osim Sunca, i veća masa koja se već nalazi u ekvatorskoj ravni;
čestice „padaju“ u ravan ekvatora. To omogućuju, i tome pridonose, neelastični sudari među
česticama, jer se u toku neelastičnog sudara smanjuje komponenta brzine normalna na
ekvatorsku ravan (slično se dešava kod Saturnovih prstena). Takvo ponašanje jače je izraženo
kod zrnaca praha nego kod slobodnih atoma, pa se prah vrlo brzo taloži u sloj u ekvatorskoj
ravni; koja je mnogo tanja od magline. Staze budućih planeta će biti ograničene širinom sloja pa
ne moraju da leže točno u ravnini Sunčevog ekvatora.
Nezaobilazni dinamički problem razvoja sistema označava preenos ugaone količine
tretanja sa Sunca na planete. Budući da je najmasivniji deo magline, prasunce sadrži najveću
ugaonu količinu tretanja. Danas je 50 puta veća količina kretanja sadržana u revoluciji planeta
nego u rotaciji Sunca, iako Sunce ima masu 750 puta veću od mase svih planeta. Na jedan način,
količina kretanja se može preneti magnetnim poljem. Ono je usredsređeno u središnjem gasnom
zgusnuću, mladom Suncu i vektori sila izlaze iz njega u obliku spirala, prolazeći kroz čitav disk.
Svojstvo magnetskog polja je da je ono zarobljeno u jonizovanom gasu. Sunce je pomoću
magnetskog polja povezano s maglinom i predaje joj energiju. Mlado Sunce okretalo se 100 puta
brže. Sunčevo okretanje se prenosi na maglinu. Koliko ugaona količina kretanja magline poraste,
toliko se ugaona količina kretanja Sunca smanji. Zbog povećanja ugaone količine kretanja
maglina se udaljava od Sunca. Ugaona količina kretanja se može preneti i putem vrtložnih
kretanja u maglini. A znatna količina kretanja mogla je da se izgubi u prostor gubitkom mase u
obliku Sunčevog vetra. Prenos ugaone količine kretanja sa Sunca na maglinu ima dvojaku
posledicu. S jedne strane u jednom će se trenutku izgubiti veza magline i Sunca i ono više neće
moći usisavati maglinu. Drugo, maglina poprima količinu kretanja koju će preneti na tela koja su
u njoj formirana, t.j. na buduće planete.8

4. ZAKLJUČAK
Sunčev sistem čine Sunce i osam planeta sa svojim prirodnim pratiocima satelitima, kao i
nebeska tela koja stalno kruže oko planeta i Sunca (komete, asteroidi, meteori i meteoriti). Nalazi
se na samoj ivici Mlečnog Puta što nam pruža mogućnost upoznavanja i drugih galaksija. Do
pronalaska teleskopa (1609) osim Zemlje, bilo je poznato još pet planeta:Merkur, Venera, Mars,

8
Vujnović, V., Astronomija 1-2, Školska knjiga, Zagreb, 1994.
Jupiter, Saturn (samo one koje su vidljive golim okom). Prema udaljenosti od Sunca prve dve su
bliže a ostale su dalje od Zemlje.
Sedma planeta je neočekivano otkrivena teleskopom 13. marta 1781. godine iako se
povremeno može videti i golim okom,a nazvana je Uran. Postojanje osme planete je utvrđeno još
pre nego što je viđena na osnovu odstupanja u Uranovom kretanju. Teleskopom je uočena 23.
septembra 1846.godine i nazvana je Neptun. Poslednjih godina otvoreno je pitanje postojanja i
planete čija veličina ne prelazi veličinu asteroida a nazvana je planetom X ili Nibiru9.
Po položajima u koje dospevaju u odnosu prema Suncu delimo ih u dve grupe: Donje
(dvije Suncu bliže od Zemlje) i Gornje (šest daljih od Zemlje). Donje planete, Merkur i Venera,
prividno se nikad ne odvajaju od Sunca preko određenih granica (najvećih elongacija) te ih tako
viđamo ili samo na zapadu posle Sunčeva zalaska ili na istoku posle Sunčeva izlaska. S vremena
na vreme, u određenim razmacima, ove planete vidimo kao male crne kružiće za vreme njihovog
prolaska između Zemlje i Sunca (kroz donju konjunkciju) preko Sunčevog sjajnog kruga. Planete
druge grupe, tzv. gornje, dospevaju u odnosu prema Suncu u sve moguće položaje (konjunkciju,
opoziciju, istočnu i zapadnu kvadraturu).
Sunčev sistem je područje u vasioni gde je njegova gravitaciona sila dominantna, to jest
veća od gravitacionih sila drugih zvezda i Galaksije. Sve planete osim Zemlje prozvane su po
grčkim i rimskim božanstvima.

LITERATURA

1. Dimitrijević, M. i Tomić, A., Astronomija, Zavod za udžbenike, Beograd, 2005.

2. Atanacković, O., Astronomija, Klett, Beograd, 2016.

9
Ime “Nibiru” potiče od drevnih Sumera koji su nekada naseljavali drevnu Mesopotamiju, današnji Irak. To je
dvanaesta planeta koju opisuje Zeharije Sičin. Nibiru se takođe naziva Marduk, i dolazi u naš sistem sa ekstremnim
kursom u smeru kazaljke na satu.
3. Vujnović, V., Astronomija 1-2, Školska knjiga, Zagreb, 1994.

Internet izvori:

4. Lecture 13: The Nebular Theory of the origin of the Solar System
dostupno na http://atropos.as.arizona.edu/aiz/teaching/nats102/mario/solar_system.html

datum pristupa 14.05.2019.

5. https://www.opsteobrazovanje.in.rs/astronomija/suncev-sistem/
datum pristupa 14.04.2019.

6. http://alas.matf.bg.ac.rs/~mv03144/Planete.html#Po%C4%8Detak
datum pristupa 15.04.2019.

7. https://bs.wikibooks.org/wiki/Datoteka:Inside_the_sun.JPG#filehistory
datum pristupa 16.04.2019.