Ιστορία της Τέχνης Β’

Καθηγητής: Παυλόπουλος Δημήτριος

Εξάμηνο Δ’ (ΙΑ16)

Μαθήματα 1ο (3/3/2017)
Το Μπαρόκ στην Ευρώπη (γλυπτική και ζωγραφική)
17ος αιώνας και ένα μικρός μέρος του 18ου αιώνα (Ροκοκό).
Μπαρόκ = κατάγεται από την πορτογαλική (ή ισπανική) λέξη «μπαρόκο»
(= μαργαριτάρι ακανόνιστου σχήματος).
Η τέχνη του 17ου αιώνα σε αντίθεση με την Αναγέννηση (ακμή τεχνών).
Το Μπαρόκ έρχεται να αντιμετωπιστεί μειωτικά από τους μελετητές.
Jacob Burckhardt: το Μπαρόκ είναι άρνηση των θετικών στοιχείων της
Αναγέννησης.
Είναι ολόκληρη αντίληψη η οπτική με αρνητικό πρόσημο του Μπαρόκ, σε
αντίθεση με την υψηλή τέχνη της Αναγέννησης.
Δεν είναι όλα εφικτά για κάθε εποχή, κάθε εποχή έχει τα δικά της
χαρακτηριστικά που συνδέονται με την πολιτεία, την κοινωνία και την
εκκλησία.
Θεωρείται τέχνη της εκκλησίας, της Αντιμεταρρύθμισης. Τήρηση κανόνων,
φοβία πιστών με την απειλή της κόλασης. Πιεστικός και τρομακτικός
χαρακτήρας της τέχνης για να είναι οι πιστοί πιο υποταγμένοι.
Θεωρήθηκε ως περίοδος ακμής για τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική και τη
γλυπτική.
Τον 19ο αιώνα, έχουμε τάσεις του Μπαρόκ σε αποικίες της Ευρώπης (π.χ.
Αμερική) – αργή ανάπτυξη.
Χαρακτηριστική έλλειψη ισορροπίας, συμμετρίας και αρμονίας (όπως
υπήρχαν στην Αναγέννηση – αισθητικό κάλλος και ποιότητα).
Κυριαρχούσαν ήρεμες παραστάσεις – όλα αυτά ανατρέπονται.
Άμεση επιρροή και πίεση στις βουλές των ανθρώπων. Κατευθυντική τέχνη
(τιμωρία πιστών, μυστικοπάθεια στην τέχνη και σκληρότητα στις
παραστάσεις).
Μορφολογικά: δεν είναι ιδεαλιστικά αποδοσμένες, είναι ρεαλιστικά
αποδοσμένες, δεν είναι ιδέες (συγκεκριμένες μορφές).
Michelangelo Merisi da Caravaggio: ένας από τους σημαντικότερους
ζωγράφους (μια πνιγμένη σε αποσύνθεση μορφή θα είναι μοντέλο για να
αναπαραστήσει την Παναγία – ήταν παραγγελία από ένα μοναστήρι που δεν
έγινε δεκτή). Προσπάθεια απεικόνισης αλήθειας και πραγματικότητας, όχι
ιδεατή εικόνα, εξανθρωπισμός του θείου («οι άγγελοι κατεβαίνουν στη γη»),
οι καλλιτέχνες θέλουν ρεαλιστικό έργο.

Ανακαλύπτεται τον 20ο αιώνα, σε αντιπαράθεση με την Αναγέννηση.

Απομάκρυνση από αυστηρό πρότυπο. Η Ευρώπη αρχίζει να σχηματίζει νέα
κράτη (Ολλανδία, 1609 – αποτέλεσμα απόσχισης από την Ισπανία των
βόρειων Κάτω Χωρών, και Βέλγιο – παλαιά Φλάνδρα, Φλαμανδική τέχνη).
Τώρα μιλάμε για Ολλανδική τέχνη. Έχει προηγηθεί η τέχνη του
Μανιερισμού, που γεφυρώνει δυο εποχές και πολιτικές επιρροές.
Αυτοκράτορας Κάρολος Ε’: παγκόσμια μοναρχία (monarchia universalis).
Βασιλιάς Φίλιππος Β’ (γιος του): Ισπανική μοναρχία (monarchia
hispanika). Τον 16ο αιώνα ήταν κοσμοκράτειρα, τον 17ο αιώνα
συρρικνώνεται. Έντονη πολυδιάσπαση στην Ευρώπη.
Απόλυτη μοναρχία: κυρίαρχο πολίτευμα στα περισσότερα κράτη.

Το Μπαρόκ παρουσιάζει διαφοροποιήσεις. Φωτοσκίαση και ρεαλισμό (σε

Ιταλία), ωμός ρεαλισμός (βερισμός: πιστή αναπαράσταση πραγματικότητας
με ατέλειες/φθορά στην Ισπανία) και επικρατεί θρησκευτική τέχνη.
Μανιερισμός: έλλειψη μέτρου, τραβηγμένες μορφές, ιδιοτροπία, ακραία
εκδοχή Αναγέννησης.
Μπαρόκ: ένταση, διαγώνιοι άξονες που γίνονται σπειροειδείς (διαγώνια
σπείρα – στροβιλισμός) και πολλές εστίες προοπτικής, σημεία φυγής και
έντονα χρώματα που διαμορφώνονται με το φως (κύριο χαρακτηριστικό).
Tenebrosi: «σκοτεινοί ζωγράφοι», οι μορφές βγαίνουν μέσα από το σκοτάδι.

Νέοι μονάρχες: δεν είναι της ίδιας σημασίας με τους παλαιότερους.

Φίλιππος Δ’: δεν εξωραΐζεται από τον Βελάσκεθ (Velázquez).
Πιέσεις διαφόρων κρατών στη Γερμανία (Τριακονταετής Πόλεμος,
1638 – 1638). Βγαίνει καταρρακωμένη. Παρουσιάζει μετρημένους
ζωγράφους.

Αναπτύσσονται τάξει – μικρός αστός, ζητά απεικόνιση στην Ολλανδία,

ανάπτυξη προσωπογραφίας (ομαδικών προσωπογραφιών), που εκπροσωπούν
μια ενότητα, ένα σωματείο.
Η ζωγραφική συνιστά και καταξίωση μαζί με κοινωνική διαστρωμάτωση. Με
την πάροδο των χρόνων γίνεται εντονότερη (έμποροι, αστοί, ηγεμόνες,
πλούσιοι).
Επικρατεί ο τρόμος του εκκλησιαστικού ελέγχου.

Heinrich Wölfflin: ιστορικός τέχνης Μπαρόκ. Δραστηριοποιείται στον

γερμανικό χώρο, προσδιόρισε τα χαρακτηριστικά της τέχνης. Στο έργο του
συνειδητοποιεί ότι μπορεί να γίνει διάκριση Μπαρόκ και Αναγέννησης
(πέντε διαφορές).
Έργο «Βασικές έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης» (άλλα έργα: «Κλασική
Τέχνη» δηλαδή η Αναγέννηση δεν είναι τέχνη της αρχαιότητας, δεν δίνει
αρνητικό χαρακτηριστικό στην Αναγέννηση).
Αναγέννηση: 1) γραμμικό ύφος
2) η σύνθεση περιορίζεται στην επιφάνεια του έργου
3) κλειστή σύνθεση, που εξαντλείται στο πρώτο επίπεδο,
τηρώντας οριζόντιο και κάθετο άξονα
4) πολλαπλότητα (πολλαπλών δεδομένων και σημείων σε ένα
έργο)
5) σαφήνεια θέματος στην ανάπτυξη των μορφών,
ευανάγνωστες και συγκεκριμένες, ταυτίζονται με πρόσωπα
και πράγματα
Μπαρόκ: 1) απτό περίγραμμα μορφής
2) η σύνθεση επεκτείνεται στο βάθος του έργου
3) ανοιχτή σύνθεση που εξαπλώνεται σε πολλά επίπεδα και
αντίστοιχους άξονες
4) ενότητα (μεμονωμένα στοιχεία)
5) ασάφεια

Από την ήπια ιδεαλιστική τέχνη της Αναγέννησης μεταβαίνουμε σε μια

μορφή τέχνης άκρως ρεαλιστικής που σπάει τους καθιερωμένους άξονες και
εκφράζεται μέσα από ταραγμένες και βίαιες μορφές, εισάγοντας νέα θέματα
όπως τοπία και νεκρές φύσεις.
Ο καλλιτέχνης έχει υπερβεί την τυποποίηση και τη συμβατικότητα.
Ο καθένας έχει εξασφαλίσει ένα ιδίωμα (κάτι ξεχωριστό μεταξύ τους).

Το Μπαρόκ στην Ιταλία

Κοιτίδα της τέχνης του Μπαρόκ. Κύρια μορφή ο Πάπας στην Ιταλία. Στόχος
να προσηλυτίσουν πιστούς με την καλλιέργεια του φόβου, της αμαρτίας και
της Ιεράς Εξέτασης. Ένα από τα μέσα που χρησιμοποίησαν ήταν και η
τέχνη.
Επικρατεί το δίπολο Caravaggio (ρεαλιστής) – Caracci (δυο αδέρφια και
ένας ξάδερφος. Σύνδεση με το παρελθόν, απαντούν με κλασικισμό, αντί για
φωτοσκίαση απαντούν με γραμμική αφήγηση και ζωγραφική).
Η Εκκλησία ήθελε να ελέγχει και να υποβάλει θέματα ώστε να τρομάζει
τους πιστούς.
Ρηξικέλευθος ο Caravaggio. Προσλαμβάνουν και επαναλαμβάνου, δηλαδή
αφομοιώνουν οι Caracci.
O Caravaggio επηρέασε δυο κατηγορίες: Ι) Tenebrosi: σκοτεινοί με
εκπροσώπους τους: α) Artemisia Gentileschi και β) Carlo Saraceni και
ΙΙ) Bamboccianti: ηθογράφοι (απεικονίζουν την καθημερινότητα) με
εκπροσώπους τους: α) Hendrick Jansz ter Brugghen και β) Gerrit van
Honthorst.
Οι Caracci ιδρύουν Ακαδημία (1580) με εκπροσώπους τους: α) Giovanni
Francesco Barbieri, β) Guido Reni και γ) Domenico Zampieri.

Το Μπαρόκ στην Ισπανία

Η τέχνη κινείται στο δίπολο μεταξύ πολιτική και εκκλησιαστικής εξουσίας,
κυριαρχούν προσωπογραφίες ηγεμόνων με τις οποίες επιδιώκουν να
ενισχύσουν το μοναρχικό πολίτευμα και τα θρησκευτικά θέματα που
απέβλεπαν στην ανάδειξη της παντοδυναμία της εκκλησίας.
Όλα τα παραπάνω συνυφαίνονται με τον ισπανικό μυστικισμό και τη
δεισιδαιμονία και συνθέτουν ένα μοναδικό έργο.
Το Μπαρόκ θεωρείται «χρυσός αιώνας» για την ισπανική τέχνη.
Francisco de Zurbarán: ζωγράφος μοναχών και αγίων, επηρεασμένος από
τον Caravaggio.
Diego Rodríguez de Silva y Velázquez: η μεγάλη καλλιτεχνική
προσωπικότητα της Ισπανίας, με τις αλληγορίες και τους συμβολισμούς του
εντάσσει πολλές εικόνες στο έργο του («ο πίνακας στον πίνακα»). Είναι
άτεγκτος κριτής, όταν απεικονίζει τον Φίλιππο Δ’ – δεν τον καλοπιάνει.
Jusepe de Ribera: αφομοιώνει πλήρως τον Caravaggio (θεωρείται ως
«Ισπανός Caravaggio»), ιδεαλιστικός, συνδεδεμένος με το πρόσωπο της
Παναγίας, συνδεδεμένος με το παρελθόν (Ραφαήλ). Ρεαλιστικά έργα με
μικρά παιδιά.

Το Μπαρόκ στη Γαλλία

Μαστίζεται από τρεις θρησκευτικούς πολέμους Ουγενότων και Καθολικών.
Επιβάλλεται η παράδοση, πιο συντηρητική ζωγραφική.
Claude Lorrain: λυρικά τοπία μέσω φωτός, αποτέλεσε έμπνευση/πρότυπο
των ιμπρεσιονιστών (19ος αιώνας).
Nicolas Poussin: προσανατολισμένος προς τον κλασικισμό παρελθόντος,
εγκαθίσταται στη Ρώμη – την θεωρεί αιώνια πόλη και τον αντιπροσωπεύει
στη ζωγραφική. Χρησιμοποιεί φιλολογικές πηγές και τις μεταφέρει στην
τέχνη.
Charles Le Brun: αυλικός, ζωγράφος, υψηλόβαθμη ταξική ιεραρχία.
Simon Vouet: ηθογραφία.
Αδερφοί Le Nain: ρεαλιστές, διάφορες δράσεις σε κλειστούς χώρους.

Το Μπαρόκ στη Γερμανία

Υποτιμημένο – δεν είναι σε θέση για καλλιτεχνική δράση λόγω του
Τριακονταετούς Πολέμου.
Adam Elsheimer: έντονο σκιασμένο τοπίο, έργα μέσα στο σκοτάδι με λίγες
φωτιστικές πηγές.

Το Μπαρόκ στις Κάτω Χώρες

Φλάνδρα: ισπανοκρατούμενη, συντηρητική, καθολική περιοχή,
θρησκευτικά θέματα.
Peter Paul Rubens και Anthony van Dyck.
Peter Paul Rubens: αποθέωση ανθρώπινου σώματος, πληθωρικές μορφές με
χαρακτήρα θεών και ηρώων, δεσπόζει το ζωηρό χρώμα και το φως.
Ολλανδία: προοδευτική, φιλελεύθερη, προτεσταντική περιοχή, ηθογραφικά
θέματα.
Rembrandt: ταλαιπωρημένος από προσωπικά βιώματα στην προσωπική του
ζωή (διαζύγιο, απώλειες συγγενών). Ατομικές και ομαδικές προσωπογραφίες
και ανατομίες της ανθρώπινης ψυχής. Προσωπογραφεί τον εαυτό του χρόνο
με το χρόνο.
Frans Hals: ομαδικές προσωπογραφίες (άνοδος αστικής τάξης).
Johannes Vermeer: 35 δικά του έργα, ζωγράφος του μικρού ιδιωτικού
χώρου. Γυναικεία μορφή ως μοναδικό θέμα. Βγάζει με το έργο την αλήθεια
των προσώπων.

Ανακεφαλαίωση
Ο δυναμισμός (απόδειξη έλλειψης ισορροπίας) είναι απαραίτητο στοιχείο
των συνθέσεων. Θεατρικότητα στις στάσεις και την εκφραστικότητα, έντονες
χειρονομίες, αίσθηση σκιαγραφίας, αξιοποίηση φωτός με τεχνητό τρόπο
(ερριμμένες σκιές = κοφτές και απότομες). Προσπάθεια έκτασης χώρου
πέραν της «κορνίζας». Κυριαρχεί η σπείρα, ξεκινούν από ένα σημείο και
πάνε σε βαθύτερα σημεία.
 Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571 – 1610)
Πήρε το όνομά του από το χωριό που καταγόταν κοντά
στο Μιλάνο. Είχε κάνει δυο φόνους. Όλη του η ζωή ήταν
ένα κυνήγι ουτοπίας. Ανατρέπει το χάρτη της
ζωγραφικής του Μπαρόκ στον ευρωπαϊκό χώρο.
Προσωπογραφία από τον Ottavio Leoni – απεικονίζεται
άγριος.
Πέθανε από κακουχίες για να γλιτώσει από τους φόνους
που έκανε.
Δεν ήταν καταξιωμένος καλλιτέχνης, είχε αναγνωριστεί ως ιππότης αλλά
δεν πρόλαβε να λάβει το μετάλλιο (πέθανε).
Διαμόρφωσε το ύφος της ζωγραφικής του μόνος του, παρότι μαθήτευσε σε
ζωγράφους.
Η βιαιότητα της ζωής και του χαρακτήρα του, εκφράζεται στα έργα του.
Έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στη Νάπολη, πέθανε από άγνωστη
ασθένεια (πιθανόν ελώδη πυρετό).
Costanza Colonna: η σύζυγός του.

Καλλιτεχνικές φάσεις:
1590 – 1597: μαθητεία και προετοιμασία, αφομοιώνει επιρροές, κυριαρχία
θεμάτων νεκρών φύσεων.
1597 – 1610: στάδιο μεγάλων κατακτήσεων και επαναστατικών τάσεων,
κυριαρχία θρησκευτικών θεμάτων (παραγγελίες από διάφορους
καρδιναλίους, όπως ο Del Monte).

Καινοτομίες
Ακραιφνής ρεαλισμός (ακραίος, επιτηδευμένος), βίαιες σκηνές με κάθε
λεπτομέρεια, ζωγραφίζει με το πινέλο βαμμένο στο αίμα, έντονες αντιθέσεις
φωτός και σκιάς, εξανθρωπισμός του θείου με χρήση λαϊκών προσώπων,
απεικόνιση καθημερινών σκηνών.

Βάκχοι: ζωγραφισμένοι με διάθεση να τονιστεί κάθε λεπτομέρεια στο

πρόσωπο (άρρωστος λόγω χρώματος προσώπου) – είναι αυτός που θέλει να
υπερβεί τα καθιερωμένα. Λεπτομέρεια στα φρούτα και το κρασί (φαίνονται
οι φυσαλίδες και η αντανάκλασή του).
Αγόρι με καλάθι με φρούτα: το φως σπάζει από
φωτοσκίαση, ιδιότυπη γεωμετρία, σαν να προβάλει από
το βάθος η μορφή, υγρασία πάνω στο σταφύλι
(λεπτομέρεια).

Αγόρι που το τσιμπά σαύρα: αναρωτιέται κανείς ποιος

ήταν ο αποδέκτης.
Δεν είναι παραγγελία, το κάνει επειδή το θέλει ο
ίδιος.
Λεπτομέρεια στο γυαλί (αντανακλά το παράθυρο), το
νερό γίνεται διάφανο.
Αντισυμβατικές εκφράσεις – όχι δεδομένη
φυσιογνωμική απόδοση (είδος εξπρεσιονισμού η
έντονη χειρονομία και οι εκφράσεις).

Εξαγωγέας δοντιού: τα έβγαζαν χωρίς

νάρκωση με ειδικό εργαλείο, ήταν
κουρείς χωρίς γνώσεις, έντονη
βιαιότητα.

Παίκτρια λαούτου: αγάπη για τη μουσική

(άκουγε κιόλας όταν ζωγράφιζε).
Άνδρας ή γυναίκα; Ανασφάλεια για το
φύλλο των μορφών.
Λεπτομέρειες στις παρτιτούρες.
Άλλα έργα του είναι: οι «μουσικοί» (μεταίχμιο πρώτης με δεύτερη περίοδο,
οι προσωπικότητες εκφράζουν διαφόρους κόσμους, έχουν μισάνοιχτα
στόματα), ο «Νάρκισσος» (μυθολογικά θέματα, αντανακλάται στο νερό),
σκηνές χαρτοπαιξίας και χειρομαντείας (χειρομάντισσα – τονισμός
προσώπων, το πρόσωπο της τσιγγάνας είναι τονισμένο και φαίνεται η αφή
για να πει το μέλλον).