Polarizacija EM talasa

Pointingov vektor
Šta je polarizacija EM talasa?

Generalno, pojam polarizacije EM talasa odnosi se na orijentaciju vektora električnog polja, koja
može biti u fiksnom pravcu ili se može menjati sa vremenom. Drugim rečima, polarizacija
ravanskog EM talasa je određena krivom koju opisuje vrh vektora električnog polja u ravni
normalnoj na pravac prostiranja talasa tj. u talasnom frontu.
Razlikujemo sledeće tipove polarizacije EM talasa:
linearnu,
kružnu koja može biti desno ili levo orjentisana,
eliptičnu koja može biti desno ili levo orjentisana.

linearna
kružna eliptična

-2-
Linearna polarizacija EM talasa

Razmotrimo ravanski EM talas koji se prostire u pozutivnom smeru z–ose. Ukoliko vektor električnog
polja posmatranog EM talasa ima dve komponente ( x–komponentu amplitudu E1 i y–komponentu
amplitudu E2.), tada se on može zapisati u sledećoj formi u kompleksnom domenu
    jβz   jβz 
E ( z )  Ex ( z )i  E y ( z ) j  E1e i  E2e j.
Generalno, za ovaj slučaj razlikujemo nekoliko mogućnosti:
1. ako je E1 ≠ 0 i E2 = 0, tada je ravanski EM talas linearno polarizovan u smeru x–ose,
2. ako je E1 = 0 i E2 ≠ 0, tada je ravanski EM talas linearno polarizovan u smeru y–ose,
3. ako je E1 ≠ 0 i E2 ≠ 0 i pri tome su ove amplitude (E1 i E2 ) realne ili kompleksne sa istom
fazom, tada je ravanski EM talas opet linearno polarizovan ali u smeru koji je nagnut pod
uglom φ u odnosu na x–osu. Ugao φ je određen izrazom
Ey E2
tan φ   φ  arctan .
Ex E1

1. 3. 2.
linearna linearna
horizontalna vertikalna
φ

-3-
Linearna polarizacija EM talasa

Ravanski EM talas tipa TEM (transverzalni elektromagnetski talas) ima vektor električnog polja koji
se menja isključivo u pravcu jedne ose i on je tipičani primer linearno polarizovanog EM talasa.

-4-
Kružna polarizacija EM talasa

Sada, razmotrimo slučaj kada x–komponenta i y–komponenta vektora električnog polja ravanskog
EM talasa imaju iste amplitude (E1 = E2 = E0) i fazno su pomaknute za 90° (± π/2), što znači da je E1=
± jE2. Vektor električnog polja se može zapisati u sledećoj formi u kompleksnom domenu za fazni
pomak – 90°    jπ / 2   jβz
E  E0 (i  e j )e .
U vremenskom domenu ovo polje je dato sledećim izrazom
  π 
E ( z, t )  E0 [cos(ωt  βz )i  cos(ωt  βz  ) j ].
2
Izraz pokazuje da se vektor električno polje menja sa vremenom ili ekvivalentno sa rastojanjem duž
z–ose. Za z = 0 izraz za vektor električnog polja se svodi na
  π 
E (0, t )  E0 [cos(ωt )i  cos(ωt  ) j ].
2
Iz gore dobijenog izraza se može zaključiti da kako ωt raste od nule, tako se vektor električnog polja
obrće od x–ose suprotno od kretanja kazaljke na satu. Rezultujući ugao između vektora električnog
polja i x–ose u trenutku t (pri z = 0)
E y (0, t ) sin(ωt )
tan φ   φ  arctan  ωt.
E x (0, t ) cos(ωt )
Ovaj izraz pokazuje da polarizacija vektora električnog polja rotira uniformnom ugaonom brzinom ω.

-5-
Kružna polarizacija EM talasa

Zaključak je da u ovom slučaju vektor električnog polja i dalje leži u x–y ravni ali se obrće u
suprotnom smeru kretanja kazaljke na satu. Za ovakav ravanski EM talas se kaže da je desno kružno
polarizovan (engl. right–hand circularly polarized, RHCP).
Slično, ukoliko vektor električnog polja u kompleksnom domenu ima oblik
   jπ / 2   jβz
E  E0 (i  e j )e ,
tada kažemo da je ravanski EM talas levo kružno polarizovan (engl. left–hand circularly polarized,
LHCP) jer se vektor električnog polja obrće u smeru kretenja kazaljke na satu.

desno kružno polariovan (RHCP) levo kružno polarizovan (LHCP)

-6-
Eliptična polarizacija EM talasa

Linearno i kružno polarizovani EM talasi su specijalni slučajevi eliptično polarizovanih talasa.

Eliptično polarizovan EM talas se sastoji od dve uzajamno normalne komponente električnog polja
koje nisu u fazi, i pri tome su ili sa različitim amplitudama i/ili razlikom faza (faznim pomakom) koja
nije 90°. U ovom slučaju, kada se vektor električnog polja obrće u suprotnom smeru kretanja
kazaljke na satu, ravanski talas je desno eliptično polarizovan. A ukoliko se vektor električnog polja
obrće u smeru kretanja kazaljke na satu tada kažemo da je ravanski EM talas levo eliptično
polarizovan.

linearna kružna (desno orjentisana) eliptična (desno orjentisana)

polarizacija polarizacija polarizacija

-7-
Polarizacija EM talasa

-8-
Energija EM talasa
Kao i svakim drugim talasom i EM talasom prenosi se energija kroz prostor od izvora talasa. EM
talasi prenose elektromagnetsku energiju čija se količina karakteriše gustinom energije u, a sam
proces prenošenja energije gustinom snage ili Pointingovim vektorom S .
Gustina energije EM polja tj. elektromagnetna energija po jedinici zapremine sastoji se od dve
komponente: 1 1
u  uE  uH  εE 2  μH 2 [J/m3 ],
2 2
gustine energije električnog uE i magnetnog uH polja, respektivno. Budući da su električno i
magnetsko polje u ravanskom EM talasu povezani talasnom impedansom (η = E/H), dobija se da su
njihovi doprinosi u gustini energije EM talasa jednaki:
1 2 1 E 2 1 2 1 E2
u  εE  μ( )  εE  μ  εE 2  ε (ηH ) 2  μH 2 .
2 2 η 2 2 μ
ε
Prema tome, gustina energije EM talasa je proporcionalna kvadratu jačine električnog polja,
odnosno kvadratu jačine magnetskog polja. Bez gubitka opštosti predpostavljeno je da je sredina
kroz koji se prostire EM talas sredina bez gubitaka.
Gustina energije ravanskog EM talasa se menja tokom vremena za prostoperiodična polja, pa se
definiše srednja gustina eneregije koja je jednaka polovini maksimalne vrednosti:

u 
1 T 2 2
ε
0 0
E sin ωt  βz dt 
1 2 1
εE0  μH 02 ,
T 2 2
gde su E0 i H0 amplitude prostoperiodičnog električnog i magnetskog polja, respektivno.
Napomena. Srednja vrednost kvadrata sinusne funkcije jednaka 1/2.
-9-
Pointingov vektor

Gustina snage EM talasa definiše se kao energija koju talas prenese u jedinici vremena (sekundi) na
jediničnu površinu koja je normalna na pravac prostiranja talasa.
Da bi se odredila snaga ravanskog EM talasa, posmatra se infinitezimalna zapremina sa površinom
A i debljinom dx = vdt. U toku vremena dt kroz površinu A prođe energija dU = udV = uAdx = uAvdt sa
snagom S:
1 dU 1 uAvdt 1 ε 2 E2
S   uv  εE 2  E   EH .
A dt A dt με μ η

Generalno, gustina snage EM talasa je vektorska

veličina sa smerom prostiranja talasa i naziva se
Pointingov vektor (engl. Poynting vector). U
vremenskom domenu, važi da je
  
S  E  H [J/s m2 ].

- 10 -
Intenzitet EM talasa

Srednja vrednost gustine snage EM talasa tj. Pointingovog vektora talasa predstavlja intentzitet
EM talasa:
0 Sdt  0 EHdt  E0 H 0 0 sin ωt  βz dt,
1 T 1 T 1 T 2
S 
T T T
E H
I  0 0 [W/m2 ].
2
Ukoliko su vektori prostoperiodičnog električnog i magnetskog polja predstavljeni u fazorskoj formi
pokazuje se da je tada Pointingov vektor u kompleksnoj notaciji određen sledećim izrazom:
  *
S  E H .
gde * označava konjugovano kompleksnu vrednost. U tom slučaju, srednja vrednost gustine snage
EM talasa tj intenzitet u kompleksnoj notaciji je definisan sa sledećim izrazom:
 1  
S  Re(E  H* ).
2

- 11 -
Specifična apsorbovana energija EM talasa

Gustina snage EM talasa predstavlja veoma značajnu veličinu koja karakteriše snagu EM talasa i
direktni je pokazatelj izloženosti EM zračenju. Pri tome, termički efekti EM zračenja zavise od
energije EM zračenja koja je apsorbovana u materijalnoj sredini tj. sredini sa gubicima kakva su i
biološka tkiva u čovekovom organizmu. Energija zračenja apsorbovana u materijalnoj sredini se
transformiše u njenu utrašnju energija, što znači da dolazi do njenog zagrevanja. Fizički mehanizam
transformacije elektromagnetske u unutrašnju energiju sastoji se u sledećem. U materijalnoj
sredini (sredini sa gubicima gde je σ ≠ 0), koja je izložena zračenju, prisutno je električno polje koje
prema Omovom zakonu za EM polje dovodi do pojave električne struje (J = σE). Pri proticanju
električne struje, prema Džul-Lencovom zakonu, dolazi do zagrevanja materijalne sredine.
Za opisivanje termičkog dejstva EM talasa na materijalnu sredinu (tkivo) koriste se dve fizičke
veličine: specifična apsorbovana energija (SA) i specifična apsorbovana snaga (engl. specific
absorption rate, SAR).
Specifična apsorbovana energija predstavlja energiju EM zračenja apsorbovanu u jedinici mase
supstance (tkiva). Ona se može odrediti kalorimetrijski, merenjem promene unutrašnje energije
(količine toplote dQEM) određene mase supstance dm
dQEM
SA  .
dm
Jedinica za specifičnu apsorbovanu energiju je očigledno J/kg.

- 12 -
Specifična apsorbovana snaga EM talasa
Specifična apsorbovana snaga predstavlja energiju EM zračenja apsorbovanu u jedinici mase
supstance (tkiva) u jedinici vremena: dQEM
SAR  ,
dmdt
jedinica za SAR je W/kg. Za određivanje specifične apsorbovane snage EM
talasa, na primer mobilnih telefona ili antena, koriste se uglavnom
“električna” merenja na posebnim modelima tzv. “fantomima“. Pod
pretpostavkom da se radi o prostoperiodičnim EM poljima, za određivanje
SAR koristi se sledeća relacija: 2
σE σ
SAR   ( E x2  E y2  E z2 ),
2ρ 2ρ
gde je |E| maksimalna vrednost vektora električnog polja, dok su Ex, Ey i
Ez amplitude pojedinih njegovih komponenti. Parametri ρ i σ su gustina i
specifična električna provodnost biološkog tkiva, respektivno.
Stepen promene temperature u biološkom tkivu, koje je izloženo RF ili mikrotalasnom zračenju,
proporcionalan je količini apsorbovane energije tj. SAR preko sledeće relacije
ΔT
C  SAR  Pm  Pc  Pb ,
Δt
gde je ΔT porast temperature, Δt vreme trajanja izloženosti elektromagnetskom polju (RF ili
mikrotalasima), C specifična toplota tkiva (J/kgoC), Pm stepen zagrevanja po jedinici zapremine usled
metaboličkih procesa, Pc stepen gubitka toplote po jedinici zapremine usled toplotne provodljivosti,
Pb stepen gubitka toplote po jedinici zapremine usled protoka krvi.
- 13 -
Specifična apsorbovana snaga EM talasa

Ukoliko je neposredno pre izloženosti elektromagnetskom zračenju postojalo stanje ravnoteže u

organizmu (tzv. ustaljeni režim) tako da je
Pm  Pc  Pb ,
tada u početnom periodu izlaganja RF i mikrotalasnom zračenju važi da je porast temperature
SAR
ΔT  Δt.
C

- 14 -
Specifična apsorbovana snaga EM talasa

- 15 -
Specifična apsorbovana snaga EM talasa

- 16 -