SAGISAG KULTURA

NG

FILIPINAS

PALIGSAHAN SA PAGSAGOT SA KWIZ

EASY ROUND

1.

Sagot:
baboy-damo
Baboy-damo ang popular na tawag na ilahas na uri ng baboy sa kagubatan ng Filipinas.
May Apat itong katutubong species: Ang Philippine warty pig (Sus philippensis), ang
Visayan warty pig (Sus cebifrons), ang Mindoro warty pig (Sus oliveri), at ang
Palawan bearded pig (Sus ahoenobarbus). Ang naturang apat na species ay pawang
nanganganib nang maglaho.
2.

Sagot:

bakya

Katutubong sapin sa paa ang bakya at yari sa kahoy ang suwelas at katad o tela ang
Kaluban. Maaaring impluwensiya ito ng sapin sa paa ng mga Tsino o ng mga
Hapones. Gayunman, maaaring bunga ito ng naramdamang likas na pangangailangan
para sapnan ang paa laban sa subyang at putik.
3.

Sagot:

Bathala

Sa mga sinaunang Tagalog, si Bathala ang kinikilalang diyos na lumikha sa sansinukob

at kumukupkop sa mga tao. Siya ang pinakamataas sa mga diyos at diyosa na katulong
niya sa pagpapanatili ng katiwasayan ng mundo. Sinasabing nakatira siya sa
kalangitan.
4.

Sagot:

Okoy

Ang okoy (o ukoy) ay isang putaheng Filipino na iprinito at gawa sa halo-halong arina,
hipon, toge, at iba pang gulay, at karaniwang isinasawsaw o ibinababad sa suka bago kainin.
Tinatawag din itong “crispy shrimp fritter” sa labas ng bansa. Popular ito bilang
pangmeryenda, ngunit ginagamit na rin bilang ulam sa tanghalian at hapunan.
5.

Sagot:

Jorge Barlin
(23 Abril 1850-4 Setyembre 1909)

Si Jorge Barlin ang unang obispong Filipino sa Simbahang Katoliko at isinilang sa

Camarines Sur noong 23 Abril 1850 kina Mateo Alfonso Barlin at Francisca
Imperial. Nag-aral siya at naging pari noong 19 Setyembre 1875. Noong 14
Disyembre 1905, hinirang siyang obispo ng Nueva Caceres, naordinahan noong 29
Hunyo 1906, at naging unang obispong katoliko na Filipino.
6.

Sagot:

Batasang Pambansa

Batasang Pambansa ang itinawag sa sangay ng gobyerno na gumagawa ng batas ng

Filipinas noong panahon ng Batas Militar sa ilalim ni Pangulong Ferdinand E.
Marcos. Isa itong kapulungang may isahang kamara (unicameral) na binubuo ng
mga halal na kinatawan mula sa mga probinsiya, distrito, lungsod, at mga sektoral
na kinatawan ng kabataan, manggagawa, at magsasaka.
7.

Sagot:

Banco Español-Filipino

Itinatag noong 1 Agosto 1851 ang kauna-unahang bangkong itinatag sa Maynila at sa

buong Timog-Silangang Asia. Una itong tinawag na El Banco Español de Filipinas de
Isabel II. Mula ang pangalan sa ina ng hari ng Espanya noon na si Haring Alfonso XIII.
Ito ay naitatag 23 taon pagkaraang ideklara ni Haring Ferdinand VII ang pagtatatag ng
isang pampublikong bangko sa Filipinas.
8.

Sagot:

belen

Ang belen ay tagpo na naglalarawan sa pagsilang ni Hesus sa isang sabsaban habang

napapalibutan nina Birheng Maria at San Jose, ng mga alagang hayop, at
nakapanunghay sa itaas ang bituin at anghel. Kung mas malaki, kasama sa tagpo ang
ilang pastol at ang Tatlong Haring mago.
9.

Sagot:

Banaue

Isang munting munisipalidad ang Banaue (Ba-na-we) sa probinsiya ng Ifugao

at bantog dahil sa payyo na kasama sa UNESCO World Heritage Sites. May lawak
na 191.20 kilometro kuwadrado, ang Banaue ay may 18 na barangay at may densidad
ng populasyon na 110 bawat kilometro kuwadrado. Pook ito ng pangkating Ifugaw
na may ipinagmamalaking tradisyon sa paghabi ng tela, paglala ng basket, at
paglilok.
10.

Sagot:

Macario G. Adriatico

Si Macario Gonzales Adriatico (Ma-kar-yo Gon-za-les Ad-ri-ya-ti-ko)

ay isang iskolar, peryodista, manunulat, at politiko na kinikilala bilang
“Ama ng City Charter ng Maynila.”

Lumaban si Adriatico noong Himagsikang Filipino, at pagkaraan ay naging

Comandante de Estado Mayor ng hukbong Filipino sa Panay noong Digmaang
Filipino-Amerikano.
11.

Sagot:

Bangko

Tumutukoy ang bangko sa mahabang upuan para sa tatlo o higit pang tao at walang
sandalan. Ang karaniwang balangkas nito ay isang palapad at mahabang piraso ng
kahoy (ang pinakaupuan) at apat na maikli’t pabilog na kahoy na nagsisilbing mga paa
at ikinakabit nang magkapares sa magkabilang dulo ng mahabang kahoy.
12.

Sagot:

igat

Ang igat ay isdang kabilang sa pamilya Anguillidae. Matatagpuan sa tropiko at

malamig na tubig, makikita ito sa Asia mula Japan hanggang silangang dagat ng
Tsina, Taiwan, korea, at hilagang bahagi ng Filipinas.

Ang hugis ng katawan nito ay tulad ng ahas at may nakabaong maliliit na

kaliskis. Buo ang palikpik sa pektoral ngunit walang palikpik sa pelbik.
13.

Sagot:

bagnet

Ang bagnet ay pagkaing gawa sa rehiyong Ilocos na maaaring tumukoy sa

kanilang bersiyon ng tsitsaron, liyempo, o letsong kawali. Gayunman, naiiba
ito dahil iniluluto ang karneng baboy sa malalaking piraso. Kilala ang Lungsod
Vigan sa bagnet bagaman hindi patatalo ang Laoag at Batac ng Ilocos Norte.
Tinatawag din itong Ilocano crispy pork belly sa labas ng bansa.
14.

Sagot:

aspalto

Ang aspalto, karaniwang tinatawag na bitumen sa Europa, ay pinaghalo-

halong alkitran, bato, buhangin, at apog. May melting point o antas ng
pagkatunaw ito na 54-173 ̊C at boiling point o antas ng pagkulo na higit pa
sa 3000 ̊C. Dahil na rin sa madikit at malapot nitong katangian, ang
aspalto ay ginagamit na pantambak sa kalye, pantapal sa bubong, at
proteksiyon sa mga produkto para hindi pasukin ng tubig o waterproof.
15.

Sagot:

Elpidio R. Quirino

Pumalit na pangulo ng Republika ng Pilipinas si Elpidio R. Quirino noong 17

April 1948 nang biglang mamatay si Pangulong Manuel A. Roxas. Ipinagpatuloy
niya ang mga sinimulang gawaing pambansa ni Roxas, bukod sa inasikaso ang
mga industriya. Tinagurian siyang “Ama ng Industriyalisasyong Pambansa” dahil
sa mga ipinatayo niyang planta, gaya ng NASSCo drydock, planta ng abono, Iligan
Steel, hydro-electric sa Lanao at sa Ambuklao, Benguet, pabrika ng semento sa
Bacnotan, La Union, at marami pa.
AVERAGE ROUND
1. Isang kundiman na nilikha noong taong 1928 ni Constancio de Guzman batay sa titik ni
Jose Corazon de Jesus. Ito ay napapanahong diskurso tungkol sa nararanasang
kolonisasyon ng Filipinas sa ilalim ng Estados Unidos.

a. Ako ay Pilipino
b. Bayan Ko
c. Pilipinas Kong Mahal
d. Anak ng Bayan

Sagot: b. Bayan Ko

2. Ito ang porsiyento ng kinikita o porsiyento ng halaga ng pag-aari na ibinabayad sa

pamahalaan at nagiging pondo upang gamitin sa pamamahala ng isang bayan, lalawigan,
o ng buong bansa.

a. Sweldo
b. Utang
c. Produksyon
d. Buwis

Sagot: d. Buwis

3. Nagbinyag ng pangalang “Isla de las Felipinas” sa mga isla ng Samar at Leyte bilang
parangal kay Haring Felipe II ng Espanya; mula dito, naging Las Islas Filipinas ang
katawagan sa buong kapuluan.

a. Ferdinand Magellan
b. Miguel Lopez de Legazpi
c. Ruy Lopez de Villalobos
d. Andres de Urdaneta

Sagot: c. Ruy Lopez de Villalobos

4. Isang babae na itinago at ikinulong sa isang madilim na silid ng bahay. Hindi ito
pinapaarawan, at hindi rin pinapatapak sa lupa dahil tinuturing itong sagrado, at halos
mistikal.

a. Binukot
b. Alipin
c. Babaylan
 d. Oggasi

Sagot: a. Binukot

5. Ito ay isang balkonahe likod o gilid ng bahay-na-bato na karaniwang yari sa bato o

kongkreto. Maaaring malapad o maliit ito depende sa lapad din ng bahay.

a. Comedor
b. Asotea
c. Alcoba
d. Tejado

Sagot: b. Asotea

6. Ang pinakamatandang unibersidad sa Pilipinas at sa Asia. Itinatag ito noong 28 Abril 1611
sa Intramuros, Maynila.

a. Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

b. Universidad de Manila
c. Unibersidad ng Santo Tomas
d. Unibersidad ng Pilipinas

Sagot: c. Unibersidad ng Santo Tomas

7. Ang pangunahing tagahabi ng una at opisyal na watawat ng Filipinas. Dahil dito,

binansagan siya bilang “Ina ng Watawat ng Filipinas.”

a. Marcela M. Agoncillo
b. Teresa Magbanua
c. Gabriella Silang
d. Gregoria De Jesus

Sagot: a. Marcela M. Agoncillo

8. Isang uri ng punongkahoy na tumutubo sa tubig alat o tabang. Karaniwan itong makikitang
tumutubo malapit sa karagatan. Ito ay sinasabing pinagmumulan ng materyales sa paggawa
ng bangka at muwebles. Ginagamit din ito para gumawa ng uling.

a. Adelpa
b. Barit
c. Hasmin
d. Bakawan

Sagot: d. Bakawan
9. Isang tao na may tungkuling ibalita sa madla ang anumang mahalagang pangyayari sa
sinaunang lipunan ng Filipinas.

a. Handangaw
b. Bantugen
c. Umalohokan
d. Umayamnon

Sagot: c. Umalohokan

10. Isang debate o labanan ng katwiran sa paraang patula. Karaniwang tinatampukan ito ng
tatlong makata: dalawang mambabalagtas na nagtatalo sa isang paksa at isang lakandiwa
na nagpapadaloy ng palitan ng katwiran.

a. Deklamasyon
b. Talumpati
c. Sabayang bigkas
d. Balagtasan

Sagot: d. Balagtasan

11. Ang nag-iisang babae sa kasaysayan ng kabisayaan na namuno ng mga mandirigma laban
sa mga sundalong Espanyol at Amerikano. Dahil sa kaniyang pakikisangkot sa digmaan sa
Panay noong Himagsikang Filipino, binansagan siyang “Joan of Arc ng Kabisayaan.”

a. Melchora Aquino
b. Teresa Magbanua
c. Trinidad Tecson
d. Josefa Rizal
Sagot: c. Teresa Magbanua

12. Ang tawag sa kasalukuyang pinunong tagapagpaganap ng isang lalawigan sa Filipinas.

Katungkulan niyang siguraduhin na mayroong mahusay at epektibong pamamahala sa kaniyang
nasasakupan, ipatupad ang mga ordenansa na binabalangkas ng Sangguniang Panlalawigan at
pamunuan ang lahat ng programa, serbisyo, at proyekto ng panlalawigang pamahalaan.

a. Senador
b. Kongresista
c. Gobernador
d. Mayor

Sagot: c. Gobernador

13. Tinaguriang kambal na bulkan sa pulo ng Negros. Ito ang pinakamataas na bulkan sa pulo ng
Negros, may taas na 2, 465 metro ang isa at 2, 200 metro naman ang ikalawa.

a. Kanlaon
 b. Mayon
c. Pinatubo
d. Ragang

Sagot: a. Kanlaon

14. Unang sasakyang-dagat na nakaikot sa mundo. Isa ito sa limang barko na ginamit ni Ferdinand
Magellan sa kaniyang ekspedisyon para sa Espanya at para tumuklas ng bagong lupain at bagong
daan sa paglalakbay papuntang Silangan.

a. Trinidad
b. Concepcion
c. Santiago
d. Victoria

Sagot: d. Victoria

15. Karaniwang matatagpuan ito sa tubig tabang, naninirahan ang isdang ito sa lugar na maputik ngunit
maaari ding mabuhay ito sa tubig na madumi at may mabagal na agos.

a. Ayungin
b. Dalag
c. Galunggong
d. Dalagambukid

Sagot: b. Dalag

DIFFICULT ROUND
1. (Tama o Mali)

Ang salitang bagyo ay nangangahulugang napakasamang lagay ng sitwasyon na may

dalang malakas na hangin at ulan. Tinatawag ding “buhawing tropikal” (tropical cyclone).

Ang mga bagyong pumapasok sa loob ng Filipinas ay binibigyan ng lokal na pangalan ng

Pilipinas (PAGASA).

Sa taunang tala, ang buwan ng Hunyo ang may pinakaaktibong galaw ng mga unos sa
bansa at ang hilagang Luzon at silangang Bisaya naman ang madalas tamaan ng mga ito.

Sagot: Mali

2. (Identification)
 Ang uwak ay sagisag ng kamatayan at masamang kapalaran sa mga pook na mayroon nito.
May alamat na ito at ang kalapati ay paboritong mga ibon ng bathala. Gayunman, nasubok
ang ugali ng uwak sa panahon ng malaking baha, Inuutusan ito ng bathala upang
magsiyasat kung humupa na ang tubig sa kapatagan. Nakita nito ang mga bangkay ng tao
at hayop at hindi nakapigil ang kahayukan sa laman. Nainip ang bathala at inutusan ang
kalapati. Nakita ng kalapati ang uwak na nanginginain sa mga bangkay at isinumbong ito
sa bathala. Sa gayon, isinumpa itong maging itim ng bathala at itinakwil.

Marahil konektado sa alamat na ito ang kawikaing “pagputi ng uwak/ pag-itim ng tagak”.
Ano ang ibig sabihin nito?

Sagot: Ipahiwatig na imposible ang isang bagay

3. (Identification)
Ang bagong taon ay isang pagdiriwang bilang pagsalubong sa panibagong taon sa buhay
ng mga Filipino. Wika nga “Bagong taon, bagong buhay.” Ito ay ipinagdiriwang tuwing
unang araw ng Enero ngunit bisperas pa lamang o Disyembre 31 ay makulay, masaya, at
maingay na ang paghihintay sa hatinggabi at paglipat ng taon.

Maraming pamahiin ang mga Filipino sa pagdiriwang ng Bagong taon. Isa na rito ang
pagkompleto sa labindalawang prutas sa hapag-kainan, Ano ang sinisimbolo nito?

Sagot: Simbolo ng labindalawang masaganang buwan sa buong taon.

4. (Identification)
Ang buwenamano ay mula sa salitang Espanyol na nangangahulugang “mabuting kamay.”

Hanggang sa kasalukuyan, buhay na buhay pa rin ang salitang ito, hindi lamang sa mga
palengke at tindahan, kundi maging sa mga department store. May ilang negosyante na
tumatangging palitan ang kalakal na ibinabalik ng bumili dahil hindi nagustuhan o may
depekto kapag Lunes ng umaga, dahil ayaw nila na magsimula ang isang bagong linggo sa
pagpapalit ng bagay na naibenta na.

Sa mga negosyante at nagtitinda, Ano ang kahalagahan ng unang-unang benta sa araw ng

pagbubukas ng negosyo o ng tindahan?

Sagot: Naniniwala silang naiimpluwensyahan ng unang benta ang takbo ng negosyo

sa isang particular na araw.

5. (Tama o Mali)
 Isinilang si Ramon Magsaysay sa Zambales noong 31 Agosto 1907 at anak ng panday na
si Exequel Magsaysay at Perfecta del Fierra. Nagwaging pangulo ng Republika ng Pilipinas
noong 1953. Naging malaking bentahe niya kay Quirino ang mga matagumpay na
kampanya laban sa Pag-aalsang Huk. Ipinagpatuloy niya ang simpleng buhay at katapatan
sa bayan. Kaya isang pambansang pagluluksa ang bigla niyang pagpanaw nang bumagsak
ang eroplanong sinasakyan sa Bundok Manunggal, Cebu noong 17 Marso 1957.

Tinagurian siyang “Idolo ng Masa” dahil anak-mahirap at may imaheng makamahirap.

Sagot: Tama

6. (Identification)
Ang gayuma ay kapuwa tumutukoy sa kapangyarihang mang-akit o magpaibig sa isang tao
at sa anumang bagay na ginagamit para makapagpaibig. Pinaniniwalaang nakakamit ang
kapangyarihang ito sa pamamagitan ng mga inumin o pagkaing hinaluan ng mga yerba o
iba pang bahagi ng halaman, punongkahoy, at maging hayop, na pinaiinom o pinakakain
sa taong nais na akitin.

Ayon sa mga siyentista, ang inaakalang bisa ng gayuma ay maipapaliwanag sa

pamamagitan ng mga susing sangkap nito.

Ano ang mahihinuha sa paggamit ng gayuma ng mga Filipino?

Sagot: Masama man o mabuti, maaaring ituring ang gayuma bilang anyo ng
pagpapahalaga ng mga Filipino sap ag-ibig at pakikipag-ugnayan sa kapuwa tao.

7. (Identification)
Sa Filipinas, ang writ of amparo ay kasulatang sumusuhay sa kawalang-bisa ng writ of
habeas corpus, ang pangangailangang iharap sa korte o sa husgado ang isang taong
inaresto. Nililinaw na ang proteksiyong ibinibigay nito ay hindi sa lahat ng paglabag sa
karapatang pantao na nasa saligang batas, kundi iyong mga may kinalaman sa karapatang
mabuhay, maging malaya, at magkaroon ng seguridad.

Noong 16 Hulyo 2007, kinilalang legal ng Punong Mahistradong Reynato S. Puno ang pagbubuo
ng writ of amparo sa Filipinas sa makasaysayang Manila Hotel National Summit on Extrajudicial
Killings and Forced Disappearances.

Ano ang naitutulong ng writ of amparo sa mga tao?

Sagot: Nagsisilbing proteksiyon sa karapatan ng tao sang-ayon sa saligang-batas ng isang

bansa.
8. (Tama o Mali)

Ang welga ay mula sa salitang Espanyol na huelga na nangangahulugang aklasan o pag-aaklas, ay

isang organisadong pagtanggi ng mga obrero na magtrabaho hanggang mabigyan ng lunas ang
kanilang karaingan.

Maaari ring tingnan ang welga bilang isang malayang pagpapahayag ng di-pagsang-ayon sa isang
patakaran ng gobyerno o ng isang kompanya bukod sa isang kahilingan para sa kapakanan ng mga
nagwewelga.

Ang welga ay kinakailangang may kaukulang pahintulot o permit, lalo pa kung isasagawa ito sa
Pampublikong lugar.

Sagot: Tama

9. (Identification)
Isang diyaryo sa wikang Espanyol ang La Solidaridad at naging pangunahing tinig ng Kilusang
Propaganda para sa mga kailangang reporma sa Filipinas noong panahon ng kolonyalismong
Espanyol.

Nilayon ng diyaryo na iparinig sa gobyernong Espanya ang masaklap na kalagayan ng mga

mamamayan sa Filipinas at ibunyag ang kalupitan ng mga fraile.

Sa loob ng halos pitong taon, naging tinig ang La Solidaridad sa payapang paghingi ng reporma.

Ano ang kahalagahan ng La Solidaridad?

Sagot: Natunton dito ang pagyabong ng pampolitikang kaisipan ng mga Filipino.

10. (Tama o Mali)

Ang Idu’l Adha o Eid al-Adha ay isang taunang araw ng sakripisyo para sa mga Muslim.
Ginugunita nito ang malakas na paniniwala ni Abraham sa Diyos at ang mga ginawa niyang pag-
aalay sa manlilikha noong nasa Mecca.

Ito ay nangyayari sa loob ng apat na araw sa ikasampung araw ng Dhul al-Hijjah, ang huling buwan
sa Hijra (ang kalendaryong Islam) at ang buwan na nakatalaga para sa Hajji (banal na paglalakbay).

Sa Filipinas, idineklara bilang araw ng pangilin ang Idu’l Adha sa taon-taon. Dahil hindi
permanente sa kaldendaryo, ang Pambansang Komisyon sa mga Pilipinong Muslim ang nagtatalaga
ng araw alinsunod sa Hijra.

Sagot: Tama
11. (Identification)
Ang abakus ay isang kasangkapang ginagamit sa pagkukuwenta. Tinatawag din itong abako sang-
ayon sa Espanyol. Madalas na gumagamit ito ng kawayan bilang kuwadro at ng maliliit,
karaniwang bilugan at may butas na piraso ng mga bato, matigas na kahoy o katulad na tinutuhog
ng mga kawad o alambre.

Nagmula umano ang salita sa Griyegong abakos na nagmula naman sa abax na tumutukoy sa sapad
at manipis na piraso ng kahoy na karaniwang parihaba at nalalagyan ng buhangin o alikabok na
ginagamit sa pagguguhit ng mga pigura ng heometriya at sa pagbibilang o pagkukuwenta.

Ano ang naitutulong ng abakus sa mga tao?

Sagot: Nakakatulong ang paggamit ng abakus sa pagpapatalas sa isipan ng isang tao.

12. (Identification)
Ang oblation o Pahinungod ay isang bantog na eskultura ng Pambansang Alagad ng Sining
Guillermo E. Tolentino na nagsisilbing simbolo ng Unibersidad ng Pilipinas.

Ang ideya ng oblation ay unang sumibol sa isipan ng pamumuno ni Rafael Palma sa UP.
Hiniling ni Palma kay Tolentino na nag eskultura ay ibabatay sa ikalawang taludtod ng Ultimo
Adios ni Rizal. “Sa parang ng pagbabaka, sumusugbang tigib dusa,/ Handog nila kahit buhay,
Walang duda, walang suway,/ Balewala kung saanman: sipres,lawrel, o sampaga,/ Bibitayan o
bukirin, digmaan man o parusa, / kahit ano kung hiningi ng Bayan at tinubuan.

Ano ang sinisimbolo ng estatwa ng UP?

Sagot: Simbolo ng pag-aalay sa sarili para sa bayan.

13. (Identification)
Ang Araw ng Paggawa ay ginaganap tuwing unang araw ng Mayo.

Ang unang pagdiriwang ng Araw ng Paggawa ay nangyari sa Estados Unidos noong 1882 at
itinaguyod ng Knights of Labor, isang samahan ng mga anakpawis.

Sa Filipinas, higit na sinunod ang tradisyon namayani sa Europa na ipagdiriwang ang araw na ito
tuwing unang araw ng Mayo. Ang araw na ito ay unang ipinagdiriwang sa Filipinas noong 1903at
ang bansa ay nasa ilalim pa ng Estados Unidos.

Ano ang kahalagahan ng pagdiriwang ng Araw ng paggawa?

Sagot: Pagpapahalaga sa mga manggagawa’t anakpawis.

14. (Tama o Mali)

 Ang La Liga Filipina ang samahang itinatag ni Andres Bonifacio sa Kalye Ilaya, Tondo noong 8
Agosto 1892, sa panahong umusbong ang militanteng nasyonalismo sa lipunang Filipino.

Hangarin ng nasabing samahan ang mga sumusunod: 1) pagkakaisa ng buong Filipinas, 2)

pagtataguyod ng mga reporma, 3) pagbibigay ng suporta sa edukasyon, agrikultura, at komersiyo,
4) paglaban sa anumang uri ng karahasan at di-makatarungang gawain at 5) pagbibigay ng
proteksiyon at tulong ng bawat kasapi sa isa’t isa.

Sagot: Mali

15. Ikalawang nobela ni Jose Rizal ang El Filibusterismo na nalathala noong 1891 sa Gent, Belgium at
karugtong ng Noli me tangere.

Noong panahon ni Rizal, gamit na pantakot at bintang dito sa Filipinas laban sa bawat maghayag
ng malayang pag-iisip ang “Filibustero” sa pakahulugang kaaway ng pamahalaan.

Unang gamit ang “Filibustero bilang masamang taguri laban sa mga pirata. Sa paggamit ng kataga
na ginawang “ismo” ng awtor, ipinahahayag niya sa porma ng nobela ang mga kaisipang gagabay
sa isang malayang nasyon.

Kanino inihandog ni Jose Rizal ang nobelang ito?

Sagot: Mariano Gomez, Jose Burgos, at Jacinto Zamora