Arhitektura BiH A - Pasic PDF

Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine
UVOD
ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE
UVOD
Bosna i Hercegovina je u mnogoćemu zemlja geografskih različitosti - nalazi se u centralnom dijelu
Balkana na visokom planinskom masivu dinarskog lanca, koji leži paralelno s Jadranskom moru i
razdvaja riječne slivove Crnog mora i Jadranskog bazena. Teritorij Bosne je sjeverno i rijeke iz toga
dijela gravitiraju ka Savi, pa od nje ka Crnom moru, a iz južnog područja, Hercegovine, rijeke teku u
Jadransko more. Hercegovina, je kraško područje dolinom rijeke Neretve i njenih pritoka dobiva
klimu i vegetaciju Mediterana. Nasuprot tome, sjeverna regija, koji s gustom mrežom plovnih putova i
dolinama Une, Vrbasa, Drine i - od kojih su najpoznatiji - Bosna rijeka spušta prema Panoniji ravnici,
pripada umjerena kontinentalnoj klimi, koja u centralnom dijelu prelazi u svježu planinsku; zemljište
šuma, rudnika, pašnjaka. Dolina Sarajevo - Zenica prestavlja žarište svih komunikacija. Ovdje su
naselja od pamtivijeka, a tokom posljednjih hiljadu godina ovdje je središte društveno-političkog
razvoja Bosne i Hercegovine i njenog povijesnog, gospodarskog i kulturnog identiteta.
Bosna i Hercegovina se nalazi u centru Europe
Ne samo da su vode Crnog i Jadranskog bazena pronašle svoje linije podjele na teritoriji Bosne i
Hercegovine: od davnina su se ovdje sretale ideološki različite civilizacija, sukobile se ili stapale, i
velike države su se sukobljavale ovdje i postavljale svoje granice. Iz vremena Rima je podjela na
zapadne i istočno carstvo, preko Barbara, Bizantijskih i Franačkih potraživanja i okupacija,
nastavljajući sa Mađarskim, Osmanlijskim, Mletačkim i Habsburškim -- gotovo bez prekida ova
zemlja je činila nečiju granicu – stvorenu mačem, plačenu u krvi.
Jer upravo tih razloga umjetničko blago Bosne i Hercegovine - arhitekturu, i drugi vidovi umjetnosti
su kolektivna vrsta jedinstva suprotnosti, stvoreno i nakupljeno na marginama velikih kultura i
civilizacija, koje su pustošile ovu zemlju, ali isto tako, ostavljajući ovdje umjetnost koju karakterizira
gotovo u cijelosti preplitanje često dijametralno suprotnih utjecaja.
Imaginarna linija zapadne i srednje Europe prema Bliskom Istoku, Mediteranu i Apeninskog
poluotoku presjeca teritoriji Bosne i Hercegovine, a ruta putovanja čovjeka u tim smjerovima nužno
prati njegove klanci. Iz tog razloga dobila impulsi su nerijetko okamenjeni ovdje, iako Isto tako nova i
prepoznatljive zamisli koje su se pojavile, često su transmutirale u oblike koji su u cijelosti
nekarakteristični u zemalja izvan Bosne i Hercegovine. U ovoj zemlji, podvrgnutoj međusobnoj
asimilaciji kultura različiti oblici suživota sa brojnim krizama i prilagodbama povijesno su prisutni još
od drevnih vremena.
UVOD
Čovjek je naseljevao ove zemlje od paleolitskog doba; lokacija u sjevernoj Bosni gdje su
nađeni artifakti čija je starost procijenjena na više desetaka hiljada godina, a među paleolitskim
nalazima u Hercegovini brojni su oni izrazito umjetnički prirode, svrstavaju ove krajeve u značajna
mjesta klasične kulture Starog kamenog doba. Brojni lokaliteti iz doba Neolita čiji oblici često
ukazuju na veze s različitim porijekom, često pokazuju elemente odnosa između pojedinih naselja u
osnovi različitih kultura.
Ostaci nebrojenih gradišta u cijeloj Bosni i Hercegovini, i ponekad teške humci još uvijek
netaknute od strane modernog čovjeka, su obično pripisuje Ilirima, najstarijoj poznatoj etničkoj
skupini po imenu koja je naseljavala ovo područje. Kulturnog i umjetničkog blaga iz pojedinih mjesta,
koja pripadaju brončanog i željeznog doba, tj. od oko 2000. p.n.e. do početka kršćanske ere, su trajne
vrijednosti na europskoj i svjetskoj kulturi i umjetnosti. Plodonosna kontakata između Ilira i grčkih
kolonija na jadranskoj obali tokom posljednjih stoljeća prije Krista su ostavili mnogo zanimljivih
primjera kulturnih simbioza.
Potkraj doba prije npve ere, prirodna bogatstva zemlje privukla su Rimljane. Odupiranje Ilira
protiv Rimljana bilo je gotovo dva stoljeća duga agonija. Ostaci rimskih naselja, termalnih kupališta,
vila, hramova, skulptura i umjetničkih artefakata vrhunske vrijednosti svjedoče novu razinu
civilizacije uvedena od strane rimskih legionara i kolonista, također i nove umjetnosti koja je nastala
ovdje pod sasvim osobit uvjetima. Međutim, umjetnost je bila ne samo Rimska jer je i romanizirana
ilirska populacija ostavila pečat vlastitog duha i tradicije.
Reljef sa figurama čovjeka i žene u narodnim nošnjama (Priluka, Livna, 3.st.); Stela sa četiri figure (Zenica, 4.st)
U vrtlogu ranog Srednjeg vijeka, brojne migracije naroda zahvatile su i ovo područje sve dok
konačno originalno stanovništvo nije bilo zamijenjeno novim – Slavenima. Ovaj dugotrajan proces
koji uključuje simbiozu kulturne baštine domaćih i doseljenih populacija doveo je do nastanka
Romano-Slavenskog entiteta, koji je od plemenskih zajednica postupno prošao transformacije koji su
doveli do kasnije feudalne strukture.
Ime srednjovjekovne Bosne i njegov identitet se izričito spominje se prvi put u 948.godine
nove ere u radu De administrando imperio bizantskog cara Konstantin VII Porfirogenet-a. Implicitni
ustavnim i društveno-politički integritet Bosne datira od sredine 12-tog stoljeća. Povelja bosanski
vladara Kulin Ban-a iz 1189.godine, (orginal je čuvan u biblioteci Akademije nauka u St. Peterburgu)
nije samo važan diplomatski dokument koji govori o ustavnim i društveno-političke prilike svoga
vremena, ali i najstariji pisani dokument u dnevni, suvremeni, nacionalni jezik u cijelom slavenskom
svijetu.
2
UVOD
Povelja bosanski vladara Kulin Ban-a iz 1189.godine, (orginal je

čuvan u biblioteci Akademije nauka u St. Peterburgu);
Grb kralja Tvrtka I Kotromanića (desno)
Grad Vranduk
U drugoj polovici 14. st. Bosna je postala kraljevstvo te je u to vrijeme najmoćnija slavenska države
na Balkanu. Iz tog razdoblja, to jest iz 12. st. do 15. st., ovdje su sačuvani u različitim nivoima
očuvanosti ostaci građevina - oko tri stotine utvrđenim gradovima, brojnih palača i crkava - koji
pokazuju periferne uticaje mediteranske i srednjoeuropske kulture, prisustvo romaničkog i gotičkog
stila, a u određenim slučajevima i uticaje bizantske umjetnosti.
Srednjovjekovna Bosna nije bila ujedinjena u vjerskom pogledu. "Crkva bosanska" na čelu sa "did-
om", koegzistirala je uz dosta yna;ajnu katoličku zajednicu i male skupine pravoslavnih uz lievu
obalu rijeke Drine. Optužbe o bogumilskoj herezi služile su kao opravdanje brojnim vojnim napadima
- za pokolje, pljačke i razaranja.
Intelektualna klima, estetske i umjetničke ideje međusobno tolerantnog srednjovjekovnog bosanskog
društva, su zabilježene u malom broju iluminiranih rukopisi i tekstova koji su sačuvani.
3
UVOD
Divoš gospel, 16.st., biblioteka manastira Cetinje,

Apostol Luka, minijatura iz Siloanskog jevanđeljam kasno 14.st., Muzej
Stare Srpsko-pravoslavne crkev u Sarajevu –Art in Bh
Oni se naviše odražavaju, međutim, u umjetnosti stećeka - jedinstvenih kamenih nadgrobnih

spomenika, koji se 70.000, u manjim i većim grupama, nalaze se u cijeloj zemlji. U svojim reljefima i
natpisima, u simultanoj kompaktnosti epskog i likovnog uklesanim u grubom kamenu, ogleda se u
cijelosti realnost života u bosanskim krajevima dolinama, na periferiji velikih europskih kultura.
Stećci: Čengića bara kod Kalinovika, i Boljuni kod Stoca
Sredinom 15. st. Osmanska vojska ušle na teritoriju Bosne. 1463.godine Bosansko kraljevstvo
je palo, bosanski, hercegovački i drugi sandžaci-provincije su nastale kao vojne i upravne jedinice u
okviru Osmanskog carstva- Sredinom 16. st., Bosna je postala beylerbeylik, pokrajina s najvišim
vojnim i upravnim rangom unutar organizacija Osmanskog carstva. Tek 1592.godine Osmanlije su
zauzele cijelu teritoriju današnje Bosne i Hercegovine.
Do 1463.godine srednjovjekovno feudalno društvo u Bosni i Hercegovini bilo je strukturalno
uništeno. U novim okolnostima znatan udio bivših feudalaca, posebno sitni plemići, prilično su se
brzo i uspješno prilagodili otomanskom Spahi-Timar feudalnom sistemu. Od samog početka
Osmanske vladavine trajala je islamizacije što je vodilo zasnivanju nove civilizacije - islamske i
orijentalne, ali koja je ovdje, usred postojanja srednjovjekovne osobene Bosanske tradicije, a na
krajnjem periferiji Osmanskog Carstva, te u direktnom kontaktu sa dnevnim Mediterana i središnje
Europe, stekla obilježja pomirenje i spajanje suprotnosti. Struktura ove civilizacije, osobito njen
urbani aspekt, razvila je svojstvenu bosansko-orijentalne formu, sa jasno vidljivim regionalnim
varijacijama.
4
UVOD
Religijski pluralizam srednjovjekovne Bosne je do

određene mjere ustrajao; Crkve bosanska je nestala,
katolicizam je bio u rukama franjevaca, koji su od
sultana Mehmeda II dobili posebno jamstvo da mogu
slobodno obavljati svoj rad (Ahitnama sa Milodraža
iz maja 1463.godine - čuva se u Fojničkom
samostanu), u pravoslavnoj krugovima sitne feudalci
su se također prilagodili novom feudalnom sistemu,
barem u početku, dok je sama crkva organizacija
vidno oporavljena sa obnovom Pećke patrijaršije
1557.godine. Društveno i ekonomski, Islam, službena
religija Otomanskog carstva, bio je u izuzetno
povoljnom i povlaštenom položaju. Tokom druge
polovice 16. stoljeća enklave Jevreja - izbjeglica iz
Španjolske pojavile su se u zemlji, posebno u
Sarajevu, koji u svojoj izolaciji razvio osobit stil
života i kreativnih umjetnosti.
Atitname Sultana Mehmeda Fatiha izdato u maju 1463.godine
se pripadnici različitih vjera često su bili bliski srodnici. Određene državni funkcionari gradili
su džamije u svom matičnom distriktu, ali također i crkve u spomen svojih kršćanskih majki. U
kasnijim razdobljima, međutim, u uvjetima pojačane socio-ekonomska polarizacija, vjerske razlike
često postaju predmet manipulacije, tako da su tokom 19. st. su utrle put rastu nacionalnih
pluralizama.
U takvim okolnostima, u manje dostupnim područjima, dio onoga što je uglavnom narodna umjetnost
razvijala se više ili manje nepromijenjeno od one srednjovijekovne.
Za vladavine Osmanlija, preko hiljadu objekata monumentalnog karaktera podignuto je na
teritoriji Bosnia i Hercegovine, a brojne gradske aglomeracije (Sarajevo, Mostar, Travnik, Banja
Luka, Foča, Tebinje, Počitelj) govore o izuzetno vrijednom urbanom načinu življenja. Najbrojnije su
džamije, gdje posebno mjesto zauzimaaju Karadžobegova u Mostaru, Aladža u Foći, Gazi
Husrevbegova u Sarajevu i Ferhadija u Banja Luci. Brojni su objekti javnog karaktera ali svako treba
istaći mostove u Mostaru i Višegradu.
Sarajevo krajem Osmanske uprave
5
UVOD
Umjetnost i umjetnički obrt u Osmanskom periodu, počevši od urbanog, uglavnom svjetovni ili
sekularni objekti su u suštini zajednički za sve - isti graditelji izgradili gradove i mostove, hanove i
bezistane, pa čak i crkve i džamije. Stoga nije ni čudo da se elementi islamske arhitekture i dekoracija
pojavljuju na Moštanici, Ozrenu, Paprači pa čak i u Staroj pravoslavnoj crkvi u Sarajevu, a da se u
istočnoj Hercegovini romaničko-gotički zvonici pojavljuju u funkciji džamijskih munara. Domača
gradska arhitektura bila je diferencirana daleko više u skladu s klasnim članstvom vlasnika kuće nego
sa njegovom nacionalnom i vjerskom pripadnosti. Zanatlije koji su izrađivali metalne proizvodi kao
što su lonci i tave, oruđe, oružje i nakit za sve, radili su po poruđbini i posebne proizvode za sakralne
svrhe svih konfesija.
Međutim, ako ćemo nastojati govoriti o crkvenom svijetu, prostorne i plastične koncepcije
bogomolja, njihovih interijera, fresaka i slika, pismenosti i knjige, koja su tokom 400 godina
Osmanske vladavine bile, gotovo isključivo, u vlasništvu klera, onda konfesionalne i nacionalne
diferencijacije postati daleko više nego samo primjetna. Osim toga, razlike su toliko veliki da do
određene mjere su definirane posebnim kulturama, kulturama kojae su prožeta međusobno, ali su u
isto vrijeme svjesno različite, a razlike su se ogledala i u svjetovnom životu. U okviru onoga što je u
suštini isti okvir bosansko-orijentalne civilizacije, četiri neravnomjerno intenzivna trendovi kulturnog
pluralizma stvara mozaik osnova koja je bila temelj za nove vrijednosti sekulariziranom 20. stoljeća.
1878.godine Osmanska vladavina je bila zamijenjena sa okupacijom Austro-Ugarske

monarhije. Uz snažne ekonomske injekciju (razvoj industrije, transportne mreže) u davno posustalu
feudalnu privredu Osmanlija, dolaze i nova usmjerenja donesena iz središnjice europske civilizacije,
sa kulturnim i umjetničkim trendovima. U periodu od 40 godina umjetnost, a posebno arhitektura se
karakterizuje po prihvaćanju historicizma i eklekticizma, a početkom 20.stoljeća Secesija postaje
glavni trend u umjetnosti. U početku zanemariv broj domaćih umjetnika postupno preuzima
inicijativu u daljnjem trendovima od umjetnika, posebno arhitekata (Vancaš, Pospišil, Paržik) koji su
došli sa novim vlastima iz Beča, Praga i drugih gradova monarhije.
Sarajevo krajem austro-ugarske uprave
Od atentata u Sarajevu 1914.godine, prvog svjetskog rata, razdoblja Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca, kasnije Kraljevine Jugoslavije, a potom Drugoga svjetskog rata – period je karakteriziran
intenziviranjem socio-ekonomskih, klasnih, nacionalnih, vjerskih i drugih antagonizama. Ali i pod tim
uslovima bilo je prisutno stvaralačko djelovanje brojnih progresivno orijentirana osoba evidentirano u
svih oblastima djelovanja. Brojni su primjeri arhitekture, posebno u Sarajevu, koja prati tada
savremene europske trendove).Nakon četiri godine oslobodilačkog rata, u novoj Jugoslaviji, Bosna i
6
UVOD
Hercegovina je zauzimala posebno mjesto kao zajednica naroda i narodnosti koji nastanjuju ovu
zemlju. Postignuti su brojni impozantni rezultati u svim oblastima života, kulturi (film, muzika,
slikarstvo, a u arhitekturi period oko 1980.godine (Bijela džamija u
Partizanski spomenik u Mostaru (arhitekt Bogdan Bogdanović, 1965)
Bijela džamija u Visokom
Visokom, arhitekte Zlatka Ugljena, Aga Khan-ova nagrada za Arhitekturu 1983.godine), dobiva
najveći staralački zamah, posebno vezan za Zimske Olimpijske igre održane u Sarajevu 1984.godine.
Također, izuzetna briga bila je posvećivana očuvanju kulturno-historijskog nasljeđa (Aga Khan
nagrada za konzervaciju Starog grada u Mostaru 1986.godine).
Nakon izvanrednih rezultata, period 1992-1995.godina donosi najmračnije doba naše historije kada je
u organizovanoj agresiji glavna meta agresora bilo etničko čiščenje teritorija i zatiranje tragova
življenja Bošnjakog naroda. Uz ogromne ljudske žrtve, uništeno je i preko hiljadu Islamskih objekata
spomeničkog karaktera.
Nakon 1995.godine, na manje ili više organizovan način uz podršku stranih zemalja značajan broj
objekata je obnovljen (Stari most sa Starim gradom u Mostaru), ali još nije ni blizu obnova
multikulture na koju smo bili ponosni.
Stari grad u Mostaru: potpuno uništen 1995, i obnovljen 2005
7
UVOD
Centar Sarajeva, 2011: hotle Holiday Inn, Avaz Tower, UNIS towers
Preporučena literatura:
Basler Đuro (1972): Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo; Basler Dj,
Begić A., Čelić Dž., Kajmaković Z.: (1987) Art of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo; Benac
A.-Basler Dj.: (1984) Kulturna istorija BiH, Sarajevo; Hrasnica, Mehmed: (2003) Arhitekt Josip
Pospišil-život i djelo, Sarajevo; Klaić, Nada (1994) Srednjovjekovna Bosna, Zagreb; Klaić,
Vjekoslav, (1990) Povijest Bosne, Sarajevo; Kurto, Nežad, (1998) Arhitektura BiH, Razvoj
bosanskog stila, Sarajevo; Kurto, Nedžad: (1997) Sarajevo MCDLXII-MCMXCII, Sarajevo;
Krzović, Ibrahim: (2004) Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo; Lovrenović,
Dubavko: (2009) Stećci - bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Sarajevo;
Kreševljaković, Hamdija: (1991) Izabrana djela I-IV, Sarajevo; Čelić, Džemal, Mujezinović,
Mehmed: (1969) Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo; Pašić, Amir: (2005)
Celebrating Mostar, Mostar; Pašić, Amir: (1991) Islamsko stambeno graditeljstvo, Zagreb; Pašić,
Amir: (1994) Islamic Architecture in Bosnia in Hercegovina, Istanbul; Redžić, Husref: (2009)
Srednjovjekovni gradovi u Bosnia i Hercegovini, Sarajevo; Štraus, Ivan: (1998) Arhitektura
Bosne i Hercegovine 1945-1995, Sarajevo; Vego, Marko (1959): Naselja srednjovjekovne
bosanske države, Sarajevo.
8
Arhitektura prije 1463.godine
ARHITEKTURA
◊ prije 600.godine nove ere ◊
Doba prehistorije
Paleolitski period na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine (prije 10,000 p.n.e.) odlikuje se različitosti
u karakteru ovisno o položaju teritorije i njenoj klimi. U sjeverno-bosanskoj Panonskoj ravnici,
praistorijski čovjek bio je povezan sa Srednjom i Centralnom Evropom, tako da su koristili sličan alat
napravljen od polu-dragog kamenja: opala, ahata i jaspera- diveći se njihovim živim bojama, sjaju i
obliku. Kamenim alatima iz panonskih gora, ne može se poreći kvaliteta umjetničkih djela, ako ništa
vrijednost nadmoćnih zanatskih djela. Oni su dio prirodnog ambijenta u kome se svakodnevno odigravala
borba dovitljivosti između lovca i zvijeri.
Mediteranskoj Hercegovini nedostajao je tvrdi kamen

koji bi se mogao uporediti sa kvalitetnim kamenjem
Panonije zbog čega je alat ovih grupa bio ograničen u
različitosti oblika i grube izrade. Umjetnost im nije
bila nepoznata: na glatkim površinama stijena mekog
bijelog kamena, urezivali su slike svog svijeta -
nonšalantno, ne opterećujući se ni oblikom ni
naturalističkim izražajem.
Prije nekih 12,000 godina u Badnju u blizini Stoca,

jedan takav umjetnik urezao je u stijenu sliku konja
probodenog lovčevom strijelom. Njegova mašta je bila
više nego dorasla zadatku, pitanje je bilo samo
sredstvo izraza, i zavisilo je od prirodnog talenta i
dostupnog materijala, sačuvan samo u dijelovima, je
najstarija relikvija Paleolitske umjetnosti u
sjeveroistočnoj Evropi, i samim tim najstarije poznato
umjetničko djelo u Bosni i Hercegovini i širem Konj iz Badnja
regionu.
Neolitički period u Bosni i Hercegovini trajao je oko tri milenija (5000- 2000 p.n.e). Vremensko
prvenstvo pripada Hercegovini gdje je era ranog Neolitika počela otprilike 6500 p.n.e. u obliku
impresivne kulture, kao one koja je otkrivena u dolini rijeke Trebišnjice, u Kairi u blizini Stoca i u
Zelenoj špilji iznad izvora rijeke Bune u Blagaju. Tragovi iz srednjeg neolitika do sada su nađeni samo u
Kairi u blizini Stoca, u skromnoj mjeri, dok je kultura kasnog Neolitika obilno zastupljena u Velikoj
(Ravlica) pećini, iznad izvora rijeke Tihaljine i u Lisičićima u blizini Konjica.
Umjetnici u Lisičićima posmatrali su prirodu, apstraktni, kosmički svijet, u istoj mjeri koliko i stvarni
svijet koji ih je okruživao. Stvarali su ono što su opažali i iskusili na crnim, pečenim posudama,
povećavajući učinak crtanja koristeći boje, a posebno cinnabar. Tako se Sunce i Mjesec nalaze u
kombinaciji sa prikazima drveća i pećina, onako kako su ih ljudi doživljavali u prirodi. U kontinentalnom
regionu zemlje okolnosti su bile malo drugačije. Činjenica je da je neolitički period obogatio kulturnu
podstrukturu srednje Bosne sa majstorskim djelima keramičke umjetnosti, koja je bila bez premca kroz
cijelu praistoriju. Naslijedivši ljude iz Paleolitika, koji su tu bili nastanjeni, i povezavši se sa njihovom
umjetnošću, neolitički ljudi su razvili novi materijal: glinu pečenu u vatri.
Korijeni umjetnosti sa figurama zalaze duboko u epohu ranog neolitika, u naselje Obre I u dolini rijeke
Trstionice. Prikaz ljudske figure pronađen ondje pripada statuma cilindričnog oblika, karakteristične za
1
kulturu Starčeva. Istaknut nos i dugi horizontalni usjeci za oči, daju ovoj figure osnovne ljudske odlike,
ali ukazuju i na vanteritorijalni karakter ove umjetnosti koja je porijeklom iz donjeg Podunavlja. To je
bila umjetnost koja je tek počela tražiti svoj izraz; rad majstora koji u glini, materijalu koji je tek počeo
otkrivati, traži metodu oblikovanja materijala, koji mora proći nekoliko faza prije nego što postane gotovo
umjetničko djelo. U drugom dijelu, perioda srednjeg neolitika, u srednjoj Bosni, čini se da je smisao za
figuralni prikaz bio iznenada potisnut. Pripadnici tkz. Kakanjske kulture bili su više za izraz kroz
zanatstvo: u proizvodnji posudai su slijediti strogo određene šeme. Tipične za njih bile su svečane posude
sa četiri zdepaste noge i sa neproporcionalno velikom, okruglom, vertikalnom ručkom. Nesigurnost
keramike sigurno je uticala na formiranje takvih oblika, unaprijed određujući oblik stran tehnološkim
karakteristikama svježe gline. Uz malu pomoć mašte, kakanjska svečana posuda nas podsjeća na rogate
životinje sa snažnim nogama, gledajući sa strane sa razjapljenim čeljustima. Njegov oblik je strogo
kanoniziran, kultnim propisima, i ne postoje takve varijante istog na širokom području od sjeverne Italije
preko Dalmacije i Epira do Egeja. Tokom kasnog neolitika u Bosni došlo je do izvanrednog cvjetanja
umjetnosti oslobođene hijeratičkih zakona. Njeni stvaraoci su naseljavali sliv rijeke Bosne i njihova
butimirska kultura dobila je svoje ime po prvim iskopanim nalazištima. Iako su kasnije mnoga droga i
bogatija nalazišta te kulture bila pronađena, Butmir zadržava svojevrsno prvenstvo, kao nezamjenjiva
referentna točka za kasnije faze kasnog kamenog doba u Bosni.
Kultni riton (Kakanj, Neolit, između 4,500. i 3,500.g.p.n.e.); Vaza, Butmir oko
3,000 .g.p.n.e.); Kultna kola, Glasinac (rano željezno doba) –Art in BH
U najranojij fazi butmirske umjetnosti, pojavljuju se grubo kovani likovi pomalo ravnog oblika. Oni nisu
baš pažljivo ukrašeni, jasno je da njihovi stvaraoci još uvijek u početnoj fazi velike faze koja će uslijediti
tek kasnije. U srednjoj fazi, baš kada je umjetnička kreativnost u dolini rijeke Trstionice slabila, u
Butmiru je počela faza nevjerovatnog razvoja. Figure su pravljene sa crnim, uglancanim površinama, na
kojima su, putem bockanja i skromnosti linija, tetovirani dijelovi tijela, obuće i odjeće mogli naslutiti.
Bez ikakvog izuzetka prikazane su ženske figure, nezgrapne i sa snažnim naglaskom na karakteristike
majčinstva- istinski dostojanstvenih gazdarica. Keramičari butmirskih naselja, naravno nisu jedini
umjetnici svog perioda. U to vrijeme na Balkanskom gorju umjetnost je procvjetala u proizvodnji
keramike, skulptura i reljefnih rezbarija i sve proizvedeno ove vrste izvan jugoistočne Evrope je znatno
slabije.
Srednja Bosna je smještena na krajnjem sjeverozapadnom rubu te regije, u kojoj Butmir (sistemski
istražen 1894.godine) zauzima nešto povlašteniji položaj u jugoistočnoj Evropi i umjetnička djela koja su
tada nađena opskrbili su modernu arheologe prvim umjetničkim dostignućima ljudi iz kasnog neolitika.
Butmirska umjetnost srednje faze kasnog neolitika, u stvari je realna umjetnost, iako umjetnik nekad
pretjeruje sa dimenzijama pojedinih dijelova tijela- očiju, nosa ili tjemena. Taj realizam daje butmirskoj
umjetnosti prilično jedinstveno mjesto u umjetnosti neolitskog svijeta. Moglo bi se reći da je to portretska
umjetnost: predstavljanje u glini stvarne osobe. Iz istog perioda postoje i skulpture, koji sa prenaglašenom
2
stilizacijom anatomskim odlika, bliže su artefaktima iz epohe ranog neolitika, ali vjerovalo se da su
napravljene za potrebe kulta, i da su zato stereotipne s obzirom na oblike udova i crta lica. To sugeriše da
su u određenom trenutku butmirski umjetnici napustili standardni kult umjetnosti stvarajući nezavisne
oblike koji nisu bili podređeni ničemu drugom. Tako su postali mala kolonija umjetnika koji su radili
izvan normi koje nameće društvo. To je bilo slično oslobođenje kao ono u doba Renesanse u Italiji u 15. i
16. stoljeću.
Proizvodnja zemljane keramike predstavlja posebnu kategoriju neolitske keramičke umjetnosti- artefakta
koji su tako neobično maštoviti, ali i usklađeni u smislu oblika i ukrasa. U cijelom razvoju pračovjeka,
ljudi neolitika doveli su umjetnost na razinu savršenstva, koje su premašili mnogo vjekova kasnije Grci.
Poslije mnogo vjekova nomadskog života paleolitskog čovjeka, ljudi neolitika su naučili prilagoditi
zemlju u cilju da dobiju hranu i poboljšaju svoj način života. S tim otkrićem nova epoha u razvoju
čovječanstva je započeta i dosad nepoznati načini su otvoreni za korištenje tog vječno utabanog
materijala. Po svojoj važnosti to otkriće je u rangu otkrića vatre u početku starijeg kamenog doba i
kasnijeg otkrića vještina taljenja metala. Najstarije keramičke posude, one proizvedene tokom razdoblja
starčevo- impreso kulture, podsjećale su u svom obliku oblike prirodnih tvorevina : imitirale su prirodan
oblik voća i njihove površine su rađene otiscima noktiju. Izvorno, možda je to bio tehnološki postupak za
povećanje kompaktnosti zemljane mase, koja je razvijena kao sistem, a onda je sistem postao ukras.
U razdoblju srednjeg neolitika urezani ornamenti su postali češći: jednostavne linije, rešetkaste površine,
triangli ili rombovi. Aranžeri nisu bili previše precizni u ovom radu- naprotiv, ovi osnovni geometrijski
oblici su izvođeni grubo, bez poštivanja formalne simetrije, najočitije je bilo samo nastojanje da cijeli
artefakt bude pokriven ukrasima. U dolini rijeke Bosne i njenih pritoka, keramičari ranog neolitika
butmirske kulture svoju su proizvodnju doveli do umjetničkog savršenstva. Kao što su se u određenom
trenutku oslobodili regulativnih elemenata u skulpturi, usvojivši realnu interpretaciju svojih modela, takav
sličan proboj dogodio se i u proizvodnji keramičkih posuda. Njihovi artefakti predstavljaju najviši nivo u
primijenjene umjetnosti koju su postigli neolitski ljudi, čak i za generacije koje su ih naslijedile gotovo
dvije hiljade godina kasnije. Dominirale su crne ostakljene zdjele i vaze sa nogama, sa teškim vertikalnim
utorima na gornjim površinama. Među ukrasima, preovladavaju spiralni modeli, predstavljeni u različitim
tehnikama: reljef, gravura ili ispupčena rezbarija. Maštovitost je nevjerovatna, koja je proizvela takav
raznolik splet kombinacija, uvijek ujedinjenih u obimu, sa pojedinačnim dijelovima i zavojima. Potkraj
neolita, genijalnost keramičara se smanjivala i proizvodnja je opadala i pretvorila se u nemaštoviti
stereotip. Iako još u potpunosti nisu savladali rad s metalom, napustili su proizvodnju keramike.
Nakon epohe, koju bismo mogli nazvati „keramička“ po njenim karakterističnim artefaktima, novi
stanovnici Bosne i Hercegovine, nisu bili samo metalurzi, već visoko kvalificirani proizvođači zemljanog
posuđa. Dekorativni sistem tih posuda karakterističan po svom stepenu, tako da ih je lako moguće
razlikovati od drugih kultura. Njihova novost kada su u pitanju ukrasi sastoji se od brazda koji naliče na
rezove, tehnike svojstvene samo za ovo razdoblje. Rezovi bi stvorili utore koji bi kasnije bili ispunjeni
bijelom bojom kako bi se povećao ukrasni efekat. To je bilo naslijeđe koje su dobili iz starije badenske
kulture. Posude sjajne, ulaštene površine ponekad su bila ukrašena kratkim urezima u obliku polumjeseca,
ili snažnim utisnutim oblicima kruga, polukruga ili čak i trokuta. Od velike važnosti u kostolačkoj kulturi
su kombinacije različitih vrsta motiva, koje su se pojavljivale u izgledu, posuda sa okruglim trbuhom ili
vratom. Ručke su rijetkost, prilično debele i obično ukrašene urezanim motivima ili sa dvije kose crte,
poznate kao otisak kopita bika. U trećoj fazi, nolitika, u vučedolskom kulturnom razdoblju, posude su bile
ukrašene gravurama i pečatima, a rezbarenje u brazdama je degradirano na neznatnu ulogu. Bili je jasno
da se nastojao postići raskošan ukrasni efekat.
Ovo je bio period tzv. Arhitektonskog stila, koji su karakterizirale frizovima i metopama, kao i posuda u
obliku zdjela čija je cijela površina bila pokrivena područjima unakrsnog oblika, i efektno ukrašena
bijelim inkrustacijama. Dominantni su bili geometrijski oblici sa širokim spektrom motiva. Seobe naroda
u bronzano doba nisu možda tako intentivne kao ranijih godina, ali ozbiljno uzdrman mir i dalje ostaje
3
krhak. Iz tog razloga, svaka mala zajednica tražila je sredstva samoodbrane na vrhovima brežuljaka, gdje
su iskorištavali prirodne prednosti za odbranu, pravili su sisteme za odbranu od zemlje, kamena, te utvrde
u drveću. O umjetnosti iz tog razdoblja jedva je moguće govoriti. Osim toga, proizvodnja keramike je u
potpunosti napuštena, jer su u to vrijeme proizvođači metala tražili svoje načine umjetničkog izražavanja.
Do 7. stoljeća p.n.e metal i keramika su dijelili jednak položaj, a tek kasnije metal preuzima primat,
ostavljajući bronzanu domenu umjetnosti i nakita. U kasno bronzano doba Balkansko poluostrvo,
uključujući i Grčku, je preplavljeno umjetničkim djelima koje odlikuje geometricizam, dok je figuralna
umjetnost velikim dijelom zanemarena. U razdoblju prelaza iz srednjeg u kasno bronzano doba u Bosni,
je počela proizvodnja autohtonih predmeta od polirane bronze.
Ovo je bilo u 13. st. p.n.e. Isticala se visoko tehnička razina i precizno graviranje tih artefakata,
kao što je simetrična distribucija ukrasnih motiva, od kojih je svaki bio uspješan od spirale do linija, i
koje će u 11 st. p.n.e biti prebačene u keramiku. Glavna odlika ove umjetnosti je apstrakcija. Ona ne
sadrži ni ljudske ni životinjske figure, a prikaz biljnih motiva je jako rijedak. Tek u 7 st. p.n. e, postaje
vidljiv interes za reprezentativnu umjetnost. Male skulpture životinja, uglavnom lijevane u veličinama
pogodnim za amulete koji su se nosili na vratu ili na haljinama. Iznimno djelo sa težnjama iz starijeg
željeznog doba, je minijaturna bronza ptice nacrtane na kolima, koja je pronađena u grobu na Glasincu.
Stil je prirodan i prikazuje sve one elemente, koji je mogu učiniti funkcionalnom i prepoznatljivom -
može čak i pomaknuti. Niti se može zanijekati vjerodostojnost ptice u reprodukciji njenih obrisa, iako
umjetnik nije opterećen modom kao ni njenim osnovnim dijelovima. Nema obje noge niti krila, iako u
kombinaciji sa kolima nisu bila potrebna, jer je kretanje bilo omogućeno pomoću kotača. Glasinačka kola
sugerišu povezanost sa grčkim mitom prema kojem su duše umrlih sa sjevera nosili labudovi.
Antropomorfna faza rane ilirske umjetnosti je obilježena podrškom stubova kao i stupaca, hramu
u antičkom utvrđenom naselju (gradina) Pod u blizini Bugojna, koji datiraju iz 6 st. p.n.e. trupovi su
ukrašeni razvedenim i urezanim rombovima, i ako u glavnim stupcima njihovi gornji udovi prelaze u
prikaz ljudske glave, koji je izrađen u bareljefu. Obrve su jako naglašene, uz izražajne oči, nosnice,
istaknuti nos, usta i bradu. Figurice otkrivene u zajedničkom naselju Ripac u blizini Bihaća. Su nespretno
modelirane i uistinu nisu imale namjeru da vjerodostojno prikažu ljudski oblik. Zadnji dio je
neproporcionalno velik, dok su ruke i noge, nalik na panjeve, potpuno nerazvijene. Glava je sastavljena sa
tijelom bez vrata, a oči, nos i usta su naznačeni urezom, ali još uvijek je ukupni efekat impresivan i
prepoznatljiv. Seksualne karakteristike su snažno naglašene. Izrasline iz glave, nalik na rogove, daje ovim
figurama izgled Pana- glavnog ilirskog božanstva.
Figure Ripač tipa, otkrivene su na mnogim mjestima u Bosni i Hercegovini, npr. Kekića Glavica
u blizini Bihaća i Debelo Brdo u blizini Sarajeva. Ripač pripada teritoriju Japoda, čiji je plemenski centar
bio smješten u Lici. Oni su kulturološki bili povezani sa Histrijom i Vanetom, sa sjeverozapada, i njihova
umjetnost je dosegnula svoj „zenit, za vrijeme sumraka vlastite nezavisnnosti, prije nego im je Rim
nametnuo uniformu svjetske civilizacije“. Depoziti mekog kamena, toplih boja, u blizini Bihaća,
omogućila im je da razviju novu tehniku u radu sa kamenom: kamenoklesarstvo. Među primjerima takvog
rada, od posebnog su interesa urne kockastog oblika, čija je vanjska površina ukrašena gravurama. Na
Založju je otkriven dio sarkofaga ukrašen procesijom konjanika sa podignutim mačevima. Takav uticaj je
mogao prodrijeti u ovu regiju preko doline rijeke Une iz Panonije, a sam taj fenomen mogao bi biti odraz
činjenice da među klasičnim piscima Iapodesa bilo mješanih rasa s tim da je domonirala keltska. U
ovakvim očito kontroverznim situacijama, nije postojao kontra uticaj. Japoda su bili smješteni na
perifernom području pod uticajem etrurske kulture, koja je ionako prožeta uticajem antičke Grčke. I ovi
uticaji nisu se zadržali samo u dolini rijeke Une, već su prodrli u Pod, naselje u blizini Bugojna.
Južno odatle, u slivu rijeke Neretve, postojao uticaj koji je vukao korijenje iz helenizma,
uglavnom među ilirskim Daorsima, koji su zauzeli donji tok rijeke Neretve. Njihov glavni grad, Daorson,
u Ošanićima u blizini Stoca, danas predstavlja najvažniji kulturni centar antike u Hercegovini.
4
U Daorsonu, kiklopski zid koji okružuje

citadelu, izgrađen u zadnjem kvartalu 4. ili početkom 3.
st. p.n.e. i sastoji se od ogromnih trapezoidnih blokova
kamena, sa rustikalnim licima i glatkih površina na
sastavu blokova. Sa oba kraja zida su bočni
pravougaonici- kule, a u blizini sjevernog tornja nalaze
se široka vrata nad kojima je oštri luk. Na javnom trgu ili
tržnici, stajao je čovjek isklesan u zelenkastom kamenu
u prirodnoj veličini. Mnogi dijelovi fine grčke lončarije
su tu nađeni. Posebno važno otkriće bili su ostaci
draguljarske radionice, sa kompletnim setovima oruđa i
kalupa za lijevanje i oblikovanje čih bogova i životinja.
Sredinom 1. st. p.n.e. grad Daorson je bio sravnjen sa
zemljom. Zidine Daorsona, danas
Doba antike (50 B.C-600. n.e.)
U doba rimske uprave umjetnost stvarana na ovim teritorijama predstavlja oblik provincijske rimske
umjetnosti.U suštini, rimska kultura je mješavina rimske i etrurske kulture, usvojena u osebujnom
ambijentu rimskog grada-države, a od tamo se proširila na sve provincije velikog carstva. Njena
umjetnost je eklektična, prihvaćena, napravljena sa svrhom, bez vlastitih karakteristika i kontinuiteta:
ljudi su rado vjerovali da mogu raditi i graditi u bilo kojem stilu, oponašajući zastarjele oblike, često bez
odgovarajućeg sadržaja i autentičnosti. U 1. st. n. e. u zaleđu provincije Dalmacija, vidi se
beskompromisni prodor rimske kulture, koju su tamo donijeli vojnici i kolonizatori. Autohtono
stanovništvo bilo je uznemireno naprednim tehnologijama koje su sputavale njihov tradicionalni način
života i rada. Antagonizam prema pridošlicama odgodio je proces zajedničkog života, ali stvorio povoljne
uslove za razvoj određenih karakterističnih vrsta umjetnosti, poznatih pod nazivom rimska provincijska
umjetnost. Među arhitektonskim spomenicima iz ovog perioda, terasasti kompleks svetišta u Gradcu u
blizini Posušja, posebno je važan; bio je izgrađen na pravougaonom platou na vrhu brda, kojem se
prilazilo širokim stepeništem. Između tih zgrada, kojih je bilo nekoliko, bio je i hram posvećen
preminulom caru Marku Aureliju i Faustinu mlađem. Izgrađen je od korčulanskog bijelog mramora u
obliku sa bogatim izrezbarenim vijencima i natstrešicama, u helenističkom stilu, koji su prikazivali
pobjedu nad krilatim grifonima i nosili natpis, na kojem se vidi da je zgrada bila napravljena 183/4 n.e.
Reljef Dijane (Opčići, Glamočko polje, 1.st.n.e.), Terasasto svetište, (Gradac kod Posušja,1.st.n.e.), Reljef Jupitera,
Minerve i Duha mjesta (Šipovo, 2.-3.st.n.e.)----Art in BH
5
Hramovi, posebno oni koji su posvećeni kultu države, mogli su se naći u svakom urbanom središtu.
Manja svetišta u obliku jednostavnijih struktura otkriveni su u Zgošci u blizini Kakanja, u Mušićina u
blizini Višegrada, Buturovic-Polju u blizini Konjica i Paniku kod Bileće. To su u osnovi bili
jednoprostorni objekti čija su pročelja bila ukrašena pilastrima i dav stupa između njih. Kada je u pitanju
likovna umjetnost, zaleđe pokrajine Dalmacije slijedila je do određene mjere trendove razvoja rimske
umjetnosti. U večiini slučajeva pokrajinski umjetnik je kopirao velike modele.Lokalni provincijski
umjetnici bili su takođe pod uticajem vremena, iako u njihovim reljefima je slaba zastupljenost
autohtonih tema.
Mozaici su originalno bili helenistički proizvod koji je utemeljen u Italiji, u 1.st.n.e. u djelima izrađenim
u monokromatski. Takvi mozaici su vrlo rijetki u Bosni i Hercegovini, za zemlju koja je bila pod
uticajem kolonizacije i ekonomski preslaba da bi njeni stanovnici mogli angažovati dobre, ali skupe
umjetnike iz inostranstva. Iznimka je bila zgrada u Putovici u blizini Zenice, gdje su u 2. st. n.e. dvije
dvorane bile prekrivene mozaicima, vjerovatno predstavljajući prazničnu paradu morskih božanstava, od
čega su samo figure hipokampusa i čovječije noge od sandalovine preživjele. Sredinom 2. st. n.e. urbana
vila u Višićima kod Čapljine. Bila je ukrašena mozaicima geometrijskog tipa. Za njihovo bogatstvo
motiva oni su „iznimka od mozaika poznatih iz Dalmatinske zagore“.
Rimska kuća na Ilidži kod Sarajeva na svom svodu ima velike mozaike, njihov centar je kvadrat udubljen
sa strana, okružen sa četiri ovala, na uglovima i istim brojem trapezoidnih oblika dužinom svake strane:
sve je uokvireno beskrajnim pletenicama. Središnje polje zauzima prirodno pružena nimfa, ribe u
medaljonima su crvene, sa redovima resa i tamno crvenim i crnim kićankama. Ovaj mozaik datira iz 2. ili
3. stoljeća n.e. Situacija u Stocu je bila potpuno drugačija. Ovo je bio mali grad, ali sa bogatom tradicijom
koja seže još u helenistička vremena. Tepidarium, što je bilo privatno kupatilo, je ukrašeno mozaicima
koji su predstavljali Minotaurov lavirint, kao pravougaoni grad okružen visokim zidinama, sa kulama na
svakom uglu i i polukružnim ulazima smještenim u svakom zidu. Smješteno u srce poznate petlje hodnika
je četvrtasto polje na kojem su portreti poprsja muškaraca sa rogovima, i velikim očima i ušima.
Podni mozaici: Ilidža (3.st.n.e.) i Boginja proljeća, detalj Stolac ((3.st.n.e.)—Art in BH
Personifikacija godišnjeg doba iz druge kuće u Stocu danas se često može navesti kao primjer mozaika u
Bosni i Hercegovini. Mlado, okićeno cvijećem proljeće stoji nasuprot starije žene, boginje zime, omotane
grimiznom stolom, preko duge rimske haljine i ukrašene maslininim grančicama- simbolim mira. Među
mozaicima iz ville suburbane iz Panika, pažnja je posvećena dvorani sa križnim tlocrtom. Njene opšta
šema je slična onoj iz Hore kod Stoca: u obliku osmerougla unutar kojeg se nalazi kvadrat gdje je
prikazan Orfej sa lirom i zvijeri koje ga slušaju. Tipičan je izbor boja, a posebno dominacija crveno-
smeđe boje, koja je u 3. st. n.e. bila karakteristična za freske u katakombama.
6
Tokom perioda koji je trajao od 4. st. do približno kraja 6. stoljeća klasična kultura je prošla kroz
značajne transformacije izazvane određenim vanjskim promjenama, kao što su invazija i naseljavanje
barbarskih naroda na teritoriju Rimskog carstva, ali takođe i promjenama u psihi članova klasičnog
društva u njihovom stavu prema državi, religiji i umjetnosti. Od zgrada iz kasne klasične antike vrijedne
spomena su mauzolej u Šipovu u blizini Jajca i utvrđenu vilu u Mogorjelu kod Čapljine. Obje građevine
su izgrađene na početku ove epohe, u velikoj mjeri u klasičnom stilu. Njihova pročelja su ukrašena
korintskim stubovima, strogog proporcionalnog odnosa. Promjene koje su došle još su vidljivije u
interpretaciji ljudskih oblika i odlika, posebno na reljefima od čelika u Blagaju na Sani, Putićevu,
Ribniku i Zenici.
Vila rustika Mogorjelo: plan, rekonstrukcija, današnji izgled
Zajednička je karakteristika je plošnost reljefa, sklonost ka šematskom prikazu ljudi na njima i njihovih
krutih pogleda u prazan prostor ispred njih. Posebno brojna, iz razdoblja ostrogotske dominacije (490-
535), su kultna hrišćanska svetišta - bazilike i oratoriji. Neka od njih su bogato ukrašena ornamentima na
oltaru, na kojima su izraženi hrišćanski motivi (kao što su liva svetaca na strehi u Dabrovini) mogu biti
istaknuti i tematski i stilski kao simbol„ likova inspirisanih gnostičkim idejama“ (u čemu je bez premca
bazilika u Zenici). Arhitektonski ukrasi ovih zgrada nemaju skoro ništa zajedničko s klasičnim
građevinama: više podsjećaju na narodnu umjetnost, u kojoj su jednaku ulogu mogli imati autohtono
polu-rimsko stanovništvo i barbari, posebno Ostrogoti sa svojom tradicijom rezbarenja drveta. Bazilike
Bosne i Hercegovine su poseban fenomen u evropskoj arhitekturi kasne antike. Iz tog razloga teško ih je
povezati sa poznatim spomenicima iz istog perioda u susjednim regijama, jer sigurno je da stanovnici
nisu više bili „rimski narod“, u užem smislu riječi, već nova generacija sastavljena od mješavine različitih
naroda i kultura.
7
ARHITEKTURA U SREDNJEM VIJEKU

(600-1463)
Slaveni su po dolasku na teritoriju današnje Bosne i Hercegovine, ima 600.godine nove ere, prva skloništa
tražili u preostalim rimskih građevinama, te koristiti kasno antičke refugium-e kao uporišta za svoju
najhitniju odbranu. Njihovi rani tragovi su otkriveni u blizini Bijeljine, u Vrbljanima kod Ključa, i kod
utvrda na brdima (gradine) širom zapadne Bosne u kamenjaru visokih platoa. Nešto kasnije, izgradili su
svoje vlastite primitivna, utvrđena naselja, u nizinama- gradišta, što je i danas narodno ime takvih
područja. Jedno takvo gradište, zaštićeno zemljanim nasipima i hridinama, je smješteno u dolini rijeke
Ukrine ispod Detlaka kod Dervente, a drugo u Mahovljanima kod Banja Luke.
Većina poznatih pre-romaničkih građevina nije velika. Među njima su crkve u Paniku kod Bileće, u
Zavali, na Vidostak brdu kod Stoca, i u Vrutićima kod Sarajeva. Sve ove crkve imaju pravokutno svetište.
U 12.stoljeću crkva u Paniku ukrašena je freskama, a crkva u Vrutićima je čak opremljena kamenim
namještajem, sa spletenim vitičastim ukrasima.
Prema nesigurnim dokazima, u Rogačici kod Blažuja, kružna zgrada je podignuta koja je imala šest
apsida, što bi je svrstalo u ovu grupu, ali ciborium pronađen tamo pripada nešto kasnijem periodu. Ostaci
crkve u Lisičićima, mogu se takođe pripisati kasnoj predromanici. Kameni reljef Gospe sa Isusom, sa
Vidostak brda kod Stoca, danas je jedini primjer fine umjetnosti iz ranog Srednjeg vijeka, ali teško mu je
dati detaljnija određenja. Ovaj period je posebno bio označen velikim razvojem obrta, posebno zlatarstva.
Brojni primjeri nakita koji je pokopan sa mrtvima, pouzdan su dokaz visoke kulture tog vremena i
ekonomske moći društva.
Forum u Crkvini-plan (gore lijevo);

Starokršćanska crkva na Gradcu kod Homolja
kod Lepenice (gore desno);
Gradska vijećnica u Domaviju -plan (desno)
8
Starokršćanska crkva u Vidoštaku-plan (gore lijevo);

Starokršćanska kapela u Borasima;
Bazilika u Varošluku-plan (gore, desno);
Bazilika u Šipragama (desno)
Romanički impulsi ušli su u Bosnu i Hercegovinu sa Jadrana i sa teritorija Mađarsko-hrvatske države.

Obzirom da su ove regije predstavljale periferiju Zapada, služile su kao svojevrstan filter u ekspanziji
ideja, stilova i ukusa. Osim toga, Bosna se nastojala politički izolovati od teritorija pod vlašću kuće
Arpadovića (Mađarsko-Hrvatske države), što je takođe uticalo na intenzitet kontakata. Kao i u ostatku
Evrope, naslijeđe romaničkih spomenika u ovoj zemlji je pretrpjelo teške gubitke. Sagrađena potpuno u
romaničkom stilu, rana crkva u Vrutićima u blizini izvora rijeke Bosne (Vrelo Bosne), crkva na mjestu
gdje je kasnije bio manastir Svetog Nikole u Mili (današnji Arnautovići) kod Visokog, bila je najstarija
crkva pored tornja Svetog Luke kod Jajca, u Kolunićima kod Bosanskog Petrovca, Bijele kod Konjica,
crkve Svetog Petra u Zavali, i posebno benediktanske opatije Svetog Petra u Polju kod Trebinja,
današnjeg Čičeva. U 12. st. predromanička crkva u Paniku kod Bileće bila je ukrašena freskama u
italijansko-bizantskom stilu. Beznačajna freska sa dijelovima romaničkog tipa otkrivena je među
ruševinama crkve Svetog Stjepana u Vrutićima iz istog perioda. Takođe toj grupi spomenika pripadaju i
dijelovi ciboriuma iz crkve u blizini Rogačice, Blažuj, ploča sa palmetama i kranovima iz Carevog polja
kod Jajca, kapitali iz Sarajeva i Kreševa, i osnova stuba iz Rmanja na rijeci Uni. Funkcionalni ukrasi, kao
oni iz starije crkve Tornja Svetog Luke u Jajcu, kao što je stup kojeg podupire lav i nekoliko drugih, čini
posebnu skupinu. Posebno lijep primjer romanske skulpture je bronzana statua iz Mujdžića, čiji ukrasi na
haljini podsjećaju na francuske radove iz 12. stoljeća.
9
Duh romaničkog stila tako se duboko ukorijenio u Bosni i Hercegovini, tako da su se radovi i građevine
nastavile izvoditi na ovaj način i u narednim vjekovima, iako je nekad teško razlikovati originalne oblike
od onih koji su se infiltrirali u gotičke strukture kao arhaični elementi. Dva spomenika iz Jajca su
primjeri takve prakse: bifora utvrde iz 14. st. i toranj Svetog Luke iz druge polovine 15.stoljeća.
Grad Jajce:
Kastel (gore lijevo), kapije Travnička i južna (gore desno),
Crkva Svetog Luke nacrt fasade (dolje lijevo) iygled crkve danasi
10
Gotički stil je također bio prisutan na terotoriji današnje Bosne i Hercegovine. Najstarija sačuvana
zgrada u ovom stilu je bivša Dominikanska crkva Svetog Antonija, današnja Fethija džamija u Bihaću.
Izgrađena je oko 1266.godine, ubrzo nakon što je Bihać dobio status slobodnog kraljevskog grada (1262).
U petoj deceniji 14.stoljeća u Mili u blizini Visokog je izgrađen crkva Svetog Nikole na ruševinama
ranije pomenute romanske zgrade. Crkva se sastoji od širokog pravougaonog broda i jednog proširenog
kora sa trostranim završetkom okrenutim prema istoku. Uglovi su pojačani vanjskim stubovima, a strogo
zašiljeni lukovi prozora su ukrašeni sa čipkastim perforacijama. Većina ostalih crkava ima pravougaone
planove, kao npr. crkve Svete Marije u Srebreniku, Zvorniku, Olovu i Jajcu, Svete Katarine u Kreševu i
Svetog Juraja u Kraljevoj Sutjesci. Sve one pripadaju vrsti propovjednih crkvi i u skladu sa pravilima reda
bile su jednostavno ukrašene. Prisne veze sa Dalmacijom su posebno uočljive na spomenicima u Jajcu.
Toranj Svetog Luke je tipičan za bosanski, kao i za dalmatinski tradicionalizam. Izgrađen je između 1461.
i 1465.godine kao građevina sa romanskim dimenzijama, ali njegov gotički prozor na prvom spratu i
zašiljeni lukovi unutrašnjosti otkrivaju njegov pravi stil. Osim toga, to je jedini originalni srednjevjekovni
toranj u unutrašnosti Balkanskog poluotoka. U pogledu svjetovne arhitekture dvije kraljevske rezidencije
su od posebnog značaja: Bobovac i Jajce. U ukrašavanju Bobovca direktan uticaj Mađarske arhitekture
dvora kasnog 14. i ranog 15.stoljeća je vidljiv, dok je dvor u Jajcu izveden u potpunosti u obliku
Dalmatinsko-Venecijanske kasne Gotike. U Bosni i Hercegovini su sačuvani mnogi umjetnički i zanatski
radovi iz gotičkog perioda. Blaga manastira u Srebrenici, Zvorniku, Olovu i Visokom, uključujući njihove
poznate biblioteke, su nepovratno izgubljene tokom Bečkog rata od 1685. do 1699.godine, a kreševsko
blago je znatno uništeno u požaru 1765.godine.
11
Crkva Sv. Nikole u Milama

(sred.14.st), gore lijevo;
Samostan Sv. Marije u
Srebrenici (14.st.);
Samostan Sv. Marije u Olovu
(14.st.) -lijevo
Bizantija je prodrla u Bosnu i Hum (današnja Hercegovina) sa istoka, preko susjednih zemlje Srbije, i sa
juga preko Kotora, Dubrovnika i Zadra. Nakon prvog procvata u ranijim epohama, umjetnost Bizantskog
stila će posrnuti i biti ugašena tokom Karolinškog perioda, te ponovno jače oživjeti pod Otto-om, i u
12.stoljeću doživjeti iznimnu slavu. Tokom perioda Latinskog Carstva će biti ponovo virtualno ugašena,
ali će ponovno oživjeti sa nejednakim intenzitetom tokom 13., 14. i 15.stoljeća, a najveći razvoj doživjeti
nakon 1463.godine, u Osmanskom periodu.
Da su zemlje Srbije na istoku, i Hrvatska na zapadu, Bosne bile pod dominantnim uticajem Bizantijske i
evropske kulture respektivno, onda je u skladu sa zakonima međuzavisnoti fenomena neizbježno je da je
umjetnost stare Bosne – koja je bila smještena između Srbije i Hrvatske – trebala bi biti dualističnog stila.
Dualistična, ne zbog iznimno čistih Bizantijskih ili Zapadnih oblika koji se ovdje pojavljuju, nego što one
ovdje prožimaju jedna drugu, proizvodeći simbiotičke izdanke i plodove. S vremenom, umjetnička djela
mješavine stilova su postali sinonim domaćeg načina izražavanja, stil posebno omiljen kod stanovnika
ovog regiona.
Gdje su ovi radovi najsretnije nakalemljeni na domaće Romano-Slavensko drvo, a velika većina jeste,
svjedoci smo rezultata koji predstavljaju najvrijedniji i autentični doprinos ljudi ove zemlje zajedničkom
umjetničkom fondu Evrope. U ranom periodu, od 5. do 12.stoljeća ovo se sastoji od bogate plastične
umjetnosti brojnih Bosansko-hercegovačkih bazilika, koje je, upravo zahvaljujući njihovoj posebnosti,
teško smjestiti u vrijeme sa nekom preciznošću; u zrelom srednjevjekovnom periodu kod monumentalnih
nadgrobnih spomenika (stećaka). Primjer je sjedište Trebinjske katoličke biskupije u manastiru Svetog
Petra u Crncu u blizini Trebinja, koje ima baziliku iz 12.stoljeća sa bizantijskom osnovom u obliku
upisanog križa. U 12.stoljeću manja crkva sa osnovom u obliku trolista je izgrađena pored nje čija
ovisnost o istočnim modelima je čak evidentnija. Ipak, obe crkve imaju rano-Romaničku nadgradnju,
mobilijar i Benediktinsku unutrašnju organizaciju.
12
U istom periodu je nastala i mauzolejska

crkva u Crkvinama kod Goražda, od koje su
jedino temelji sačuvani, i znatno
monumentalnija manastriska crkva u
Dobrunu kod Višegrada.
Obe su ukrašene freskama u čistom Srbo-
Bizantijskom stilu, a vrijedna kolekcija
istorijskih portreta se još uvijek čuva u
Dobrun crkvi. Ove freske pripadaju
jedinstvenoj školi muralskog slikarstva koja
je cvjetala u zapadnim regijama Srbije.
Detalj freske u manastirskoj crkvi u Dobrunu

(1243) prikazuje Župana Pribila, sa modelom crkve
Sa Tvrtkovim krunisanjem 1377.godine kao kralja Srbije i Bosne i uključivanjem zapadnih teritorija
Srbije u u njegovo kraljevstvo, na kojem su bile smještene važne crkve i manastiri – Mileševa,
Davidovića, Banja Priboj, orijentacija Bosne prema Srbo-Bizantinskoj umjetnosti je postala intenzivnija.
13
To se može primijetiti u označavanju određenih dvorskih funkcija, u kostimima, rukopisima, a čak i u

određenim ikonografskim shemama dekorativnog sistema stećaka (srednjevjekovni nadgrobni
spomenici). Ipak, najkonzistentniji Bizantizam će se pojaviti kod sakralnih spomenika koje je podigla
plemićka familija Kosača-Hranić. U kasnom 14. i ranom 15.stoljeću u slivu rijeka Tare i Pive, oni su
izgradili Crkvu Svetog Stefana, relativno velika građevina bogato ukrašena sa mješavinom kasno
Gotičkog i Moravskog arhitektonskog ukrašavanja. Njen zemljišni plan u obliku križa, kameni ikonostas,
priprata iznad koje se uzdiže zvonik u obliku preslice, i njene freske sa ćiriličnim napisima su ubjedljivi
indikatori da je Šćepan Polje crkva bila imitacija poznatog Mileševo manastira na „grobu Svetog Save“ –
toponimski element titule Herceg Stjepana, nećaka osnivača crkve Sandalja Hranića. 1454.godine u
Sopotnici na Drini, vojvoda (herceg) je izgradio drugu crkvu u obliku križa na temeljima Raškog tipa a
pokrivena sa Gotičkim svodom; njeni dovratci su bili ukrašeni sa Moravskim naborima, a njeni zidovi su
oslikani sa freskama SrboBizantinskim načinom. Treća crkva koju je ova familija podigla je izgrađena
iznad Šćepan Polje crkve, pod gradom Sokol koji je bio njeihovo sjedište. I ova i Sopotnica crkva su
relativno dobro očuvane. Crkva ima široke kamene udubljene ikonostase namijenjene freskama i plitku
kupolu pod uticajem turske arhitekture iz Srbije, koja je već bila pokorena. U brodu još stoji zabatni
nadgrobni spomenik (stećak) iznad praznog groba namijenjenog vojvodi, koji je umro 1466.godine u
Herceg Novom nakon što su njegove teritorije pale pod Osmanlije. Četvrta od postojećih crkava porodice
Kosača je izgrađena u Savini u blizini Herceg Novog. U drugoj polovini 15.stoljeća Dubrovački i
Kotorski slikar Lovro Dobričević ju je ukrasio, a na „Grčki način“ je adaptirao njegov ranorenesansni stil
određenim Bizantinskim stilističkim i ikonografskim normama i zapise ćiriličnih tekstova iznad freska.
Freske otkrivene ispod slojeva iz 16.stoljeća su jasni primjeri načina na koji istočno i zapadno iskustvo u
slikarstvu uspijeva koegzistirati ovdje. Četiri crkve koje je izgradila Kosača porodica, a posebno ona
najstarija u Šćepan Polju, u kasnijem periodu su služile kao modeli tipičnih crkava „drinskog tipa“, koje
su sa varijacijama bile izgrađene u Bosni, Srbiji i Fruškoj Gori sve do 17.stoljeća.
Najstarije jezgro današnje Stare Srpsko-pravoslavne crkve u Sarajevu je nepoznatog datuma, iako
sigurno prethodi Osmanskom periodu.
Stara Srpsko-pravoslavna crkva u Sarajevu
Ipak, pravo cvjetanje umjetnosti u Bizantskom stilu u ovim zemljama će nastati tokom Osmanskom
perioda, između 1463. i 1878.godine.
14
STEĆCI
Među spomenicima kulturnog naslijeđa sjeverozapadnog Balkana spomenički nadgrobni spomenici iz

Srednjeg vijeka zauzimaju posebno mjesto. Oni su posebno brojni u Bosni, a najviše u Hercegovini;
Bosna i Hercegovina je ustvari njihova domovina. Zajednički narodni termin za njih je „mramorovi“
(„marbles“), od grčke riječi mnimourion, ili od latinske riječi memoria – značenje u oba slučaja jeste biti
memorijalan, spomenik. U periodu kada su oni smještani na gobove služili su kao „biljeg“ tj. marker
(groba), što opet ima značenje spomenika. Među ljudima u Hercegovini riječ „stećak“ se koristi samo za
tanko i visoko „stojeće“ kamenje, ali u 19.stoljeću taj naziv su usvojili naučnici kao obuhvatan termin.
Njihovi osnovni oblici su ploča, sanduk i sarkofag.
Nekropola stećaka Radimlja kod Stoca, i izgled jednog stećka
Običaj obilježavanja grobova amorfnim pločama je uveden u Bosnu i Hercegovinu nekad u 12.stoljeću,
možda u vrijeme Kulina Bana (1180-1204). Prvi regularno odjeveni i simetrično oblikovani stećci ne
prethode dolasku na vlast Stjepana II Kotromanića 1320.godine, a najraniji reljefi i gravure datiraju iz
vladavine Kralja Tvrtka I, kada su se i prvi natpisi pojavili na njima. Pojavljivanje i razvoj umjetnosti
stećaka, je tako povezana sa političkim i ekonomskim razvojem države, kao i sa duhovnom atmosferom
karakterističnom za državu kroz razvijeni period Srednjeg vijeka. Što se tiče ukrašavanja, arhitektonski
motivi su najšire zastupljena vrsta dekoracije. Među njima arkade sa stubovima su posebno raširene,
posebno u Hercegovini, gdje se motivi koji liče na ugravirane mačeve položene jedan iza drugog također
mogu susresti. Križ se predstavlja u brojnim varijantama. Oblik u kojem je krug predstavljen na mjestu
gornje vertikalne šipke se može ovdje izdvojiti; sličan je egipatskom hijeroglifu ANKH koji znači život, a
u Srednjem vijeku je bio simbol planeta Venere, tj. narodne „zvijezde“ jutra ili večeri. U regionu između
Ljubuškog i Sinja se može naći kombinacija nekoliko križeva, kao i svastika, simbol života, ili
sanwastika, simbol smrti. Ukrasi u obliku polulopti, nazvanih „jabuke“, koje datiraju iz kasnog perioda, iz
druge polovine 15.stoljeća. Ovi ukrasi su bili prenešeni na rane nišane (Muslimanske nadgrobne
spomenike). Mjesec i rozeta, obavezni sadržaji raspela u Romanskoj umjetnosti, su uobičajeni ukrasni
elementi. Ljiljani su nešto manje uobičajeni i obično ih nalazimo u zapadnoj Bosni i susjednim regijama
Dalmacije. Spirale su predstavljene u regiji Podrinja oko Olova. Predstavljanje mačeva i štitova su brojna,
ali znakovi koje nose nisu heraldskog porijekla; pošto su to u većini slučajeva polumjesec i rozeta što su
motivi Orfejskog kulta. Od životinjskih predstavljanja oni od jelena su interesantni, posebno u
kombinaciji sa konjanikom i lovačkim psom u scenama lova. Portretisanja turnira i plesova kola su
15
uglavnom ograničena na kršku regiju (Hercegovina), dok sami konjanici nemaju ograničenja i može ih se
naći širom skoro čitave stećak regije. Isprepletene zmije, ponekad sa krilima, se pojavljuju u zaleđu Stona
i Neuma.
Fasada stećka iz Donje Zgošće kod Kaknja Detalji fasada stećaka

pokazuje tri posljednja događaja stvari:
Smrt, Sudnji dan i Zagrobni život (14-15.st)—Art in BH
Nije moguće razmatrati stećke odvojeno od duhovnih trendova koji su prožimali zemlju u Srednjem
vijeku, tj. nije ih moguće odvojiti od ideoloških kompleksa koji su u 12.stoljeću vodili ka formiranju
zajednice pod imenom „Bosanska Crkva“. Površno razmatranje takvih motiva kao što je lov na jelene,
takmičenje u viteškim borbama, plesanje kola, kao i procesije konjanika može ih klasificirati kao
profanisane teme iz svakodnevnog života, ali oni pored toga nose sa sobom duboku poruku koja se odnosi
na konflikt dobra i zla, pravde i nepravde, svjetla i mraka. Na prvi pogled umjetnost se čini rustikalnom,
ali to jeste njen stil – njen način postupanja i izražavanja. Osim toga umjetnici se veoma često otkrivaju
kao obučeni majstori njihovih medija. Kreatori stećaka su bili domaći ljudi; mi čak znamo imena nekih
od njih, ali je i dalje teško otkriti sve direktne modele za svaki individualni način izražavanja koji obiluje
maštom, figurama i scenama. Čak su i određene regionalne posebnosti uočljive, koje mogu biti označene
kao „škole“. Tako u centralnoj regiji Drinskog Bazena potpuno karakteristični oblici Ludmerovih
spomenika i njihovo ukrašavanje njega izdvajaju od ostalih. Lokalitet Olova isto tako ima svoj vlastiti
„stil“ dok je ukrašavanje u Radimlji u potpunosti jedinstven za to područje. Ove razlike nisu samo odraz
odabranog načina ili vještine umjetnika; one su odraz određenih karakterističnih zajednica. Tako je
Ludmerov rad karakterističan po vinovoj lozi koja u potpunosti prekriva kamenu površinu, kao i po
predstavljanju pokojnika. Olovski kamenoklesari su svoju pažnju fokusirali na velike spirale, posebno za
ukrašvanje prednjih strana zabatnih nadgrobnih spomenika. Kipari Radimlje su posvetili posebnu pažnju
16
na rubove bogate tajnim simbolima i ljudskim i životinjskim figurama, koje su ocrtane na sasvim
individualan način.
Predstavljanje plesa kola je bilo inspirisano običajima zemlje i nije ga moguće identificirati sa
predstavljanjem Plesa Smrti iz Evrope u istom periodu. „Kolo“ ples na stećcima je kosmički simbol
Zodijaka, dok je Ples Smrti u Franjevačkim crkvama je samo obična skolastička naivna umjetnost.
Tako izolirani od svijeta, ne iznenađuje da su kreatori stećaka na njihovim nadgrobnim
spomenicima upotrijebili Romanske plastične ideje da izraze njihovu poruku, koju su inače čuvali u
strogoj tajnosti od vanjskog svijeta, i iz tog razloga umjetnost stećka se ne može smatrati Romanskom u
pravom smislu riječi. Jednostavno se može pomisliti da je umjetnost stećka pripada hereticima, ali do
13.stoljeća to je bila umjetnost cijele Evrope tj. i od „pravoslavne“ Evrope također, što dokazuju brojne
slično uređene crkve u svijetu. Pored toga, nisu svi stanovnici Bosne i Huma (Hercegovine) bili istog
mišljenja. U 14. i 15.stoljeću feudalni vladari i Freanjevci su gradili u potpuno gotičkom stilu i čitali
radove Tome Akvinskog. Ovdje su, očigledno, bila dva različita svijeta, u neposrednoj koegzistenciji,
fizički blizu jedan drugom, ali ideološki daleko jedan od drugog tako da zajednički jezik nije bio moguć.
Takvi divergentni pogledi na svijet su doveli do formiranja dvije grupe ljudi istog jezika i senzibiliteta, ali
dijametralno suprotni u dogmatskom smislu, što je vodilo njihovoj političkoj podjeli. Ipak, i stećak epoha
je imala svoje limite. Od sredine 15.stoljeća među sljedbenicima konzervativne Bosanske crkve može se
primijetiti proces unutrašnjeg raspadanja, ubrzan invazijama Turaka Osmanlija.
Konačno, lišeni njihovih starješina, oni su postali osiromašeni, a njihova umjetnost je lagano
izdisala u agoniji njene nemogućnosti da se prilagodi vremenima i okolnostima: Njihova materijalna
osnova je postala tužno umanjena. To je također bio razlog ovog tihoga pada umjetnosti u zaborav. Da
stećak umjetnost treba biti zaboravljena nas ne bi trebala iznenaditi. Bilo je samo nekoliko pismenih ljudi,
a vladavina svetih relikvija je nadjačala, vladavina posvećene tradicije uljepšane sa fantazijama sa
zamišljenim bićima i događajima koji imaju malo veze sa stvarnošću. Racionalno je bilo podređeno
nadnaravnom. Taj svijet koji je nerazumljiv nama danas, izaziva strahopoštovanje i inspiraciju
uzbudljivom ljepotom njegovog umjetničkog izraza, a možda i našom vrlom nesposobnosti da se shvati
šta zapravo želi reći. Nije uvijek moguće dešifrovati viziju koja izranja iz kamena, koja izgleda
formulisana riječima sada zaboravljenog jezika. Pored toga, racionalizam nauke ih deklariše kao naslijeđe
naših starih bosanskih predaka, mada je između današnje svakodnevne realnosti i tadašnjeg apstraktnog
svijeta postoji rascjep nerazumijevanja. Stećak umjetnosti zadivljuje na više načina, ali posebno
kompozicijom njenih figura i sadržajem njenih ideja. To su čudovišta oblikovana maštom iznimnih ljudi.
Upoređujući simbolizam stećak umjetnosti sa prethodnicima kao što je Romanska umjetnost 12. i
13.stoljeća u Evropi ili vrlo slična umjetnost u Armeniji i Gruziji od 7.stoljeća naprijed, susrećemo se sa
pitanjem da li su oni koji su nas obdarili sa ovim tipom spomenika bili pravoslavne ili heretičke vjere.
Jedino jedna stvar je sigurna: stećak umjetnost liči na zrake sunca koje su sjale davno prije i nestale iza
horizonta, a ono što danas vidimo je samo njihov odsjaj.
UTVRĐENI GRADOVI
Utvrđeni gradovi su nastali u Bosni i Hercegovini u periodu od 12. do 15.stoljeća; ili su bili osnovani u
tom periodu ili renovirani i prošireni na lokacijama utvrda iz ranijih perioda. Oni su građeni na
lokacijama koje su nudile prirodnu zaštitu: stijene iznad slivova dvaju struja ili rijeka, u oštrom zavoju
rijeke, na vrhu strmog brda, ili na planinskoj visoravni. Ovi utvrđeni gradovi predstavljaju najvažniju
grupu arhitektonskih spomenika iz Srednjeg vijeka, a njihova struktura uvijek izlaže ne samo klasičnu,
čak i Ilirsku fazu, nego i kasnije dodatke i promjene iz dugog Otomanskog perioda, a čak i u određenim
slučajevima, proširenja koja datiraju iz Austro-Ugraskog perioda. Stolac i Zvornik, npr., svjedoče
kontinuiranim utvrdama kroz period od skoro dva mileniuma.
Procjenjuje se da ima oko 300 takvih utvrđenih gradova u Bosni i Hercegovini; ipak, tokom zadnjih sto
godina ili slično, neki od njih su sravnjeni sa zemljom, dok tu i tamo tornjevi i grudobrani još uvijek stoje
uspravno, krunišući vrhove brda bosanskohercegovačkog pejzaža. Samo je mali broj ovih utvrđenih
17
gradova arheološki istražen, a skoro u svim slučajevima je ustanovljeno da je na istom mjestu dugo
vremena bio odbrambeni sistem, sa mnogim fazama proširenja i prilagođavanja. Raspored gradova je bio
uslovljen primarno odbrambenim zahtjevima, a izgrađeni su na lokacijama koje nude najbolju prirodnu
zaštitu.
Gradovi Počitelj i Vranduk, danas
Grad Bobovac, rekonstrukcija, i stanje danas
Pošto su u većini slučajeva doline rijeka također rute probijanja potencijalnih neprijatelja,
koncentracija utvrda u određenim riječnim bazenima je dosta razumljiva. Tako su u Drina bazenu su
značajne: Pavlovac, Višegrad, Srebrenica i Zvornik; u bazenu rijeke Bosne: Hodiđed, Visoki, Bobovac,
Travnik, Vranduk, Maglaj, Doboj, Tešanj i Doboj; Bazenu Vrbasa pripadaju: Jajce, Sokol na Plivi, Bočac
i Banja Luka; a u bazenu Sane su: Ključ i Kamengrad. Bazen rijeke Une je posebno pun utvrđenim
gradovima, među kojima su: Bihać, Sokolac, Ostrožac, Cazin, pećigrad, Velika Kladuša, Podzvizd,
Vrnograc, Bužim, Krupa itd. U graničnoj regiji oko rijeke Save su locirani Srebrenik i Gradačac. Među
hercegovačkih oko sto utvrđenih gradova sigurno su najvažniji Blagaj, Mostar, Počitelj, Ljubuški,
Vidoški Grad (Stolac) i Trebinje.
18
Bilo bi teško reducirati prostorni raspored srednjevjekovnog utvrđenog grada u bilo koju vrstu
običnog plana: osnovni elementi, grudobrani i tornjevi, su bili raspoređeni da slijede konfiguraciju terena,
zatvarajući svojim zagrljajem lokaciju kojoj je teško prići a koju je relativno najlakše odbraniti. Tornjevi
u unutrašnjosti zatvorenog prostora – glavne strukture i uvijek prvo izgrađeni – i na račun njihove
periferne pozicije, ugao, bočni i kapijski tornjevi su bili ključne odbrambene tačke, a njihov raspored je
bio totalno drugačiji u svakom slučaju, što je bilo diktirano konkretnom situacijom lokacije. Veličina
zaokruženog prostora unutar grudobrana srednjovjekovnih gradova se kretala od nekoliko stotina do
hiljade kvadratnih metara, i samo u malom broju primjera se dešavalo da prostor značajno prekorači
hektar. Uglavnom, manje utvrde su čuvale naselja i komunikacijske rute; veće su bile sjedišta Župa
(istorijska teritorijalna i administrativna jedinica među neruskim Slavenima) i od lokalnog feudalnog
vladara, a najveće su bile kraljevske rezidencije, kao što je slučaj kod Bobovca, ili sjedišta najmoćnijih
feudalnih lordova (Jajce, Borač, Blagaj). Većina utvrđenih gradova su stekli njihove konačne konture
nakon nekoliko faza proširenja. Sa takvom postepenom ekspanzijom prostor okružen grudobranima nije
mogao ostati objedinjen, a dodatak novih strukturnih jedinica i uključivanje međuprostora usvakom
slučaju diktirano prostorom terenske konfiguracije na datoj lokaciji, obdarujući svaki grad sa bitno
različitim prostornim, plastičnim i estetskim kvalitetama.
Grudobrani su bili deblji na temeljima, i iz razloga efektivnije odbrane uvijek su bili deblji na
onim dijelovima grada gdje su bili direktno izloženi neprijateljskom napadu. Pored toga, grudobrani
ranijih faza su bili uži i niži od onih npr. iz 15.stoljeća. Gradske kapije su uvijek bile u specijalnim
kapijskim tornjevima, a rjeđe direktno u grudobranima. Neki veći gradovi su imali dvije postavke kapija,
što se danas može vidjeti u Jajcu (banjalučka i travnička kapija); a u slučaju hitnosti postojali su tajni
izlazi. Pojedinačni dijelovi grada su mogli biti zaštićeni jarugama, jarcima i rovovima, a prije gradskih
ulaznih kapija obično je bio rov sa pokretnim mostom. U svakom gradu postojala je bar jedna cisterna, a
često i nekoliko; veći gradovi su imali palatu za feudalnog lorda, a neki su imali i crkvu, a u Otomanskom
periodu skoro svi su dobili džamiju. U arhitektonskom stilu srednjovjekovni utvrđeni gradovi su
Romanski i Gotički, ali stilistički detalji su slabo očuvani, a dodatno su oni izmiješani i pojavljuju se u
zaostalim oblicima. Zasebno ograđeno zemljište i zdepasti toranj su tipični za starije gradove, ili za ranije
faze, dok se kompleksnije prostorne jedinice veće visine i zaobljeni tornjevi pojavljuju kasnije. U
Otomanskom periodu, a posebno od kraja 17.stoljeća, mnogi gradovi su bili renovirani i promijenjeni
kako bio zadovoljili nove tehnike vođenja rata, dok su ostali bili kompletno obnovljeni.
Grad Blagaj, danas
Vidoški Grad, koji je bio toliko oronuo i opustošen da ga prilikom svog putovanja 1664.godine
kroz Stolac putopisac Evlija Čelebija nije ni primijetio, se razvio u snažnu utvrdu sa 12 tornjeva; arsenal,
koji je u drugoj polovini 16.stoljeća Ferhad Paša Sokolović izgradio u slivovima rijeka Crkvina i Vrbas,
19
koji je izrastao u Banjalučki Kastel (utvrda). Cijeli gradovi i dijelovi gradova su bili okruženi sa
utvrđenjima, kao u slučaju Trebinja, Počitelja i Sarajevska četvrt Vratnik.
Tvrđava Bužim, danas
Tvrđava Doboj , danas
20
Ostrožac, rekonstrukcija
Pojava tabije – bedem u obliku niskog poligonalnog tornja, u postpunosti popunjene unutrašnjosti s
namjenom topovskog položaja. Na kraju 19.stoljeća strateška važnost određenih srednjevjekovnih
utvrđenih gradova je odredila njihovu sudbinu. Austro-Ugarska vlada je sravnila sa zemljom određene
utvrde koje su ležale blizu stoljećima stare granice između dva carstva, a u isto vrijeme je jačala
utvrđenja blizu granice sa Srbijom i Crnom Gorom i proširila odbrambene radove unutar kompleksa
Vidoškog Grada, Zvorničkih utvrda i Sarajevske Bijele Tabije. Dodatno, na novim lokalitetima oni su
okrunili vrhove brda i okolna urbana naselja sa jednim cijelim njihovim vlastitim sistemom utvrda.
Grad Ostrožac, danas
21
Osmanski period (1463-1878) Urbano okruženje
OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

URBANO OKRUŽENJE
Pripremljeno na osnovu rada autora: “Prilog proučavanju Islamskog stambenog graditeljstva u
Jugoslaviji na primjeru Mostara”, 1989.godine
URBANIZAM U OSMANSKOJ TURSKOJ
Kao opšte pravilo, može se reči, Osmanlije su uzimali strukturu i organizacionu i urbanu
stariju od svoje vlastite, gdje god su se naseljavali.
Kod transformisanja postojećih naselja, odnosno formiranja novih, izgradnja religioznog kompleksa
(džamija sa mektebom ili medresom, konačištem, imaretom, nekoliko dućana,...) predstavlja ključni
element promjena, odnosno nukleus novog grada. Kada bi zauzeli grad u zidinama, ukoliko je unutar
zidina bilo dovoljno prostora oni bi dograđivali postojeću urbanu strukturu.
Ukoliko je stari grad bio prenapućen, onda bi oni osnivali novi na prostoru izvan gradskih zidina.
Na Balkanu, u predosmanskom periodu, bili su brojni srednjovjekovni gradovi-fortifikacije.

Najveći podstrek njihovom podizanju dali su Krstaški ratovi, kao i provala Mongola 1241/42 g. Ovi
gradovi razlikuju se po veličini, vremenu osnivanja, položaju, strukturi, po materijalu i primjenjenoj
tehnologiji građenja, načinu snabdjevanja vodom, što sve zajedno uslovljava življenje ljudi u njima.
Glavni materijal za izgradnju gradskih utvrda bio je kamen, rjeđe drvo, no drvo je bilo dominantno pri
izgradnji objekata unutar utvrde.
Bosna i Hercegovina je predstavljala strategijski važan teritorij Osmanske države:

karta širenja države i teritorija Bosanskog vilajeta (desno)
Na osnovu više različitih činilaca gradovi i utvrde na teritoriji današnje Jugoslavije koja je
bila u sastavu Osmanske imperije, mogu se podijeliti u tri osnovne grupe: primorski gradovi, gradovi i
utvrđenja u unutrašnjosti, i utvrđeni manastirski kompleksi. Primorski gradovi većinom vode porijeklo
iz antičkog perioda. Tokom stoljeća bili su rušeni, ponovo građeni i prepravljani. Najbolje utvrđeni
objekat unutar ove strukture je citadela. Unutar zidina primorskih gradova, u gusto isprepletenim
blokovima nalazimo i sve civilne sadržaje stanovanja, zanatske i trgovačke sadržaje, te crkvene i
svjetovne organizacije, što je, inače, u unutrašnjosti najčešće smješteno u suburbijumima (podgrađu)
grada-fortifikacije. Razvoj artiljerije uslovljava pojačavanje utvrđenja, što dovodi do promjene samog
grada.
Osobenost gradova u unutrašnjosti bila je njihova vojna priroda i položaj na terenu, sa
izuzetno dobrim pogledom na okolinu. Građeni su na stjenovitim, teško pristupačnim brdima. Strana
sa koje im se pristupa znatno je bolje obezbjeđena. Kako su prilagođavani konfiguraciji terena, imaju
nepravilnu osnovu. U arhitekturi su prisutni i zapadni i istočni uticaji. Uz ovakve gradove nastajala su
podgrađa, koja su se negdje razvila u velika naselja. Prosječna udaljenost između gradova i
fortifikacija bila je jedan dan pješačenja.....
1
Podgrađa zatečenih gradova u osmansko doba se transformišu u gradove (kasabe ili šehere).
Utvrđenja se, naročito u prvoj fazi, zapuštaju, eventualno se u njih smješta nešto posade. Manji broj
gradova (Beograd, Bihač) unutar utvrđenja u osmanskoj fazi dobijaju značajne sadržaje.
Osnovni komunikacioni sistem koji su Osmanlije zatekle u jugoslovenskim područjima bio je
rimski, bizantijski i srednjovjekovni. Njega oni dopunjuju izgradnjom velikog broja mostova na svim
važnijim presječnicama saobraćajnica i vodotokova, kao i izgradnjom konačišta za ljude u pokretu -
hanova i karavansaraja, na međusobnoj udaljenosti otprilike četrdesetak kilometara, koliko karavan
dnevno može preći. Vremenom konačišta dobijaju prateće sadržaje koji opslužuju karavane-zanatski i
trgovački dućani, bogomolja, i tako postaju nukleusi formiranja čitavog niza naselja na cijelom
Balkanskom poluostrvu, osobito na vrlo frekventnim drumovima koji povezuju značajnija mjesta sa
Istanbulom.
Osnovni preduslovi Osmanskog naselja: Sigurnost-gradske zidine, blizina vode, postojanje trgovišta-čaršije i stalna
naseljenost muslimanskog življa i mogućnost obavljanja religijskih obreda-postojanje džamije:
Fortifikacija u Stocu, Počitelj, motiv sa sarajevske Baš-čaršije i malaha Alifakova u Sarajevu
Turci Osmanlije u većini slučajeva preuzimaju i dalje razvijaju starija, kasnoantička i

srednjovjekovna naselja, prilagođavajući ih postepeno svojim potrebama. Takav je slučaj sa
Skopljem, Bitoljem, Ohridom, Prizrenom, Prištinom, Beogradom, Mostarom, Jajcem, Bihaćem. Rjeđe
pristupaju osnivanju novih gradova i naselja (Rudo, Trebinje), radije izgrađuju novi dio pored
srednjovjekovnog (dio Bitolja, dio Prilepa, dio Sarajeva). U konačnom rezultatu, viševjekovni proces
prilagođavanja zatečenih naselja i njihovih širenja toliko je zbrisao tragove starijeg urbanizma i uveo
novu tursko-balkansku urbanu shemu, da se danas jedva može govoriti o predturskim strukturama tih
gradskih aglomeracija.
Osmanlije odmah po zaposjedanju ove teritorije razvijaju zatečena naselja, i osnivaju nova,
manje kasabe od kojih mnoge prerastaju u veće aglomeracije šehere. U stvari, proces islamizacije i
brzi razvoj trgovine i zanatstva uslovljava i fizičke promjene naselja. Sa Turcima dolaze i brojni novi
zanati, koji zajedno sa postojećim, organizovani u esnafe, imaju izuzetno važnu ulogu u razvijanju
gradova. Zemljoposjedovanje, zanatska proizvodnja i trgovina su tri glavna izvora bogastva islamskog
društva
Vakuf, stvoren na osnovu religioznih zakona, imao je ogroman uticaj na razvoj postojećih i
novoosnovanih naselja. Različiti vakufski objekti, često naglašenih arhitektonskih vrijednosti, u
2
kojima je koncentrisan sav religiozno-obrazovni, kulturni i ekonomski život Muslimana, pa i drugih,

stvaraju urbani kostur svih gradova.
U vrijeme Osmanske imperije glavna pažnja države bila je usmjerena na upravu i vojsku, dok
je briga o kulturnim i obrazovnim potrebama bila pod privatnom inicijativom, uglavnom institucija
vakufa. Država je bila izuzetno zainteresovana za osnivanje i razvoj gradova, jer sve vezano za
funkcionisanje uprave se smještalo u njima, kao i svi proizvodni zanati za potrebe vojske.
Brojne očuvane vakuf-name pružaju podatke o sistemu naseljavanja, stvaranju novih četvrti,
imenimaulica, vrijednosti objekata, strukturi društva, razvoju raznih , institucija...
Kasaba je zvaničan naziv u klasifikaciji naselja, a vezan je sa postojanjem džamije u jednom

mjestu. U klasifikaciji naselja kasaba treba da zadovolji sljedeći minimum:
a) da je stalno nastaljena muslimanskim življem;
b) da ima džamiju u kojoj se obavlja svih pet dnevnih molitvi;
c) da ima čaršiju;
d) da ima pazarni dan.
Kada su svi ovi uslovi ispunjeni, lokalne vlasti službeno traže izdavanje sultanovog ukaza za
priznavanje statusa i upis naselja na listu kasaba.
Konjic i Foča
Tipično naselje na Balkanu za vrijeme Osmanske vladavine organizira se prije svega na

raskrsnici regionalnih puteva, a čaršija, kao bitan dio naselja, jeste, etimološki, stjecište drumova.
Naselje je, po pravilu, uz vodu tekućicu, na jednoj ili na obje obale. Jedna od komunikacija približno
je paralelna s rijekom, druga preko mosta siječe rijeku. Most na rijeci, ili džamija, han i hamam čine u
pravilu jezgro oko kojega će se veoma brzo formirati dvije-tri ulice ili čitav splet ulica i uličica s
nizovima, dobrim dijelom improviziranih, dućana. Potrebe posluživanja transporta dobara, a posebno
goleme vojske koja je stalno bila u pokretu, uslovile su formiranje tih trgovačko-zanatskih centara u
svakom gradu I gradiću. U čaršiji se proizvodilo, samo je, na primjer petnaestak zanata sudjelovalo je
u opremanju jednog konjanika, tu se obavljala razmjena dobara, ali tu po pravilu nije bilo mjesta za
stan i porodični život. U većim gradovima nastaju, štaviše i manje periferijske čaršije koje onu
centralnu rasterećuju, kao npr. na Vratniku i na Hisetima u Sarajevu, četiri manje čaršije u Banja
Luci, šest u Beogradu.
Dalji važan element u formiranju gradova je administrativno-upravni. Rezidencije pokrajinskih
guvernera i nosioca lokalne vlasti do danas uglavnom nisu sačuvane, ali se određene zakonitosti mogu
jasno uočavati. Koncepcija planski osnovanog grada-rezidencije posebno je vidljiva na primjeru
Sarajeva, koje je i svoje ime dobilo po saraju (dvoru). Ovdje je polovinom 15.stoljeća Isa-beg
Ishaković-Hranušić između dva srednjovjekovna naselja udario temelje novom gradu. Sagradivši most
(kasniju Carevu ćupriju) na Miljacki, on je na lijevoj obali postavio džamiju, dvor, hamam, kasarnu i
hipodrom, a na desnoj, blizu srednjovjekovnog trga, u osovini mosta prema džamiji, veliki Kolobara-
han sa izvjesnim brojem dućana, nukleus buduće sarajevske čaršije. U drugim gradovima
rezidencijalni dio se ugrađivao u stariju strukturu srednjovjekovne izgradnje, npr. u Beogradu, Bihaću
i dr. Karakterističan primjer kasne faze utvrđenog grada-rezidencije je Gradačac. Ponekad se u istom
3
gradu, pored utvrđene rezidencije, javlja i druga rezidencija uz rijeku, u prijatnom zelenilu (konak u
Travniku, Begovina u Stocu), često podalje od naselja (Saraj kod Skoplja, čiflučki konaci poput
Havzi-pašinog u Bardovcima, konak Ali-paše Rizvanbegovića u Buni kod Mostara).
Plan Sarajeva 1882.godine
Administrativna uprava u večini gradova i naselja bila je potpuno u rukama kadije. Kadije ne
samo da kontroliše prodaju i nabavku roba, odnosno vrši trgovačku ispekciju, odgovara centralnoj
vlasti za mir, sigurnost i opštu bezbjednost. Sjedište kadije predstavlja neku vrstu gradskog hola, za
koje su vezani svi administrativni, pravosudni i rutinski gradski poslovi.
Objekti prosvjete i kulture najčešće se uklapaju u strukturu čaršije: uz veće džamije u centru
niču škole višeg ranga (medrese), samostalne katedre (Dar-ul-tefsir, Dar-ul-hadis) i biblioteke, dok se
osnovna naobrazba (mektebi) smješta uz periferijske džamije. Tekije, centri orijentalnog misticizma,
po pravilu su bile locirane na periferiji (Tetovo, Blagaj), ali i u centrima gradova, pa i po stambenim
zonama.
Stambena područja najčešće okružuju čaršiju. Jedna mahala (stambeni mikrorejon) po
pravilu četrdeset do pedeset kuća, za centar ima džamijski kompleks.
Balkansko orijentalna urbana kultura uključuje naglašen interes za prirodne fenomene, koristi
konfiguraciju terena, hvata vidike s padina prema dolini, prožima cjelokupnu izgradnju fenomenima
sunca, zelenila i vode. Prisustvo vode na svakom mogućem mjestu na način koji prevazilazi
utilitarnost (vodoskoci), zelenilo koje se povija po fasadama i preko rastvorenih ograda ulazi u
divanhane, sunce koje ispod niskih streha zimi duboko prodire kroz nizove prozora u prostorije, a ljeti
snažnim sjenama potcrtava kontraste boja i lokalnih građevinskih materijala, elementi su bez kojih se
balkansko-orijentalni urbanizam ne da ni zamisliti; ujedno su dokaz visoke urbane kulture stvarane
ovdje stoljećima.
4
Različite urbane strukture ovisno o strateškom položaju, topografiji i klimi: Gradačac, Vranduk, Jajce Banja Luka
Fortifikacioni sistemi naselja, uglavnom, nisu bili na visokom stupnju. Za to je bilo više
razloga. Balkansko-orijentalni gradovi najčešće su dolinski (Skoplje, Bitolj, Tetovo, Priština, Niš),
djelomično na padinama koje su vezane za dolinu (Beograd, Foča, Sarajevo, Ohrid) ili pretežno na
padinama (Galičnik, Kruševo, Počitelj), protkani zelenilom. Izgradnja je u najvećem broju slučajeva,
rasuta, male spratnosti, usljed čega je gustoća naseljenosti mala, a odbrana otežana. U prvoj fazi
turske najezde prema centralnoj Evropi, na odbranu se i nije obračala i naročita pažnja. Zatečena
srednjovjekovna utvrđenja najčešće su, bez većih adaptacija, korištena za smještaj posade. Međutim,
kada krajem 17.stoljeća, nakon Kandijskog rata i neuspjele druge opsade Beča, Turska prelazi u
defanzivu, kada Mlečani prodiru do Mostara, a Austrijanci do Sarajeva i čak do na jug Srbije, počinje
faza ubrzanog utvrđivanja. Zbog velikog prostranstva naselja, po pravilu se utvrđuje manji, lakše
odbraniv dio: Vratnik u Sarajevu, prostor oko Starog mosta u Mostaru,... Jedan od najznačajnijih
objekata toga vremena i vrste je Niška tvrđava. Manji gradići u graničnim područjima potpuno se
opasuju zidinama (Počitelj, Trebinje) ili su već od ranije ostajali isključivo u srednjovjekovnom
utvrđenom arealu (Bihać).
Beograd je bio uz Sarajevo, najveći turski grad u zapadnom dijelu Imperije, u periodu između
16.i 19.stoljeća. Broj džamija, naročito onih monumentalnih, govori o veličini i važnosti islamskog
grada. Beograd je imao 78 bogomolja: 52 džamije i 22 mesdžida, tri medrese, jedanaest hamama, tri
velika bezistana, šest velikih karavansaraja, četrdesetpet hanova, tri gradska vodovoda, a broj
stanovnika kretao se između 60 i 100 hiljada.
5
PRIMJER MOSTARA
Položaj i klima. Područje u kome se nalazi grad Mostar odlikuje se dobrim klimatskim
uslovima za život. Planinski bedem sa sjevera predstavlja granicu do koje se osjeća sredozemna
klima, a to ovdje znači: visoke ljetne - umjerene zimske temparature; jesen topliju od proljeća, veliki
broj sunčanih satitokom godine, velike padavine u jesen, pa i u prolječe; kratki osvježavajući
pljuskovi i duvanje bure - naročito zimi, dok jugo duva u prolječe i u jesen.
Izuzetnim položaj Mostara čini rijeka Neretva i njena pritoka Radobolja. Radobolja pruža
stanovnicima onoliko pogodnosti, koliko im Neretva oduzima svijom plahovitošću. Inače, dolina uz
vodotok Neretve jedan je od najboljih puteva more-unutrašnjost.
Kotlinu, u kojoj se Radobolja uliva u Neretvu, okružuju sa svih strana brda. Grad se svojim
stambenim zonama, prvo širio na lijevoj obali Neretve i uz padine brda Stoca (brdo u masivu planine
elež), tu nastaju poslije osmanskog osvajanja srednjovjekovnog mosta na Neretvi zajedno sa
fortifikacijama uz most i prve Sinan-pašine (Atik) mahale, najstariji stambeni rejoni Brankovac,
Bjelušine, Mazoljice. Objekti pri vrhu ovih zona su 40-50 metara iznad onih nad obalom Neretve.
Pored faktora sigurnosti ova gradnja na padini koristi konfiguraciju terena, hvata vidike prema
dolini,... Na zapadnoj obali stambeni mikrorejoni-mahale nastali su kasnije. Ovdje je sigurnost bila
manja, teren u sasvim blagom padu, a Radobolja sa svojim rukavcima i kanalićima je pružala izuzetne
uslove za stanovanje.
Neziragina džamija u Mostaru na ušću rijeke Radobolje u rijeku Neretvu
U bašćama, pretežno na zapadnoj obali Neretve, te imanjima izvan grada, na udaljenosti 5-15
kilometara, uspjevale su poljoprivredne kulture tipične za ovu klimu: vinova loza, trešnje, kajsije,
breskve, šipak, smokve, rano povrće,... krševita brda oko grada obiluju cvjetovima kadulje,
vrijeska,...što je pogodovalo razvoju pčelarstva.
Materijali iz neposredne okoline grada su koriščeni za gradnju objekata. Zidovi od lomljenog
ili klesanog kamena, drvene grede za međusprat, krovnu konstrukciju i prednje fasade objekata,
majdansku ploču za krov.
Dućan u čaršiji, kuća u mahali, uz kuću bašća, štala za kravu, možda i za konja, vinograd u
blizini, uz njega nekoliko košnica - to je imao jedan prosječan mostarski zanatlija, a takvih je bilo
najviše u gradu.
Pregled razvoja grada. Na više lokaliteta pronađeni su tragovi iz predhistorijskog i rimskog
perioda. Stari grad Blagaj, u neposrednoj blizini Mostara, razvio se iz kasno-rimske naseobine u
značajan srednjovjekovni grad, u 15.stoljeću najvažnije, i sjedište Hercega Stjepana Vukčića - po
kome je i Hercegovina i dobila ime. 1440. godine spominje se naselje na mjestu sadašnjeg Mostara,
uz ime Gosta Radivoja, člana svite Hercega Stjepana, a godine 1452, 3 jula, Dubrovčani su pisali
6
svojim zemljacima u službi Djurdja Brankovića da se Vladislav Hercegović odmetnuo od svoga oca
Hercega Stjepana i pored drugih gradova zauzeo i most sa utvrdama na Neretvi.
Most od drvene građe koji je prethodio kamenom (starom) mostu u Mostaru-idealna rekonstrukcija
Turci Osmanlije su Blagaj zauzeli između 1466. i 1468. godine, a tada su najvjerovatnije pale
i utvrde uz most na Neretvi. Malo naselje sa mostom dobilo je ime po čuvarima mosta, mostar - onaj
koji čuva most, riječ slavenskog porijekla.
Godine 1474. spominje se ovo naselje prvi put pod imenom Mostar, kao sijelo turskog subaše
Skendera, a tri godine kasnije ima 19 kuća Veći broj podataka o Mostaru nalazi se u Popisnom defteru
/Tapu tahrir defter/ iz godine 1477. Mostar je imao 19 kuća /porodica/ i jednog neoženjenog žitelja.
Sve kuće su se nalazile na lijevoj obali Neretve. Već tada je postojao trg-mejdan.
Kako je zatečeni prelaz preko Neretve za vojsku imao izuzetan značaj, za njena dalja
osvajanja, nesigurni zatečeni most zamijenjen je za vrijeme Mehmeda Fatiha (prije godine 1481.)
novim mostom od drvene građe.
Veliki vojni i trgovački promet zadovoljava tek kameni most završen 1566. godine. Kao graditelj
spominje se Hajrudin, a novac za gradnju prikupljan je u hercegovačkim kadilucima. Uz most su
obnovljene i postojeće tvrđave.
Preko Mostara vodio je glavni drum od Bosne prema moru, te je ovaj izuzetan i strateški
značajan prelaz preko Neretve uslovio ubrzano širenje grada uz svestrani razvoj zanatstva i trgovine.
Grad postaje i centar kulture i prosvjete ovog dijela Osmanlijskog carstva. Oko godine 1670. grad
dostiže opseg koji će ostati skoro nepromjenjen do godine 1878, do Austrougarske okupacije.
Godine vladavine Sulejmana II Veličanstvenog (1520-1566) su godine najvećeg uspona i
prosperiteta Osmanlijskog carstva. U to vrijeme u Carigrad se slijevalo ogromno bogatstvo tako da je
ekonomski i socijalni napredak bio vrlo izražen, a u Sultanovoj težnji ka slavi antičkog svijeta je bio
oslonac razvoja kulture, posebno procvata umjetnosti, i arhitekture kao najznačajnije umjetnosti
Islama.
Tada su izgrađeni mnogobrojni objekti koji i danas imaju izuzetnu vrijednost: džamije,
mostovi, hamami, bezistani...U ovom periodu osmanlijska arhitektura ustaljuje određene prostorne,
konstruktivne i dekorativne sisteme, zasnivajući vlastite estetske principe.
Sve komunikacije koje vode ka kamenom mostu bile su obezbjeđene kulama, a ove povezane
zidinama koje su okruživale čaršiju, uz most, sistem kula i kapija činio je pravu tvrđavu. Grad je
najvjerovatnije utvrđen na prelazu iz 17. u 18.stoljeće kada je nastala potreba za odbranom od prodora
neprijateljskih vojski, a do tada granice su bile daleko na sjeveru i zapadu. Glavna tabija u sklopu, ne
baš jakih, zidina nalazila se u Suhodolini, a u njenoj neposrednoj blizini bili su zapovjednički konaci.
Ovi objekti dominiraju svojim izdignutim položajima, nad cijelom čaršijom.
7
Tada nastaju najznačajniji spomenici arhitekture u Mostaru, unutar vremena osmanlijske

vlasti: Stari most, Karađozbegova, Vučjakovića i još nekoliko džamija, mektebi, medrese, hamami i
veći broj drugih javnih i stambenih objekata. Dio grada bio je unutar zidina, a taj obrambeni sistem
ojačavan je više puta za vrijeme ratova sa Venecijom, a naročito poslije mira u Karlovcima.
Bolesti, nepogode, bune i
ratovi, uz kompletno slabljenje
Osmanskog carstva slabili su
privredni potencijal grada i
život u gradu uopšte.
Grad se razvijao do
kraja 17.stoljeća kada dostiže
maksimum sa više od 10.000
stanovnika, preko 30 džamija, 7
medresa i više mekteba, dva
hamama itd.
Povoljan geoprometni
položaj mu omogućava da se
svrsta u red značajnih
trgovačkih mjesta sa široko
razvijenim vezama i da razvija
zanatstvo sa preko 30 raznih
zanata.
Za osmanskog vremena
u muslimanskog stanovništva,
koje u gradu preovladava,
razvija se kulturna djelatnost na
zavidnom nivou. Veći broj
medresa, učenih ljudi,
književnika i pjesnika, od kojih
su neki bili poznati i priznati
daleko izvan domovine. Od
polovine 17.stoljeća Mostar je
i sjedište muftije. U 16. i
17.stoljeću gotovo sva trgovina
i zanatstvo su bili u rukama Namjene objekata i površina u Mostaru 1881.godine
Muslimana.
Urbana shema Mostara

u 16.stoljeću
8
Pored Muslimana u gradu su živjeli i kršćani (pravoslavci i katolici), i njihov broj je počeo
rasti od početka 18.stoljeća. Prva vijest o pravoslavnim i katolicima je iz godine 1575.
Pravoslavci imaju svoju bogomolju u 18.stoljeću, a godine 1767. Mostar postaje i sjedište mitropolita.
Nezna se kada je građena Stara pravoslavna crkva, temeljito obnovljena 1833.godine, kojoj je sa
zapadne strane izgrađena srpska škola 1856.godine, a novu crkvu u neposrednoj blizini ovih dvaju
objekata podiže majstor Andrija Damjanov godine 1873.
Katolici 1847. godine uz biskupsku rezidenciju u Vukodolu podižu svoju prvu bogomolju, a
godine 1866. zbog naraslih potreba podignuta je velika katedralna crkva u Podhumu. Ove dvije crkve
su posljednji veći arhitektonski objekti podignuti za Osmanske uprave.
Saborna pravodslavna crkva Sv .Trojstva,

u Mostaru
Enterijer katoličke crkve Sv.Petra i Pavla,

u Mostaru
Krajem 15.stoljeća organiziran je Hercegovački sandžak kao dio Bosanskog pašaluka ili
beglerbegluka -i postojao je sve do 1878.godine. Sjedište mu je bilo u Foči, pa u Pljevljima, a od
1833.godine u Mostaru. U Mostaru je rezidirao sandžak-beg i u vremenu od 1522-1530.godine. Od
kraja 15.stoljeća Mostar je sjedište kadiluka sa 62 sela. Kadija je vršio sudsku vlast, a vojvoda sa 50
vojnika policijsku. Tu su bili i različiti činovnici. Do ukinuća janjićara 1826. godine, u Mostaru je
bilo sjedište janjićarskog zapovjednika - serdara. Spahijski alajbeg (pukovnik) ovdje je imao svog
zastupnika - ćehaju, koji je komandovao konjanicima - spahijama. Tvrđavom je zapovjedao dizdar, do
uvođenja redovne vojske sredinom 19.stoljeća. Između 1700-1706. godine u Mostaru je osnovana
Kapetanija. Ona je ukinuta 1835. godine. Kapetanska i dizdarska vlast bila je nasljedna. Iz
staremostarske porodice Vučjakovića birali su se kapetani, a po njima se zove i jedan stambeni blok
gdje su oni stanovali - Kapetanovina.
Mostar je imao i svog mimar-agu (inžinjera, glavnog graditelja), ajane (zastupnike u
Ajanskom vijeću uz bosanskog vezira), a ponekad i muselima - zastupnika vezira.
Posljedica totalne nemoći Osmanske carevine bila je okupcija Bosne i Hercegovine od strane
Austrougarske godine 1878. Mostar je zauzet 5 avgusta 1878. godine. Tada u Mostaru počinje novo
vrijeme sa novim odnosima u privredi i društvenom životu. U upravnom pogledu Mostar je postao
središte kotara i okruga.
9
DŽAMIJSKI KOMPLEKS - NUKLEUS NASELJA
Nukleus tipičnog osmansko-balkanskog grada ili naselja je religiozni kompleks, sa pratećim

objektima, koji sa džamijom obezbjeđuju kulturne, društvene i pravosudne potrebe lokalnog
stanovništva. U manjim kompleksima obično se uz džamiju nalazi samo manji broj dodatnih objekata
za pružanje određenih javnih usluga.
Mahale rastu oko ovih kompleksa i variraju u veličini u skladu sa kapacitetom ponude samog
kompleksa. Ovo znači da u Turskom gradu ne što je to slučaj u srednjovjekovnoj Evropi. Kako su
turski gradovi bili pod centralizovanom upravom iz Istanbula, to je i struktura gradova bila vrlo slična
na cijelom području carevine.
Kompleks džamije je mjesto okupljanja stanovnika jedne mahale, luka mira u centru, tu se
donose sve značajne odluke za mahalu, tu se obavlja zajednička molitva, tu djeca pohađaju školu.
Džamije su bile, društveni i duhovni centri mahala. Objedinjavale su tri sadržaja: religiozni, idejno-
politički rad sa masama i prosvjetnu djelatnost.
Mahala uz Karađozbegovu džamiju u Mostaru (mapa 1881,g)

Jednake institucije postojale su i za privrženike drugih religija. Ne-muslimanske zajednice
egzistiraju bok uz bok sa muslimanskim stotinama godina.
U urbanističkoj strukturi grada Mostara izuzetno značajno mjesto pripada sakralnim
objektima, naročito džamijama - raspoređenim skoro pravilno po cijeloj gradskoj teritoriji. Veći broj
džamija likovno i funkcionalno označavao je veći broj osnovnih naseobinskih cjelina (mahala), dakle
složenu urbanu strukturu, što je bitan faktor da malo naselje (singularnog tipa-kasaba) preraste u
pluralističku urbanu strukturu-šeher).
Džamijski kompleks je centar stambenog mikrorejona - mahale a sastoji se od džamije, škole
(mekteba), te od harema - mezarluka ili groblja. Uz najznačajnije džamije su bile više škole - medrese.
Tu je obično i česma, koja osim upotrebne vrijednosti ima i onu ljudsku, jer tu se odvijao dio
društvenog života unutar mahale. Obično je tu i pekara i piljarnica, što čini snabdjevački centar
mahale.
Inače, čovjek ovog podneblja je volio društveni život i poklanjao mu je izuzetnu pažnju bilo u
kući, u mnogobrojnim kafanama i dućanima ili u džamiji.
Džamije. Kontinuirana povezanost islamske monumentalne umjetnosti na našem tlu sa

stilskim fazama arhitekture u osmanskoj prijestonici i drugim umjetničkim centrima ne iznenađuje,
ako se ima na umu da je podizanje najznačajnijih zdanja bilo pod kontrolom centralne uprave i ne
rijetko pod nadzorom vrhovnog arhitekte carstva, odnosno njegove službe.
Islamska kupolna zdanja, najčešće džamije, koja su kao svoje zadužbine u 16. i 17.stoljeću
podizali često u našim krajevima, odnosno svom zavičaju, predstavnici nove vlasti-paše, begovi, age i
drugi zvaničnici, a znatno rjeđe domaći trgovci i zanatlije, svojim visokim prostornim i
10
konstruktivnim odlikama i čistim stilskim obilježjima u kamenoj plastici i zidnom slikarstvu, imala da
budu dostojan tumač nove, tursko-islamske ideologije u novoosvojenim područjima i da svojim
monumentalnim izgledom zasjene ono što je u ovom dijelu južne Evrope bilo ranije stvarano.
Aladža džamija u Foči: osnova i presjek (iz projekta rekonstrukcije 2009.)
Prostor džamije je u svim islamskim arhitekturama najvažniji zadatak arhitekte.

Najstarija arapska džamija je natkriveni prostor, višebrodni trijem, višekratno umnoženo
pravougaono polje bez visinske diferencijacije, bez naglašavanja bilo kojeg dijela. Širenjem Islama u
prostore oštrije klime, prostor džamije se sve više zatvara. Još prije prodora na Balkan jednoprostorna
potkupolna džamija predstavlja osnovnu težnju stvaralaštva.
Jednoprostorna potkupolna džamija konstrukcijom čistih geometrijskih volumena kocke,
polulopte, valjka, prizme i kupe definiše jednostavan prostor za čovjeka, da ga odvoji od vanjskog
beskrajnog prostora prirode. Zatvoreni prostor je intiman, tako uređen da omogući apsolutnu
koncentraciju misli i savršeni mir. Svi dijelovi unutrašnjosti su jednako vrijedni, samo je blago
naglašen prostor mihraba - niše za imama koji rukovodi molitvom. Mihrab ima i simbolično značenje
jer označava smjer Meke, gdje se vjernici moraju okrenuti za vrijeme molitve. Sva druga oprema
enterijera /mimber, ćurs, mahfil/ je takva da enterijer bez nje ne bi bio oštećen. Mimber ili
propovjedaonica može se naći u džamijama desno je od mihraba, i sa njega imam održava hudbu,
posebnu propovjed petkom i na bajram.
Kod glavnim dćamija u16.stoljeću, mihrab je obično izveden u kamenu sa naglašenim
kamenim profilisanim okvirom. Niša je ukrašena stalaktitnim motivima. Iznad niše je kamena ploča
čiju sredinu i uglove ukrašavaju stilizovani kameni pupoljci.
Mimber je uobičajan za džamije ovog tipa. Sastoji se od tri osnovna dijela: ulazni portal sa
stepeništem i kamenom ogradom, gornji piramidalni dio koga nose četiri osmostrana stubića i bočne
trouglaste površine koje se nalaze ispod ovog dijela i ograde stepeništa. Nadvratnik portala ukrašava
natpis sa citatom iz Kur-ana. Mahvil-galerija, smještena odmah do ulaznih vrata, a pristupa joj se
stepeništem minareta. Izveden je od kamena. Oslonjen je na četiri osmostrana stuba, koji za bazu
imaju plitku kvadratnu ploču i kapitele ukrašene stalaktitima. Ograda je izvedena sa motivom nizanja
otvora oblika šestokrakih zvijezda i šestouglova. Ćurs se nalazi u uglu lijevo od mihraba, izrađen je od
drveta i pokriven ćilimima, kao i cijeli pod džamije.
11
Unutrašnji izgled džamija: Aladža u Foči (1990) i Koski Mehemd pašina -danas(desno)
Potkupolne džamije. Turci su još u 15.stoljeću u naše krajeve prenijeli svoja već definisana i
zrela rješenja za novu vrstu kupolne bogomolje, pa i druga, tipično orijentalna zdanja-medresu,
hamam, bezistan, karavansaraj.
Potkupolni prostor je negacija tektonskog principa. Stereotomija je u njemu dobila
najsavršeniji oblik. Škrtost ukrasa i prostor u kome sve miruje glavna je osobenost ovog stila.
Kod nas do danas nije izvođena tipološka klasifikacija pojedinih vrsta ove arhitekture, koja bi
u okvirima jedne iste vrste pratila tipološke razlike i porijeklo, pojavu i ustaljivanje određenih
prostornih i konstruktivnih rješenja. Sada su kod najmarkantnijih reprezentanata islamske
monumentalne arhitekture na ovom tlu-kupolnih džamija-pouzdano izdvojena četiri osnovna tipa ove
vrste monumentalnih zadužbina.
Najrasprostranjeniji tip je u 16.stoljeću bio tip standardne jednoprostorne kupolne džamije sa
trijemom natkrivenim trima kupolicama i sa jednim minaretom prislonjenim uz centralni kubus. Ovo
rješenje se podjednako koristilo u Makedoniji kao i na tlu stare Hercegovine, u Bosni kao i Srbiji, i
može se reći da skoro nije bilo varoši ili varošice u kojoj se tokom 16.stoljeća nije podigla bar jedna
ovakva koncipovana džamija.
Vučjakovića džamija u Mostaru (danas) i Ali paše Rizvanbegovića džamija na Buni (oko 1900.g)
Izgradnja potkupolnih objekata predstavlja vrhunac primjene materijala i tehnike građenja.

Slično prostornom rješavanju, arhitektura kupolnih džamija, i drugih objekata sa kupolama i
svodovima 16.stoljeća na ovom tlu pokazivala je i u pogledu primjenjenih materijala, tehnike građenja
i konstrukcija veliku srodnost, a najčešće i potpunu istovjetnost sa građevinskim konstrukcijama koje
12
su primjenjivane kod ove vrste zdanja u evropskom dijelu Turske i u Maloj Aziji. Osnovnu zidnu
građu predstavljaju kamen i opeka, a u njihovoj primjeni prisutni su lokalni graditeljski uticaji.
Fasade džamije u Bosni i Hercegovini bile su građene bez višebojne tehnike zidanja, sa
isključivo kamenom obrađenim fasadama. Ova umjetnost, ponajčešće osmanska po oblicima, a
primorska po izvođenju, dobila je u Bosni tokom vremena karakter izvjesnog regionalnog obilježja.
Tu su fasade ponekad bivale od samog podizanja građevine prekrivane slojem maltera i zatim
krečene.
Međutim, u konstrukciji kupole u svim našim krajevima korišteni su kao prelazno rješenje
češće trompe no pandantifi, a samo u jednom slučaju-kod Tatar Sinan-begove džamije u Kumanovu-i
tzv. friz turskih trouglova. Same kupole su, u odnosu na ukupnu visinu džamije, bile relativno niske,
ponekad sa plitkim kalotama, ali su uvijek imale daleko veći prečnik od kupola naših starijih,
srednjovjekovnih zadužbina.
Džamije bez kupole, uglavnom, zadržavaju sve ostale elemente kupolnih džamija, a
konstrukcija krova i primjenjeni pokrov u potpunosti odgovara stambenim objektima u datom regionu.
Primjenjeni materijali predstavljaju odraz lokalnih mogučnosti, materijal je koriščen iz
najbliže okoline gradilišta. Iz ovoga razloga jasno su diferencirana područja prema upotrebljenim
matrijalima, područje objekata od drveta u pretežno planinskim dijelovima, i područje u kome
preovladava kamena kuća, pretežno u Primorju.
Karadjozbegova džamija u Mostaru predstavlja izuzetno dobar primjer za ovaj tip džamije,
a interesantna je i zbog toga što se kao njen graditelj navodi Mimar Sinan. Džamiju je podigao
1557.godine kao svoju zadužbinu Zaim Hadži Mehmed-beg zvani Karadjozbeg, brat Rustem-paše
Hrvata zeta Sultana Sulejmana Veličanstvenog, i velikog vezira u periodu 1544-52 i 1554-61.
Graditelj džamije je Kodža Mimar Sinan, najveći arhitekt Otomanske imperije. Veliki je
značaj Karadjozbega za razvoj Mostara, jer je uvakufio čitav niz objekata javnog, sakralnog i
privrednog karaktera. Njegovo djelovanje vezano je i za izgradnju Starog mosta u Mostaru.
Džamija je izgrađena u neposrednoj blizini čaršije, uz glavnu cestu, na prostoru dovoljnom za
izgradnju cijelog niza objekata: džamije, medrese, mekteba, groblja, hana i imareta.
U arhitektonskom pogledu Karadjozbegova džamija spada u red jednostavnih kupolnih
džamija, sa trijemom pod tri kupolice, dodatnim trijemom i jednim minaretom.
Karadjozbegova džamija: izgled početkom 20.-tog stoljeća i

enterijer danas
Dvostruki trijem smatra se Sinanovim ostvarenjem, jer Sinan je dvostruki trijem primjenio na
više svojih objekata, prvo kodMihrimah Sultan džamije u Uskudaru, 1548.godine, zatim na Rustem-
pašinoj džamiji u Tekirdagu 1553.godine, zatim na mostarskoj džamiji 1557.godine, Rustem-pašinoj
džamiji u Tahtakaleu, Istanbul 1562.godine te kod Atik Valide Sultan džamiji u Istanbulu
1583.godine. Interesantno je napomenuti da je Sinan dvostruki trijem primjenio na pet džamija koje je
radio za Rustem-pašu i njegovu porodicu
U umjetničkom i tehničkom pogledu džamija u potpunosti pripada Sinanu, odnosno stvorena
je u graditeljskoj organizaciji Osmanske imperije kojom je on rukovodio pet decenija.
13
Zasebnu, daleko malobrojniju ali ništa manje zanimljivu grupu jednoprostornih kupolnih džamija, čini
tip džamija koje su izvedene sa trijemom sa dvije kupolice. Trećem tipu džamija, koji se u 16.stoljeću
može izdvojiti među islamskim zadužbinama ove vrste, pripadaju višeprostorne kupolne džamije sa
razvijenom i razuđenom osnovom. One su bile najreprezentativnije građene, a podizali su ih obično
turski provincijski funkcioneri najvišeg ranga. Razlike između ovih građevina i džamija standardnog
tipa ovdje se nisu toliko ogledale u rješenju samog molitvenog kubusa, koliko u opštoj kompozicionoj
strukturi, koja je tu obuhvatala i pridodane bočne anekse, ponegdje naglašen i isturen mihrabski
prostor, kao i polukupolu iznad njega.
Poslednju tipološku grupu kupolnih džamija koju smo na našem tlu izdvojili, čine samo dva
nevelika zdanja, kod kojih kupole na osoben način počivaju na heksagonalnoj i oktogonalnoj bazi.
Među navedenim tipovima kupolnih džamija ne javlja se ni jedan koji bi bio nepoznat onovremenskoj
arhitekturi džamija matične zemlje. Svi oni su uglavnom ponikli u Istanbulu, rijeđe Jedrenu ili Brusi,
odakle su prenošeni kako u druge zemlje Balkanskog poluostrva - Grčku, Bugarsku, Mađarsku - tako i
u naše krajeve.
Džamije bez kupole, pokrivene četverovodnim krovom i sa ravnom drvenom tavanicom,

grade se od početka osmanske vlasti, u klasičnom periodu, koji vremenski pokriva osam zadnjih
decenija 16.stoljeća, i poslije. Ovaj tip brojčano preovladava. To su najčešće džamije skromnih
dimenzija, a ima ih nekoliko i monumentalnih, kao što je Sulejmanija džamija u Travniku. Ova
džamija je zanimljiva po tome što je podjeljena u dvije etaže, u donjoj je bezistan, a u gornjoj
molitveni prostor.
Zaseban tip džamija predstavljaju one sa drvenom kupolom unutar kosog krova, Šarića,
Roznamedžijina i Tabačica u Mostaru, ili sa drvenim bačvastim svodom kao Magribija džamija u
Sarajevu. Najljepša u ovoj grupi džamija je Roznamedžijina, sa izuzetno lijepim minaretom.
Odstupanje od logične upotrebe materijala u konstrukciji kod ovog tipa džamije govori nam o
shvatanju prostora, gdje je bitan sam prostor, a ne način njegovog stvaranja. Ovakvo shvatanje
odgovara nomadu kome je pojam vječnog trajanja posve stran.
Džamije bez kupole: u Travniku sa drvenom munarom i drvenim pokrovom; Šarića u Mostaru sa kamenom
Osmanskom munarom i kamenim pokrovom, udžamija u Dabrici sa kamenom romaničkom munarom i kamenim
Na teritoriji Hercegovine, u Bileći, okolini Nevesinja
pokrovom i Stoca, u Mostaru, i njegovoj okolini pod
uticajem domaće graditeljske tradicije, minaret uz džamiju dobija koji put oblik kula-zvonika
kvadratnog presjeka, kao kasnoromanička retardacija. Domaća tradicija sa izvornim elementima
najviše je došla do izražaja u arhitekturi jednostavnih seoskih džamija izvođenih drvetom, ili drvetom
i ćerpićem u centralnoj i sjevernoj Bosni, u Gusinju, Plavu i Rožaju.
Sa druge strane orijentalni islamski uticaji (stalaktiti, niske kupole, turski oblik prozora,..) vidljivi su
na mnogim gradnjama crkava i od 16. do 19.stoljeća.
14
Memorijalna arhitektura.
Veoma brojne spomenike osmanlijske arhitekture čine muslimanski nadgrobni spomenici. To su

najčešće snježno bijeli kameni nišani ili bašluci, zatim kameni oklopi i mauzoleji-turbeta.
Ljepota ovih spomenika ogleda se u dotjeranim oblicima i klesarskoj tehnici, u kombinaciji

ornamenata i kaligrafije. Specifičnu vrijednost daje im osebujan način plasiranja. Nalaze se uz
džamije, prometnije puteve čak i uz same kuće. Takva groblja zasađena zelenilom i ukrašena
kamenim nišanima najrazličitijih oblika i veličina pretvorila su se u mirne i skladne zelene površine.
Spomenici su na prvi pogled tako slični, da čovjek pomisli da su jednaki. Kad ih bolje
promotrimo otkrivamo razlike, koje su upravo tolike da ovi svi zajedno ne budu dosadno jednolični.
Nadgrobni spomenici oblikom kazuju da li je sahranjeno muško ili žensko, zatim i njegovo zanimanje.
Uglavnom su ih radili domaći majstori od lokalnog kamena. U pojedinim krajevima naglašen je uticaj
nadgrobnih spomenika predturskog doba - stećaka. Oklopi su prizmatični sarkofazi, šire donje plohe,
sa gornje strane otvoreni. Nišani se postavljaju u krajeve gornje plohe, a bočne strane su ukrašene
ornamentom. Izvedeni su od fino obrađenog kamena.
Turbeta se grade sa ciljem obezbjeđenja izolacije i apsolutnog mira. U arhitektonskom

razvoju turbe ima sve osobine stvaralačkog procesa koji vodi od prostora šatora do zidane kupole.
Sličnost sa džamijom je velika Najvredniji su zidani objekti sa kupolom, u tlocrtu oktogon ili
šestougaonik: turbe Gazi Husrev-bega i Murat-bega u Sarajevu, Ferhad-pašino u Banja Luci, Mustafa-
pašino u Skopju.. Druga vrsta turbeta ima četiri stuba koji poput baldahina nose kupolu. Ovom tipu
pripadaju dva mauzoleja na Alifakovcu u Sarajevu i jedan pored Sinanove tekije u Sarajevu. Neki
mauzoleji umjesto zidane kupole koju nose stubovi imaju kupolu od žice koja samo naznačava
potkupolni prostor. Ovom tipu pripadaju turbe pjesnika šejh Juje Ejubovića u Mostaru, i turbeta u
Travniku.
Alifakovac u Sarajevu i Turbeta u Travniku
Turbeta su podizali uglednici i moćnici sebi ili za drugoga, obično nekog od velikog vjerskog
ili kulturnog ugleda, iako su takve gradnje bile u suprotnosti sa islamskim vjerskim kanonima.
Treću vrstu predstavlja nepokriveni mauzolej sa perforiranim zidovima i rešetkama sličnim
onim kod džamijskih ograda sa završnim vjencem zida, a umjesto krova prostor dobija široku krošnju
drveta zasađenog pored groba unutar zida. Kod ove kompozicije stablo i krošnja su dio arhitekture, a
ne njena dopuna. Dosta često turbeta su skromnijeg izgleda, zapravo vrlo jednostavne kuće vrlo malih
dimenzija, sa dvovodnim ili četverovodnim krovom. Materijal za izvedbu je lokalni, kamen, ćerpić ili
drvo.
Prosvjetni objekti.
U islamskom svijetu od 10.stoljeća vukući korijenje iz seldžučkih institucija, razvijaju se dva

tipa škole: osnovna (mekteb) i viša, odnosno visoka (medresa). Mektebi se grade posvuda, po pravilu
uz džamiju, odnosno u većim naseljima uz mahalsku džamiju. To su bile manje često jednoprostorne
15
građevine, po konstrukciji i izvedbi slične stambenim zgradama. koji put su i mektebi bili građeni kao
zgrade na sprat sa više prostorija. Iako ih je bilo posvuda, na primjer u samom Sarajevu
sedamdesetak, do danas se ni jedan mekteb nije sačuvao u izvornom obliku.
Medrese. Arhitektura medrese teži monumetnalnom rješenju. Iz malog broja sačuvanih objekata (u
Sarajevu, Mostaru, Počitelju) vidi se da su to bile škole internatskog tipa; sastojale su se, po pravilu,
iz jedne predavaone (dershane) i izvjesnog broja soba za đake. U sklopu nekih medresa
(Karađozbegova u Mostaru) nalazila se i posebna prostorija za biblioteku sa ugrađenim ormarima za
knjige. Tipična je prizemna dispozicija oko atrija (Kuršumlija) ili na način slova L oko
poluzatvorenog dvorišta. Prema dvorištu nalaze se trijemovi iz kojih se direktno ulazilo u sve
prostorije. Prostorije su zasvođene kupolama, koje u arhitekturi stvaraju ujednačene ritmove,
akcentirane visokom dimnjacima kamina svake sobe. Poseban tip bibliotečne zgrade nije se razvio.
Knjige su čuvane u medresi (eventualno u posbnoj sobi) ili u manjem objektu uz džamiju.
Karakteristična je bila zgrada Osman Šehdi-efendije kjutubhane (biblioteke) kraj Careve džamije u
Sarajevu, heksagonalnog tlocrta, zasvedena kupolom, a služila je i za specijalizaciju sudija iz prakse.
Među medresama na Balkanu isticale su se Ishakija u Skopju, Mehmed-pašina u Prizrenu, Jahjapašića
u Beogradu i Gazi Husrev-begova /Kuršumlija/ u Sarajevu. Ova posljednja osnovana 1537, od
osnutka pa do kraja 19.stoljeća konstantno je najveće učilište u Bosni i Hercegovini, programski je
bila orjentisana na sve tri discipline klasičnog teologija, pravo, filozofija.
Medrese Kuršumlija u Sarajevu i Koski Mehmed pašina u Mostaru
U Mostaru su bile sljedeće medrese: Karadjozbegova, Derviš paše Bajazidagića,

Roznamedžijina, Koski Mehmed-pašina, Ćejvan Ćehajina, Hadži Balina i Buka medresa. Ovi objekti
podizani su uz istoimene džamije. Bili su građeni od kamena klesanog ili tesanog, sa dvostrešnim
krovom, osim Karađozbegove koja je prekrivena nizom svodova.
Tekije su specifični objekti koji služe

derviškim redovima za stan šejha i za
sakupljanje derviša. Uz zgradu je često i manje
groblje za velikodostojnike reda. Neke su tekije
imale i posebne prostorije ili čitave zgrade
(musafirhane) za goste, sa imaretima
(besplatnim kuhinjama).
Musafirhane kao besplatna svratišta i
imareti (besplatne kuhinje) javljaju se i
nezavisno od tekija kao samostalne dobrotvorne
ustanove (Gazi Husrefbegova musafirhana u
Sarajevu), a ponekad i kao dio stambenog
kompleksa bogatije kuće. Tekija u Blagaju (rekonstrukcija kompleksa)
16
ČARŠIJA-JEZGRO GRADA
Čaršija je jedna od najvažnijih karakteristika osmanskog grada-njegov centar, komercijalna zona u

kojoj se obavlja većina privrednih aktivnosti. U većim gradovima ova aktivnost se širi na više tačaka
van glavne čaršije. Tako, na primjer, najveći turski grad Istanbul, koji je bio podjeljen u tri odvojene
jedinice, je imao i osim glavne i druge čaršije po ovim zonama. U Beogradu je bilo šest čaršija: Duga,
Bajram-begova, Kazandžijska, Tabhana, Kafane i Mali Pazar. U Banja Luci, obzirom da je bila
sačinjena od nekoliko sasvim odvojenih naselja, imala je četiri manja trgovačko-zanatska centra (uz
Carevu i Sofu Mehmed-paše džamija u Gornjem šeheru, najveću čaršiju uz Ferhad-pašinu džamiju u
Donjem šeheru sa dvije stotine dućana, karavan-sarajom, hamamom, sahat kulom,...i Malu čaršiju uz
džamiju Gazanferije).
Glavni bazar, u većim gradovima, jeste čaršijski kompleks sastavljen od niza zanatskih i
trgovačkih grupa pod jednim krovom. Uopšteno, bazar je nukleus niza pokrivenih ulica sa dućanima,
a njegov centar obično je bezistan.
Baš-čaršija u Sarajevu i Čaršija u Mostaru, oko 1880.godine
U Mostaru most na rijeci, utvrde, džamije, hamam, hanovi ... su jezgro oko kojeg se veoma
brzo formiralo nekoliko ulica sa nizovima dućana i manjim brojem magaza. Stjecište puteva - čaršija
je proizvodni i društveni centar Mostara. Tu nema mjesta za stan i porodični život.
Sa obe strane Starog mosta formira se čaršija. Na lijevoj obali čaršija zauzima prostor od iza
kula Tare i Herceguše - na jugu, do Sahat kule na istoku, i do Hafiz-hodžine džamije i Koski
Mehmed-pašina karavan-saraja na sjeveru. Čaršija uz gornju glavnu cestu, Carsku džadu, zvala se
Velika Tepa, dio paralelan njoj uz Koski Mehmed-pašinu džamiju zove se Mala Tepa, a u produžetku
nje ka mostu je Kujundžiluk. Na desnoj obali nalazila se Priječka (Prička) čaršija od mosta pa do
džamije Tabačice, te Tabhana - kožarska čaršija. Između njih bio je niz veoma značajnih objekata -
mlinica.
Porast značaja mostarske čaršije bio je najveći u vrijeme izgradnje Starog mosta, između
godina 1550 i 1570, kada su samo trojica legatora izgradila 153 dućana i više drugih korisnonosnih
objekata. Najznačajniji legatori bili su Zaim Hadži Mehmedbeg - Karadjozbeg, Ćejvan ćehaja i
Nasuh-aga Vučjaković. Njihove zadužbine i zadužbine drugih legatora osim dućana, magaza, mlinica
bile su džamije, hamami mektebi, medrese, imareti, vodoopskrbni objekti,... što je dalo gradu sve
javne objekte, a i uticalo na formiranje stambenih mikrorejona-mahala oko čaršije, gdje su stanovali
svi oni koji su u njoj privređivali.
Putopisac Evlija Ćelebija opisuje čaršiju vrlo kratko: "Ima čaršiju i pazar sa 350 tvrdi zidanih
dućana". Broj dućana je moguć, a pod pojmom "tvrdo zidanih" on vjerovatno misli na kamene
pregradne zidove i pokrov.
17
U Mostaru je bilo oko 30 raznih zanata. 1762.godine nabrojano je 11 esnafa: ekmekčijski

(pekarski), terzijski (krojački), bašmakčijski (obućarski), bojadžijski, ćurćijski (krznarski),
čebedžijski, kujundžijski
(zlatarski), timurdžijski (kovači, klinčari, bravari, sabljari, puškari), tabački (kožarski), berberski
(brijački) i dundjerski (građevinski). Godine 1875 u Mostaru je bilo 11 zanata u 122 dućana sa 199
majstora i 563 radnika.
Najrazvijeniji od svih esnafa bio je tabački-kožarski. Dućani u njihovoj čaršiji bili su
najsolidnije građeni, a jedan niz - sjeverni, predstavljao je i dio sistema gradskih zidina.
Najvjerovatnije da su tabaci uselili u janjičarski odžak, jer tabhana na ušću Radobolje u Neretvu nije
bila sigurna od plavljenja. To se dogodilo pred kraj 16.stoljeća. Tabaci su imali i svoju esnafsku
džamiju, jedinu tog karaktera u Mostaru. Crveni sahtijan ili kajsar, jedan od njihovih proizvoda,
slovio je kao najbolji na Orijentu, bio je dobar izvozni artikal.
Radobolja, nakon što bi napojila mnoge bašće i snabdjela stanovnike vodom na zapadnoj
obali grada, snabdjela vodovod za lijevu obalu grada, ušla bi sa nekoliko kanala u čaršiju i tu
pokretala brojne mlinove i stupe, i opsluživala Ćejvan-begov hamam uz Tabhanu. Mlin je imao
izuzetnu vrijednost, tako da je zakupnina za mlin bila znatno veća nego za dućan, hamam ili prodajna
cijena kuće sa bašćom.
Sva privredna aktivnost u čaršiji odvijala se u dva tipa poslovnih objekata - dućanima i
magazama.
Dućani su prizemni objekti obično građeni od drvenog materijala, kombinovanog sa bočnim
kamenim zidovima i kamenim pokrovom, nizani sa obje strane uskih ulica. Malih su dimenzija. Nešto
su izdignuti iznad nivoa ulice, a sa prednje strane zatvaraju se sa dva drvena kapka koji čine ćepenak
(turski "kepeng"). Donji kapak, kada je dućan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Znači i ovdje se
sjedi isto kao i kući - pri jelu na podu.
U dućan se po pravilu ne ulazi, eventualno se sjeda na ćepenak; odatle osobena živost
orijentalnog bazara.
Osim ovih dućana postoje i oni sa kamenom magazom pozadi.
Magaze su, naprotiv, masivni objekti sa debelim zidovima od kamena, ili kamena i ćerpiča,
prozori su zaštičeni željeznim demirima i kapcima, vrata su takođe od kovanog željeza. Stropovi su od
gusto poredanih drvenih greda s debelim nabojem od ilovače, ili su prostori zasvođeni poluobličasto.
Osnovna tendencija je zaštita od provale ili požara.
Magaze su služile za uskladištenje robe, rijetko za prodaju; dućan služi za proizvodnju i prodaju.
Često se zato javlja dućan sa magazom u pozadini, naročito za potrebe trgovine, ali i za potrebe
zanatske proizvodnje, čiji su proizvodi slagani do prodaje u magaze. Sredinom 19.stoljeća na
parcelama "oslobođenim" požarom grade se pod uticajem Dalmacije kamene magaze u sklopu kojih je
i dućan. Ove magaza su većih dimenzija, sa bogatije obrađenim detaljima. Magaza ne rijetko ima i
sprat.
Veliki broj dućana i magaza ima podrume ispod, jer pad terena na području čaršije
omogučava izvođenje.
Dolaskom austrougarske u prostorima čaršije podižu se na postojećoj parcelaciji novi
poslovni prostori, koji zadržaju karakteristike zatečenih magaza samo što imaju i po četiri etaže.
Uz Stari most i utvrde, čaršijom dominiraju džamije, hanovi i hamami. Ovi objekti građeni od
bolje obrađenog kamena, u znatno većem mjerilu, izdvajaju se iz brojnih nizova dućana, koji su
postavljeni tako da prate prirodne putanje na terenu.
Svi objekti skupa čine jedan izuzetan kompoziciono-urbanistički ambijent. Oni koji su radili u
čaršiji koristili su čaršijske džamije za obred tokom dana. Hamame su koristili skoro svi stanovnici
grada. Interesantno je primjetiti da se gotovo sva trgovina od sredine 19.stoljeća nalazila u rukama
pravoslavnih trgovaca. Pravoslavni trgovci su stanovali u više mahala, naročito u Bjelušinama u
objektima koji su se neznatno razlikovali od onih kod muslimana, istog materijalnog položaja. Skupa
su radili u čaršiji skupa živjeli u mahali, sličnim načinom života u skoro istim stambenim objektima.
Komunalni objekti
Saobraćajna mreža se sastoji od više dijelova, različitih po određenim osobinama. Tu su ceste
koje povezuju gradove i naselja, zatim u naselju ulice i trgovi.
18
Ulice svakog grada su donekle živo biče svoje vrste: ulica se rađa razvija, ali nikad potpuno
ne umire, ili se to dešava u vrlo rijetkim i izuzetnim prilikama, nego se neprekidno prilagođava životu
vremena, metamorfozira se u veličini i u likovnom izrazu i posebno u sadržaju. Ulice Osmanskog
grada dijele se na drumove ili džade,sokake, sokačiće i čikme - slijepe ulice, a proširenjem ulica
dobijaju se trgovi- pazari ili mejdani. Musale su posebni trgovi koji služe za kolektivne molitve.
Ulice: u mahali (lijevo) i u Čaršiji
Mostovi povezuju obale i predstavljaju najvrijedniji dio saobračajne mreže. Veći dio ovih objekata
građen je od drveta. Komplikovaniji, skuplji i manje brojni bili su mostovi od kamena, od kojih je do
danas, djelomično ili u potpunosti, sačuvano više desetaka primjeraka građenih od 15. do 19. stoljeća.
Najljepši mostovi nastali su u drugoj polovini 16. st. u doba sultana Sulejmana Veličanstvenog i
njegovih velikih vezira Rustam-paše Hrvata i Mehmed-paše Sokolovića. Sokolovićev most na Drini u
Višegradu djelo je najvećeg turskog arhitekte Kodža Mimara Sinana, a Stari most u Mostaru njegovog
učenika Mimara Hajrudina.
Jednostavnije monogradnje, naročito u kasnijim stoljećima izvodili su domaći neimari.
Sokolovića ćuprija na Drini u Višegradu i Arslanagića most na Trebišnjici kod Trebinja
Ćuprija na rijeci Buni kod Mostara
19
Stari most u Mostaru, na Neretvi dao je gradu ime. Podignut je 1566.godine, između dvije
srednjovjekovne kule, na mjestu ranijeg drvenog mosta. Gradio ga je Mimar Hajrudin, učenik i
saradnik Kodža Mimara Sinana, u jednom luku od kamena raspona 28,70 m, debljine svoda 77 cm,
širine 4 m, visine na ljetnom vodostaju oko 20 m. Na osnovni svod postavljena su tri rebra, dva
vanjska i jedno srednje, koja nose hodnu stazu. Na ovaj način konstrukcija je znatno olakšana. Kamen
upotrebljen za gradnju mosta je lokalni, zvani tenelija, krečnjak izvanrednih fizičkih i hemijskih
svojstava. Kamen je povezivan ankerima od željeza, koji su zaljevani olovom. Izvanrednu
konstrukciju odražava arhitektonska forma logikom i ljepotom, u cijelosti izvorno sačuvanom.
Od samog nastanka most je predmet divljenja ljudi i sa Istoka i sa Zapada: pjesnik i državnik
Derviš-paša Bajezidagić (16.st.) upoređuje ga sa dugom, geograf Hadži Kalfa veli da će njegov svod
"zaprepastiti sve majstore svijeta", putopisac Evlija Ćelebija kaže da je "prešao šesnaest carevina, a da
tako visoka mosta nije vidio", Francuz A. Poullet 1658.godine piše da je "smjeliji i impozantniji od
Rialta u Veneciji" itd.
Most je podignut u sklopu srednjovjekovnog, kasnije obnovljenog fortifikacionog sistema i
predstavlja težište čitave urbanizacije. Stari most je spomenik izvanredne vrijednosti sa umjetničkog i
naučnog stanovišta: predstavlja remek djelo mostogradnje svoga vremena, te konstruktivno-
arhitektonskog oblikovanja u povezanosti prirodnog fenomena Neretve i okolne izgradnje. Most sa
svojom okolinom prestavlja izuzetnu kulturno-istorijsku aglomeraciju.
Stari most u Mostaru (oko 1895.g)
Sahatkule su visoki tornjevi sa satom, kvadratične, rjeđe osmougaone osnove, građeni po

pravilu u blizini džamije, izuzetno po dva u istom gradu. Javljaju se u našim krajevima tek krajem
16.stoljeća u Skoplju, zatim u Banjaluci, a tokom 17.i 18.stoljeća i u mnogim drugim naseljima. Sahat
kula je nastala vjerovatno pod utjecajem talijanske kampanile i u nastalim oblicima ne dostiže
vrijednost standarda U unutrašnjosti sahatkule je drveno stepenište, sat-koji se u mnogim slučajevima
nije vidio ili se vidio samo sa jedne strane-i zvono-često trofejno-koje je oglašavalo vrijeme.
Sahatkule su tvrdo zidane građevine, uglavnom kvadratne osnove, širine 3-4 m, visine od 10-35 m,
stilski elementi se mijenjaju ovisno od kraja gdje se grade. Tako npr. sahatkule u Mostaru, Počitelju i
Trebinju građene su pod uticajem Dalmacije. U starije doba ovi su satovi pokazivali vrijeme "a la
turca", tj. zalaz sunca je padao tačno u 12 sati. Neujednačenost dužine dana tokom godine zahtijevala
je konstantnu kontrolu, pa je uz sahatkulu najčešće postojala i manja prostorija s osnovnim
astronomskim instrumentarijem-muvekithana i osobom-muvekitom koja je vodila brigu o tačnosti
sata. Sahat kula u Mostaru podignuta je prije 1636.godine, u perifernom dijelu čaršije ali izdignuta
tako da je vidljiva znatnom dijelu grada. Visoka je 16 m, i ima pet etaža. Stari sat bio je u upotrebi do
1926, a od 1981. godine kula je u izvornoj funkciji, potpuno je restaurirana i ugrađen je novi sat.
20
Sahat kule u Travniku i Sarajevu
Privredni objekti
Hanovi i karavansaraji predstavljaju poseban vid stambenih objekata, za smještaj putnika i

karavana. Veći hanovi podizani uz glavne saobračajnice bili su ishodišta formiranja naselja. Najstariji
han je jednospratna građevina izduženog tlocrta sa širokim ulazom na dužoj strani i povišenom
estradom sa nekoliko kamina duž zidova u unutrašnjosti. U nižem, centralnom prostoru ostavljani su
konji, dok su se putnici u grupama odmarali oko kamina na estradi, na koju su odlagali i svoju robu
(hanovi u Dobrunu i Počitelju). Mnogo češće su hanovi građeni na sprat, tako da u prizemlju imaju
staju, magacine za robu, ponekad i kafanicu, dok je na spratu veći broj soba oko centralnog hodnika,
kao npr. Kukavičin han u Foči.
Han u Stocu, i Morića han u Sarajevu (plan i izgled dvorišta)
Reprezentativni hanovi (karavasnsaraji) velikih trgovačkih centara, građeni su uvijek na sprat,

u svojoj unutrašnjosti zatvaraju približno kvadratičan atrij, ponekad sa vodoskokom u sredini, a
uokolo su sa sve četiri strane trijemovi za utovar i istovar robe, magaze za njen smještaj i staje za
konje, dok su na spratu sobe za spavanje i kafana. U našim krajevima podignut je veliki broj hanova
različitih oi dimenzijama, obliku, upotrebljenom materijalu, po vrijednosti. Veći broj velikih hanova
bio je u Skopju. Među njima posebno su vrijedni Kuršumli-han i Suli-han oba iz 15.stoljeća. Prilično
je očuvan utvrđeni karavansaraj u Ramu, dok su veliki hanovi Mehmed-paše Sokolovića u Beogradu i
Višegradu poznati uglavnom po opisima. Na teritoriji Hrvatske sačuvan je han Jusufa Maškovića-
Vranjanina kod Vrane iz 1645.godine. U Sarajevu su ovom tipu pripadali Kolobara-han /15.st./,
21
Tašhlihan /15.st./ i Morića han /17.st./. Veliki hanovi mogu se podijeliti u dvije podgrupe: sa
galerijskim sistemom prilaza sobama, i sa sistemom unutrašnjeg hodnika i sobama na obje strane. U
odnosu na materijale i konstrukcije, samo najveći hanovi su građeni od kamena i zasvođeni, većina je
od ćerpića i bondruka sa drvenim međuspratnim konstrukcijama i krovištem. Kuršumli-han, sa dva
unutrašnja dvorišta i dvoetažnim trijemom, sa mnogobrojnim svodovima iznad kvadratičnih
gostinskih soba, spolja zatvoren, sav orijentisan na unutrašnje dvorište - predstavlja najveći domet
otomanske javne arhitekture u našim krajevima. Drugi veliki očuvani karavan-saraj, Morića han u
prostornom rješenju je monumentalna građevina. Po upotrebljenim trošnim materijalima istovremeno
je dobar primjer nomadskog shvatanja o trajanju arhitekture.
Hanovi su mahom bili vakufska dobra koja su pojedinci uzimali u zakup.
Prvi poznati han u Mostaru sagradio je Ćejvan-Ćehaja nešto prije 1558, a nalazio se pod
pećinom u Kujundžiluku. Ostali poznati hanovi bili su: Karađozbegov (prije 1570), spram njegove
džamije, Koski Mehmed-pašin han ili karavan-saraj - koji je slovio kao najveći i najkomforniji
(prostorno zauzimao površinu od 400 m2, bio je solidno građen, a karakteriše se uticajima romanike u
primjeni zabatnih zidova i okruglih prozora, te stubovima oktogonalnog presjeka), Džinovića han
(Kalhana han), Ševin han, Hindin han, han-kasnije poznat kao hotel Evropa, Ćirića han, Čadrin han,
Lelekov, Baltin, han Crkvene pravoslavne opštine.
Svi pomenuti hanovi zatvoreni su ubrzo po Austrougarskoj okupaciji, a porušeni su ili
adaptirani do konca prošlog stoljeća.
Bezistani se grade u većim centrima, pored nizova dućana odnosno magaze. Služili su
prvenstveno za prodaju skupocjenog tekstila, a organizacija je bila takva da je u bezistanu svaki
prodavač na svom "boksu" vodio posao za svoj račun. Objekte ove vrste imalo je Skoplje, Bitolj,
Sarajevo, Banja Luka, Travnik. Za sačuvane bezistane karakteristična su dva tipa:
A/jedinstven pravougaoni prostor razdijeljen stupovima i lukovima u kvadratična polja

prekrivena kupolama /Brusa-bezistan u Sarajevu, zadužbina Rustem-paše Hrvata iz 1551. i
B/ bazikalno rješenje, bačvasto zasveden prostor pokrivene ulice, na koji se vežu niži,
također bačvasto zasvedeni boksovi-dućani /Gazi Husrevbegov bezistan, 109 m dug/.
Bezistani su izvana prema svim ulicama opkoljeno masivno zidanim magazama-dućanima,
dok se ulazi u unutrašnjost bezistana naglašeni monumentalnim portalima. Funkcionalna
veza trgovine na veliko u atriju hana s trgovinom na malo u bezistanu posebno je vidljiva na
internoj povezanosti Tašihlana sa Gazi Husrevbegovim bezistanom u Sarajevu.
Bezistani u Sarajevu: Gazi Husrev begov (plan) i Brusa
Dućani i magaze su nosioci gotovo cjelokupne aktivnosti u čaršiji.Dućani i magaze izgrađuju

se uz uske ulice čaršije u stotinama komada, opkoljavaju hanove, hamame, džamije. Građeni su u
nizovima, podjeljeni tankim, često drvenim pregradama, prekriveni u grupama zajedničkim krovom.
22
Zanatska proizvodnja odvijala se organizovano kroz esnafskle (cehovske) organizacije

proizvođača, koji su u čaršiji bili najčešće grupisani po ulicama: kazandžije, kujundžije, sarači,
abadžije, čizmedžije, ćurčije, sahačije, itd.
Priječka čaršija u Mostaru, i motiv iz sarajevske Baš-čaršije
Morića han okružen dućanima – nacrt fasade iz iz ulice Sarači
Daira je zaseban skup trgovačkih magaza oko zajedničkog dvorišta, pod zajedničkim krovom,
građeni od kamena. Pristup je bio kroz jedna zasvođena vrata dimenzionisana tako da kroz njih može
proći konj pod tovarom. Osim ulaza prema vani nije bilo drugih otvora. U Sarajevu je bilo pet daira,
a u Beogradu se spominju jedne. Nema podataka da su u Mostaru postojali objekti tipa daira.
Mlinovi su bili veoma korisni objekti. Vodenice su se gradile na svim pristupačnim rijekama.
Objekti vodenica su osobeni po tome što ispod njih protiče rukavac rijeke, te što se unutar prostora
nalaze mlinovi za žito. Po arhitekturi objekti vodenica su veoma slični drugim manjim privrednim
objektima, a grade se od materijala karakterističnog za određeno podneblje. Uz vodenice se obično
podižu stupe i badnjevi za valjanje. U pojedinim dokumentima spominju se i vjetrenjače ali o njima
ima veoma malo podataka.
U Mostaru, u samoj čaršiji na rijeci Radobolji bilo je devetnaest mlinica, a veći broj je bio i u
njenom gornjem toku u Ilićima. Također je bio veći broj mlinova i na rijeci Buni. Nekoliko od ovih
mlinica i danas je u funkciji.
Pekare su specifični privredni objekti po tome što je u njima ozidana peć koja u stvari
zauzima jednu prostoriju. Ako je pekara izvan čaršije, često je u sklopu stambene kuće. 1879. u
Mostaru su bile 22 privatne pekare i jedna veća vojna.
Kreveta, mali dućani od drveta, stajahu nekad ispred dućana. Bili su toliko niski da se u
njima čovjek nije mogao ispraviti. Kako su se uvijek postavljali u natkrivenom dijelu čaršije krov im
je bio ravan. U Sarajevu ih je bilo i po tri stotine. U Mostaru nisu bili poznati.
23
VODA I GRAD
Voda je uvijek bila preokupacija islamske civilizacije. Imala je ključnu ulogu u poljoprivredi,
društvenom životu, kulturi i religiji.
Osmanski gradovi su u pravilu imali dobro organizovani sistem snadbjevanja vodom preko
vodododa,te preko javnih česmi na uličnim uglovima i javnim prostorima.
Največi broj gradova i naselja u Bosni i Hercegovini vezan je uz rijeke: potreba za vodom,
ili/i obezbjeđenje strateškog prelaza . Neke rijeke su pristupačne a neke plahovite.
Sarajevo se razvijalo uz rijeku Miljacku a Trebinje uz rijeku Trebišnjicu
Interesanta je slučaj Mostara, gdje za razliku od plahovite Neretve njena pritoka Radobolja je
bila veoma izdašna u pružanju mogućnosti korišćenja. Tako se veoma rano u mahalama na zapadnoj
obali Neretve počeo stvarati cijeli sistem kanala za navodnjavanje bašća, a ujedno i za potrebe
domaćinstva. Radobolja izvire u Ilićima 2,5 - 3 km. od Starog mosta, u toku račva svoje korito više
puta, da bi se ponovo ujedinila neposredno prije ulijevanja. Mnogobrojni kanali odvajaju se od korita
i svojom mrežom prekrivaju znatan broj bašća u mahalama Podhuma a naročito Cernice. Kanali koji
prelaze u čaršiju pokretali su mlinove, njih devetnaest i tako odigrali izuzetno značajnu ulogu za grad
i njegove stanovnike. Vodu kanala su obilato koristili ćebedžije, tabaci i drugi zanati.
Uz Tabhanu, te uz Sinan-pašinu džamiju na Mejdanu radili su i hamami, koji su imali važnu
ulogu u kulturi življenja, a isto tako bili su vezani za kult vode donesen outem islama u ove krajeve. U
hamamima su se ljudi sastajali, odmarali se uz žubor vode unutar specifičnog enterijera, razgovarali
ili završavali poslove.
Najvjerovatnije već u 15.stoljeću, za snadbjevanje hamama na Mejdanu napravljen je prvi
vodovod koji je vodio vodu od Neretve do objekta.
Pri izgradnji Starog mosta, preko njega je proveden prvi vodovod od Radobolje na lijevu
obalu Neretve.
Evlija Ćelebija je zabilježio da je Ibrahim-efendija Roznameđija sagradio vodovod i preveo
vodu kroz mjedene (?) čunkove preko Starog mosta na lijevu obalu Neretve, i razveo je po džamijama,
medresama i hamamima. Prvi vodovod preko Starog mosta bio je izveden drvenim čunkovima, a ovaj
drugi koji je rađen 1629/30 godine- zemljanim čunkovima, za što ima i materijalnih podataka.
Vodovod sa Djevojačkih voda na Carini, sagrađen je prije 1650.godine. Snabdjevao je vodom tri
šadrvana i 12 česama.
Godine 1885. umjesto dotrajalih vodovoda Austrougarska uprava je izgradila novi vodovod
od vrela Radobolje, koji je u početku imao 53 mjesta za oticanje i veći rezervoar.
Na vodovod nisu bili priključeni stambeni objekti. Pored čekrka, kojim se vadila voda iz
Neretve za jedan ili više stambenih objekata, objekti uz Radobolju i njene kanale koristili su vodu iz
nje. U dijelovima grada udaljenim od Neretve ili Radobolje voda se uzimala sa javne česme, ili
šadrvana pred džamijom ako su oni bili u blizini, a objekti visoko, na padinama brda koristili su vodu
24
iz čatrnje koja se gradila za zajedničke potrebe u dvorištima džamija i drugih javnih objekata. Veći
stambeni kompleksi imali su vlastitu čatrnju. Naročito je interesantna čatrnja u Muslibegovića kući.
U objektima uz rijeku Bunu, u Blagaju i na Buni, voda se zahvatala iz nje.
Vodovodi su građeni već od 15.stoljeća po većim gradovima, većeg ili manjeg kapaciteta,
pomoću drvenih, rjeđe pomoću keramičkih cijevi.
Pri gradnji Starog mosta u Mostaru, 1566.godine, gradi se vodovod kojim se pitka voda
dostavlja sa desne na lijevu obalu Neretve drvenim cijevima. Od tada "voda teče i preko, i ispod
Starog mosta", kako je zabilježio pisac Evlija Ćelebija. Na ove vodovode se na trgovima, pred
džamijama, u dvorištima hanova i karavansaraja itd. priključuju česme, šadrvani. Dok su česme
najćešće jednostavne gradnje, kod kojih iz jedne ili dvije cijevi voda stalno teče u kameno korito,
šadrvani-vodoskoci su, prije svega, dekorativna raskoš ispred džamija, a od 17.stoljeća i po bogatijim
kućama.
Gazi Husrev begov hamam u Sarajevu
Hamami -javna kupatila su značajne komunalne gradnje vezane za vodovode. Sačuvano ih je

veoma malo. U sklopu hamama obavezno se nalazi šadrvan (prostor sa vodoskokom u sredini, služio
za odmaranje), zatim kapaluk (prelazni zagrijan prostor) i halvat (prostor za kupanje). Veći hamami
imaju dva paralelna pogona za muškarce i žene, a manje koriste žene samo određenim danima.
Građevine hamama Osmani preuzimaju od Seldžuka, a ovi od Arapa. Arapi su pomno proučavali
cjelokupnu kulturnu baštinu helenističke Grčke i Rima. Građevine termi su im neposredni uzor za
izgradnju vlastitog javnog kupatila-hamama. Pri tome su oni iz sheme termi odbacili sve prostorije
koje nisu služile za kupanje.).
Razne funkcije u hamamu zahtjevaju prostore različitih veličina, oblika i visina. Zbog toga je
prostor hamama razveden, a vanjskom izgledu karakteristiku daju kupole i svodovi različitih veličina.
Iz tih razloga po prostornoj vrijednosti kompozicije dolaze odmah iza džamija.
Veći hamami imaju po više halvata, u koje se ulazi iz zajedničkog pretprostora-mejdan. Sve prostorije
su osvijetljene zenitalno kroz otvore u kupolama, a sve osim šadrvana grijane ispod poda. Od
sporednih prostorija hamam obavezno ima nužnike za kupače, prostoriju za loženje /ćulhan/ i prostor
za zagrijavanje vode /hazna/.
Najljepše hamame imali su Skoplje /Daut-pašin, Čifte-hamam, Đul-hamam, Stara nova banja/,
zatim Bitolj, Tetovo, Prizren, Vučitrn, Kosovska Mitrovica, Vranje, Priština, Mostar. U Mostaru su
bila dva hamama Sinan-pašin na Mejdanu uz legatorovu džamiju i Čejvan-begov uz Tabhanu. U
Sarajevu je od 7 hamama sačuvan samo Gazi Husrevbegov. U Banjaluci su bila tri hamama. U
Počitelju, blagaju i Stocu bio je po jedan hamam.
25
MAHALE-STAMBENI MIKROREJONI
Mahale su predstavljale jedan od najboljih socijalnih sistema u Osmanskoj carevini. To su

bile stambene zone sa vlastitom, mahalskom džamijom, prodajnim centrom, školom,... sve na
lokalnom nivou. Svaka mahala je imala vlastiti, brižljivo čuvan upravni i socijalni sistem osiguranja,
koji je doprinosio indentitetu same mahale, i visokom stepenu unutrašnje povezanosti. Ovo je bilo
posebno naglašeno u manjim gradovima. Svaka mahala je imala svoje bogate i svoje siromašne
stanovnike. Negdje su preovladavali jedni, negdje drugi, ali naselja tipa slamova nisu bila poznata.
Siromašni stanovnici su uvijek bili pod patronatom bogate porodice iz susjedstva, tako da ekstremne
socijalne razlike nisu bile prisutne.
Posmatrajući tradicionalne gradove uočljiva je težnja za izgradnjom stambenih objekata i
mahala na nagnutim terenima, koji omogućavaju maksimum osunčanja i najbolje vidike, i održavanje
prisnih veza sa prirodom koja ih okružuje. Tako je većina turskih gradova ličila na sela odnosno na
vrtne gradove. Tome je osnovu davao feudalni sistem privređivanja, pa je u strukturi stambenih
kompleksa u gradu i na selu bilo dosta sličnih elemenata.
U Mostaru, za razliku od čaršije zgusnute uz Stari most, i nastale u vrlo kratkom roku,
stambene zone nastajale su slobodno izvan tih okvira u dužem vremenskom periodu. Kako je grad
rastao tako je rastao i broj mahala.
Prvi stambeni mikrorejon nastao je nedaleko od Starog mosta oko trga Mejdana, gdje je
1474.godine upravnik provincije Sinan-paša podigao džamiju. Tri godine kasnije, kako navodi Tapu
tahri defter, Mostar je imao 19 kuća.
Najveći porast stanovništva je oko sredine 16.stoljeća i on prati brz ekonomski razvoj grada.
1566.godine na lijevoj obali Mostar je imao nekoliko mahala uz mesdžide i četiri džamije.
Godine 1633. grad ima 24 mahale, a godine 1670 dostiže broj stanovnika, koji se neće bitno
povećavati do dolaska Austrougarske.
Evlija Ćelebija koji je bio u Mostaru 1633. godine bilježi 3040 tvrdo zidanih kuća uz 53
džamije. Oba podatka su pretjerana. U Mostaru 1703 živi oko 12.000 stanovnika. Stanovništvo su
pretežno činili Muslimani, a broj krščana je rastao od početka 18.stoljeća. Tako je godine 1630. bilo
10, a godine 1813. u Mostaru i Ilićima bilo je 339 katolika. Godine 1848. bile su u Mostaru 684
pravoslavne kuće, a 1856. bila su 2534 pravoslavna stanovnika.
Austrougarska okupacija zatiče u Mostaru 1879.godine 1909 kuća, 2.535 domaćinstava,
10.848 stanovnika, od toga 6421 Muslimana, 3.026 pravoslavnih, 1.366 katolika i 35 Jevreja.
Godine 1885. Mostar je brojao 1975 kuća,
2.104 stanova sa 12.665 stanovnika, od toga su
6.442 bili muški, a 6.223 žene. Muslimana je bilo
6.825, pravoslavnih 3.369, katolika 2359, 98 Jevreja
i 17 pripadnika drugih vjera. Bilo je 7.035
neoženjenih, a 4.356 je bilo oženjenih. Upoređujući
ove podatke, podatak iz godine 1703. izgleda
pretjeran. Broj stambenih jedinica - mahala do kraja
17. vijeka raste do broja koji se zadržao sve do
Austrougarske okupacije. Mahale su obično nosile
nazive prema džamijama ili mesdžidima koji su se u
njima nalazili.
Iz zvaničnih dokumenata kadijskih protokola (sidžila) mostarskih kadija vidljivo je brojno

stanje mahala po pojedinim godinama, tako da je godine 1633 zabilježeno da ima 24 mahale u gradu,
a godine 1670. zabilježeno je 30 mahala. Poslije godine 1633 sagrađene su samo tri džamije u
Mostaru: Hadži Ibrahima Čevre, Kotlina i Ali-paše Rizvanbegovića.
Kako su džamije ili mesdžidi bili centri mahala - izuzimajući džamije u čaršiji, može se
ocijeniti broj mahala. U Mostaru se može ubicirati 35 džamija (izuzimajući džamiju na Babunu i
Musallu), a kako su Koski Mehmed-pašina, Tabačica džamija i Javuz Sultanov mesdžid bili u sklopu
čaršije, odnosno tvrđave uz most, onda je broj mahala bio 32. Mahale su prvo nastajale na istočnoj
obali Neretve, koja je smatrana zdravijom i bezbjednijom. Na ovoj obali su bili i zapovjednički konak,
svi upravni objekti, a tu su i kuće imućnijih građana.
26
Banja Luka, grad približno iste veličine kao i Mostar imala je 37 mahala, 1741 kuća, 9560
stanovnika; a 1845.godine u Sarajevu su bile registrovane 104 mahale.
Na lijevoj obali su bile

mahale:1. Sinan pašina (džamija je u
ovoj mahali sagrađena 1474.godine), 2.
Brankovac (uz džamiju Nasuh-age
Vučjakovića, 1518), 3. Čejvan Ćehajina
(1552), 4. Karadjozbegova (1557.), 5.
Mehmed Ćehaje (prije 1592), 6.
Bajazid Hodžina, uz mesdžid (prije
1612), 7. Hadži Balina (prije 1612), 8.
Roznamedžijina (prije 1620), 9. Kjose
Jahja hodžina (prije 1620),10. Tere
Jahja(prije 1620), 11. Memi Havadže
(prije 1632), 12. Fatime Kadun (prije
1633), 13. Hafiz Havadže (prije 1633),
14. Husein Havadže (prije 1633), 15.
Šarića (1637), 16. Kamber-agina, uz
mesdžid (prije 1648), 17. Hadži
Velijina, uz mesdžid (prije 1648), 18.
Ahmeda Ćurćije, uz mesdžid (prije
1650), 19. Kotlevina, uz mesdžid (prije
1651), 20. Kotlina (prije 1760), 21. Ali-
paše Rizvanbegovića, uz mesdžid (prije
1847);
Na desnoj obali Neretve bile

su mahale: 22. Nezir-agina (prije 1550),
23. Derviš-pašina (1592), 25. Baba
Beširova (prije 1633), 26. Jahja Esfel,
uz mesdžid (prije 1620), 27. Sevri
Hadži Hasanova (prije 1621), 24.
Hadži Lafina (prije 1633), 28. Hadži
Memijina, poznatija kao Cernica (prije
1650), 29. Ali Havadže na Raljevini
(prije 1633), 30. Hadži Ahmet-bega
Lakišića na Ričini (1650), 31. Zirajina,
uz mesdžid, (prije 1651), 32. Čevrina,
uz mesdžid (prije 1686).
Grad se prvo razvijao na lijevoj obali odmah do čaršije, zatim se širio tom obalom na jug i
sjever, pa prešao na desnu obalu uz brdo Hum sa desne strane Radobolje, tako da se tek od sredine
17.stoljeća širi i na lijevu obalu Radobolje.
Sa Austrougarskom okupacijom grad se širi na desnu obalu Neretve - sjevernije, gdje je bilo
mnogo slobodnog prostora za podizanje javnih i stambenih zdanja. Tu se podižu željeznička stanica i
nova bolnica. Sve su to bile prateće manifestacije promjena u privređivanju, novih uslova
eksploatacije i nove uprave.
Sa manjim brojem novih izgradnji u staroj aglomeraciji sačuvao se, kako-tako, veći broj
ambijentalno vrijednih kompleksa.
Grad se u ovom periodu dijelio u osam zona: Carina, Brankovac, Bjelušine, Stari grad, Luka,
Cernica, Podhum i Zahum. Mostar je imao jasno izdiferenciranu urbanu shemu preuzetu sa istoka:
područje stanovanja odvojeno od područja rada-čaršije.
Mahale, kojih je u Mostaru bilo najvjerovatnije 32, predstavljale su grupe od oko 40-60
stambenih kuća okupljenih oko središta mahale - džamije. Obično su legatori podizali ove objekte na
mjestima gdje je već bio izgrađen veći broj kuća. Uz džamiju kao centar kasnije bi se podizali i drugi
objekti: škola, pekara, piljara,...
Na formiranje jedne mahale uticali su: konfiguracija terena, putevi, vidici, sigurnost,
osunčanje, zavjetrina, izvori i potoci, i slično.
27
Veći broj mahala na lijevoj obali Neretve, je prvenstveno iz strateških, bezbjedonosnih

razloga, a tek onda iz razloga boljeg osunčanja. Niz mahala, na desnoj obali, zbio uz brdo Hum, sa
vrlo slabim osunčanjem. Na lijevoj obali ljudi su imali problema sa snabdjevanjem vodom, dok su oni
na desnoj obali imali vode u izobilju. Neposredno uz gradske zidine na padinama brda Stoca nastaje
veći broj mahala, koje su zahvaljujući znatnom padu terena ostvarile ugodne vidike. Tu se putevi
izvode po izohipsama. Inače, grananjem puteva - sve u znaku rastenja, povezivanja i stapanja, čini
kostur mahale.
Javne česme mjesto okupljanja i razmjene vijesti
Krive ulice, uokvirene zidovima - slobodno postavljenim, ponekad zaobljenim od lomljenog

kamena često obijeljenog, reljef puteva i rampi, prekinut česmom, ulični basamaci, kapije postavljene
pod raznim uglovima, nastrešnice, tavani objekata zastrti čipkom mušebaka, ponegdje istureni ćošak,
grm hadžibega u okviru otvorene kapije, zelene krošnje nalegle na zidove,...i iznad svega minaret -
jeste majstorstvo prostorne plastike.
Zajednički interes stanovništva ogledao se u izgradnji javnih objekata, i u njima se osjećaju
standardizovani elementi za cijelo prostranstvo Osmanske carevine. Za razliku od ovih stambeni
objekti predstavljaju svijet za sebe - zatvoreni porodični sistem orijentiran interno. Takav porodični
kompleks sadrži veći broj funkcionalno neophodnih sadržaja za život baziran na feudalno-
ekonomskom uređenju.
Zbog velikog broja istih, prirodnih i društvenih uslovljenosti, muslimanske i krščanske kuće
građene u Mostaru imaju čitav niz zajedničkih elemenata.
Muslimanska kuća je bila strogo izolovana od ulice, dok je hrišćanska bila više otvorena
prema ulici. Samo se u ovom pogledu mogla osjetiti izvjesna razlika u urbanističkom liku ulice
između muslimanskih i hrišćanskih dijelova mahala. Dobar primjer predstavljaju ulice u Bjelušinama.
Inače je i hrišćanska porodica bila povučena u intimnu porodičnu sredinu. U unutrašnjoj organizaciji
prostora hrišćanska kuća razlikuje se ponekad od muslimanske, ali zadržavaju se u velikoj mjeri svi
oblikovni elementi ove druge.
Kult susjedstva je jedno od osnovnih načela koje je uticalo na formiranje stambene kulture
ovog podneblja. Filozofija ovog načina građenja duboko je društvena i duboko humanistička.
28
Arhitektonski objekti javnog karaktera podignuti u periodu Osmanske uprave (1466-1878)

U gradovima i naseljima u Bosni i Hercegovini
Posljednja Osmanka karta Bosne (1908)
Grad ili naselje 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

1. Banja Luka 52 5 32 1 33 2 6 1 4 2 3 2 1 1
2. Bihač 3 1 1 2 5 2
3. Bileća 6 3 1
4. Bijeljina 8 1 9 1 1
5. Blagaj 8 1 1 1 1 2
6. Bosanski Brod 1 1
7. Bosanska Krupa 23 32 2 1 2 1
8. Bosanski Novi 2 1 1
9. Bosanski Šamac 1
10. Brčko 14 2 25 21
11. Bugojno 2 1 1 1 3
12. Buna 1 5
13. Busovača 1 3
14. Čajniće 15 3 5 5 1 11 1 2 1
15. Dabar 1
16. Derventa 13 1 17 16 1
17. Doboj 2 1 1 1
18. Donji Vakuf 12 2 1 2 1 6 2 3 1 4
19. Drinjača 1
20. Dubica 5 1
21. Duvno 1 1 1
22. Foča 41 6 14 8 2 9 8 2 1 4 1 1
23. Fojnica 5 1 9 2 41
24. Gabela 4 1 1 2 1
25. Glamoc 5 8 2 1
26. Goražde 3 1 3 1 1
27. Gornji Vakuf 2 3 2 2 1 1 2 1
28. Gračanica 23 2 26 8 1 1
29. Gradačac 6 2 1 1 1
30. Hrasnica 1
31. Kalinovik 5 2 1
32. Kiseljak 1 1 1
33. Kladanj 15 1 4 28
34. Klobuk 1 1
35. Ključ 9 30 5 1 1
36. Knežina 1
37. Konjic 9 2 3 2 5 1 1
38. Kotezi 1 2
39. Kozluk 2 2 1
40. Kraljeva Sutjeska 1
29
41. Kreča 1
42. Kreševo 1 1
43. Kulen Vakuf 1 1
44. Kupres 2 1
45. Livno 14 3 6 6 7 1 1 1 14
46. Ljubinje 2 1 1 2 1 1 1
47. Ljubuški 10 1 13 7 1
48. Mačkovo 1 1
49. Maglaj 11 1 5 18 1 1 2
50. Medjedja 1
51. Modriča 2 1
52. Mostar 49 9 1 16 2 26 3 5 1 12 1 1 1 11
53. Mrkonjić grad 2 1 1 1
54. Nevesinje 17 2 1 11 3 1 13 2 1 1 2
55. Nova Kasaba 4 1 1 2 1 1
56. Oborci 1
57. Odžak 1
58. Omačina 1
59. Ostrozac 36 1 49 5 1 1
60. Počitelj 2 1 1 1 1 1 1 2
61. Prača 2 2 2
62. Prijedor 12 1 24 4 6 4 1
63. Prozor 3 1
64. Prusac 28 1 3 3 1 23 1 2 1 1 1
65. Rogatica 19 1 15 1 27 1 4
66. Rudo 6 3 2 2 1 3
67. Sarajevo 18 12 8 18 47 2 23 8 21 1 8 2 3 110 300 2 2
0 0
68. Šuica 1 1 1
69. Sokol 2 1 1 1 1 1
70. Srebrenik 1 1
71. Srebrenica 29 1 32 1 27 1 1 1
72. Stolac 6 1 2 1 1 1 2 1
73. Tešanj 23 1 10 4 1 1
74. Travnik 24 4 50 1 69 2 7 2 2 2 5 1 1
75. Treb›nje 12 1 1 2 2
76. Turbe 1 1 1
77. Tuzla 20 1 40 9 1
78. Cazin 1 1 1
79. Cernica 7 1 2 1 1 1
80. Ulog 2 1
81. Ustikotlina 2 1 1 1 1 1 1
82. Ustiprača 1
83. Vares 1 1
84. Velika Kladuša 2 1
85. Vidoška 1 1
86. Višegrad 8 1 1 1 1 1 1 1 1 1
87. Visoko 12 1 27 1 34 1 5 1
88. Vitez 1 1 1
89. Vlasenica 1 1
90. Vranduk 1 1
91. Jakeš 1
92. Janjić 1
93. Jajce 11 2 28 1 22 11 5 1 3 1 1
94. Jeleč 1 1
95. Jezero 10 2 1 1
96. Zenica 5 1 1
97. Zepče 8 1 1
98. Zvornik 29 3 28 8 26 1 1 3 2
UKUPNO: 01. Džamija ili mesdžid (1036), 02. Medresa (90), 03. Darukkurra (10), 04. Mekteb
(apr.1000), 05. Tekija (106), 06. Imaret (11) 07. Han, 08. Hamam, 09. Turbe, 10. Sahatkula (20), 11.
Most, 12. Kula, 13. Kula-odžak, 14. Karavansaraj, 15. Fontane+šadrvani, 16. Akvadukt, 17.Sebilj,
18. Saraj (5), 19. Bezistan (5)
30
Osmanski period (1463-1878)-Stanovanje
OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

STANOVANJE
Pripremljeno na osnovu rada autora: “Prilog proučavanju Islamskog stambenog graditeljstva u
Jugoslaviji na primjeru Mostara”, 1989.godine
STAMBENI KOMPLEKS
Kuća - to je boravište čovjeka sa određenim brojem prostorija. Ona je čovjeku sredstvo,

instrument opstanka, ali i sredstvo simbolizacije i samodokaza.
Obrazac egzistencije u islamskom društvu bila je porodična kuća, stambeni kompleks. Ona je
glavna ćelija grada i zatvorena jedinica koja se razvija u sopstvenom krugu, tajnovita i okrenuta sebi.
Stambeni kompleks se sastoji, u pravilu iz tri stepena:

kuća, u užem smislu, sa osnovnom jedinicom sobom, prostorija koja zadovoljava više
namjena. Multipliciranjem sobe u većem broju kombinacija oko hola-hajata dobija se
kuća:
avlija sa mutvakom (kuhinjom), drvarnicom, ćenifom (nužnikom), aharom (stajom) za
kravu, možda i za konje, ostavom-magazom, bošćalukom, odnosno predaharlukom-kok
bolje stojećih porodica,česmom, kapijom, kapidžikom, odrinom, cvijetnjakom;
bašća sa povrtnjakom, voćem i travnjakom, lođom i eventualno vodom tekućicom.
Stambeni kompleks, pod uticajem Islama, dobija novi odnos prema vanjskomprostoru,
objekat se zatvara pogledima stranih lica-zbog sakrivanja žena od stranaca, i zbog održavanja higjene.
Odatle se razvijaju I dva dvorišta kod većih stambenih kompleksa ekonomsko i intimno-porodično
dvorište avlija. Svi stvaralački uticaji su se inventivno primjenjivali i transformisali. Dokaz za ovo su
promjene u gradnji kuće uporedo sa udaljenošću od centra uticaja, te razlike između kuće na selu i
kuće u gradu.
Nezaobilazna je činjenica da ove kuće nastale stotinama kilometara udaljene jedna od druge,
izgrađene pod izuzetno različitim uslovima, imaju dispoziciju koja je u glavnim crtama ista za sve. U
skladu sa tim, možemo reći da je glavni faktor jedinstva i prilagodljivosti, kod različitih tipova kuće
njihova dispozicija. Najveći broj kuća kroz plan izražava bitne kompozicijske, strukturne i obimske
elemente, pa tako i reflektuje i socijalni i ekonomski nivo kuće. Pregled stambenih objekata po
pojedinim regionima Osmanske imperije kazuje da postoje znatne razlike u izgledu kuće Anadolije,
Bugarske, Grčke, Pomoravlja, Makedonije ili Hercegovine.
Koliko god je stambeni kompleks

odvojen od vanjskog svijeta, od ulice i nepozvane
radoznalostiprolaznika, toliko je kuća i njen
raspored bio otvoren, često čak i rasplinut prema
prirodi, prema nebu, vodi,... Elementi ove kuće
su: bašća-priroda, ograda oko nje, i paviljon u
bašći. Kuća je nastala u klimi gdje priroda
čovjeku šapuće; čovjek joj se smješkom odaziva;
uživa u njoj ipromatra je u svom omeđenom i
sređenom svijetu. Prema takvom odnosu priroda
postaje element kompozicije; priroda prelazi u
arhitekturu-kuća se prema vani javlja kao
arhitektonska plastika. Selamlik: 1.Ekonomsko dvorište, 2.Ahar;
Haremlik: 3.Porodično dvorište, 4.Kuća, 5.Čatrnja,
6.Mutvak, 6.Ostava, 7.Ljetna kuhinja; 8. Bašća
(primjer Muslibegovića stambenog kompleksa)
1
Avlija
Kretanje između ulice, avlije, kuće i bašće ovisi o diferencijaciji prostora. Važnu ulogu u
formiranju puteva imaju kapije zbog fizičkog i vizuelnog zatvaranja. Bočni zidovi kapija su zato
prilično duboki, sačinjavaju ih obično stranice pomoćnih prostorija, ili se kapija postavlja na pomoćni
objekat ispod kojeg se prolazi da se uđe u avliju. Često su kapije sa obe strane prostora kojim se avlija
izoluje od ulice. Takav prostor između dvije kapije obično se koristi kao ekonomsko dvorište. Naziva
se araluk. Obično je iznad ove avlije prostor predaharluk, tj. soba za primanje gostiju, za noćenje
gostiju (kuća Mezića, Raljevića, Karabega,...).
Iz težnje za izolacijom prostora kuće putevi postaju indirektni. Podjela na ekonomski i
porodični, intimni dio, u Mostaru nije bila toliko izražena. Ekonomski dio - muška avlija svodio se na
gospodarsko dvorište vezano za staje - ahare, kao što se intimni, porodični dio (tkz. ženska avlija)
vezao uz kuhinju - mutvak. Veći stambeni kompleksi imali su posebnu gospodarsku avliju sarać-hanu.
Od istraženih objekata jedino je Kolakovića kuća u Blagaju imala ovaj prostor.
Dekorativni pod avlije
Avlija Velagića kuće u Blagaju
U gospodarsko-ekonomskom dijelu su ahar sa đubrištem, iznad ahara sjenik (samanluk), a

rijeđe je pored ahara ostava za kola. Primjeri za ove avlije su u kompleksu Muslibegovića kuće,
Velagića kuća u Blagaju,... a kod manjih stambenih kompleksa sačuvani su samo pojedini fragmenti.
Kapije su vrlo značajan element stambene

kuće u funkcionalnom i dekorativnom pogledu.
Kapija na ulazu u kućnu avliju je dvokrilna,
dimenzionirana tako da može ući konj sa tovarom.
Sastoji se od nosivog kostura - rama ugrađenog u
zid, okvira sa 2-3 horizontalne prečke, baglamima
vezanim za ram i obloge od sržove daske
postavljene okomito na prečke i za njih pričvršćene
kovanim ekserima, čije povećane glave, gusto
nanizane, daju osjećaj sigurne zapreke.
2
Kapija je zaštićena i naglašena nastrešnicom izvedenom od drveta sa par redova kamene

ploče. Sa unutrašnje strane kapije, na unutrašnjem rubu krila bez brave obično se nalazi drvena,
rezbarijom ukrašena vertikala koja naglašava sredinu kapije. Metalne halke na vratima djeluju vrlo
dekorativno i služe kao zvekir. Letvica za zatvaranje sa šćekalom je vrlo duhovito izvedena i
omogućava zatvaranje koje asocira na današnje automatske brave. Najljepše kapije su na Žmirinoj
kući, te na Džabića kuli u Suhom dolu.
Ulazna kapija u avliju - porodični dio, i komunikativna brana za nečistoće, jer se u
stambenim kućama izuzetno mnogo polaže na higijenu, sa blatnjave ulice preko kapije ulazi se u
područje nanula - kaldrmisanu avliju. Vrata na koja se izlazilo u bašću nazivaju se kapidžik. Mogu se
naći kod kuća uz rijeku Bunu i uz Radobolju.
Svi domaćinski prostori koji su prljavi izdvojeni su od kuće u avliju, ali kako je prostor avlije vrlo
racionalno iskorišćen tako je granicu između kuće i avlije teško odrediti, naročito kod skromnih
kuća.
Kuhinja u avliji- ljetni mutvak - je manja
prostorija u kojoj je bilo ognjište sa odžakom ili bez
njega, te odgovarajući broj polica i sanduka za
odlaganje. Uz mutvak je bila pomoćna ostava ćiler,
negdje magaza.
Česma, ako je bila provedena voda do kuće,ili od čatrnje, je obično bila postavljena između
mutvaka i zahoda (ćenife) tako da se čista voda koristi za kuhanje i pranje, a kao prljava oticala bi kroz
ćenifu i ispirala je. Kapija se postavljala ponekad tako da bi odvojila česmu od zahoda. Ćenifa (zahod)
je tipično orijentalna, u njoj se ćući na podu od dasaka, odnosno kamena iznad jame, tu je još i ibrik za
vodu za pranje koji je stajao u zidnoj niši. U nedostatku kanalizacije zahod se postavljao bliže bašći, a
ako postoji voda sa ulične strane onda se sa ove strane uz česmu ređaju svi elementi.
Bašće-vrtovi
Vrtovi su sastavni dio kulture stanovanja a
predstavljaju i jedan vid umjetničkog izražavanja. Nastali
su kao odgovor na surovu sredine Arabije i pod uticajem
religije islama smatrani su zemaljskim odrazom raja.
Sličnost vrtova širom islamskog svijeta govori nam o
univerzalnosti islamske umjetnosti. Prostrani vrtovi
bogatih i onih manje bogatih razlikuju se samo
veličinom, a za sviju predstavljaju osvježenje i izvor
radosti. Kult vrtova snažno je uticao na sve vrste
dekorativne umjetnosti. Gdje god je to moguće u vrt se
uvodi živa voda.
Bašće sa raznolikim povrćem, voćem, cvijećem i drvećem snabdjevaju ukućane svojim
plodovima i oplemenjuju ih svojim prisustvom.
U Mostaru su dva potpuno suprotna dijela grada po mogučnosti dovođenja žive vode i s tim
vezano uređenja vrtova. Zapadni dio uz Radobolju bogat je vodom koja se obilno koristila, a istočni,
na obroncima brda koristio je vodu iz čatrnji-cisterni.
Odnos prema prirodi. Stambena kuća prilagođava se okolini: upotrebom prirodnih, lokalnih
materijala za gradnju i izuzetnom vještinom plasiranja, uklapanja na terenu.
Kuća - horizontalno priljubljena zemlji, koristeći izohipse za puteve, poštujući susjedovo
pravo na vidik, hvata vizure niz kratke sokake na drugu kuću ili grupu kuća, utopljenu u zelenilo,
poštujući susjedovo pravo na intimnost, ili na neki džamijski kompleks naglašen munarom između
visokih borova.
3
Odnos prema okolini-crteži arhitekte Pospišila (M. Hrasnica)
Kuća se ne gradi gdje nema drveća, a svako drvo se nastoji sačuvati, uz traženje najbolje
moguće orijentacije prema suncu i prema vidicima. Tako je najveći broj kuća u Mostaru hajatom i
tavanom orijentiran prema jugu, a gdje se to nije moglo ostvariti kuća se orijentirala prema istoku, ili
prema zapadu ali nikad prema sjeveru.
Ako je voda u blizini - prilazi joj se, a ako je moguće uvlači se u kućni vrt (bašće uz
Radobolju), ili čak u objekat (Velagića kuća u Blagaju).
Kuća se razvija u vanjski prostor i obuhvaća zatvorene i poluotvorene prostore - bez krutosti i
šematizma u rješenju. Prvenstveno se teži za prostorom - zid je sekundaran u odnosu na njega. Niz
prozora omogućava da elementi vanjskog prostora čine dekoraciju sobe. Ljepota se stvara u skladu
organskog i anorganskog svijeta. Priroda postaje dio arhitektonske kompozicije. Priroda se ostavlja
netaknuta, ali se ovom mrežom hvata u prostore kuće, dajući visok stepen jedinstva.
RAZVOJ KUĆE
Razvoj kuće u Osmanskoj Turskoj. Koncepcija osmanske turske kuće nastale unutar granica
Osmanske imperije, proteže se u periodu dužem od 500 godina, preživjevši do današnjih dana. U
ovom dugom periodu bezbroj različitih uticaja je djelovalo na razvoj kuće, ali osnovni principi su
zadržani i primjenjeni u svakom pojedinačnom slučaju.
Osmanska kuća nije se pojavila iznenada u svim različitim oblicima niti je dobila svoje glavne
osobine odjednom. Teško je odrediti neki standardni tip kuće, jer kuća se nije razvijala duž neke
fiksne linije.
Promjene u stilskim obilježljima i detaljima bile su duge i spore. Neku istinu i čistotu
građevine graditelji su tračili bez prekida, kroz generacije, dodajući tek malo. Kao da je i vrijeme
htjelo da bude arhitekta.
Obzirom na primjenu kratkotrajnih građevinskih materijala, ove kuće su kratkog trajanja, tako da ih je
vrlo malo starijih od 150 godina.
U svom djelu Turk Evi, Osmanli Donemi,I-III, Istanbul 1984-87, S.H.Eldem postavlja tezu: da
kroz istoriju ova kuća održava karakteristike stila koji je u osnovnim crtama porijeklom iz Anatolije, i
da je u svom širenju ka Evropi, zajedno sa osmanskim osvajanjima, absorbovala i neke strane
karakterne crte sa područja Balkana što predstavlja netačnu uopštenu konstataciju koja negira
postojanje prethodne kulture, i međusobnih stvaralačkih preplitanja.
Gradovi osnovani od Turaka Seldžuka, njihov način života i osnovni primjeri naselja bez
sumnje su dugo vremena imali uticaj na Osmanski način života. Ali Osmani su rano ostvarili kontakt
sa Evropom, i bili su najbliži dezintegrisanoj Bizantijskoj državi. Sasvim je normalno da je zajednička
granica u periodu od 150 godina uticala mnogo na stil života Turaka Osmanlija i na njihovu domaću
tradiciju.
4
Sa osvajanjima Balkanskih zemalja Osmanlije donose i uticaje u građenju kuća i formiranju

naselja, koji su izraženiji u onim regionima gdje ne postoji snažnija tradicija. U zoni Jadranske obale,
venecijanski
uticaj je sprečavao širenje urbanističkog i arhitektonskog turskog uticaja, i to je bila nepremostiva
prepreka, za snažniji uticaj Osmanlija u Primorju.
Treba istaći da je i ne-muslimanski dio populacije, mnogo doprinjeo u svim regionima razvoju
kuće, naročito velikim učešćem domaćih zanatlija. U 18. i 19.stoljeću regionalne karakteristike u
pojedinim mjestima postaju snažno naglašene.
Turski stil života i kulturni radni okvir, postajali su vrlo uočljivi gdje god su se Osmanlije
naseljavale, odmah stvarajući korijenje i prilagođavajući se lokalnom nasljeđu.
Područja različitih uticaja veoma je teško definisati. U nekim područjima osmanska kultura je
potpuno zavladala, dok je ponegdje bila sasvim periferna, tako da je slika na istoku i jugu sasvim
različita. U istočnim dijelovima imperije osmanska kuća nije prodrla dalje od granica Anatolije.
"Persijski stil" koji je postojao od Kavkaza do Iraka i Arabije, te "Arapska kuća' dominantna u Siriji,
predstavljali su branu širenju turskih uticaja. Pored ovih ograničenja evidentna je samo lokalna
infiltracija i penetracija, a najžešće se to odnosi na dekorativne motive i građevinsko zanatstvo.
S druge strane, u svim većim gradovima provincija, naročito u 17.stoljeću, kuće Istanbula i
Jedrena bile su model koji se nastojao kopirati. Do 19.stoljeća, kada je Osmanska imperija počela da
nestaje, uticaji prožeti turskim polako su se gasili.
Sa političkim previranjima u 19.stoljeću, pojavljuje se snažna reakcija na sve ono što je
osmansko, kuće i naselja, na teritorijama koje su se odcjepile osmanske imperije, ubrzano se
transformišu.
Postoje područja i naselja, koja su zbog muslimanske populacije, ili zbog nepostojanja novih razvojnih
elemenata sačuvala dugi niz godina, neka do današnjih dana svoj oblikovni aspekt. Oni nam daju sliku
tipičnog kvarta jednog naselja i primjere kuća.
U Turskoj, u srcu cijelog carstva, gdje su Osmanlije formirale tradicionalnu kuću, situacija u
zadnjem stoljeću postojanja imperije je bila potpuno različita. Reakcija je bila toliko jaka da se
formirao režim koji je poticao antagonizam prema tradicionalnoj kući. Ovo je imalo svoj začetak u
velikim gradovima gdje su se stare kuće rušile vrlo brzo, i širilo se ka manjim gradovima i selima
"oslobađajući" podrućja od objekata osmanskog tradicionalnog tipa.
Kuće su doživjele mnoge promjene u svom petostoljetnom trajanju, što je i trebalo očekivati,
jer različiti tipovi su nastali u različitrim regionima gdje je penetrirao osmanski uticaj, a gdje su
zemlja, klima i narodna umjetnost bili toliko različiti.
Ove razlike nastaju upotrebom lokalnih materijala, podređivanjem vremenskim uslovima, i
asimilacijom lokalnih običaja osobenih za svaki region. Svaki od ovih tipova posjeduje zajedničke
karakteristike koje se različito prezentuju u svakom prostoru.
Glavni činioci koji utiču na davanje osobina različitim tipovima kuća mogu se svesti u
nekoliko grupa:
1. Klimatski uslovi, kontinentalna
klima, ili mediteranska klima (pitanje
orjentacije), količina i vrsta padavina
(izbor krova), topografski uslovi.
2. Geološke osobine i površina tla -
izbor materijala.
3. Društveni uslovi i proizvodnja u
pojedinom regionu. Ekonomsko
bogatstvo pojedinog grada i brže
promjene, odnosno stariji tipovi kuća
nestaju, grade se novi u duhu trenutka.
Karta klimatskih zona u Bosni i Hercegovini
5
Razvoj dispozicije kuće. Islamsko-orijentalna kuća Osmanskog perioda, obrazuje svoju

strukturu sa dva osnovna elementa; "sobama" i "srednjim odjeljenjem koje dijeli i povezuje sobe",
koje nazivamo hol ili hajat. Hajat, pored toga što obezbjeđuje kretanje unutar kuće služi i za okupljnja
ukućana. Izvan hodnih linija unutar hajata se oblikuje prostor za sjedenje. U razvoju ovaj dio za
sjedenje dobija različite oblike. S druge strane, sobe su zasebne jedinice, tako oblikovane da vrše
osnovne funkcije u objektu. "Kao šator u nomadskom periodu", svaka soba obezbjeđuje funkcije
spavanja, rada i objedovanja.
Usporedba sobe sa šatorom: 1.pod, 2.sjedenje, 3.ostava za robu, 4.ognjšte, 5. vanski prostor
Soba je oblikovana planski sa ciljem da uskladi prostor za zadovoljavanje osnovnih funkcija.

Svaka soba zahtjeva odgovarajuću zonu servisa uz sebe. Soba se multiplicira, tako tvoreći osnovna
rješenja osmanskih kuća.
Unutrašnja organizacija i oblikovanje sobe su bili usko vezani sa strukturom objekta u cjelini,
koja je određena vanjskim elementima kao što su vrata, prozori i dimenzije prostora, ali koji ne utiču
na osnovne principe unutrašnjeg prostora.
U starijim primjerima, strukturni elementi su imali značenje i bili određeni stepenom učešća u
formiranju sobe. Kasnije ovaj funkcionalni stav se mijenja, i aktuelna vrijednost strukturnih elemenata
gubi svoj prioritet u svom obimu, tako da je teško odrediti koji su materijali korišćeni u konstrukciji
samo prema spoljašnjem izgledu elemenata prostora.
Glavni faktor koji povezuje različite tipove kuća jeste njihova dispozicija. Kada proučavamo
plan - dispoziciju kuće, moramo znati koji sprat ili nivo plana predstavlja; međutim u slučaju
osmanske kuće ne postavlja se takvo pitanje.
Turska kuća je najčešće jednospratna kuća. Mada postoji dosta slučajeva da kuća ima nekoliko
spratova, nikad kuća nema više od jednog glavnog sprata. Ostali spratovi se uglavnom koriste za
pomočne namjene. Glavni prostori za život i prijem uvijek su na gornjem spratu. Kada se objekat
sastoji samo od jedne etaže, ona se obavezno podiže od tla iz razloga zaštite od vlage. Za podizanje od
tla često se koriste stubovi, pa prostor ispod ostaje prazan. Ponekad je to etaža iznad dvorišta koja ga
zatvara sa gornje strane.
Podjela kuće na haremlik (intimni porodični ili tkz. ženski dio) i selamlik (gospodarski ili tkz.
muški dio) javlja se kao težnja odvajanja unutrašnjeg prostora osmanske kuće od vanjskog svijeta. U
dispoziciji prostranijih građevina haremlik i selamlik predstavljaju dvije posebne kuće, a jedinstvo se
ostvaruje njihovim međusobnim povezivanjem. U prvoj alternativi, kod prostorno manjih građevina,
muški dio predstavljale su jedna ili dvije sobe, što ne utiče na promjenu plana, jer je podjela samo u
koriščenju prostorija. U drugoj alternativi, dvije ili više kuća standardnog tipa su povezane zajedno na
specifičan način.. Kao rezultat toga broj holova-hajata u samom planu je znatno povečan.
6
Najvažniji dijelovi plana za proučavanje su sobe, holovi-hajati i stepeništa. Kombinacijom

ovih elemenata nastaju različiti tipovi planova:
A. Bez hola - ovo je najprimitivniji tip, sastoji se od sobe ili više soba u redu, sa pristupom
sa pločnika ili dvorišta. Uglavnom se javlja u južnim krajevima, a nije ušao u opštu
upotrebu.
B. Sa vanjskim holom - ovaj tip predstavlja prvu stepenicu u razvoju plana. Pokriveni hol
povezuje sobe jednu sa drugom. Nasljeđen je od od Hetita i Grka, Turci ga prilagođavaju
svojim potrebama. Hol je otvoren sa stubovima umjesto zida. Ovakav otvoreni hol može se i
danas naći kao galerija u toplijim krajevima. Postoje brojni podtipovi ovisno o broju soba,
odnosno da li postoje čoškovi ili drugi dodaci uz hol.
C. Sa unutrašnjim holom - ovaj tip predstavlja dalju stepenicu u razvoju plana i najrašireniji
je u Osmanskoj Turskoj. Naziva se i dvostrani, jer nastaje dodavanjem drugih soba sa
vanjske strane hola. Razlozi veće prihvatljivosti dispozicije sa unutrašnjim holom su
uglavnom ekonomski i higijenski. Prostor hola je više zaklonjen-zaštičen, a komunikacije
između soba znatno su lakše. S druge strane kod unutrašnjeg hola smanjuje se kontakt sa
prirodom i vrt se gubi. Iz ovih razloga ovaj tip znatno se više nalazi u gradovima, jer
zahtjeva znatno manje prostora, što uslovljava i proces urbanizacije. U ranijim varijantama
ovog tipa, hol je samo natkriven prostor, sa dvije strane otvoren, oslonjen na stubove. U
kasnijim varijantama ovi otvori se zatvaraju ostakljenim panelima. Hol je često opremljen za
sjedenje, na oba kraja. Udubljenja (ivani) kao dodaci na hol, nalaze se u nekim rješenjima
ovog tipa kuće. Ponekad su postavljeni između dvije sobe, kao degažman na koga su
orjentisana vrata soba sa željom većeg mira u holu. Stepenište se postavlja u ova udubljenja
ili u holu, sa strane. Podjela u ovom tipu može biti prema tome da li ima dodatni hol, jedno
ili dva proširenja (ivana), zakošen hol, zatim prema broju elemenata, da li je zid hola
zatvoren, zatim prema postavci stepenica.
D. Sa centralnim holom - ovaj tip predstavlja posljednu fazu u razvoju plana, najvrijednije
rješenje dispozicije. Hol je postavljen u centru, a sa sve četiri strane nalaze se sobe. Na ovaj
način hol je najmanje izložen vanjskim uticajima. Kao rješenje bio je naročito popularan,
posebno u Istanbulu, u drugoj polovini 18.stoljeća i u prvoj polovini 19.stoljeća, nakon čega
gubi prestiž zbog pretjerane kićenosti. Podjela u ovom tipu može biti prema tome da li je hol
zatvoren sa sve četiri strane, sa stepeništem u udubljenju među sobama, sa dva ili tri
udubljenja, plan sa izduženim holom, dva stepeništa sa dva kraja hola, zatim prema obliku
konture hola,... Jedna od glavnih osobenosti osmanske kuće je spajanje različitih planova u
kompoziciju, s tim da ovo zahtjeva veliku vještinu i temeljito znanje.
7
KUĆE U MOSTARU
Grad Mostar nalazio se u najzapadnijem evropskom dijelu Osmanskog carstva. Srednje je

veličine. Pogodan je za istraživanje razvoja kuće, jer osim uticaja iz centra carstva prisutni su i lokalni
autohtoni uticaji i uticaji iz Dalmacije i Dubrovnika, udaljenih nekoliko desetina kilometara.
Ako se u širem regionu razvoj stambene kuće može pratiti od prvobitnih jednodjelnih
stambenih nastambi, pre o višedjelnih prizemnica, poluspratnica, spratnih kuća sa prepustom,
dimalučara,... to se ne može činiti za razvoj kuće u Mostaru.
U periodu poslednjih stotinu godina najveći broj objekata je propao tako da su mnogobrojni
elementi za analizu izgubljeni. U okviru ove studije, rađene između 1980. i 1986.godine, istraživani
su: svi stambeni objekti u zoni Starog grada na desnoj obali Neretve, između Lučkog i Starog mosta,
stambeni objekti na lijevoj obali, od Lučkog mosta do Karadjozbegove džamije, zatim u ulici braće
Balaća u Bjelušinama, i po 3-5 objekata u drugim dijelovima grada: Luci, Donjoj mahali, Cernici,
Carini i Brankovcu. Takođe su istražena tri stambena kompleksa u Blagaju i dva na Buni, u mjestima
u neposrednoj blizini Mostara. Između 250 istraženih objekata uzeto je 50 objekata u kompletnu
analizu, prema dvadeset različitih kriterija, koja je data kao integralni dio ovog rada.
Za analizu razvoja stambene kuće u Mostaru neophodno je napomenuti da je najveći broj od
svih istraženih objekata, skoro svi, sa dvije etaže - prizemlje i sprat, što ne znači da u razvoju
stambene kuće nije bilo objekata druge spratnosti.
Jezgro svih istraženih objekata je isto: soba sa djelomično otvorenim pretsoblje - hajatom, što
se ponavlja i na spratu: sobe (odaje) iznad soba prizemlja, tavan iznad hajata. Primjeri objekata,
tipičnih za ovaj razvoj kuće nalaze se u priloženoj šemi, list broj 6. Oko jezgra aglomerira, zavisno od
standarda, manje ili više prostora.
Sheme stambenih kompleksa Sheme kuća
8
Idući stepen u razvoju je simetrični tlocrt: soba-hajat-soba, odnosno na spratu odaja-tavan-

odaja. Ovaj raspored (soba-hajat-soba) ne mora biti simetričan, zavisan je od prostora na kome se kuća
gradila.
U narednom stepenu tlocrt se sastoji od četiri dijela složena u kvadrat, od kojih je jedan hajat,
a ostala tri sobe. Iza hajata je manja soba - za širinu vrata, od one postavljene po dijagonali, tako da se
u ovu drugu može ući.
Prostorija, po dijagonali postavljena u odnosu na hajat, najčešće je siguraća kuća (viđaća kuća
ili mutvak). Iznad ove prostorije u nivou sprata je galerija za sušenje voća, mesa,...Nešto razvijeniji
oblik je onaj koji ima ostavu (ćiler, odnosno hudžeru), između sobe i mutvaka, bočno od hajata.
U daljem razvoju hajat se zatvara i sa treće strane, novom sobom. Složenija varijanta ovog tipa
je kada se iza hajata nalazi ćiler, odnosno hudžera.
Poseban stepen u razvoju predstavlja dupliranje osnove soba-hajat-soba, tako da se dobije
duboki hajat sa po dvije sobe sa strane, prostor tavana prema avliji koristi se za jazluk ili kameriju
(mjesto za boravak u ljetnim danima).
Veliki doksat Kolakovića kuće u Balgaju (gore, lijevo), Hajat Lakišića kuće u Mostaru (desno), i
Tavan Muslibegovića kuće (dole, lijevo)
Kod Kolakovića kuće u Blagaju prvo je izgrađen sjeverni trakt: velika odaja-predprostor-mala
odaja, a kasnije objekat proširen prema Buni dodavanjem velikog i malog čoška naspram odaja, a
tavan je dobio jazluk. Zbog specifične organizacije prostora i postavke objekta na terenu tavan je
proširen između bočnih prostorija tako da je u obliku križa. Ova dva proširenja su prostori za
komuniciranje sa musafirhanom I prizemljem. Najprostranija osnova od istraženih ima po dvije
prostorije sa strana i dvije iza tavana. Tavan je sužen na hodnik, a dio je proširen u kameriju (jazluk).
Specifičan vid u razvoju predstavljaju ugrađene kuće koje dio prizemlja koriste za araluk
(prostor omeđen dvijema kapijama).
Veća kuća multiplicira istu jedinicu, a ne dijeli prostorije prema funkciji. Razlika između
siromašnijih i bogatijih je bila u bogatstvu obrade istih elemenata. Veće ekonomske mogućnosti
omogućavale su podjelu soba na veće i manje, podjele kuće na zimsku i ljetnu, na porodični dio i dio
za goste, a nikad nisu dijelile funkciju stanovanja. I u načinu podjele kuće osjeća se nomadski uticaj
donesen sa Istoka.
9
FUNKCIJE KUĆE
SOBA, stanovanje - odmor

Poznato je, da je usljed specifičnog načina života u feudalnom društvu, u jednoj kući živilo uz
roditelje više oženjenih sinova sa djecom, neudatih sestara i td. Ovo je jedan od razloga što se
nastojalo da dispozicija kuće bude lako djeljiva, u smislu da svaka soba samostalno funkcioniše.
Stanovanju služe sobe u prizemlju i odaje na spratu. Ovi prostori se koriste i danju i noću. To
im omogućava odgovarajući namještaj (musandera, sećije,... ).
Ovakvom redukcijom opreme na dva osnovna komada namještaja, statično ugrađena u prostor
dobiva se mogućnost elastičnog korišćenja prostorije, a to omogućava da se veličina prostorije svede
na minimum.
Sećije se postavljaju u sobama uz dva, a ponegdje i uz tri zida. Širina sećije je 80-90 cm., a
visina od 10-30 cm. Ona se sastoji od drvenog sanduka, koji se i sam naziva sećija, na njega se stavlja
minder (slamnjača), a preko njega šilta izrađena od debljeg materijala, a preko nje od finijeg materijala
izrađen makat, koji je širi tako da prekriva i drveni sanduk. Kao naslon stavljaju se jastuci. Kao ukras
sećije, a kao znak urednosti i čistoće po vrhu jastuka, a i po makatu stavljaju se jambezi, fino bijelo
platno sa dekorativno uređenim rubovima. Materijali koji se koriste za prekrivanje sećije uvijek su
vrlo dekorativni.
Musandera, ili musandra, je ugrađeni element namještaja koji se postavlja uz ulazni zid sobe,
suprotan onome sa prozorima. U musandere su uklopljena sobna vrata, a prostor do vrata, odjeljen od
sobe lučnim nadvojem, naziva se međuvratima. Do ovog prostora, među-vrata, obično je dolaf sa
jednokrilnim vratima, u koga se smještaju sitni predmeti. Do dolafa je dušekluk - prostor u kome se
drži posteljina tokom dana. Kad treba spavati posteljina se vadi i prostire po podu. U uglu musandere
je njen najvažniji dio hamamdžik (banjica). On je odvojen od sobe vratima koja ne stižu do stropa.
Pod banjice je od drveta i od kamena u malom padu prema jednoj cjevčici koja odvodi vodu van kuće.
Neposredno uz banjicu je peć koja grije sobu. Kotao za vodu je uzidan u peć, od strane banjice, a voda
se usipa u ibrik i upotrebljava za kupanje. Banjica je vrlo značajna za održavanje lične higijene koja je
strogo propisana vjerskim odredbama, pa je potrebno da je ima svaka prostorija u kući koja služi za
život bračnog para.
Elementi enterijera sobe: musandera, odžak, sečija, prozor
U dijelu musandere, tkz. među-vratima, prema dolafu u skoro svim musanderama, objekata
koji su izgrađivani, postavljene su police, koje su služile za odlaganje suđa prilikom ručavanja.
Ispod dušekluka i dolafa u musanderi je ostava sa vratima, ispod vrata sa lica, ili iz prostora
među vratima.
Odžak (ognjište ili kamin) važan je element u sobe. Izrađivao se od kamena sa lijepim, ne
previše naglašenim dekoracijama. Kasnije se u sobama, naročito u hladnijim krajevima, pojavljuju
zidane peći, tkz.lončarice, koje se postavljaju uz hamamdžik da bi se mogla grijati voda za kupanje.
Dimnjaci su vezani uz odžake i peći, koji osim funkcije imaju značajnu estetsku vrijednost za
vanjski izgled objekta, a potpuno odražavaju karakteristike regionalne arhitekture.
10
Raf je konzolno isturena polica na kojoj se slaže ukrasno suđe, na kojoj se sušilo voće preko
zime,... Raf se nalazi na svim zidovima u prostoriji, u istoj visini, i izveden u istom obliku i
dekoraciji. Funkciju rafa ima i završna ploha musandere, udaljena od plafona 20-30 cantimetara.
Dolafi - manji, u zid ugrađeni ormarići, su se gotovo uvijek nalazili u sobama, obično više
njih, različitih dimenzija, ali izvedeni istim drvetom, i dekoracijom koja odgovara ostaloj opremi sobe.
Abdestluk- umivaonica se ugrađivao u

svim muslimanskim kućama, jer umivanje je bilo
obavezno prije molitve, pet puta na dan.
Najprostija umivaonica je obično u obliku
pravougaone ploče od drveta u sklopu ograde
hajata, a u dosta objekata su u obliku jednog
udubljenja u zidu i ispusta izvan kuće. Umivanje se
vrši tako da se voda uzima iz ibrika, a upotrebljena
voda se sljeva na koso postavljenu ploču od drveta
ili kamena, izdignutu 70-80 cm. iznad poda i otiče
izvan objekta. Od sačuvanih abdestluka svi su
postavljeni u prostoru tavana, osim onog u
musafirhani tekije u Blagaju, koji se nalazi u
posebnoj prostoriji. Abdestluk
Ugrađeni elementi sobe, danas, u objektima u kojima su se očuvale, koriste se samo
djelomično u izvornoj namjeni. Hamamdžik se koristi samo u nekoliko slučajeva ali kao prostor u
koga je uvedena savremena instalacija vodovoda i kanalizacije, tako da se ostvarila savremena tuš
kabina u sklopu musandere.
HAJAT, prostor za rekreaciju i razonodu
Ovoj funkciji namjenjen je zajednički prostor u kući koji povezuje sobe, odnosno odaje. To je
u prizemlju hajat, a iznad njega na spratu tavan.
U Mostaru se ne koristi izraz divanhana kojim se u Sarajevu npr., označava tavan. Osnovni
tipovi dispozicije, o čemu je već bilo rijeći, ovise o položaju i obliku hajata i položaju stepenica u
njemu.
Basamaci - stepenice povezuju hajat i tavan, a najčešće su smješteni na zidu suprotnom
otvorenom dijelu hajata. Kada su smješteni uz bočni zid to predstavlja lošije rješenje. Iznad stepenica
je u skoro svim objektima, koji su istraženi, drvena ploha tahtopeš (tahtapoš) ukomponirana između
ograde stepeništa i zida. Može biti i u dva nivoa (na primjer u kući Karabega). Na tahtopeš se slažu
najvrijedniji primjerci posuđa.
Basamac (kuča Alajbegović-Čišić, Mostar), hajat: prizemlje, i hajat sprat (Kajtazova kuća Mostar)
Hajat i tavan su prolazni prostori, hodne linije između prostorija. Dio tavana, izdignut za
visinu stepenice ili više od poda tavana, koji se naziva jazluk (rjeđe se upotrebljava izraz kamerija)
11
izoliran je od linija kretanja i koristi se za razonodu i odmor. Jazluk se prema vani zatvarao
mušebcima – mrežom od tankih drvenih letvica, ukoso preklopljenih.
Jazluk je u stvari odgovarao kiosku sa bašće. Jedna od osnovnih funkcija ovog prostora je
hvatanje u vidno polje najljepših motiva prirode koja čovjeka okružuje, a koju on tako djelomično
uvlači unutar zidova stambenog objekta.
Jazluk se u Mostaru javlja kod većih, bogatijih objekata. U dosta primjera naknadno je
zatvoren prema vani zidom (čatma) sa nizom prozora. Takođe ima dosta primjera zatvaranja hajata,
zidom sa vratima i prozorima.
DRUGE VRSTE STAMBENIH OBJEKATA
Osim jednoporodičnih stambenih zgrada u Mostaru je bilo i drugih vrsta stambenih objekata:
dvojne kuće - dva kompletna stana na sprat pod zajedničkim krovom, individualne kuće u nizu do tri
stana pod jednim krovom, od kojih je treći nastao adaptacijom dvojne kuće. Sva rješenja imaju
dispoziciju kao jednoporodične kuće, a koristili su se isti materijali i konstrukcije, i elementi
enterijera, tako da iako nastale u različito vrijeme izgledaju da su građene u isti mah. Postojao je
osjećaj za zajedničku mjeru i disciplinu. Ovakvi objekti grade se u Mostaru naročito u drugoj polovini
19.stoljeća.
Specifičnu vrstu stambenih objekata predstavljale su rezidencije predstavnika Osmanske
vlasti. tako je u Mostaru postojao Konak na Pašinovcu iznad čaršije, i Saraj Ali paše Rizvanbegovića
na Buni. Oni su pored stambene imali i upravnu funkciju. Konak u Mostaru je adaptiran dolaskom
Austo-ugarske uprave.
Konak Ali-paše Rizvanbegovića na Buni
Možda bi se i Ejubovića kuće na Mejdanu u Mostaru mogle svrstati u grupu specifičnih

stambenih objekata iz tog razloga što u jednom objektu kompleksa je stanovao Kadija a u drugom
objektu je bila mećhema - sudnica. Objekat sudnice se danas koristi kao stambeni.
U grupu stambenih objekata, prema određenim osobinama mogu se svrstati i medrese, hanovi
i karavansaraji.
Kule i odžaci
Kula je poluutvrđeni dio dvorca feudalca na imanju van grada.Kao uzor izgradnji kula u
Osmansko doba poslužile su kule izgrađene po feudalnim posjedima srednjovjekovne Bosanske
države, a u njih su unijeti novi elementi gradske stambene kuće. Kula je sa odžakom (ladanjskim
dvorcem) činila cjelinu. Odžaci su redovito bili jednospratne zgrade. Oko kula i odžaka bilo je
prostrano dvorište opasana povisokim zidom. U dvorište su se smještali svi pomoćni objekti
12
stambenog kompleksa. Sama kula je građena od kamena, sa svodovima, metalnim kapcima, tako da su
korisnici bili što bezbjedniji u odbrani imanja.
Kule su četvrtaste osnove, nekad znatne visine, sa obično dva sprata, a često je tu i podrum.
Neke kule su na vrhu imale etažu izvedenu od drveta, koja se konzolno prepuštena na jednu ili više
strana sa nizom otvora.
Ulaz u kulu iz razloga sigurnosti redovno je izdignut od zemlje i povezan pomoćnim
stepenicama. Ulazna vrata su manja i dobro obezbjeđena.
Unutar zidova nalazili su se svi elementi stambene gradske kuće - musandera sa
hamamdžikom, odžak, zahod,... tako da je bio omogučen normalan život, naročito u danima odbrame.
U Mostaru su bile dvije kule uz odžake: Kresina i Hadžića na Luci, na lijevoj obali Neretve, dok na
desnoj obali nije utvrđeno da je bilo kula. U bližoj okolini grada bilo je ima 12 kula koje se i danas
koriste, jer su vremenom izvršene određene adaptacije.
Kule i odžaci Redžepašića, Čajno, Nevesinje
Najveći kompleks dvije kule sa odžacima bio je u Čajnu kod Nevesinja.

Specifičnu vrstu stambenih objekata predstavljaju tri objekta, koja je sagradio Ali-paša
Rizvanbegović, u prvoj polovini 19.stoljeća, unutar vinograda na Buni. Objekti su indentični, u
prizemlju se nalaze vinski podrumi, a na spratu je stambeni prostor, a nalaze se unutar zidom
ograđenog kompleksa. Unutaar zidina je više pomočnih objekata, a jedan ima i čatrnju. Kompleksi su
postavljeni na na međusobnoj udaljenosti od stotinjak metara, na istoj izohipsi, dvadesetak metara
iznad rijeke Bune, a od nje udaljeni stotinjak metara.
MATERIJALI I KONSTRUKCIJE
Konstrukcija jednospratne porodične kuće je jednostavna: zid nad zidom, prostor nad
prostorom - prizemlje se ponavlja na spratu. Kuća obično ima masivno građeno prizemlje i znatno
lakše građen sprat.
U zadnjim godinama 19.stoljeća sa drugim izmjenama, počeo se kopati podrum i koristiti
potkrovlje, tako da se odstupilo od do tada uobičajene varijante objekta sa prizemljem i spratom.
Za gradnju kuće koristi se veliki broj materijala, koji se međusobno usklađuju. Svi materijali
su iz neposredne blizine gradilišta, kamen - raznih vrsta u najbližoj okolini i u samom gradu, drvo iz
istočne Hercegovine.
Prirodni materijali ukomponirani su logikom u objekat, a ovaj u prirodu koja ga okružuje.
Temelji su građeni od lomljenog kamena, najmanje 50. cm, u dubinu. a kao vezivo služio je
krečni malter.
Zidovi prizemlja su uglavnom od kamena,debljine 50-80 cm., a kao vezivo koristi se krečni
malter. Kako je kamen lomljeni – malteriše se i kreči. Ako je bolje obrađen, većih ravnihpovršina -
13
dersuje se. Kombinuju se i oba postupka pri obradi fasade. Klesani kamen se rijetko upotrebljavao kod
stambenih objekata, a najčešće za izradu detalja: uglova objekta, okvira prozora, lukova vrata,...
Istok je negirao vidljivi kamen na fasadi. To se odrazilo i u našim krajevima, tako da je većina
građevina iz Osmanskog perioda prekrivena žbukom, čak je krečen i unutrašnji namještaj u tim
građevinama. Kamen, dakle, ovdje ima samo konstruktivnu funkciju.
Drvo, naprotiv, svugdje zadržava prirodan izgled i strukturu, i gdje je konstruktivni element i
gdje je arhitektonski dekor.
Za ukrućivanje zidova (za ono što se danas koriste serklaži) koristile su se drvene gredice-
hatule, koje su se u toku gradnje stavljale u zid - po dvije na istoj visini međusobno povezane.
Postavljaju se i iznad otvora, ako otvor nije premošćen na neki drugi način. Hatule iznad otvora se
slažu po cijeloj dubini otvora, a drugi način rješavanja su polukupolice iznad otvora izvedene od
kamena, sa završnim modeliranjem malterom. Po zidu prizemlja postavlja se ram od dvostrukih greda
hatula između kojih su uklještene stropne grede. Efikasnost nošenja ove stropne konstrukcije ovisi
mnogo o preciznosti izvedbe. Ovakav nosač od dvostrukih greda, može biti poduprt i može primiti
znatno opterećenje stropova i drugih konstrukcija koje se na njega opiru, a može premostiti znatne
raspone, ne zahtijevajući kontinualne potpore ispod sebe. Ako grede nisu postavljene na zid i ako je
raspon suviše velik on se smanjuje postavljanjem stuba sa jastukom (primjer kod lica hajata, tordirani
stub u centru hajata Kolakovića kuće,..)
Stropovi iznad prizemlja su u pravilu od drvenih gredica, među kojima je često utisnuta
konstrukcija "šašavca" elemenata cijepanih od jelovine, bukovine ili smrčevine. Šašavci su debeli 2,5-
4 cm. široki od 10-15 cm.,a dugi od 70-100 cm. - zavisno od razmaka stropnih greda. Šašavci su
utisnuti u "prostruge" izrađene u stropnim gredama i dobro zbijeni jedan preko drugog, tako da im se
sa donje strane vide samo arke.
Šašavci preuzimaju jedan dio naprezanja greda na pritisak. Ovo je omogućilo primjenu greda
malog poprečnog presjeka. Majstori su težili da svaki element učestvuje u preuzimanju naprezanja.
Pod gornje prostorije je od dasaka širine 15-20 cm., koje se postavljaju okomito na grede.
U koliko se ne koristi šašavac, stropne grede su znatno većih dimenzija, a pokivaju se sa donje
strane daskama širine 10-15 cm. Nekad se po plafonu pojavljuju profilisane letve koje pojačavaju
dekorativnost stropa. Tu onda u sredini dolazi plastično obrađena figura od drveta. Najbogatije
obrađen strop je bio u velikom ćošku Kolakovića kule u Blagaju. Strop je riješen u obliku kubeta.
Basamaci - stepenice koje povezuju hajat sa tavanom, običnosu jednokraki, a sastoje se iz
nosivih greda - obraza, na kojima su urezani trokutovi po kojima se zakivaju gazišta. Tu je još i ograda
koja se sastoji od niza drvenih stubića ispod rukohvata. Ova ograda se naziva trobozanima. Nekad se
otvor u stropu stepeništima zatvara horizontalnim vratima, kapkom, koji se kad je otvoren naslanja na
zid.
Konstrukcija čoška i fotografija istog
Ćošak (doksat) se uklapa u skeletni sistem zgrade. Ispuštene međuspratne grede obrazuju
noseću konstrukciju ćoška. Najčešće je zastupljena jednoredna uzdužna i poprečna noseća
konstrukcija, a obično se ove dvije povezuju kosnicima.
14
Zidovi sprata u najvećem broju slučajeva su identični zidovima u prizemlju-kameni su, širine
50-80 cm., sa direktnim nalijeganjem na zidove prizemlja. Za pregradne zidove koristi se tanji zid od
drvenog skeleta-čatma (birkatica, jednorednica). Konstrukcija ovakvog zida je od uspravnih stupaca-
greda i kosnika, i od ispune, koje može biti više vrsta. Drveni skelet je u pravoj funkciji kod ćoška, jer
je po karakteru samonosan. Drveni skelet hajata i tavana je dosta čist –konstruisan je od tankih
stupova ili jednog jačeg stuba sa jastukom i grede koju ovaj podupire, a koja se krajevima naslanja na
zidove. Na ovu gredu okomito se oslanjaju manje grede koje nose pod tavana.
Strop iznad sprata konstruktivno odgovara onom iznad prizemlja,bez šašavaca, s tim da
nema pod sa gornje strane, ako se potkrovlje ne koristi.
Dekorativni elementi od drveta: plafon i vrata
Vanjski otvori – prozori obično ne odgovaraju izgledom i rasporedom po fasadi onima sa

prizemlja. Prozori prizemlja su manjih dimenzija, u kamenom zidu, sa ravnim nadvojem prema vani i
rasteretnom nišom prema unutra, a prozori na spratu su većih dimenzija, često sa lučnim nadvojem.
Prozori su zavisno od zida u kome se nalaze niži i rijeđi (kameni zid), veći i brojniji (čatma). Prozor se
pravi od drveta a sastoji se iz okvira i čerćiva - koje nose stakla. Na sastavu se izvode veze zareza, čep,
utor, žlijeb i odgovarajuće profilacije. Drveni profili - čerćive, male su debljine a nešto širi - vrlo
lagani. Prozor je obično jednostruki, sa stijenom najčešće u vanjskoj ivici zida,
a ako ima mušebke ili demire uvlači se unutra. Otvaraju se oko vertikalne osovine, ako je otvor u zidu
od kamena, a u tankom zidu od čatme na posmik-surmu, tako da je donje krilo pomično i diže se preko
gornjeg.
Demiri-rešetke kovane od željeza, postavljaju se na prizemne otvore, ugrađuju se u zid ili u
prošireni drveni ram prozora.
Prozori sprata kao zaštitu od pogleda, ili od sunca često imaju mušebke, odnosno drvene
kapke. Prema položaju postoje dvije vrste kapaka, vanjski-dvokrilni, i unutrašnji-horizontalno klizni
na Kajtazovoj kući, koja je obrađena u prilogu, u Mostaru postoje izuzetno lijepi primjeri za sve
navedene vrste prozora i zaštite prozora.
Vrata povezuju prostore, vanjski i unutrašnji, hajat sa sobama, ostavama. Najveći broj ih je u
sklopu musandera. Izvode se od kvalitetnih vrsta drveta. Uglavnom su vrlo jednostavna, jednokrilna,
ali ima ih i bogato rezbarenih, pa i dvokrilnih. Posebnu vrstu vrata predstavljaju ona na dućanima,
tipa ćepenka, i na magazama sa metalnim kovanim kapcima i kovačkim bravama.
Krovna konstrukcija je sastavljena od hatula (vjenčanica), rogova, rožnjača i podrožnjača, direka i

kosnika, ako je pokriv prepušten. Kosnici se oslanjaju na hatule iznad otvora sprata.
U Mostaru i Hercegovini, kao pokrivač služi kamena ploča od krečnjaka. Majdani, odakle se ova ploča
vadila bili su u neposrednoj blizini grada. Ploče su stranice 30-80 cm, a najbolja debljina im je 2-5 cm.
One se polaču na gusto postavljene letve ili na gusto postavljene rogove. Na sastavima se prostor
između ploča zamazuje krečnim malterom. Ploče se polažu dijagonalno da voda lakše otiče sa krova.
15
Zbog otežanog pokrivanja sljemena izvodili su se jednostavniji krovovi, najčešće dvovodni na

lastavicu a kod većih objekata krovovi su četverovodni. Sljeme se pokriva užljebljenim kamenom-
samarima. Uvala se pokriva tako što se rogovi oko uvale lepezasto postave i uvala se zaobli. Kameni
pokrivač je težak i pasivno leži na krovnoj konstrukciji. Nagib krova je blag, tako da se potkrovlje
rijetko koristi.
Kod krovova pokrivenih pločom, gdje je to potrebno, upotrebljavaju se i krovne badže, koje
se negdje nazivaju sačacima, koje se izvode na taj način što se poneka ploča malo izmakne i podupre
kamenom, tako da kroz taj otvor može izlaziti dim iz viđače kuće.
U sjevernim krajevima
pored kamena za zidove koristi se i
ćerpić, proizvod od gline. Kao
pokrov koristi se ćeramit, također
proizvod od gline. Glavna fasada
kuće obično ima istaknutu strehu
koja je poduprta kosnicima. Istak
strehe i blag nagib krova činili su
oluk suvišnim.
Naglašene strehe, visoki

dimnjaci, niski krovovi pokriveni
pločom, naglašen tavani (jazluci) i
čoškovi, kao estetsko-arhitektonski
elementi, sve ukrašeno rezbarijom, sa
naglašenim ugođajem ugodnosti i
povezanosti sa prirodom, nježna
profilacija niza sitnih prozora, čipka
mušebaka, doksatić abdestluka,
vidljive stropne grede kod istaka, a
sve to omekšano finim sjenama
uravnoteženim po bijeloj fasadi - sve
ovo daje gornjoj etaži gracioznost, a Elementi krova
cijelom objektu živopisnost putem
usitnjenog mjerila.
Treba istaknuti kao izuzetno vrijedan rad mostarskih dunđera kaldrmisanje avlija. Kamen u
različitim bojama, majstorski složen, činio je pravi mozaik.
Kod ugrađivanja kuće između susjednih objekata javljaju se određene poteškoće. Dio
prizemlja koristi se za ulaznu avliju araluk. Sprat ostaje bez promjena, ali na podvlakama i direcima sa
jastucima (Muslibegovića kuća, Muminagića ćošak). Ako je kuća ugrađena po dubini ostaje vrlo malo
od donjeg sprata, jer se prostor odvaja za araluk, te za prolaz u dvorište. Kuće u Podhumu, koje imaju
bašću na Radobolji, imaju prolaz ispod objekta. Ako je prostor na kome je kuća građena bio mali onda
se stan formirao samo na spratu, a araluk preuzima određene funkcije prizemlja.
Konstruktivni postupak je jednostavan: konstrukcija se razdvaja na potpore (masivni zidovi
prizemlja, masivni i kanatni zidovi sprata, direci u potkrovlju), opterećene stropove i krovne ravni.
Stropovi djeluju kao cjelina u primanju opterećenja i prenošenju na najbliže potpornjake.
Potpore prizemlja mogu biti zamijenjene podvlakama sa direcima i jastucima. Čatma (kanatni zid) i
drvene stropne ploče omogućavaju ćoškove, po sistemu konzole. Cijela ova konstrukcija ima dosta
zajedničkih elemenata sa savremenim sistemom građenja, a omogućavala je slobodnije formiranje
prostora i plastično oblikovanje fasade.
Dakle, kuća Mostara je mozaik, upotrebljenih materijala i primjenjenih postupaka, koji ovde
predstavljaju spoj autohtonog, orijentalnog i mediteranskog.
16
UKRAŠAVANJE OBJEKATA
Osmanska kultura je u potpunosti upadna mješavina različitih i disparatnih elemenata. Od

Perzijanaca, s kojima su Turci Osmanlije imali kontakt prije nego što su doselili u Zapadnu Aziju,
naslijedili su umjetničke motive, beletrističke obrasce i takve političke ideje kao što je uzdizanje
monarha. Među mogućim nasljeđima od mogućeg nomadskog načina života u Centralnoj Aziji može
se spomenuti njihova predispozicija za rat. Od Vizantinaca su uglavnom posredstvom Rumskih
Seldžuka, primili izvjesne vojne i državne institucije. Možemo reći da su u mnogim disciplinama
Arapi bili učitelji Turaka, na isti način kao što su Grci bili učitelji Rimljana.
Zbog vjerskih propisa, koji zabranjuju prikazivanje ljudskih likova, slikarstvo i skulptura
izgubile su samostalnost, koju ove likovne umjetnosti imaju na Zapadu, ali njihov značaj i dalje ostaje
veliki. Slikarstvo ima zadatak da dekoriše arhitektonske prostore, tkanine, ćilime, odjeću, oružje,
posuđe. Ne postoji umjetnik koji se zove slikar, već zanatlija čiji je predmet slikarski ukrašen.
Posljedice su neizbježan šematizam ornamentike koja u pravilu ne odražava umjetničku ličnost već
kanonski tretirano umjetničko iskustvo.
Skulptura postoji kao mogućnost oblikovanja kamena, drveta, metala, keramike, stakla u
arhitekturi ili za neki upotrebni predmet koji se ukrašava.
Zidna dekoracija u Aladža džamiji u Foči
Dolaskom Osmanlija u naše krajeve postojeći zanati se brzo razvijaju a uvode se i brojni
novi zanati. Nosioci razvoja su samostalne zanatlije organizovani u esnafe u svim čaršijama. U istom
esnafu rade zanatlije Muslimani, Kršćani, Jevreji, što u umjetničkom izrazu dovodi do nekih razlika.
Stari motivi nastali pod uticajem romanike, gotike, renesanse i Vizantije kombinuju se sa novim
motivima koje donose Osmanlije, što novoj umjetnosti daje više bogatstva i raznolikosti. Preovladava
originalni islamski uticaj. Osmanlije se pri formiranju vlastitog umjetničkog izraza oslanjaju na
arapsku i perzijsku baštinu. U osmanskoj ornamentici koriste se rumi, hataj i geometrijski način, ili se
čak u istom djelu ovi ornamenti miješaju Rumi stil dekoracije je seldžučki po porijeklu i motivi su mu
iz biljnog i životinjskog svijeta svi jednako vrijedno tretirani. Hataj stil je kineskog porijekla, motiva
iz biljnog svijeta sa jačom realističkom crtom i akcentiranjem pojedinih dijelova.
U arhitekturi objekata podignutih u Zapadnim dijelovima Imperije, malo je sačuvanih
izvornih ornamenata, jer su ih prekrili kasniji premazi bojom. Izvanredan je primjer zidne
ornamentike Aladža džamijau Foči. Crtež je naglašen, a boje ga samo ističu. Motivi su floralni, a
kombinacije rumi i hataj stil.
Prenošenje tehnike izrade ili samog uzorka sa medija na medij bez obzira na prikladnost
predstavlja značajnu osobinu svih grana islamske umjetnosti. U osnovi anoniman karakter umjetnosti
značajan je factor uniformnosti umjetnosti.
17
Dekorativna plastika kod džamija najčešće je izvođena u kamenu, rjeđe štuku i mermeru,
ispunjavajući na spoljašnosti građevina površine minareta, kapitela i baza stubova, pomoćnih mihraba,
portala, prozora, šadrvana, a u unutrašnjosti je u vidu plitkoreljefne ornamentike krasila kameni
mobilijar-mihrab, minber i mahvil.
Karadjozbegova džamija u Mostaru predstavlja dobar primjer ukrašavanja ovakvih zdanja, sa
izuzetno vrijednom dekoracijom u kamenu, tipičnom za radove pod nadzorom Mimara Sinana i
njegovih saradnika, a bojenu dekoraciju manje vrijednosti sa dosta elemenata lokalnog.
Ukrašavanje kuća
Za ukrašavanje objekata osim radova na licu mjesta koriste se umjetničko-zanatski proizvodi
iz čaršije, obično iz istog mjesta, a rjeđe-za bogatije kuće proizvodi doneseni iz Istanbula i drugih
krajeva.
Kamen pored, najčešće, konstruktivne uloge nalazi primjenuna svim dijelovima građevina
koji se naročito naglašavaju: mihrab,mimber, portali, prozorske šambrane, stubovi, lukovi, vijenci,
ograde, česme, šadrvani, nišani,... Glavni motiv dekoracije je stalaktitniukras, kombinacija
prizmatičnih i piramidalnih tijela koja formirajugeometrijski reljefni ornament-arabesku u prostoru.
Vrlo često kameni ukras je bojen. Skoro na svakom značajnijem objektu postoji i kaligrafski natpis-
tarih, urađen na ploči od mekanog kamena, koji osim poruke ima i značajnu dekorativnu vrijednost.
Drvo se, osim za konstrukciju i građevnu stolariju, koristilo za izradu gotovo svih elemenata
enterijera, za mušebke, za kapke, musandere, obloge zidova, šiše, sanduke,- u stambenim objektima; a
isto tako i za veći broj elemenata enterijera u javnim objektima.
Uz upotrebu brojnih vrsta drveta (bukovine, orahovine, lipe, javora, jelovine,...), razih motiva
(čisto geometrijskih, floralnih, kaligrafskih), raznih tehnika, tendencije za dekorativnim utiskom
drvorezbe provodila se do kraja. Drvorezba je u našim krajevima i prije dolaska Osmanlija imala
izuzetno bogatu tradiciju, a njihovim dolaskom do naših krajeva prodiru nove tehnike obrade iz svih
dijelova Mediterana.
Primjeri drvorezbe sa kaligrafski izvedenim natpisima nisu rijetkost. Krasnih primjera ima u
Begovini u Stocu, Kolakovića kući u Blagaju, Ćemalovića kuli na Buni, Kapetanovića kući u
Počitelju... Počiteljski primjer rađen od majstora hrišćanina-zimije Pejana kazuje da su I ti majstori
poznavali arapsko pismo. Primjeri drvorezbe sa islamskim elementima u opremi pravoslavnih ikona,
govore o prožimanju autohtonog sa islamskim, te da isti majstori opremaju i islamske i hrišćanske
objekte.
Metal se koristio za opremu objekata, dekorativne okove kapija, demire vrata, zatege, a u
kućanstvu za posuđe, nakit i razne ukrasne predmete zatim za hladno i vatreno oružje.
Tkanine su bile najzastupljenjije od umjetnički obrađenih zanatskih proizvoda, koji su pored
funkcije ukrašavali prostore kuće. Ćilimi pokrivaju cijele podove soba, na njima se sjedi, razgovara,
provodi vrijeme. Na ćilimu se objeduje. U našim krajevima u pred-Osmanskom periodu bilo je
poznato tkanje ćilima. Za Osmanske vladavine ovaj zanat se znatno razvio. Unose se novi motivi
doneseni sa istoka, iz biljnog svijeta preuzeti iz Persije i drugih krajeva. Svaka radionica odlikovala se
nečim specifičnim, što je privlačilo ljude da različite prostore odnosno elemente prostora ukrase
različitim ćilimima. Ćilimi iz različitih radionica ukrašavali su i ukrašavaju i danas prostorije
mostarskih kuća. Centri ćilimarstva bili su u Sarajevu, Stocu, Gacku, Foči, Livnu, Pirotu, Pljevljima i
Višegradu.
Narodni vez predstavlja najdekorativniji materijal koji odlikuje određene etničke grupe. U
muslimanskim kućama usljed zatvorenosti žena unutar kuće, zadržala se ustaljena forma ili stil veza.
Vez dominira na raznim ukrasnim peškirima, jastucima, učkurima, svatovskim darovima, ženskim
košuljama i maramama.
Motivi su odraz neposrednog, stvarnog života i odnosa čovjeka prema prirodi koja ga
okružuje. Biljni motivi, najčešće izmješane vrste cvijeća sa krupnim cvijetom u sredini, stablo života
motivi sa životinjskim likovima. Gradska vezena ornamentika udaljila se od tipično narodnih
elemenata - prevaziđena je naiva simetrija seoskih vezova i prosto prilagođavanje tehnike veza prema
materijalu. Gradski vez je lirski izraz duhovne nadgradnje jedne urbanizovane sredine.
Posebno je interesantan vez na lehvama i peškirima sa orijentalnim inskripcijama iz Kur-ana
ili stihovima. Inače, izrada lehvi posebno se razvila da bi bila ukras zidova muslimanskih kuća
umjesto ljudskih likova.
18
Pored domaćih tkanina u svakodnevnoj upotrebi je veliki broj proizvoda iz istočnih dijelova
carstva.
Koža se koristila za uvezivanje knjiga, za razne kutije i poklopce, torbe, novčanike, sedla, za
izradu obuće, papuća i rukavica, znači bila je vrlo prisutna u svakoj kući.
Predmeti od stakla, kristala, od keramike nisu se pravili u našim krajevima - uvozili su se, a
ako ih je bilo u kućama nabavljani su preko Istanbula, oni orijentalnog porijekla, a preko Dubrovnika
oni zapadnog porijekla.
Enterijer sobe i Čoška u Lakišića kući u Mostaru
Namještaj i oprema mostarskih kuća. U poslednjih stotinjak godina najljepši primjeri

namještaja i opreme mostarske kuće su propali, tako da se u prikupljanju i obradi građe događaju
izvjesne poteškoće.
Namještaj i unutrašnja oprema kuće su se razvijali pod uticajem istih onih činilaca, koji su
uslovili dispozicionu, prostornu i oblikovnu koncepciju kuće, uslovljeni su načinom stanovanja i
korištenjem prostora.
Tako na primjer - spavanje na dušecima prostrtim po podu, sjedenje na sećijama je uticalo da
prozorski parapeti budu niski - da cjelokupan horizont bude niži. Takođe su prostori niži, oko 210-230
cm., a niža su i vrata. Zapaženo je da su svijetle visine kod prostorija sprata nešto veće. Usljed niže
visine stropa prostorije izgledaju veće i prostranije.
Osim na sećijama sjedilo se i na podu, prilikom objeda uz drveni okrugli sto (sinija ili sofra)
sa podnožjem visokim oko 20 cm. Sinija se postavljala samo pri jelu, a inače visi na zidu hajata ili u
mutvaku.
Ženske haljine pohranjivale su se u drvene sanduke - sehare. Sanduci su stajali u sobi ili u
posebnoj prostoriji sandukhani. Muška odijela držala su se preko srg-a (serga) u sobi ili u prostoru
tavana, i prekrivala su se čaršafom da bi se zaštitila od prašine. Inače, raspolagalo se sa manjim brojem
odijela - za svaki dan, za praznik, za ljetne dane...
Elemente enterijera u bogatim kućama ukrašavala je rezbarija, sa različitim varijacijama.
Motivi su najčešće domaćeg porijekla, javljaju se u biljnim pa i u likovnim oblicima. Motivi istočnog
porijekla su dosta rijetki.
Treba napomenuti da se danas ne može naći primjera za ovakav način korišćenja elemenata
namještaja. Hamamdžik se u skoro svim slučajevima ne koristi, takođe se ne sjedi na podu. Ručava se
za savremenim trpezarijskim stolom. Ne spava se na dušecima, koji se stavljaju na pod, sećija se
koristi, a često je uz nju i kauč.
Poseban vid zapreke - kapije jeste ćekme dolaf, okretni ormarić za dodavanje stvari iz muškog
u ženski dio. U istražnim objektima postoji samo jedan primjer za ovo - u Kolakovića kući u Blagaju.
19
Kako je izgledao tipičan stambeni objekat, u periodu osmanske vlasti, prema

rezultatima provedenih istraživanja stambenih objekata u Mostaru.
Vlasnik, odnosno korisnik bio je privatnik. Objekat je podignut prije 1750. godine, s tim da je
zbog načina građenja doživljavao više adaptacija do sredine 19. stoljeća, tako preživjevši do danas u
istoj stambenoj namjeni, s tim da se koristio cjelokupan prostor objekta.
Lakišića kuća: izgled objekta, i sprat hajata
Glavni objekat, prizemlje sa spratom je dio stambenog kompleksa gdje su osim njega avlija i
bašća te nekoliko pomoćnih objekata. Kompleks je u osnovnim elementima izvorno očuvan. Za
gradnju se koristio lomljeni kamen koji se žbuka. Čatma se koristila za pregradne zidove u prizemlju i
na spratu i za dio vanjskih zidova objekta na glavnoj fasadi sprata, sa brojnim prozorima, orjentiranoj
prema jugu ili istoku, rjeđe prema zapadu, a nikad prema sjeveru.
Krovna konstrukcija je od drveta, a pokrov kamena ploča koja se vadila iz majdana u

neposrednoj blizini grada. Međuspratna konstrukcija je od drvenih greda sa šašavcem, odnosno
obostrana pokovana daskama, a tavanica iznad sprata je jednostrano pokovana daskom.
Prizemlje i sprat povezuju basamaci - drveno stepenište, sa kamenim polazište.

Osnovna prostorna jedinica kuće jeste višefunkcionalna soba, opremljena sa samo nekoliko
dijelova opreme: musanderom, sećijom i ognjištem, u nekim prostorijama je peć lončarica neposredno
uz hamandžik musandere.
Uz zidove, pri stropu, postavljen je raf na kome se slaže metalno suđe. Pod sobe prestrt je
ćilimom.
Kuća ima klozet u najudaljenijem uglu avlije i česmu u njegovoj neposrednoj blizini.
U novije vrijeme u objekat se ugrađuju elektroinstalacije, a zatim i savremena sanitarna
oprema. Odžaci ili peći lončarice su zadržani ali se ne koriste za grijanje. Na objektima su uglavnom
vršeni zahvati na krovu, zamjena kamene ploče crijepom.
20
GRADITELJI-NOSIOCI STVARALAČKOG PROŽIMANJA U ARHITEKTURI
Arhitektura je u svom izvoru nastajala bez arhitekata, gradilo se zajednički uz jednostavna

znanja i složene rituale (posvećivanje krova, prinošenje žrtve,kačenje darova na rogove krova,
zakopavanje kultnih predmeta,...) uz gradnju po sistemu "mobe", rad cijelog naselja zajedničkim
snagama. U toj gradnji poštivale su se sve tekovine duhovitosti arhitekture od prirodne i organske
funkcije do energetski zdravih i racionalnih rješenja, do usavršenih zanatskih detalja. Ove osobine
zadržane su u gotovo cijelom periodu trajanja Osmanske imperije, a naročito kod stambene gradnje.
Za finansiranje i izvođenje svih vrsta gradnji počev od cesta, mostova, vodovoda i gradnji na
vodi, pa do monumentalnih saktalnih objekata unutar državne organizacije Osmanske Turske postojale
su posebne službe za ovu djelatnost, od sultanovog dvora do uprave okruga-sandžaka.
Na dvoru je od dvanaest generala dvorjanina, jedan bio bostandži-baša upravnik vrtlara i
zidara. Njemu je bio podređen i glavni arhitekt carstva. U doba kulminacije Osmanske vlasti i
kulminacije umjetnosti sredinom 16.stoljeća ovu dužnost vršio je Kodža Mimar Sinan (1538-1588). U
Osmanskoj armiji postojao je je i rod inžinjerije, u koji su bili uključeni i neimari za gradnju svih
fortifikacionih objekata, mostova i raznih vojnih zgrada.
Neimarska služba također je bila organizovana u državnoj upravi sandžaka. Neimari su za
svoju službu dobijali i plemičke tipule, odnosno posjede. Sve ovo govori da je arhitektura imala visok
položaj i značaj u društveno-ekonomskom i državnom sistemu Osmanske carevine.
Važno je istaknuti i veliki značaj investitora. U vrijeme najvećeg procvata umjetnosti u
Osmanskoj Turskoj najznačajnije položaje uz sultana zauzimaju ljudi iz naših krajeva, što je imalo
izuzetno ogroman značaj za graditeljstvo u našim krajevima. Dovoljno je spomenuti samo trojicu:
Ahmet-paša Hercegović, sin Hercega Stjepana i zet sultana Bajazida II, bio je veliki vezir ukupno
sedam godina, u periodu između 1497. i 1516.godine, Rustem-paša Hrvat, zet Sulejmana
Veličanstvenog, bio je veliki vezir 17 godina u periodu između 1544. i 1561.godine, a Mehmed-paša
Sokolović, također sultanov zet, bio je veliki vezir 14 godina, od 1565. do 1579.godine.
U razvoju arhitekture značajnu ulogu imali su zanati koji su vezani za rad u kamenu, drvetu,
metalu i tekstilu. Za Osmanske uprave zanati doživljavaju procvat. Gotovo sve zanatlije radile su u
čaršiji. Čaršija je ne samo dio materijalne osnove privrede turskog doba, već i arhitekture i dekorativne
umjetnosti.
Ne znamo tačno kolika je uloga bila arhitekata u gradnji stambenih objekata u Osmanskoj
Turskoj u periodu 16.-19.stoljeća. Ali je sigurno da to nije uloga koju ima arhitekta danas. Inače vrlo
su rijetki dokumenti koji govore o ulozi arhitekte.
U prošlosti arhitekt je vjerovatno određivao osnovnu strukturu i organizovao prostorne forme
u ranoj fazi izgradnje objekta i nakon čega je prepuštao dalji posao vještim, za to kvalifikovanim
zanatlijama. On bi eventualno vršio nadzor zanatlija i radnika na gradilištu, i možda bi određivao
glavne dekorativne elemente pri gradnji važnih objekata.
To je bilo vrijeme kad je strukturna i dekorativna umjetnost bila tako dobro povezana jedna sa
drugom da su imali zajedničke estetske norme, pa je lični uticaj pojedinca bio suvišan. Arhitekti,
zanatlije ili zidari dijelili su opšte umjetničke stavove svoje epohe, sve do vremena dok tradicionalna
arhitektura nije počela isčezavati.
Arhitekt (mimar, muhendis-inžinjer) ili pravilnije graditelj, ili ponekad jednostavno dundžer,
tj. Kroz praktične poslove formiran narodni graditelj, prvo bi postavio osnovni oblik kuće, čineći
jednostavnu vrstu plana zasnovanu na važećim pravilima i formulama. Zanatlije su izbjegavale da
odstupaju od važećih normi, i iz razloga jer je veći broj arhitektonskih elemenata bio standardizovan,
kao na primjer prozori, vrata, plafoni, i to se zadržalo nekoliko stoljeća. Visok nivo standardizacije
zahtjevao je visok stupanj saradnje među esnafima koji su učestvovali u izgradnji objekata.
Može se slobodno reći da je tradicionalna kuća bila plod rada narodnog graditelja, dundžera.
Tehnika građenja i stil su se mijenjali vrlo sporo. Njih možemo klasificirati prema planovima
dispozicijama i prema strukturi.
Teško je pronaći stambeni objekat ili dio objekta koji možemo vezati uz ime nekog arhitekte.
Situacija je neznatno drugačija za carsku i državnu arhitekturu. Uz takve objekte obično je vezani ime
graditelja, ali se uglavnom navodi ime glavnog arhitekte carstva u momentu gradnje.
21
Osmanski arhitekti i drugi umjetnici prenjeli su u naše krajeve graditeljske uticaje islamskog
istoka. Graditelji iz Istanbula i Male Azije dolazili su u naše krajeve u 16.stoljeću- kad se ovdje
gradilo najviše i kada su nastali najljepši i najvrijedniji spomenici iz perioda Osmanske vlasti.
Među graditeljima svakako je najpoznatiji arhitekta Kodža Mimar Sinan, najveći turski
graditelj svih vremena koji je gradio čuveni most u Višegradu, imaret i saraj u Sarajevu, i džamiju
Zaim Hadži Mehmed bega (Karadjozbega) u Mostaru. Adžem Esir Ali, prethodnik Mimara Sinana,
koji je sagradio Gazi Husrev-begovu džamiju, medresu i biblioteku u Sarajevu, Hajredin - graditelj
mostarskog mosta, džamije Husein-paše Boljarevića i tvrđave u Makarskoj, Ramadan-aga graditelj
Aladža džamije u Foči i mnogi drugi.
Brojni su zapisi koji govore o graditeljskim vezama Bosne i Hercegovine i Dalmacije. Tako iz
pred-turskog perioda: dubrovački graditelj Antun sa sinom Vickom zidao je za vojvodu Sandalja
zdenac na tvrđavi Sokol 1417.godine 1452.godine dubrovačka vlada šalje vojvodi Ivanišu Vlatkoviću
četiri zidara sa pomočnicima da zidaju utvrđenja i most na Neretvi, te iste godine upučuje i graditelja
Jurja Dalmatinca Vladislavu, sinu Hercega Stjepana, da pregleda, vjerovatno utvrđenje Goricu.
Vjerovatno je dubrovačka vlada 1469.godine uputila svog državnog graditelja Paskoja Miličevića da
nadzire izgradnju mosta kod Počitelja na Neretvi, gdje je Ugarski kralj Matija Korvin želio stvoriti
jaku odbranu prema Turcima Osmanlijama. Kamenari iz Popova polja spominju se na učenju u
Dubrovniku već u 14.stoljeću.
Kamene dekoracije pod uticajem majstora iz

Dubrovnika i Dalamacije
Za vrijeme vladavine Osmanlija u Bosni i Hercegovini, veze se ne prekidaju već se

pojačavaju. 1509.godine Dubrovčani šalju Firuz-begu u Sarajevo dva zidara i četiri druga majstora za
gradnju hamama, a 1530. godine šalju Gazi Husrev-begu pet kamenara, sudjeluju na gradnji Ferhadije
džamije u Banja Luci, pri gradnji Tašli-hana i Begova bezistana u Sarajevu,... Ljeta 1568. dvanaest
vrsnih dubrovačkih zidara radi na Arslanagića mostu, radnici iz Imotskog radili su na mostarskom
mostu.
Uticaji Mediterana vidljivi su na mnogim objektima u romano-gotičkim elementima. Ovi
elementi su prisutni na Vučjakovića džamiji u Mostaru, Koski Mehmed-pašinom hanu u Mostaru (koji
je srušen 50-tih godina ovog stoljeća), Kolakovića kući u Blagaju i mnogim drugim objektima.
Brojni su primjeri krščanskih objekata u Bosni i Hercegovini koji imaju islamske
arhitektonske i dekorativne elemente, i primjeri islamskog graditeljstva na teritoriji Dalmacije (tvrđava
u Makarskoj, han Jusufa Maškovića, kod Zadra, koji je prepravljen od kasnogotičkog hana,....)
Domaći majstori i pored prisustva turskih i dubrovačkih majstora na ovom tlu nose glavni
teret, ne samo kao saradnici, već kao idejni i materijalni tvorci najvećeg dijela građevinskog fonda, u
prvom redu stambene arhitekture. Posebno je značajno područje Popova polja kao neiscrpan izvor
kamenara i zidara. Ti majstori, kao i drugi domaći majstori i poneki dubrovački majstor, realizovali su
najveći dio graditeljskog fonda u periodu turske dominacije, izuzev nekoliko najmonumentalnijih
gradnji, gotovo svu kamenu arhitekturu Hercegovine.
22
Domaći islamski živalj i njegovi graditelji preuzimajući orijentalne oblike uvijek su uspjevali
da ih prilagode lokalnim tradicijama i mogučnostima svog ambijenta, tako stvorivši vlastiti izraz u
arhitekturi.
Domaći graditelji nisu gradili veća i komplikovanija rješenja, jer u 16.stoljeću nisu ovladali
konstrukcijama, a kasnije nije bilo ekonomske podloge za veće građevinske zahvate.
Kako je postupao majstor-dunđer neposredno prije početka radova lijepo je opisao arhitekta
Pospišil. U najstarijem sačuvanom sidžilu mostarskog kadije iz godine 1633/34 spominju se i dunđeri,
dogramemdžije, zidari i klesari, a 1762 godine spominje se i dunđerski esnaf u koji su bili učlanjeni
dunđeri, dogramedžije - drvodjelci, bačvari, sandukčije, kolari, taščije - klesari, duvardžije - zidari i
sujoldžije - koji su održavali vodovod, ćerestedžije - trgovci građevinskim materijalom.
Mostarski majstori radili su i van Mostara. Poznato je da su radili u Bosanskom Novom, Tuzli,
Zvorniku, Kreševu, Ljubuškom, pa čak i u Budimu (godine 1685). U Mostaru su radili i majstori iz
Popova polja - od 16.stoljeća pa nadalje.
Kamen je bio glavni građevinski materijal pa su klesari imali uvijek mnogo posla.
Drvodjelci su bili vrlo brojni, tako da ih je 1875.godine bilo u mostarske četiri radionice 20
majstora i 40 radnika.
Sujuldžije - majstori koji su opravljali vodovod radili su u Mostaru od 17.stoljeća do izgradnje
novog vodovoda. Tako su između 1701. i 1704. godine izveli sve značajne radove na proširenju i
opravci vodovoda.
Dunđeri ili neđari su i zidari, i klesari, i drvodjelci, pa se po njima i zove čitav esnaf.
Kretanje manjih grupa seoskih dunđera, koji su se kao pečalbari kretali iz nekih krajeva
Hercegovine, Dalmacije i zapadne Bosne, imalo je uticaja na formiranje kuće. Dedijer navodi primjere
putujućih majstora iz Mokrina u Boki, Kruševice u Zubcima, Ravnoga u Popovom polju. Oni su veći
dio godine putovali po drugim krajevima, a o Božiću se vraćali kućama. Majstori iz Popovog polja
spominju se pri gradnji Gazi-Husrev begove džamije u Sarajevu, Aladže džamije u Foči, Starog mosta
u Mostaru.
Migracije stanovništva i događaji koji su ih prouzrokovali, i kretanje majstora unose nove
elemente, a mirovanje usavršava određeni tip ili element i kristališe ga, dok dalje mirovanje dovodi do
pomanjkanja stvaralačkog i do dekadence.
Hercegovina je u velikoj mjeri poslužila kao oblast preko koje se struja seobe granala. Jedna
struja je dolazila sa istoka i jugoistoka iz Crne Gore prema Neretvi, Bišću polju, Buni i Mostaru - čija
je okolina bila privlačna za migraciju. Druga struja kretala se iz srednje Dalmacije prema Neretvi i
prema Mostaru. Neretva je bila granica između istočnih, patrijahalnih i planinskih uticaja i zapadnih
upliva iz Dalmacije, granica između pravoslavlja i katoličanstva, granica između ijekavskog i
ikavskog govora. Ovdje, u dolini Neretve, dolazilo je do miješanja ovih uticaja.
Uzroci migracija bili su vrlo različiti i brojni: veliki prirodni porast stanovništva, nemogučnost
ekonomskog opstanka u matičnom prostoru, važniji historijski događaji i ratovi, epidemije i drugo.
Osmanski uticaji došli su vojnim osvajanjima, noseći tursko-islamsku komponentu, snažnu i
uvijek prepoznatljivu. U kasnijim vremenima muslimansko stanovništvo bilo manje podložno
kretanju, tako svojim shvatanjima i navikama lakše čuva stečena iskustva, da ih polako razvija i
usavršava, ali često i da konzervira neke postignute tokove.
Izuzetno veliki broj zajedničkih elemenata pored svih specifičnosti, govori o pripadnosti istoj
kulturnoj sferi stambene kuće šireg regiona Balkana. Osim živih impulsa između susjednih krajeva, na
formiranje kuće djeluje i zatečeni fond kućnih elemenata i koncepcija, onaj koji se formirao dolaskom
Slavena u naše krajeve i tu se dalje razvijao u prožimanju sa zatečenim. Slaveni donose svoju
koncepciju kuće naročito brvnare, svoj način stanovanja i organizaciju života, vlastiti način upotrebe
materijala i vlastite konstrukcije i sve ovo u novom kraju prilagođavaju zatečenim ilirskim i rimskim
koncepcijama koje su se već ranije kroz dugi niz godina prilagodile lokalnim uslovima.
23
PROŽIMANJA PREDOSMANSKOG, ISLAMSKO-ORIJENTALNOG I MEDITERANSKOG
Šta u toj arhitekturi potiče iz predosmanskog perioda, šta je donešenokao islamsko-orijentalno, koliko
su snažni i kakvi su uticaji Mediteranai šire Evrope, odnosno šta je to što ovu arhitekturu čini
posebnomu širim okvirima islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji?
Uticaj Islama
Islam se pojavljuje i razvija na vrlo osjetljivom historijskom području, sa koga se širi na tri
kontinenta. Od svojih početaka do današnjih dana, Islam je bio jedan od najznačajnijih činilaca koji su
uticali na razvoj brojnih nacija Azije, Afrike i Evrope, uključujući i Jugoslaviju, naročito Bosnu i
Hercegovinu, Makedoniju i Kosovo. Kod večine ljudi islamskog porijekla koja žive u Jugoslaviji,
njihova veza sa Islamom manje se ogleda u religioznim manifestacijama, a više u kompleksnoj
duhovnoj fizionomiji. Zbog brojnosti Muslimana u Jugoslaviji, uticaj islamske kulture na ne-
muslimansku okolinu je evidentan.
Dolaskom Osmanlija u naše krajeve veći broj stanovništva se islamizuje. Prihvata se nova
religija Islam - pretežno umjesto pateranstva koje je pratilo samostalnost srednjovjekovne bosanske
države, zadržavajući vlastitost između katolika i pravoslavnih.
Islam je nametnuo i određena pravila likovnog izražavanja (zabrana prikazivanja ljudskih
likova,...) i uticao na snažan razvoj dekorativne umjetnosti (kaligrafija, ornamentika,...), koja je našla
primjenu u skoro svakom djelu ljudskih ruku, u svim prostorima u kojima čovjek boravi, na svim
predmetima koje čovjek koristi.
Kur-an je bio i sada je izuzetan povezujući faktor u islamskoj kulturi. Mada je Kur-an
najmlađi među epohalnim knjigama, on je najčitanija knjiga koja je ikada bila napisana, jer pored
njegove upotrebe u bogoslovlju, to je udžbenik iz koga praktično svaki musliman uči čitati.
Vjerski uticaj koji Kur-an vrši kao osnov islama i kao najveći autoritet u duhovnim i etičkim
stvarima samo je jedan aspekt. Pošto muslimani smatraju teologiju, pravnu nauku i nauku uopšte
različitim aspektima jedne te iste stvari, Kur-an postaje naučni priručnik, udžbenik za sticanje
obrazovanja. Razumijevanje pisanog arapskog jezika u svim arapskim zemljama Afrike i Azije i
drugim, nearapskim islamskim krajevima ne nailazi ni na kakve poteškoće.
Turci Osmanlije prihvačanjem Islama prihvataju i osnovne elemente "arapske civilizacije" i
postaju nosioci kontinuiteta kulturnih strujanja u prostorima Azije i Evrope.
Leksički uticaji Islama. Dugogodišnja osmanska vlast i uticaji osmanske kulture naročito u
Bosni i Hecegovini i Makedoniji ostavili su dubokog traga u leksičkom dijelu našeg jezika. Kao što je
naš jezik preko odvođenog življa i ljudi školovanih u Turskoj postepeno osvojio Istanbul, tako isto su i
turcizmi, po povratku ovih u rodni kraj neosjetno poželi prožimati i našu sredinu.
Uz prodore vjere i odraze turcizama u govornom i pisanom jeziku kod nas se mogao osjetiti i
izvanredno snažan uticaj orijentalno muzičkog izraza. U pjevanim pjesmama bio je veliki broj
orijentalnih elemenata, koji su kasnije inspirisali i neke od naših velikih kompozitora.
Dobar primjer predstavlja i korišćenje imena za određene arhitektonske i prostorne pojmove,
tako da su na Balkanu udomaćeni izrazi: čaršija, mahala, odaja, kiosk, konak, sofa..., riječi turskog
porijekla, aslavenske riječi soba, peć..., se koriste u neposrednoj blizini Istanbula.
Gledano etimološki za donji sprat kuće u Mostaru i Hercegovini karakteristični su nazivi:
kuća, izba, ćiler, - imena slavenskog porijekla, a za sprat ćošak (kosak), odaje (odasi), jazluk (jaz-ljeto,
luk-oznaka mjesta) - pretežno turcizmi.
Balkansko poluostrvo nakon dolaska Turaka Osmanlija korjenito mijenjaekonomski, društveni
i kulturni izgled. Lokalno stanovništvo nastavlja živjeti u svojim naseljima, a nemuslimani, raja,
vremenom postaju sve opterećeniji dadžbinama. Sa uspostavljanjem osmanske uprave naselja urbanog
tipa, osmanski standardi stanovanja, kulturni elementi (život u kući, odjevanje, ishrana,...) šire se
Balkanom i u upotrebi su više stoljeća.
Turci Osmanlije su ranije usvojili istočni koncept kuće i primjenili ga na Balkanu, a isto tako
prihvatili su izvjesna ostvarenja od slavenskih naroda i prilagodili ih svojim potrebama. No,
koloniziranih Turaka Osmanlija je bilo vrlo malo, dok je domaće islamizirano stanovništvo nastavilo
da živi u zatečenim tipovima kuća, usvajajući postepeno elemente islamske kulture i unoseći ih u
način života, a pri tom I u način građenja novih kuća.
24
Kako način života ima potpuni odraz u stvaranju životnog prostora-tako se zahtjevi Islama
osječaju u urbanističkoj organizaciji grada, u izgrađenim javnim i komunalnim objektima,pa
razumljivo i u stambenoj izgradnji, te u dekorativnoj obradi prostora i elemenata.
Organizacija naselja provodi se jasnom logikom i pročišćenom koncepcijom, sa
diferenciranim namjenama površina u zonu rada-čaršiju i zone stanovanja-mahale, grupe stambenih
kompleksa. Spontano nastajanje, postizanje punog jedinstva kuće sa prirodom koja je okružuje
predstavlja izuzetan doprinos Islama u urbanizmu.
Način rada u čaršiji odraz je načina privređivanja, a način organizovanja prostora vezan je za
osnovnu ideju odvajanja prostora -zone rada od prostora-zone stanovanja. U radnim zonama osnovnu
koncepciju nameću javni objekti, najčešće vjerskog karaktera - džamije i škole, zatim hamami-
posvećeni kultu vode, a ritam izgradnji davala su ulaganja brojnih institucija vakufa.
Islamski elementi u pravoslavnim umjetničkim ostvarenjima.

Nastojeći imati sigurnu pozadinu za daljna osvajanja prema sjeverozapadu Osmanska imperija je
postepeno prilagođavala svoju politiku na ovim područjima. Godine 1557. obnovljana je Pečka
patrijaršija, veoma značajna institucija za pravoslavno stanovništvo, a tolerancija prema franjevačkom
redu vodila je poboljšanju uslova katoličkog stanovništva (Ahitnamom od 28.05.1463.godine, izdatom
u Milodražu, sultan Mehmed II uredio je odnose sa katoličkom crkvom, garantujući nesmentan rad
franjevačkog reda na teritoriji carstva). Islamski elementi u pravoslavnim ostvarenjima prisutni su
mnogo prije pada ovih krajeva pod Osmansku upravu, kao na primjer, kod najznačajnijih
srednjovjekovnih srpskih crkava, u Studenici,, Đurđevim stubovima,, Gračanici, Bogorodici Perivlepti
i Ziči, su primjenjene razne varijacije ornamenata, koje su se razvile od arapskog-kufskog pisma.
Prisustvo se pojačava dolaskom Osmanlija u naše krajeve, i naročito je osjetno u cijelog 16. i
početkom 17.stoljeća. Nekoliko primjera pravoslavnih objekata na kojima se pojavljuju islamski
elementi su:
- Stara pravoslavna crkva u Sarajevu, iz prve polovine 16.stoljeća /stari kameni sviječnjaci,
stara kamena krstionica, kameno korito stare česme, dio zapadne fasade,../,
- crkva manastira Moštanica, izgrađena

oko 1540.godine, sa vrlo izraženim
islamskim elementima /plastične
dekoracije, kapiteli stubova, portal sa
saracenskim lukovima,.../,
- crkva Paprača, oko 1540.godine /lukovi
otvora, friz od prelomljenih lukova,../,
- crkva Lomnica, podignuta prije 1578.
godine, zatim crkva Ozren, podignuta
prije 1587.godine.
U pravoslavnim crkvama u Mostaru i
Sarajevu, galerije na spratu, koje su
koristile žene pri bogosluženju, su
zatvorene mušepcima, pod uticajem
islamskog shvatanja. Enterijer Stare pravoslavne crkve u Mostaru
Prvi prodori islamskih elemenata u umjetničkim zanatima su u drvorezbi kod obrade

ikonostasa. Islamski saracenski luk, poluloptaste bradavice, plitke i male rozete, prisutne su kod
stotine pravoslavnih ikona. Sasvim sličan proces odigrao se i sa ostalim crkvenim namještajem.
Ornamentika pravoslavih iluminiranih rukopisa iz 14. i 15.stoljeća u svom ukrasu nosi veći
broj islamskih motiva. Ornamentika ovih rukopisa istovremeno se počela pojavljivati i na predmetima
od metala, drveta, tekstila i radovima u koži, a naročito u narodnom vezu.
Krajnji domet u opremi ćirilske knjige, sa islamskim likovnim elemntima, predstavlja
Karansko evanđelje iz 1608.godine.
Osnovna i bitna činjenica u svemu tome je ona koja kazuje da su neuobičajene islamske
elemente u arhitekturi pravoslavnih crkvenih građevina 16. i 17.stoljeća unijeli isti oni majstori koji su
25
bili naviknuti na te specifične forme zahvaljujući istovremenom angažovanju i pri gradnji islamskih
bogomolja na našem terenu.
Uticaji predosmanskog perioda

U istraživanju predturskog perioda postoji nekoliko grupa podataka koji se mogu koristiti:
arheološki, arhivski, istorijski zapisi, grafički i reljefni prikazi, te podaci sa stećaka.
Arheološka ispitivanja su dala vrlo oskudne rezultate. Vrlo često kuće se ukopavaju, usjecaju
u teren - pravi se terasa, tako da stijena predstavlja jedan zid kuće. Stambeni objekti su malih
dimenzija, tlocrta oblika četverokuta, jednoprostorne i prizemne.
Kao građevinski materijal koristi se drvo, a kod rijetkih zidanih dijelova koristi se kamen sa krečnim
malterom, odnosno suhozid.
Likovni izvori su vrlo siromašni. Postoje samo prikazi gradova Ključa, Kamengrada, Sokola
na Plivi i Višegrada na kojima su dati i izgledi gradskih kuća u putopisu Benedikta Kuripešića iz
1530., rad njemačkog slikara Yrga Brena mlađeg.
Znači, nema likovnih izvora vezanih za prostor Hercegovine i Mostara.
Arhitektonski motivi na stećcima daju određene podatke o arhitekturi objekata
predosmanskog perioda. Osnovni arhitektonski motivi stećaka su arkade šindra, brvna, mrežasti
zakloni i utvrđeni dvorci.
Regionalni raspored motiva odgovara arhitektonskim elementima koji su korišteni u narednom
periodu u datim regionima: u planinskim predjelima na stećcima su brvno i šindra, u Hercegovini u
kontaktnim zonama sa dalmatinskim zaleđem preovladavaju arkade sa romaničkim i gotičkim
lukovima - inače najbrojniji od svih motiva na stećcima.
Pisani dokumenti ne pružaju nikakvih bližih podataka o izgledu ove kuće. Međutim ovi izvori daju
brojne podatke o vremenu u kome je ova kuća nastala i o činjenicama koje utiču na njeno stvaranje.
Elementi zapadnog i istočnog kulturnog kruga u srednjevjekovnoj Bosni i Hercegovini su

jasni i dovoljno poznati.
Zemlja je bila u znaku preplitanja suprotnosti između Istoka i Zapada u ekonomskim,
političkim, ideološkim u kulturološkim aspektima. Suprostavljeni su i prepleteni grčko pismo i
latinica, ćirilica i glagoljica, umjetnost bizantijskog kulturnog kruga i preromanika, romanika i
gotika, pravoslavlje i katolicizam. U aktivnom kreativnom odnosu afirmiše se relativno samostalna
bosanska država, bosanska crkva u religiji, bosanska ćirilica i bosanska glagoljica u pismenosti,
bosanska minijatura i iluminacija u opremi knjige, i posebno vrijedna umjetnost stećaka koja
objedinjuje najveći broj stvaralačkih specifičnosti.
Najviše spomenika srednjovjekovne bosanske pismenosti pisano je ćirilicom, koja je zbog
posebnosti dobila naziv bosanska ćirilica ili bosančica.
Ćirilsko pismo je u osmanskom periodu već imalo duboke korijenje. Kontinuitet ćirilice u
ovom vremenu biće produžen upravo u kancelarijama novih upravljača. Bosančicu je koristilo domaće
islamizirano stanovništvo, a i kancelarije uprave za diplomatsku prepisku sa susjedima, posebno sa
Dubrovnikom. Dok se ćirilica kod pravoslavnog i katoličkog življa razvijala i njegovala svestranije uz
osvježavajuće korekcije i impulse, kod islamskog življa uglavnom je bila isključivo oslonjena na
brzopisni prauzorak.
Vlastelini su investitori najvećeg broja građevina od utvrda, dvorova do privrednih objekata.
Oni su održavali vrlo prisne odnose sa gradovima jadranske obale, naročito Dubrovnikom. U
Dubrovniku grade vlastite objekte, tamo školuju svoju djecu. Na ovaj način upoznaju kulturno i
arhitektonsko stvaralaštvo dubrovačke sredine naročito romaniku i gotiku.
Iste ove porodice omogućile su "bezbolno" prihvatanje orijentalnih islamskih uticaja
prelaskom sa kršćanstva u novu islamsku religiju.
Domaći graditelji i lokalni materijali su i u Srednjem vijeku, kao i kasnije za osmanske
uprave povezujući faktori evropske i osmanske arhitekture. Koriste se vrste građevinskog materijala iz
neposredne blizine gradilišta, usljed slabih materijalnih mogučnosti investitora, nerazvijene
proizvodnje građevinskih materijala i nerazvijenosti saobraćaja.
Dubrovčani su držali u svojim rukama skoro kompletnu trgovinu, zakup carina, finansijeri su
i organizatori najvažnijih poslovnih poduhvata, naročito nakon prodaje Dalmacije Mlečanima
1409.godine.
26
Oni podižu i svoje vlastite, često izdvojene objekte za stanovanje i skladištenje robe, logično
koristeći arhitekturu koju najbolje poznaju.
Djelovanje Dubrovčana odvija se u kontinuitetu i u narednim stoljećima pod osmanskom
upravom, tako da oni ostaju onaj povezujući činilac permanentnih kulturnih i arhitektonskih uticaja na
prostoru Hercegovine i šire. Činjenica da je Dubrovnik bio konstantno glavni prozor Bosne i
Hercegovine prema zapadnoevropskoj kulturi, da je to bio ne samo u doba kraljeva već i u doba
sandžakbegova i beglerbegova, možda je i davala snagu tom kontinuitetu da egzistira i da ne odumre.
Povezanost Hercegovine, i Bosne, sa primorskom Hrvatskom, naročito Dubrovnikom,
pridonjela je u toku Srednjeg vijeka, a i kasnije, razmjeni svih vrsta likovnih djelatnosti i umjetničkih
zanata. Pri tome su primorski gradovi odigrali direktnu i posredničku ulogu u povezivanju tog svog
zaleđa sa zapadnoevropskim umjetničkim slogovima, osobito predromanike, romanike gotike a
ponešto i renesanse.
Kontinuitet stvaranja vidljiv je na svim gradnjama, od utvrde javnih objekata i stambenih
kuća, s tim da je stepen uzajamnih prožimanja, odnosno kontinuiteta predturskih oblika i konstrukcija
za razne vrste objekata različit. Snažan kontinuitet je ostvaren u fortifikacionoj arhitekturi. Ona je u
suštini romaničko-gotička sa izrazitim retardacijama i na mnogobrojnim kulama i gradovima koji put
jedva možemo utvrditi šta pripada epohi srednjovjekovne bosanske države, a šta kasnijoj fazi.
Grad se razvijao prvo kao vojno odbrambena građevina i drugo u velikombroju slučajeva
poslužio je kao osnova u stvaranju gradskih i varoških naselja. U okvirima postojećih gradskih
bedema podižu se kuće za smještaj vlastelina, upravnih-političkih funkcionera, a uz njih zgrade za
smještaj posade, poneka radionica, skladišta,......, znatno manji broj kuća trgovaca i zanatlija, rijetko
crkva.
Elementi velikih kršćanskih, arhitektonskih stilova vidljivi su u izgradnji srednjovjekovnih
gradova.
Romanički elementi vidljivi su u jednostavnim tlocrtima sa jedinstvenimprostorom, niskim i
uskim bedemima, zdepastoj glavnoj kuli kvadratne ili pravougaone osnove. Ovi elementi dugo su se
zadržali u kasnijim vremenima, naročito pri izgradnji ugaonih i bočnih kula.
Gotički elementi u arhitekturi gradova su razvijenija unutrašnjost, veći broj kula, povećana visina
bedema, kula i debljina zidova, uvođenje kontrafora, a naročito zaobljavanje glavne kule. Do jačeg
izražaja dolaze karakteristični detalji: oštri luk svoda, vrata i prozora, dekorativna ornamentika.
Osmanlije, uz izgradnju novih, zadržavaju gotovo sve postojeće odbrambenestrukture, po
potrebi ih pojačavaju i proširuju. Sa proširenjem gradskog područja prvobitni grad ostaje zasebna
cjelina, a gradski bedemi obuhvataju i posebne naseobinske kvartove.
Mostova iz predosmanskog perioda sačuvano je vrlo malo. Kod mostova iz osmanskog perioda
domaća tradicija je veoma jaka, i izražena je rustikalnom formom. Zapravo izuzev desetak najvećih i
najmonumentalnijih mostova, svi su petrificirane arhaične forme, tako da ih je vrlo teško datirati.
Kršćanski arhitektonski elementi kod džamija. Džamije su po nekojlogici trebale ostati

ponajdalje od pred-islamskih uticaja. Kako je bogomolja u svim vremenima i svim kulturama bila
arhitektonsko-plastična manifestacija idejne pozadine društva uvijek se pri njihovoj gradnji osjećala
težnja ka standardizaciji.
Međutim i pored velikog uspjeha u tome, prisutna su i velika kolebanja. Počevši od Fethije
džamije u Bihaču, bivše crkve, (izdužen tlocrt, visoki šiljasti prozori, rozeta, raznobojna stakla kao u
vitraža,..), koja je svojim retardiranim i petrificiranim gotičkim duhom inspirisala gotovo sve džamije
Pounja, do džamija izdužene osnove (Ćejvan-ćehajina u Mostaru, Careva u Stocu,..).
Naročito su uočljiva odstupanja u izradi munara od arhaično kratkih (Careva džamija u Trebinju), pa
do oblika koji odgovaraju romaničkim ili gotičkim kampanilima (Fatime Kadun, Ćejvan-ćehajina i
vjerovatno Sinan-pašina u Mostaru, u Nevesinju, Bileći, Plani, Opličićima, Dabrici, Bijeljini, a i
specifične varijacije sa valjkastim tornjem u Donjoj Drežnici, Kotezima kod Ljubinja,...
Uticaj venecijanske kampanile Svetog Marka i dubrovačkog gradskog sata primjetan je pri izgradnji
sahat kula -oblikom, četverouglastim nerasčlanjenim tijelom, visoko postavljenim prozorom i
piramidalnim krovom, pokazuju sličnost sa romaničkim i nekim kasnijim zvonicima u Dalmaciji.
Takve sahat-kule izgrađene su u Sarajevu, Banja Luci, Donjem Vakufu, Gradačcu, Mostaru, Počitelju,
Nevesinju, Livnu, Prozoru, Stocu i dvije u Travniku.
27
I na drugim objektima na teritoriji Hercegovine mogu se naći stilski elemente kršćanske

arhitekture: - na džamiji Nesuh-age Vučjakovića u Mostaru iz 1568.godine, lisnate konzole sa
voluticama i okviri prozora sa profilacijom savijenim vodoravno pri dnu doprozornika i sa povećanim
dijamantnim vrškom, elementi pod uplivom dalmatinske renesanse.
- okrugli prozori na Koski Mehmed-pašinom karavan-saraju u Mostaru i okrugli prozor na mutvaku
Kolakovića kuće u Blagaju, dio su zapadnoevropskog umjetničkog shvatanja, isto kao i arkade
prizemlja, sa lučnim završetcima, na stambenim kućama Kuća Hadžiahmetovića u Mostaćima kod
Trebinja i Čelića u Stocu, i brojni primjeri nizova prozora, sa šiljatim lukom, na spratnoj fasadi
stambenih objekata, koji snažno asociraju na nizove gotičkih lukova. Isti motivi na stečcima
predstavljaju nit historijskog kontinuiteta pod ovim podnevljem.
Završni vijenci sa nizom konzolica i središnjim lukom, te prozori sa istaknutim ključnim
kamenom sahat-kule u Trebinju, podignute u 18.stoljeću, pokazuju jasno da su islamski graditelji
prihvačali sredozemne renesansno-barokne oblike.
Kod gradnji crkava u Bosni i Hercegovini, u istom periodu, prisutni u uticaji iz Dalamcije.
Crkva Sv.Nikole u Grahovskom polju iz 1499.godine predstavlja početni rad i tipičan primjer za čitav
niz crkava podignut u narednih nekoliko stoljeća.
Ova crkva je postala svojim oblikom, posebno slijepim lukovima, kao nastavak
preromaničkog i romaničkog sloga, prislonjenim uz pobočne zidova naslonjenim na zidne pilastre,
koji se prosljeđuju i nastavljaju u reljefne pojaseve na svodu, opasujući ga i pridržavajući, uzor za
kasnije hercegovačke crkve.
Slične su brojne crkve jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom sred koje je prozorčić,
način kamene gradnje, prozori u obliku koluta, glavna vrata sa lunetom nad nadvratnikom i zvonik u
obliku preslice, kao upliv dalmatinske gotike, na pročelju.
Kod pravoslavnih crkava ovog vremena, koje su za svoje doba veoma karakteristične,
zapažamo neku vrstu tradicionalizma, s tim da dubrovački uticaji slabe, a jačaju uticaji raške i
moravske škole uz prodor islamsko-orijentalnih elemenata.
Djelatnost dalmatinskih majstora u Bosni i Hercegovini, učenje mladih Hercegovaca i Bosanaca u
njihovim radionicama i tragovi sredozemnih, primorskih oznaka vidljivih u bosansko-hercegovačkoj
umjetničkoj baštini, u crkvenom i svjetovnom graditeljstvu, na stečcima iluminiranim rukopisima, u
zanatskim priozvodima jednako kao i dodiri zapadnjačke umjetnosti s sa islamskim stvaralaštvom
istoka, očituju kulturno-umjetničko strujanje između bosansko-hercegovačkog i dalmatinskog
istorijskog područja koje se spaja u istančane i neupadljive cjeline i stvara sklad usprkos različitosti
narodnosti i vjera koje su kroz likovne umjetnosti ispoljavale svoje suprotnosti.
Odnos grada Zapadne Evrope i Osmanskog grada

Srednjovjekovni grad Zapadne Evrope se u stanovitom smislu sastojao od više malih gradova,
od kojih je svaki uživao izvjestan stepen autonomije, nastajući iz zajedničkih potreba i ciljeva,
obogaćivajući i dopunjavajući cjelinu.
Grad se dijelio u četvrti, svaka je od njih imala svoju crkvu ili crkve, često vlastitu tržnicu
životnih namirnica i snabdjevanje vodom. Četvrt se često poklapala sa župom. Ovakve komponente
urbane strukture gotovo idealno iskazuje srednjevjekovna Venecija.
Od urbanističkih rješenja Zapadne Evrope jedino rješenje Venecije ima sličnosti sa
koncepcijama urbanizma u našim krajevima, u Osmansko doba. Ovaj način podjele na stambene
zajednice i naselja i danas je vrlo aktuelan i predstavlja jedan od fundamentalnih koraka ka stvaranju
nove urbane kulture.
Unutar obrambenih zidina gradova Zapadne Evrope, i kod nas u Dalmaciji, gomilale su se kuće na
malom prostoru. Neposredna povezanost između privredne djelatnosti i kućnog života ostala je dugo
nećim sasvim normalnim. Jedno obiteljsko kućanstvo obuhvatalo je osim krvne rodbine i kućnu
poslugu, kao i radnike u zanatskoj radionici - kao članove porodice u širem smislu riječi. Ta čvrsta
veza između života i rada diktirala je unutrašnji raspored unutar same srednjovjekovne i kasnije
stambene zgrade Zapadnog svijeta.
Kuće su u početku bile prizemne,građene u nizovima, a kasnije se grade sve više u visinu.
Provjetravanje prostorija kao i osunčanje bilo je sve lošije. Prostor nije bio potpuno izdiferenciran
prema namjeni.
28
Dubrovnik, u neposrednoj blizini Mostara, predstavlja dobar primjer visoko organizovan za

nivo Srednjeg vijeka Zapadnog svijeta. Gradska kuća u Dubrovniku, građena je na uskom prostoru,
prema unaprijed propisanoj urbanističkoj šemi, ona ide do četiri sprata u visinu, sa poslovnim
prostorom u prizemlju.
Vidi se da ovakva kuća nema skoro ništa zajedničko sa stambenom kućomMostara - sa
njenom urbanističkom postavkom, sa organizacijom unutar neposredne okoline, te sa njenom
unutrašnjom organizacijom.
Za razliku od kuće unutar zidina Dubrovnika, kuće (palaće, dvorci) u neposrednoj okolini
Dubrovnika, imaju određene zajedničke osobine sa stambenim kompleksom Mostara, jer se nalaze u
sklopu imanja sa uređenim vrtovima, u blizini vode, sa svim pomoćnim objektima. Dubrovački dvorac
ima određenu sličnost i u prostornoj shemi: prizemlje i sprat imaju identičan raspored prostorija
(dvorana plus četiri sobe sa strane). Najveću sličnost pokazuje Ljubušakov čošak, a i Muslibegovića
kuća u Mostaru ima ovakvu prostornu shemu. Dubrovačke kuće van grada kao i mostarske kuće
pružaju intimnost i udobnost življenja. Ovi zahtjevi su i danas, za savremene kuće, izuzetno važni.
Stambeni kompleks porodice Muslibegović u Mostaru
Promjene na stambenim kućama, u 19.stoljeću, nastale pod uticajem Evrope prvi su

uzrok imale u slabljenju ekonomske moći, pa slabi i mogućnost izgradnje novih kuća. Postojeće
jednospratnice počinju preuređivati u dvojne stambene kuće - za dvije porodice. Veće kuće dijele se na
veći broj porodica. Kod podjele spratne kuće stan u prizemlju ima slabije karakteristike od onoga na
spratu, a kod spratnog stana prostor tavana, kao previše otvoren za zimsko doba i nekoristan, u potrebi
za prostorom zatvara se zidom od drvene konstrukcije sa nizom prozora. Drugi vid promjena, znatno
manje prisutan, na stambenim kućama koje se grade sredinom 19.stoljeće, jeste uticaj arhitekture
baroka i rokokoa uvezen preko Istanbula. Krive linije elemenata djeluju dekorativno, ali nelogično, a
nefunkcionalne niše u zidovima soba, plastika uznemirene mašte umjesto smirenog traženja estetskog
ugođaja, polihromno ukrašeni elementi od drveta - su novine koje narušavaju dugo stvaranu
harmoniju.
U kuću se unosi i izvjestan napredak: veće svijetla visina prostorija, kuhinja sa ognjištem koje
posjeduje dimnjak u zidu - pa tako bez dimaluka do krova, sanitarni čvor skoro savremen,... Objekti u
kojima su ovi uticaji najizraženiji su Musafirhana tekije u Blagaju, Muslibegovića kuća u Mostaru,
Kolakovića kuća u Blagaju,..
Austrougarskom okupacijom Bosne i Hercegovine dolazi do promjena u kulturi zajedno sa
promjenama u društveno-ekonomskim odnosima. Individualne kuće ustupaju mjesto kolektivnim,
zbog velike dobiti u špekulaciji zemljištem. Kuće postaju višespratne. Gubi se povoljna orjentacija,
osunčanje, provjetravanje, plastika u komponovanju fasade. Narušava se i urbanistička struktura
grada. Hodnik skoro mračan umjesto hajata i tavana, kuhinja sa štednjakom, WC u stanu, trpezarijski
stol i stolice, ormari to su elementi nove kuće. U ovoj transformaciji javlja se prelazni oblik u kome
prizemlje zadržava svoje osobine, a sprat se izvodi u evropskom duhu.
29
Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovin
Austrougarski period (1878-1918)
AUSTROUGARSKI PERIOD
1878-1918
Godine 1878. su velike evropske sile na Berlinskom kongresu nastojale izbjeći veliki rat izazvan
nezadovoljstvom Velike Britanije činjenicom da je Rusija Sanstefanskim mirovnim ugovorom stekla
ogroman utjecaj na Balkanu. Na kongresu je odlučeno da se Sanstefanski ugovor stavi van snage, a
jedna od odluka se ticala i Bosne i Hercegovine, koja je po Sanstefanskom ugovoru trebala dobiti
široku autonomiju u okviru Otomanskog Imperija. Berlinski Kongres, okončan 13.jula 1878.godine
(zaključkom broj 25) je, pak, ostavio BiH formalno u sastavu Otomanskog Imperija, ali je zato
odlučeno da na teritoriju BiH i Sandžaka uđu austro-ugarske trupe kako bi zavele red i mir.
Odluka Berlinskog kongresa je izazvala veliko nezadovoljstvo među muslimanskim stanovništvom

Bosne i Hercegovine, posebno među feudalcima koji su se zabrinuli za svoje privilegije, kao i
ponadali autonomiji po odredbama Sanstefanskog ugovora. Zbog toga je veliki broj njih odlučio
austro-ugarskim okupacijskim snagama pružiti oružani otpor, a priključio im se dio regularnih turskih
trupa. Iako je otpor u nekim slučajevima bio žestok, i iako su austro-ugarske snage trpjele poraze i
neočekivane gubitke, nejedinstvo, slabo naoružanje i organizacija ustanika je vrlo brzo dovela do
poraza. Austro-ugarske snage su za dva mjeseca uspjele okupirati Bosnu i Hercegovinu.
Karta istočne Evrope iz 1879
Austrougarski period u historiji je okarakterisan kao period industrijalizacije, razvoja, prilagođavanja

zapadnoj kulturi i društvenih promjena.
Izgradnjom željeznikih pruga zemlja je povezana sa Europom (1882.godine otvorena pruga Sarajevo-
Brod, a 1992. Sarajevo-Konjic), a što je bilo preuslov za razvoj industrije (fabrika duhana, pivara,
klaonica, štamparije).
Odmah, u roku od nekoliko godina, organizovana je potpuno nova administrativna uprava zemlje
(Zemaljska vlada, sistem sudova, zemljišnji uredi, policija, pošta, banke), intenzivno se grade novi
vojni kompleksi, bolnice, škole, hoteli, gradska infrastruktura...
Sarajevo
Svakako najznačajnije promjene su vidljive u Sarajevu, koji je ostao u funkciji glavnog grada
pokrajine i u koji je nova uprava ulagala najviše.
Kao posljedica velikog požara 8. augusta 1879.godine (u požaru su izgorile 304 kuće, 434 dućana, i
136 drugih zgrada, između kojih 4 džamije, katolička crkva, njemački konzulat, Tašlihan, Đulov han,
Hanikah i sinagoga) otvoren je veliki prostor za novu izgradnju po novim urbanističkim i
arhitektonskim pravilima i stilovima: nove gradske kulturne i obrazovne institucije (Gimnazija,
Učiteljska škola, Zanatska škola, Muzej, kulturna društva, pozorište, muzičke i operne predstave).
Panorama grada Sarajeva
Ostaci Tašlihana
Već 1880.godine jedan od pet odsjeka gradske uprave je
bio Građevni i za podizanje grada, a 1882.godine
kompletiran je prvi geodetski snimak Saraeva, što je
omogučilo uvođenje gruntovnice.
Izuzetno se mnogo ulagalo u infrastrukturu: novi sistem
ulica-prilagođen automobilu, uveden je i tramvaj. Korito
rijeke Miljacke je regulisano a uz njega su izgrađene sa
obe strane nove ulice,koje su bolje povezane izgradnjom
nekoliko novih mostova i rekonstrukcijom postojećih.
Također su izgrađeni novi vodovod, kanalizacija, javni
zahodi, ulična rasvjeta, električna centrala. Treba
pomenuti i meterološki stanicu i geološki zavod.
Do 1878.godine grad je sezao na zapadu do današnjeg
Marindvora, a izgradnjom fabrike duhana i đeljezničke
stanice počinje širenje prema zapadu. Istočno od stanice,
proširenje stare kasarne na 30 hektara predstavljalo je
znatnu smetnju razvoju. Grad se također širio ka Koševu i
Kovačićima.
1918. grad Sarajevo je imao 7.274 stambene zgrade, koje
su u odnosu na one iz prethodnog perioda bile znatno veče površine i spratnosti (zgrade za
iznajmljivanje), pored toga bilo je izgrađeno preko 60 većih zgrada u koje su smještene razne civilne i
2
vojne oblasti, đkole, bolnice,itd., zatim sedam crkava, tri templa, pet samostana, šest sirotišta, tri veća
hotela i više zgrada za industrijske svrhe.
Broj stanovnika se znatno povećao od 21.337 u 1879.godini na 51.919 u 1910.godini, s tim da je
struktura znatno promijenila (smanjenjem broja Muslimana sa 72,23% na 35,73% a povećanjem broja
Rimokatolika od 3,26% na 34,52%).
Sarajevo: Pogled na Bistrik
Sarajevo:Rekonstrukcija obala rijeke Miljacke i nova izgradnja
3
Ulica Franca Josefa – danas Branilaca Sarajeva
Franc Josef kasarna sa muzičkim paviljonom
Ulica Čemaluša Franc Josef kasarna sa muzičkim paviljonom
Oficirski klub Gimnazija
4
KARAKTERISTIKE ARHITEKTURE
Historicizam, eklekticizam, secesija, bosanski slog
Druga polovina 19.stoljeća je razdoblje eklekticizma u cijeloj Europi. Iako do 1878.godine Bosna i
Hercegovina nije bila izravno uključena u aktualna događanja europskih kulturnih krugova, u
1860.godini tendencije iz susjednih regija odrazili su se ina izgradnju objekata Osmanske uprave:
Vezirova rezidencija-Konak u Sarajevu, vojne bolnice, brojne crkve - i katolika (Mostar) i
pravoslavnih (Sarajevo, Mostar), ali inekoliko islamskim vjerskih objekata, kao što su Azizija džamija
u Brezovom polju.
Nova izgradnja u ulici Čemaluša i Baščaršija
U augustu 1878.godine Osmanska vladavina bila je zamijenjena sa Austro-Ugarskom okupacijom. U

svjetlu tih promjena historicizam i eklekticizam ostvaruju punu nadmoć u cijeloj zemlji, a posebno u
Sarajevu. Arhitekti obrazovani na stranim akademijama grade u stilovima po željama investitora.
Svakako najznačajniji među arhitektima bio je Josip Vancaš (1859-1932), sa preko 200 objekata koji
nose njegov potpis; po stvaralačkom rasponu treba izdvojiti Karla Parzik-a (1857-1942); a po
osjećaju za ambijent i nove trendove Josipa Pospisila (1868-1918).
Osmanski Konak –palača

5 Zemaljakog poglavara
Sakralne građevine su građene uglavnom u neo-romaničkom i neo-gotičkom stilu, ali također u stilu
neorenesanse i neo-baroka. Izvandredna su ostvarenja neo-gotičke katedrale i neorenesansog
teološkog kompleksa, kao i neo-barokne crkve i samostana na Banjskom Brijegu - svi radovi arhitekte
Vancaša u Sarajevu. Zanimljivi primjer uspješnog eklektičkog stapanja romanike, gotike, renesanse
predstavlja Protestantska crkva Sarajevo (danas Akademiji likovnih umjetnost).
Fotografija i osnova Katoličke katedrale u Sarajevu
Evanđelistička crkva, Sarajevo
6
Neorenesansni stil uglavnom se koristio za administrativne, obrazovne i kulturne objekte.

Najznačajniji objekti izgrađeni u ovom stilu su zgrade regionalne vlade, zgrada uprave željeznica –
svi u duhu firentinske rane renesanse palače. Palača pravde (danas Rektorat) je sagrađena u duhu
visoke nse, sa zanimljivim pročeljem okrenutom obali rijeke Miljacke.
Zemaljski muzej djelo Karla Parzik-a predstavlja kompleks od četiri paviljona oko parkovske jezgre -
botaničkog vrta, u stilu visoke neorenesanse s klasicističkim elementima. Do određene mjere ovaj stil
je prenijet u obradu interijera, te koncepcije galerijske dvorane u kojoj se nalazi prapovijesne zbirke i
danas se može smatrati modernim.
Zemaljski muzej
Isti arhitekt sagradio zdanje Kluba, sa glavnom fasadom okrenutom prema obali, također u duhu
neorenesanse. (Kasnije pozorišta kada je adaptacijom arhitekte B. Stojkov-a glavni ulaz okrenut
prema trgu).
Klubska zgrada, kasnije zgrada pozorišta
7
Palača Pravde
Rudolfova ulica (danas Štrosmajerova)
Neo-barokni elementi pojavljuju češće na stambenim zgradama, a najbolji primjer predstavlja niz
kuća na istočnoj strani Strosmajerove ulice u Sarajevu.
Pseudo-maurski stil u eklektičkoj arhitekturi je imao poseban značaj. U mnogim gradovima

željezničke stanice, brojne školske zgrade, hoteli i stambene zgrade bili su izgrađeni u ovome stilu.
Trend je kulminirao u objektu Gradske vijećnica u Sarajevu, rad arhitekata Aleksandara Viteka i
Ćirila Ivekovića: kolosalnih proporcija i studiozno obrađenim detaljima, izuzetan dekorativno-stilski
tretman u velikoj je mjeri prenijet u interijer. Hotel i Vijećnica u Brčkom, Hotel Neretva i Gimnazija
u Mostaru, Fejzija medresa u Travniku i Šerijatska škola u Sarajevu su također vrijedni primjeri ove
stilske tendencije.
8
Prımjeri Pseudo-maurskog stila: centralni hol vijećnice u Sarajevu (lijevo), Šerijatska škola u Sarajevu (desno,gore),
Gimnazija u Mostaru (desno dole)
Izuzetno ostvarenje među tim objektima tz., orijentalne tendencije jeste zgrada Rijaseta ispred Careve
džamije u Sarajevu, rad arhitekta Knopfmacher-a, jedino kompozicijski uspješan pokušaj stvaranja
građevina u duhu postojećeg lokalnog graditeljskog nasljeđa.
Zgrada Rijaseta ispred Careve džamije u Sarajevu
9
SECESIJA
Secesijski stil pojavio u središnjoj europskoj umjetnosti na prijelazu iz 19. u 20. stoljeće. Obzirom da
su gradovi u Bosni i Hercegovini upravo tada bili u toku intenzivne izgradnje, Secesija je imala pravu
ekspanziju. Valovite linije i čišćenje, povremeno sklonost arhaizmu, i ukrasne keramičke pločice na
fasadama pomiješano s puno više slobodno korišćenih ukrasnih elemenata eklektičkih stilova, te s
uvođenjem trostrukih prozora - koji je tek dolaze u modu, klasična proporcionalna ograničenja su
razbijena.
Arhitekt Josip Vancaš se okrenuo novim trendovima gradeći zgradu Glavne pošte u Sarajevu sa
čeličnom, ostakljenim krovom koji pokriva glavnicu dvoranu.
Banka na na Obali kod mosta Drvenija, Šalom palača na Glavnoj ulici - svi objekti podignuti u
Sarajevu – Gradsko kupatilo u Mostaru- sa svojim arhaičko-orijentalnim elementa - sve su to primjeri
secesijskog istraživanja u raznim smjerovima.
Banka na na Obali kod mosta Drvenija
Rektorat i Glavne pošta na obali Miljacke u Sarajevu
10
Šalom palača na Glavnoj ulici u Sarajevu
Sarajevo:Pogled na At Mejdan i objekte uz sjevernu obalu Miljacke
Gradsko kupatilo u Mostaru, rad Tenniera, sa svojim arhaičko-orijentalnim elementima

predstavlja primjer secesijskog istraživanja u različitom smjeru
11
Usred takvih eksperimentiranja (1909) u Sarajevo je stigao arhitekt Josip Pospišil, i odmah počeo sa
studiranjem autohtone baštine u urbanizmu i arhitekturi, boreći se za njihovu zaštitu i obnovu. On
propagira "bosanski stil", tražeći modele u njegovoj neposrednoj okolini.
Zgrada u kojoj je apoteka "Radnik", Musafija palača u glavnoj ulici, i Sebilj (javne česma u obliku
kioska) na Baš-čaršijskom trgu - su primjeri rezultat toga traženja, u kojoj Pospišil nije ostao potpuno
izoliran.
Zgrada Hadin Ali-pašinog vakufa Zgrada Hadin Ali-pašinog vakufa

Arh. Josip Vancaš Arh. Josip Vancaš
Vila Perišić, 1916. Kuca Mehmed-bega Fadipašića

Arh. Hans Berger
12
Zgrada banke “Slavije” na Obali Štrosmajerova ulica
godinama 1911-1912 arhitekt Jan Kotjera (1871-1923), učenik Otta Wagner-a i profesor na Akademiji
Pragu, gradi zgradu "Slavija" na Obali, koja se može smatrati da predstavlja ključnu točku razbijanje
daleko od historicizma i akademizma i prema utilitaristički konstrukcije u jednostavnim i
funkcionalnim oblicima.
Rondo trg - kružni trg koji spaja šest ulica- u

Mostaru je istaknuti primjer arhitektonske
urbane kompozicije.
Na početku dvadesetog stoljeća, s

izgradnjom u Sarajevu Zemaljskog muzeja,
bolnice Koševo (arhitekti Kraus i Parzik), te
skupina stambenih zgrada iza današnjeg
Filozofskog fakulteta (arhitekt Tenies),
utemeljio se paviljonski način gradnje, koji
je tokom kasnijeg razvoja pokazao svoju
vrijednost i prednosti.
13
Historicizam, elekticizam i Secesija su prilično malo pažnje posvećivali urbanom planiranju.

Strosmajerova ulica sa trgom oko katedraleu Sarajevu i Rondo trg - kružni trg koji spaja šest ulica- u
Mostaru su jedini istaknuti primjeri arhitektonske urbane kompozicije. Na početku dvadesetog
stoljeća, s izgradnjom u Sarajevu Zemaljskog muzeja, bolnice Koševo (arhitekti Kraus i Parzik), te
skupina stambenih zgrada iza današnjeg Filozofskog fakulteta (arhitekt Tenies), utemeljio se
paviljonski način gradnje, koji je tokom kasnijeg razvoja pokazao svoju vrijednost i prednosti.
Bosanski paviljon na Svjetskoj izložbi u Parizu 1900.godine

Arhitekt Karlo Paržik
ORIJENTALIZAM U BOSNI I HERCEGOVINI
14
ORIJENTALIZAM je bio uticajan u Europskoj arhitekturi tokom 18. i 19 stoljeća kao posljedica
uklanjanja granica između zapadnog i istočnog kulturnog domena.
Glavni izvori inspiracije za Islamsku komponentu orijentalizma su Indija i Maursko-andaluzijska

arhitrektura, i posebno palača Alhambra u Granadi.
Kraljevska palata u Brıghtonu, 1805
Nakon pojave Orijentalizma u zapadnoj Europi, trebalo je proći stoljeće da ga strani arhitekti koji su
radili u Sarajevu primjene u svojim ostvarenjima. Zbog određene sličnosti lokalnog i novog
arhitektonskog riječnika prijem nove arhitekture nije bio izrazito kontrastan kao na Zapadu.
Sličnosti su prožimanjem dovele do pojave i široke upotrebe tkz. Bosanskog sloga u početku 20.tog
stoljeća.
Primjeri ornamentike iz knjige L. Zarth „ Die Wilhelma“
15
Elementi Islamske ornamentike korišteni su na brojnim objektima javnog karaktera ( Vjećnica u

Brčkom, Vjećnica u Sarajevu, Gimnazija u Mostaru, Vakufska palača u Mostaru, Šerijatska škola u
Sarajevu, Medresa u Travniku, Hotel Central u Sarajevu i mnogi drugi.)
Gimnazija u Mostaru
Vakufska palača u Mostaru
16
AŠKENAŠKA SINAGOGA , Sarajevo, 1902, Karlo Paržik
Aškenaška sinagoga u Sarajevu
Dekorativni elementi uzeti iz

Sasanidske,Bizantijske, Memlučke, Seldžučke
i Osmanske arhitekture.
Primjenjeni su urezani gotički prozori, otvtoi
su povezani sa dvije paralelne linije.
Dekoracije su povezani se cirkularnim
petljicama u malim intervalima. Okvirovi su
ispunjeni floralnim arabeska motivima.
Pojavljuju se kružne uokvirene površine kao
dekoracije, na kojima se nalaze oblikovani
geometrijski ornanmenti, uokvireni sa
ukrasima. Na dodirnim tačkama se nalaze
čvorovi. Ovakav detalj sa čvorovima
orginalno susrećemo u detaljima Sasana.
Kasnije se pojavljuje u Bizantijskoj,
Seldžučkoj, Mamlučkoj i Otomanskoj
arhitekturi.
Detalji dekoracije Aškenaške sinagoge u Sarajevu
17
ŠERIJATSKA ŠKOLA , Sarajevo, 1887 , Karlo Paržik

Plan pokazuje da je arhiekt našao uzor u klasčnom planu medrese. Ovde je orijentalizam počeo da
bude više nego samo dekoracija.
Osnova i izgled Šerijatske škole u Sarajevu
MEDRESA , Travnik, 1895, I. Ivekovic
Primjenjena je longitudinalna organizacija

oko unutrašnjeg dvorišta. Na ovom objektu
primjecujemo i utjecaje lokalne arhitekture.
HOTEL CENTRAL , Sarajevo, 1889, Josip Vancaš
Islamski dekorativni motivi:

• Kupolica nad ugaonom kulom,
• potkovičasti lukovi na prvom spratu i naglašena
čvorišta nad vrhovima prozora,
• Dvostruki prozori drugog sprata,
• arabesk dekoracija,
• muqarnas motivi na vijencima
18
Stambeno poslovna zgrada

Đenetić Sarajevo,1898, J
osip Vancaš
GAZI ISABEGOVA
BANJA, Sarajevo, 1890,
Josip Vancaš
Ovo je dobar primjer za

interpretaciju lokalne
arhitekture. Glavna dvorana
sa kupolom je dizajnirana sa
turskim kupatilom. Elementi
Islamske dekoracije su
potkovičasti lukovi,
polihromno slikarstvo i
puškarnice.
19
KUĆA KARLA
LANGERA
Sarajevo , 1983.
Karlo Parzik
Islamske dekoracije :
lađa lukovi,
polihromatsko
slikarstvo, floralno
dekorisanim amblemima
od terakote, te drvenim
Marokanskim
balkonima.
Vijećnica u Brčkom , 1892, Arhitekt: I. Iveković - A. Wittek
20
VIJEĆNICA SARAJEVO
Sarajevo, 1896
Arhitekt: I. Iveković - A. Wittek
Funkcija: Gradska Vijećnica
Objekat trouglaste osnove postavljen oko centralnog
šestougaonog hola koji je pokriven kupolom. Glavni ulaz
orijenitran prema rijeci je natkriven ceremonialnim balkonom
koga podržavaju pet tankih stubova. I drugi ulazi su jednako
impresivno dekorisani. Ritam otvora je gust za klimatske
prilike.
Originalni situacionni plan Vjećnice
Vjećnica u Sarajevu
21
Pregled originalne arhitektonske dokumentacije
Osnova prvog sprata Vijećnice u Sarajevu
Kupola Vijećnice u Sarajevu
22
Presjek i detalj enetrijera Vijećnice u Sarajevu
Fasada Vijećnice u Sarajevu
Na uglovima objekta se nalaze portali. Trodjelni luk je uokviren sa modeliranim ukrasima i

dekoracijama sa mukarnasima. Ima po dva velika uvojka na obje strane. Na uglovima se nalazi uvijeni
uklesani motiv na trupovima kolonade ukrašavajući fasadu. Jasna je sličnost sa Sultan Hasanovom
Medresom u Kairu izgrađenu za vrijeme vladavine donastije Makluk. Arhitekta A. Wittek je tokom
izgradnje objekta posjetio Kairo dva puta...
23
Detalji dekoracija fasade Vijećnice u Sarajevu
Ugaona niša Vijećnice u Sarajevu
24
Originalni detalji vrata Vijećnice u Sarajevu
Glavno stepenište Vijećnice u Sarajevu
25
Enterijerjedne sale Vijećnice
Panorama grada Sarajeva i položaj Vjećnice
26
Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Predmet: Arhitektura Bosne i Hercegovine
Profesor Dr. Amir Pašić, 14.maj 2010
ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992
Završetkom Prvog svjetskog rata 1918.godine historicizm, eklekticizam i stilovi secesije nisu nestali.
Međutim, kako su u Bosni i Hercegovini društveno-ekonomski uslovi bili ozbiljno pogoršani
izgradnjaje pala, kako u kvaliteti tako i u kvantitetu.
Prateći zasnovane modele historicizma i secesije, pseudo-maurskom elementi bili koriščeni,
kao i oživjeli elementi narodne arhitekture (Palas hotel u Banja Luci, arhitekt D. Sunko, 1934). Daljnji
razvoj je pojava neo-Bizantisma vezano za novoformiranu vladajuću dinastiju u Kraljevini Jugoslaviji
(kompleks crkava, zgrada suda Banovine i upravne zgrade u Banjoj Luci.
Zgrada banovine i općine u Banja Luci
Slobodniji tretman ovaj način manifestira u zgradama arhitekta A. Deroko (pravoslavna crkva
u Novom Sarajevu), dok Hipotekarna banka u Sarajevu, rad arhitekta Milana Zloković (1932),
označava prekretnicu u njegovom osobnoj orijentaciji prema više suvremenih tretmanima.
Međutim, u isto vrijeme iz nekih zapadnih metropola prodirali su uticaji suvremenih
trendova. Tako se u Sarajevu formira grupa od ljudi koji su se vratili u svoju zemlju sa diplomama
arhitektonskih škola iz Praga ili Beča koji promiču ono što je u kontekstu Bosne i Hercegovine bili
revolucionarne promjene u arhitekturi.
Među prvih članova ove grupe da se pojavi su arhitekti Dušan Smiljanić i Helen Baldasar,
koji su od 1924.godine radili kao učitelji Tehničke srednje škole u Sarajevu; kasnije D. Smiljanić je
postao za kratko vrijeme bio opštinski arhitekt, i do 1939.godine je imao vlastiti arhitektonski ured.
Oni su pružali ohrabrenje i podršku za mnoge mlade arhitekte koji su se vratili u zemlju s diplomama
iz Praga Akademije: braća Reuf i Muhamed Kadić, Emanuel Samanek, Leon Kabiljo i Jahijel Finci.
U granicama koje nameće društveno-ekonomski uvjeti institucija Vakufa postala je moćan
investitor, i zahvaljujući ovim arhitektima Vakuf zgrade obično se utilitarne i konstruktivističke u
koncepciji (Vakuf Hadži Idriz palaća i zgrada Vakuf Jakub paše su djela D. Smiljanića, a neboder
kod Zemaljske banke djelo Reufa Kadića). Helen Baldasar gradi zgradu Crvenog krsta, koja uključuje
i kino dvoranu su u ranoj fazi modernizma. Među djelima braće Kadić zdanje Zavoda za mirovinsko
osiguranje zaslužuje posebnu pozornost (ugao Tita i Ulice Maksim Gorkog), te stambene zgrade s
čeličnomi staklenom fasadom na Obali, arhitekata L. Kabiljo i J . Finci; predstavljaju pravi novitet u
arhitekturu Bosne i Hercegovine tog razdoblja.
Od 1926.godine arhitekt Mate Bajlon, školovan u Beču, također je radio u Sarajevu, on je

sagradio banka Gradske štedionice, zgrada burze rada, a brojne škole i stambene zgrade.
U 1930.godini Sarajevska nadbiskupija povjerila je izgradnju neo-romanička crkva sv Josipa u

Marindvoru Karlu Parziku, kao i nekoliko suvremeno tretirane stambene zgrade u blizini crkve.
Izvan Sarajevo, zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru (arhitekt Drago Ibler) i palača Defterder
Pašinog vakufa u Banjaluci (S. Planić) zaslužuju pozornost. Oba arhitekta bili su članovi progresivne
zagrebačke grupa "Zemlja", osnovane 1929.godine.
Zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru:

osnova i istočna fasada
Od 1936.godine Dušan Grabrijan je radio kao nastavnik Tehničke srednje škole u Sarajevu.
On bio je teoretičar arhitekture koji je napravio zanimljive prijedloge o modernom poimanju stare
bosanskohercegovačke arhitekture. Njemu se priključio 1938.godine arhitekt Juraj Neidhardt, koji su
se vratili u svoju domovinu nakon treninga u Beču i praktična iskustva u ateljeima Pitera Behrens i Le
Corbusier-a. Iznimno kreativan Neidhardt i teoretičar Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za
modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini, Neposredno prije Drugog svjetskog rata
njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radničkih stanova u pojedinim
gradovima središnje Bosanski bazena.
Stambeno poslovna zgrada preko puta Ali pašine džamije (gore lijevo) zgrada Gajreta (dole lijevo), i
neboder kod Zemaljske banke u Ferhadiji
2
Period između aprila 1941 i maj 1945 godine ptredstavlja četverogodišnje razdoblje devastacije i
uništavanja. Bosna i Hercegovina je bila poprište krvavih borbi, neprijateljskih ofenziva, a i mjesto
najvažnijih događaja vezanih za osnivanje i rast nove Jugoslavije.
Nacionalno oslobodilački rat i pobjeda antifašističke revolucije odrazile su se radikalno na razvoj

urbanizma i arhitekture u zemlji. Ekonomski razvoj zemlje bio je veoma ubrzan, fenomen
nerazdvojno povezan s rastom gradova, te s izgradnjom industrijskih kapaciteta, stanovanja i i svih
pratećih javnih sadržaja.
Tokom početnog razdoblja arhitekti - pioniri moderne ponjeli su glavni teret obnove i
izgradnje, a kad je 1949.godine osnovana arhitektonska škola uokviru Sarajevskog univerziteta, oni su
postali učitelji generacija koji bi i dalje slijediti progresivna kretanja u arhitekturi.
U iznimno ograničenim materijalnim mogučnostima 1948.godine arhitekte Muhamed i Reuf

Kadić grade stambeni ansambl na Džidžikovcu, u isto vrijeme, a i nešto kasnije, profesor Muhamed
Kadić daje značajan doprinos izgradnjom niza gospodarskih zgrada. u neposrednoj blizini
Džidžikovca, 1950.godine, arhitekt Husref Redžić, jedan od ključnih nosilaca razvoja Arhitektonskog
fakulteta u Sarajevu, gradi Dom milicije.
Dio stambenog ansambla na Džidžikovcu (lijevo), Dom milicije (desno)
Utjecaj socijalističkog realizma su prisutni u brojnim javnim objektima (škole, bolnice, zgrade
državne administracije, radnički domovi) koji se grade u svim gradovima Bosne i Hercegovine jedva
nazire u zdanjima Instituta za higijenu u Sarajevu (arhitekt Tika Ivanović) i kulturnog centra na
rRondou u Mostaru.
Instituta za higijenu u Sarajevu (lijevo) i kulturni centar na Rondou u Mostaru
3
Željeznička stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz Čehoslovačke, koja je završena 1952.godine
(arhitekt B. Stojkov), predstavlja značajno dostignuće svog vremena. Od početka 1950-ih novi
arhitekti počeli su dolaziti u većem broju iz arhitektonskih škola u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani.
Željeznička stanica u Sarajevu
Na konkursu 1955.godine za planove za prenamjenu Marindvora i izgradnje zgrade Skupštine

Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine pobijedio je profesor Juraj Neidhardt, i tu je kasnije
zajedno sa svojim suradnicima projektirao, Filozofski fakultet. Te neboder u kojem je smješten
Republička uprave i do njega Skupština bosne i Hercegovine. Njegova rješenja u kombinaciji ideje se
Corbusiera i CIAM s određenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine,predstavlja kontinuitet
arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Do 1979. godine Neidhardt je realizova i niz
drugih projekata (stambene zgrade u ulici Đuro Đaković, prirodno matematski fakultet).
Satelitski snimak Marindvora (2007)
4
Projekti Juraja Neidhardt-a:
Filozofski fakultet,
Prirodno matematski fakultet
Zgrada vlade Bosne i

Hercegovine
1990. odnosno 2010.godine
Zgrada skupštine
Bosne i Hercegovine (2010)
5
Šesdesetih godina dvadesetog stoljeća Z. Kovačević i grupa arhitekata arhitekti, realizira urbanistički
plan za Grbavicu I – prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z.
Kovačević je također vodio i tim koji je do 1963.godine pripremio Generalni urbanistički plan grada
Sarajeva.
Satelitski snimak Grbavice (2007)
Zgrade u Novnom Sarajevu: Telekom BH (gore lijevo), neboderi,

Ciglane (dole desno)
6
Pejsažna arhitektura dobila je snažan poticaj djelima arhitekte S. Klajića donijeli u
realizacije hortikulturni plan za Vrelo Bosne i Novo groblje na lokalitetu Bare u Sarajevu).
Od kraja 1960-ih sve veći broj arhitekata obrazovanih u Sarajevu uspostavlja ugled u Bosni i
Hercegovini. Oni postaju nosioci progresivnih tendencija: Republički zavod za socijalno osiguranje,
Sarajevo 1960.godine, arhitekti Živojin Janković i E. Daidžić, nešto kasnije profesor Ž. Jankovića
gradi upravu firme "Energoinvest", a 1969.godine on zajedno sa sa H. Muhasilović, završava
kulturno i sportski centar "Skenderija".
Zona uz Skenderiju, kompleks skenderije, Zgrada Energoinvesta (dole lijevo)
7
1970-te su karakterizirali obnova Banjaluka nakon katastrofalnog potresa 1969, i arhitekt N.
Nešković sa projektom spomen-škole u tom gradu kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji. U istom
gradu, ali i iz vremena nakon potresa, dostojan note su "Borik" sportski centar (arhitekt S. Zahirović),
Bosna hotela (A. Džeba i P. Bulović) i Medicinskog centra (B. Kurpjel, R. Mandić, V. Hamsic i Z.
Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralaštva.
Objetki u sklopu kliničnog centra Koševo
Svakako najitenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu obzirom na privredni razvoj i stalno

povećanje broja stanovnika. Uz brojna nova stambena naselja podignut je niz javnih objekata (robna
kuća "Sarajka" arhitekt V. Zarahović; izdavačke kuće "Svjetlost" arhitekt H. Muhasilović; RTV centar
Sarajevo arhitekti B. Bulić i M. Kušan).
Niz vrhunskih arhitektonskih ostvarenja vezan je za Zimske olimpijske igre u Sarajevu
1984.godine. Treba izdvojiti sportsko-rekreacijski kompleks "Zetra" (arhitekti D. Đapa D. i L.
Alikalfić). Za istu manifestaciju arhitekta Ahmet Đuvić gradi veličanstveni hotel na planini Igman.
Zgrada televizije Sarajevo
Zgrada Svjetlost (lijevo), Zetra
8
Dom Nedžarići (lijevo), Hotel Igman
Također i u drugim gradovima, osim vrlo opsežne stambene izgradnje, podizani su javni objekti
visokog kvaliteta kao što je npr. Pozorište u Zenici 1976.godine, arhitekti-profesori Jahiel Finci i
Zlatko Ugljen. Profesor Ugljen plijeni pozornost svojim individualnim pristupom, osobito je očita u
njegovim hotelima u Visokom, Mostaru i Stocu, i njegov džamija u Visokom donijela mu je
međunarodno priznanje - nagradu Aga Kan 1983.godine.
Pozorište u Zenici (lijevo), Hotel u Stocu
Hotel Ruža u Mostaru (maketa) ulazni blok objekta
9
Džamija u Visokom: crtež fasade i izgled
U istom periodu arhitekt Ivan Štraus gradi hotel Holiday Inn "Marindvor i dva "Unis" nebodera u
njegovij blizini. Osim ovih objekata Štraus gradi i brojne druge objekte vrhunske kvalitete od kojih
treba istaći zgradu Elektorprivrede BiH u Sarajevu i muzej avijacije u Beogradu.
Hotel Holidasy Inn i neboderi UNIS-a
10
Zgrada Elektroprivrede
Među kreativna dostignuća poslije 1945.godine spomenici i spomenici NOB i revolucije - čiji
je ukupan broj se procjenjuje na 2500 - zauzimaju posebno mjesto. Ovdje treba istaći Memorijalni
centar i muzej u borbi za ranjenika na Jablanica (1978), arhitekti B. Tadić, Z. i Dunđerović M.Ramić,
Među kombinaciji arhitektonske i skulptorske spomenika izvrsne su partizanske groblja u Mostaru
(arhitekt B. Bogdanović) i "Vraca" spomen parka u Sarajevu (arhitekt V. Dobrović), spomen
skulpture na Sutjesci (M. Živković), Kozari (Dušan Džamonja) i na Makljenu kod Prozora (Boško
Kućanski).
(gore) Maklje, Sutjeska, Kozara
Partizansko spomen groblje u Mostaru

11
Od kasnih 1950-ih godina intenzivnog rada je učinio na obnovu i revitalizaciju kulturno-
povijesne graditeljske baštine. U tome je prednjačio Mostar koji je u kontinuitetu radio na obnovi
historijskog dijela grada, što je 1986.godine rezultiralo Aga Kan-ovom nagradom za arhitekturu
(arhitekta Amir Pašić i saradnici). Znatno kasnije Sarajevo, Počitelj i Banjaluka su pokrenuli opsežne
djelatnosti na ovom području. Brojne su i adaptacije interijera za suvremene svrhe, a izgrađene su i
nove zgrade čije su prostorne i plastične karakteristike usaglašene sa povijesnim ambijentom. Robna
kuća u Jajcu (arhitekti R. Jadrić, Dž. Karić i N. Kurto) je važan primjer tih nastojanja.
Han u Počitelju (gore lijevo), Godspodska ulica u Banjaluci (gore

desno), ulica u Sarajevskoj čaršiji, Robna kuća u Jajcu (desno)
Stari grad u Mostaru
12
Amir Pašić: Historija arhitekture
Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine
ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE NAKON 1992.
PRIMJER GRADA MOSTARA
(Stanje očuvanosti graditeljskog nasljeđa grada Mostara najjasnije odražava socijalnu i ekonomsku
situaciju u Bosni i Hercegovini, prıje i za vrijeme rata u periodu 1992-95, razaranja i genocid kao i
njihove kasnije posljedice. Ovdje je dio teksta iz dokumentacije pripremljene od strane autora za
Nominacija Starog mosta u Mostaru na listu svjetske baštine UNESCO-a ostvarene u 2005.)
Očuvanje graditeljske baštine u Mostaru. Očuvanje graditeljske baštine je permanentni

proces koji je u skladu sa utjecajima socio-ekonomskıh faktora, neodvojiv od cjelokupnog stanja
društvene nadogradnje. Posmatrajući kroz vrijeme i prostor, najznačajnija karakteristika graditeljskog
naslijeđa u Mostaru i njegove historijske jezgre je izvanredna transformacija gospodarske strukture.
Ova pojava je uzrokovana društveno-ekonomskim promjenama, zajedno sa izvanrednim silama
(rat, požari, poplave), a još uvijek se transformacije odražavaju kroz adaptaciju trenutnog razvoja
moderne tehnologije i sredstava ekonomskog razvoja.
Aktivnosti u period između 1949. i 1977. Tradicija očuvanja spomenika je relativno kratka. Prvi
dokument koji se odnosi na ovu temu je odluka skupštine vilajeta Bosne, koja datira iz 1870 godine,
gdje se spominje izgradnja novog mosta kako bi se smanjilo opterećenje na Stari most, koji je već imao
monumentalni značaj.
Godine 1949. grupa uglednih građana Mostara je pokrenula inicijativu za aktivnosti očuvanja
graditeljske baštine pozivajući se na Savezni zakon o očuvanju i zaštiti spomenika. Unatoč postojećem
zakonu, istaknuli su činjenicu da je primjenjena pogrešna politika za očuvanje i zaštitu spomenika, što
je rezultiralo uništenjem brojnih objekata monumentalnih i ambijentalnih vrijednosti.
Godine 1950. Državni zavod za zaštitu spomenika Bosne i Hercegovine, je napravio

istraživanje gradske čaršije u Mostaru i predstavio ga lokalnoj gradskoj upravi. Godine 1952 i 1953,
prve aktivnosti za očuvanje i zaštitu su izvedene na kulama Starog mosta i nekoliko manjih objekata na
području Starog grada.
Godine 1954. u Mostaru, formirana je prva Uprava za zaštitu i očuvanje spomenika kulture i
prirodnih rijetkosti u gradu i regiji.
Godina 1955. se može smatrati prvim početkom integralnog i konstruktivnog djelovanja u

historijskom jezgru grada; Starog mosta i Kujundžiluka koje je predviđeno na period od tri godine i
predstavljalo je osnovu za oživljavanje ovog dijela grada. Nakon toga, i razdoblja stagnacije, radovi na
rehabilitaciji traju do 1963. godine. U međuvremenu, dodatni radovi aktualiziraju dvije značajne
strukture; konsolidaciju luka Starog mosta i očuvanje Karađozbegove medrese u Mostaru.
Između 1965. i 1973. nekoliko spomenika je podvrgnuto manjim intervencijama. Saradnja sa

nizozemskom kompanijom "Philips" je rezultirala realizacijom projekta osvjetljenja komunalne
infrastrukture.
Godine 1991. registrovani spomenici kulturno-povijesne baštine na području današnjeg grada

Mostara su: Predhistorijskih nalazišta 695, Antičkih naselja 27, srednjovjekovnih konstrukcija 1756,
Osmansko-turskog naslijeđa 86, spomenici perioda 1918-1945.; pet manjih spomenika i tri memorijalna
kompleksa posveđena antifašističkom oslobodilačkom ratu.
Važno je naglasiti da je zakonska začtita bila usmjerena na kompleks Starog mosta i njegove
neposredne blizine. İzmedu 1952. i 1958. napravljena su ozbiljna ispitivanja i konsolidacije rječne obale
u okolini Mosta. Godine 1963. realizovana je prva konsolidacija luka Starog mosta. Godine 1956. i
1982. provedeno je fotogrametrijsko ispitivanje i testiranje ponovne konsolidacije rječne obale.
Aktivnosti izmedu 1977. i

1992. Dva dokumenta ‘Preliminarni
urbanistički program za kulturnu i
historijsku baštinu - regulacija
planiranja, revitalizacije i obnove
Starog grada’, koji pripada Zavodu
za urbanističko planiranje grada
Mostara (1967.) i odluka koja je na
osnovu ‘Odluke o prostornom
uređenju i revitalizacije središnjeg
područja Starog grada’ donesene od
strane Skupštine općine Mostar
(1973.), predstavlja temelj za
planiranu i sistematičnu zaštitu
Starog grada u Mostaru.
Mapa Master plana iz 1990.

Godine 1977. ova dva dokumenta su pomogla uspostavljanju Organizacıje za administraciju,
korištenje, zaštitu i održavanje kulturno-historijske baštine ‘Stari grad’ (Old Town) u Mostaru, sa ciljem
potpunog očuvanja mostarske baštine, historijske gradske jezgre i niza kompleksa i pojedinačnih
objekata za čiju je zaštitu grad preuzeo odgovornost.
U razdoblju izmedu 1977. i 1992. ekonomska baza integriranog procesa očuvanja i zaštite
Starog grada je ovisila o prihodima iz istog područja. Prihodi od najma, doprinosi izgradnje, te
komunalni i boravišni porezi, su osiguravali sredstva za očuvanje i razvoj ovog područja.
U peridu izmedu 1978. i 1991, 162 intervencije su realizovane unutar historijske jezgre grada i
50 izvan same jezgre, koje su varirale u metodama i volumenima zahvata.
Aga Khan Nagrada za arhitekturu godine
1986. je dodijeljena organizaciji ‘Stari grad’ Mostar
za: ‘…izuzetno koncpiranu i realiziranu
konservaciju cjelokupnog historijskog jezgra grada
iz 16. stoljeća. Ovaj projekat ne smatra proces
konzervacije kao djelo nostalgije ili emocije.
Potreba za ovakvim radom, a po svoj prilici i značaj
koji mu je dodijeljen, se smatra inteligentnim
vrednovanjem procesa razvoja civilizacije.
Preispitivanje tradicionalnih vrijednosti u
savremenom kontekstu i na načine koji odgovaraju
savremenim izazovima je nešto što nadilazi pitanja
arhitektonske estetike i funkcije, te postaje ključna
uloga u profesionalnoj etici arhitekata.
Tradicionalne vrijednosti i kulturalni
kontinuitet u savremenom graditeljskom kontekstu
mogu biti razvijeni samo ispitivanjem historijske
graditeljske osnove proučavanjem cjelokupnog niza
ljudskih aktivnosti.
Potreba za ostvarivanjem dinamičkog odnosa između prošlosti i sadašnjosti je ostvarena u
ovom primjeru, koji je živa izložba historijskih podataka, ali je istovremeno dio organskog tkiva
svakodnevne životne zajednice kojoj i služi. ( Isječak iz komentara Agha Khan Award master žirija)
Godine 1986, nagrađeni program za očuvanje Starog mosta u Mostaru je uveo institucionalnu
dimenziju u nagrađivanje programa očuvanja, koji je do ovog momenta bio koncentriran na tehničke
aspekte obnove. Primjer Mostara je pokazao da se neki od najfinijh restauratorskih radova može izvesti
u velikoj mjeri samofinansiranjem, te uz pomoć odgovarajuće specijalizirane organizacije. Mostar je
izuzetan pobjednik kako u institucionalnom tako i u tehničkom području, te u svojoj cjelovitosti kojom
je uputio na obnovu cjelokupnog kompleksa Starog grada.
2
Razaranje grada, period 1992-1995 godine
U periodu između 1992. i 1995. grad je pretrpio teška oštećenja. Područje najvećih razaranja je
bila cijela Istočna obala grada. Pored ovoga, teška razaranja je pretrpio i Podhum ( također većinsko
Bošnjačko stanovništvo), kao i objekti uz glavnu liniju sukoba Bulevar-Ričina-Aleksa Šantić ulice.
Historijska jezgra Mostara 1997
3
Pored ove linije najvećih razaranja, ostala oštećenja

se mogu ograničiti na pojedinačne građevine kao što su:
Crkva Svetog Petra i Pavla na Podhumu, Biskupski dvor na
Balinovcu - zajedno sa 50.000 primjeraka knjiga – sve je
uništeno u maju 1992. godine od strane srpske vojske-
Gotovo svi historijski objekti su bili oštećeni: svaka džamija
ugradu, pravoslavne crkve, austro-ugarska kupatila, hotel
Neretva, Vakuf palača, Metropolitan palača, Muzej
Hercegovine, zgrada Simfonijskog orkestra, te na kraju i sam
Stari most je srušen 9. novembra 1993. Devet drugih
mostova je srušeno dinamitom od strane srpske vojske
između 24. maja i 12. juna 1992. godine.
Na temelju Evropske administracije za Mostar
(EUAM) oštećenja napravljena 1994. na području
Brankovca 87% i na području Luke 86% objekata je
petrpjelo oštećenja. U cjelini za popravak 2357 jedinica
(osim historijskih spomenika) trebalo je više od 40 miliona
US dolara. Prema procjenama troškova, unutar urbane zone,
istočni dio Mostara je pretrpio preko 80% težih oštećenja.
Industrija je također namjenski oštećena i opljačkana,
uništena dinamitiom ili granatiranjem ( fabrike za
proizvodnju hrane, Aluminij, “Soko” tvornica avionskih
letjelica, tekstilna i duhanska proizvodnja), hidro-elektrane i
brane, mreže telekomunikacionih struktura, sve je bilo Uništena katolička crkva Svetog Petra i
namjenski uništeno i oštećeno. Izvan urbane zone grada, sva Pavla na Podhumu
sela u dolini Neretve i na istočnim brdima su pretrpjela teška
oštećenja.
Rušenje Starog Mosta. Dana 9. novembra 1993. i sam Stari most je srušen. Most koji je vidjeo
toliko ratova, preživio toliko godina, od ovog dana više nije postojao. Nakon što je na njega bačeno
hiljade granata srpske artiljerije početkom aprila 1992. i zatim u maju 1993. hrvatske artiljerije, zločin je
završen.
Jedno od svjetskih čuda graditeljstva iz 16.-tog stoljeća u Evropi, vrhunac izuzetne kreativnosti
islamskog graditeljstva, je uništeno. Stari most je predstavljao smisao i duh svih Bosanaca i
Hercegovaca; smisao mosta je bilo susret i suživot; sama zemlja je mogla nestati samo rušenjem baš kao
i most.
Budući da je Stari most bio rezutat individualne kreativnosti i kolektivnog iskustva, on sam
prevazilazi naše individualne sudbine. Mrtav čovjek je jedan od nas; Most je dio nas zauvijek.
Video klip rušenja Starog mosta
Privremeni mostovi (Kamenica, Musala, Tenzin) podignuti nad Neretvom u području između
Musale i Donje Mahale ( i Luke) su imali ključnu ulogu u zaštiti Istočnog Mostara u periodu posije 9.
maja 1993. Prvi privremeni most napravljen na ostacima Starog mosta je izveden samo za tri dana i
otvoren 30. decembra 1993. Kasnije je ovaj most zamjenjen sa tri druga mosta, sigurnijim pješačkim
mostovima slične konstrukcije.
4
Sanacija grada u periodu 1995-2004
Sanacija grada je snažno bila ovisna o političkoj situaciji nakon rata u Bosni I Hercegovini.
Tokom prvih deset poslijeratnih godina, grad nije postigao političku stabilnost, što je bilo očigledno u
svakodnevnom životu; sve javne funkcije su bile dualno podijeljene, policija, obrazovanje, finansije,
budžet i planiranje.
Do 15.marta 2004. grad Mostar je organiziran u šest općina (tri sa hrvatskom i tri sa
bošnjačkom većinom) i sa centralnom upravom (pod izravnom nadležnošću Gradske uprave).
Kao rezultat ratnih aktivnosti 1992-95. grad je bio suočen sa sljedećim preprekama:
• Politička situacija: čak i nakon svih pregovora i izbora grad je u mnogim aspektima još uvijek ostao
podjeljen;
• Fizičke strukture za život su predstavljale značajan problem: 6101 jedinica ili 70-75% stambenog
fonda je bilo uništeno, zajedno sa infrastrukturom;
• Nepostojanje primarne privrede ( samo fabrika Aluminij ) i veliki broj nezaposlenih;
• Velike promjene u sastavu stanovništva: oko 2000 poginulih, oko 2500 ranjenih, 800
hendikepiranih;
• Više od 60% izmjenjene strukture stanovništva;
U martu 2001. grad Mostar je usvojio inicijalnu ekonomsku strategiju za razdoblje od deset
godina. Strategija je bila izgrađena na pet principa: partnerstvo, transparentnost kroz koncenzus,
održivost okliša, jednakost prava. Vezano za urbanu obnovu grada ideja je bila da se grad učini
atraktivnim za život građana, posjetilaca i investitora. Dio ove strategije je bio novi plan za područje
distrikta, da se potakne obnova i ponovni razvoj, te da se osnuje organizacija “Ponos Mostara” sa
zadatkom pronalska novca za ubrzavanje procesa obnove. Tokom prve tri godine implementacije,
rezultati su bili nezadovoljavajući.
Planiranje i izgradnja
Nekoliko prijeratnih problema su se uvećali u poslijeratnom periodu:

 Velika koncentracija infrastrukturnih mreža na prostorima urbanih naselja sa svim svojim
negativnim posljedicama (manjak zelenih površina, parkiranje automobila na svakom uglu, manje
prostora za dječija igrališta itd. )
 Nedostatna komunalna oprema na područjima pojedinih naselja, kao i nedovoljna oprema
društvene infrastrukture.
 S druge strane, značajno poljoprivredno zemljište, industrijsko područje i područje aerodroma
Ortiješ je ograničavalo širenje grada prema sjeveru.
 Prirodni elementi su značajan ograničavajući faktor za razvoj grada. Značajna područja za razvoj
grada su bila slobodna, neizgrađena zona Rodoč, bivši Južni i Sjeverni logor sa ukupnom
površinom od 263 ha,
 Nedostatak sveobuhvatnog planiranja na nivou općine (iako je angažirana grupa stručnjaka UN
Habitata) zbog nedostatka političke volje planovi nikada nisu završeni.
U obje od podjeljenih strana sa nacionalnim predznakom razine potrebnih intervencija su bile
različite; u većinski bošnjačkom djelu (u ratu poznata pod nazivom Istočni Mostar) intervencije su
usmjerene ka obnovi infrastrukture i stambenog fonda; u većinski hrvatskom djelu (u ratu poznat kao
Zapadni Mostar) fokus je bio na novogradnjama.
• Intezivna izgradnja komercijalnih objekata, koji su doveli do cjelokupnih transformacija ovog

prostora (Rodoč i Rudnik),
• Kvalitetna interpolacije u postojećem urbanom tkivu (nova poliklinika na Bulevaru, osnovna
školu u Centru dva).
• Komercijalne i upravne strukture koje su ispunjavale postojeće gradsko tkivo,
• Male komercijalne strukture, uglavnom ilegalne, uz glavnu komunikaciju; kao i nadogradnja
postojećih objekata; te izgradnja ogromnih fizičkih struktura sa hiljadama kvadratnih metara
izgrađenih u zoni Rondoa.
5
U Istočnom Mostaru, uz sanaciju uništenih objekata, značajno je porasla polu-ilegalna izgradnja

posebno na području Gornje Mazoljice i Nadharema. Polu-ilegalna izgradnja je koristila Bošnjačkom
stanovništvu, izbjeglicama iz Republike Srpske i
istočne Hercegovine-
Samo je nekoliko novih struktura

izgrađeno poslije rata od kojih su se sve nalazile
u Južnom logoru; centralni dio je transformisan u
bolnicu, istočni dio je dodjeljen za masovnu
stambenu izgradnju (samo je jedan blok
izgrađen), na obali rijeke Neretve “Selo za
siročad” sponzorirano od strane Egipatske vlade
je izgrađeno.
Jedan od najvažnijih objekata izgrađen poslije

rata je sigurno Muzički edukativni centar ,
izgrađen uz pomoć donacija Luciano Pavarottia.
Pavarotti Centar
I Bošnjačke i Hrvatske narodne skupine su posvetile posebnu pažnju izgradnji i obnovi

religijskih objekata. Popis obnovljenih džamija pokriva gotovo sve džamije koje su postojale za
vrijeme Otomanskog carstva na ovom području. Dvije od njih (Jahja Esfel na Carini i Neziraga) su
zapravo bile uništene tokom 1950-tih.
Crkveni kompleks u Pijesku je uspješno obnovljen, međutim, franjevačka crkva Svetog Petra i
Pavla, koja je bila uništena u maju 1992, je u potpunosti zamjenjena novim objektom (još uvijek
nedovršen projekat) dizajniran tako da dominira gradskom panoramom sa svojim golemim
volumenom i iznimno visokim zvornikom.
Projekti Evropske Unije. Nakon završetka rata brojne međunarodne organizacije koriste
Mostar kao pilot područje za implementaciju svojih projekata u Bosni i Hercegovini. Proces sanacije je
zapravo započet tokom rata na inicijativu lokalnih vlasti. Nakon prekida sukoba između Bosanaca i
Hrvata 1994 godine, međunarodne institucije su postale prisutne kroz različite projekte implementirane
u Mostaru.
Evropska administracija za Mostar (EUAM) je imala za cilj ujedinjenje grada kroz
uspostavljanje sigurnosti, administracije, kroz rekonstrukciju objekata i infrastrukture.
EUAM je potrošila oko 170 miliona Njemačkih maraka (oko 85 miliona Eura) na više vrsta
sanacija oko 6000 kuća, 30 javnih objekata, 28 škola, 20 zdravstvenih objekata, 70 vodovodnih
projekata, pet mostova, trening centre i ostale slične investicije. Četrnaest religijskih objekata je također
obnovljeno.
Istovremeno, uz EUAM uključile su se i brojne nevladine organizacije u proces obnove grada.
Pojedine strukture u gradu su dobile posebno pozornost kao što su stambeni blokovi i javni objekti na
Bulevaru i u Šantićevoj.
Troškove obnove je EUAM okvirno procjenio na oko skoro 400 miliona američkih dolara.
6
Proces obnove Starog grada
Grad Mostar uz saradnju World Bank (Svjetske banke), UNESCO-a, Aga Khan fondacije za
kulturu (AKTC), World Monuments Fund (WMF), The Research Centre for Islamic History, Art and
Culture (IRCICA) i nekoliko drugih organizacija je provodio niz komplementarnih aktivnosti za zaštitu
i obnovu grada Mostara. Počevši od 1998, završetak projekta je bio predviđen za ljeto 2004.
Projekat je bio fokusiran na historijsko jezgro grada, koji je

ujedno bio najrazoreniji dio grada tokom rata, i na nekoliko
srodnih područja.
Ovdje će projekat biti predstavljen kroz pet isprepletenih

komponenti provedenih u Mostaru u saradnji sa
međunarodnim institucijama:
(1) Edukacija i obuka: Mostar 2004. program;
(2) Management (Strateško planiranje za gradsko
područje Mostara; Stari grad očuvanje i plan
razvoja, te osnivanje Agencije za Stari grad);
(3) Rehabilitacija historijske jezgre grada:
restauracija i obnova individualnih objekata i
poboljšanje infrastrukture;
(4) Obnova i rekonstrukcija prioritetnih objekata:
odabranih građevina u gradskom centru;
(5) Obnova kompleksa Starog mosta (pod
znanstvenim pokroviteljstvom UNESCO-a, Pariz);
Jusovina ulica, obnovljena 2002-
Mostar 2004 Program. Imajući u vidu oboje da je pripremna i implementacijska faza kao
edukativna komponenta treba biti prezentovana kroz trajni program odgoja i obrazovanja za sve
sudionike u procesu obnove. Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA) Istanbul
uz saradnju grada Mostara i mnogih drugih institucija, kao i učesnika sa 68 univerziteta iz cijeloga
svijeta su proveli edukativnu komponentu obnove Mostara, počevši 1994.
Mostar, sa svojim značajnim simboličkim značajem za sve Bosance, kao što je bio i sam Stari
most, postao je fokus pilot projekta za obnovu multikulturalne Bosne i Hercegovine. Godina 2004. je
predložena kao godina proslave obnove Mostara.
Mostarski program iz 2004. predlaže integrirani process obnove, zasnovan na predratnim
iskustvima grada Mostara, podstaknut energijom i entuzijazma i znanja, integriranim pod zajedničkom
međunardnom mrežom. Kao dio ovog programa, IRCICA je organizovala desetogodišnje radionice i
simpozije, 36 izložbi, 102 konferencije te objavila 10 knjiga. Kroz sistematske radionice na
univerzitetima i godišnjim skupovima u Istanbulu (1994. i 1995.) i u Mostaru (od 1997. do 2004.)
učestvovalo je 1278 učesnika iz cijeloga svijeta predstavljajući 68 Univerziteta iz 31 zemlje. Više od
stotinu pedeset diplomskih radova, više od pedeset master projekata i deset publikacija je rezultat velike
mreže intelektualne podrške za obnovu
Mostara.
Najveći značaj ove komponente projekta je bilo osnivanje multidisciplinarnog lokalnog tima
koji je sudjelovao u realizaciji svih komponenti projekta. Svi članovi tima su nastavili svoju edukaciju
kroz diplomske projekte na različitim školama kao dio programa.
Management. Ova komponenta se sastoji od pripreme i implementacije Master plana Starog

grada Mostar, zajedno sa pripremom ključnih elemenata za Strateški plan razvoja za gradsko područje
Mostara. Zajednički cilj komponenti je uspostavljanje urbanog sistema upravljanja i ekonomski samo-
održivog sistema za ovo područje.
Plan je pripremljen od strane Aga Khan fondacije, Geneva i World Monuments fondacije, New
York (AKTC&WMF) tokom perioda od jula 1998. i januara 2001. Nakon javne rasprave, plan je
7
odobren od strane Općinskog vijeća općine Stari grad 10. maja 2001. (pogledati: Službeni list Općine
Stari grad grada Mostara, Br. 1, maj 2001.)
Strateški razvojni plan historijskog grada. Mostar bi u trećem mileniju trebao imati koristan
program obnove i razvoja. Definisanje ovakvog programa zahtjeva naporan rad velikog broja
stručnjaka, što je Gradsko vijeće predvidjelo te formiralo timove koji se bave aspektima daljneg razvoja
grada.
Aktivnosti AKTC/WMF su uglavnom usmjerene na aspekte urbanog razvoja sa osnovnima
ciljem očuvanja i razvoja gradske historijske jezgre. Stvaranje oboje, kvalitetne baze podataka i
najšireg mogućeg koncenzusa je u stalnom razvoju. Posebnu pozornost treba posvetiti sljedećim
ključnim sektorima:
(a)Prometna infrastruktura (b) Gradska infrastruktura, (c) Urbano planiranje
i restrukturiranje postojećih institucija, (d)Uravnoteženje javnih funkcija, (e) Razvoj stanovanja.
Posebne zone i planovi se trebaju utvrditi za cijelo područje historijskog grada unutar njegovih
granica iz 1918. Unutar ovog područja moguće je definisati tri odvojene zone. Svaku od ovih zona je
potrebno posebno obraditi prema kvalitetu i integritetu svake zone. Tokom perioda 2002. i 2004,
posebna pažnja je posvećena Sjevernom logoru i Centru Jedan.
Master plan Starog grada. “Master plan Starog grada”, je pripremio JP “Prostor”, Mostar u
1990, i UNESCO “Mostar Urban Rehabilitation Map and Rehabilitation Plan of Stari Grad” objavljen
1997, predstavljaju solidnu bazu za planiranje u historijskom jezgru grada Mostara.
Opseg i neujednačeno kvalitetne transformacije tradicionalnog grada su definisale tri različite
zone, koje će se i različito regulirati prema kvalitetu i integritetu njihovih urbanih struktura i
graditeljstva.
Zona A (Stari grad) je dio grada
poznat kao Satri grad, koji je zadržao svoj
integritet i treba biti predmet stroge kontrole
odobrenog Master plana. Granice ove zone,
između ostalog, poštuju slijedeće faktore:
prirodna granica (npr. rijeka, more, planina),
historijska granica (npr. gradske zidine),
funkcionalna podjela (npr. bazar i mahale), i
administracijsko-politička podjela (npr.
općine, korištenje zemljišta)
Zone B (Gradski centar) obuhvata
dio grada sa manje urbanog i arhitektosnkog
integriteta, ali se još uvijek prepoznaje kao
jedinstveni urbani sistem i kao takav
zahtjeva koordinirane intervencije.
Zone C (1918 Historijska zona)
obuhvata ostatak prostora unutar granice iz
1918. Ova zona je već doživjela velike
promjene i čuva se samo nekolicina
vrijednih urbanih elemenata.
Satelitski snimak grada (2004) sa granicama
Područje koje pokriva Master plan za očuvanje i razvoj Starog grada obuhvata prostor od oko
45 hektara površine, sa 1675 jedinica, koji se nalazi u samom historijskom centru grada kako je
definisano granicama iz 1918. Stari grad je najstariji dio gradskog tkiva, datira još iz Osmanskog
perioda. Više nego bilo koji dio historijskog dijela grada zadržao je svoj tradicionalni značaj i
jedinstveni integritet, zbog čega i jeste podvrgnut strogim kontrolama očuvanja. .
Agencija. Gradski historijski centar grada i stambena naselja Mostara imaju jedinstvene
arhitektonske i kulturne važnosti. Kao jedna od Bosansko-hercegovačkih atrakcija, njegov značaj i
vrijednost prevazilazi lokalne interese i zaslužuje međunarodno priznanje i podršku.
8
Pozitivna iskustva iz projekta očuvanja Mostara u razdoblju tokom 1978-1991, kao i druga i
međunarodna iskustva pokazuju da su najbolji rezultati u očuvanju živih povijesnih gradova postignuti
kroz osnivanje nezavisnih, specijaliziranih za očuvanje, i razvojnih agencija koje imaju potpunu
kontrolu nad određenim odabranim područjem, kao i posebne ovlasti, sredstva i stručno osoblje.
Rehabilitacija historijske jezgre grada. Historijske četvrti u Mostaru trenutno prolaze kroz
značajne transformacije. To je posljediva intervencije grupe privatnih vlasnika koji su, dok su obnavljali
svoje domove oštećene tokom rata 1992-1994, modificirali i proširili objekte do te mjere da su
tradicionalne vrijednosti potpuno izgubljene.
Ovaj proces je ubrzano i nepovratno promijenio karakter nekih od najvrijednijih i
najosjetljivijih područja grada, osobito onih u blizini Starog mosta. Definicija održivih intervencija u
ovim područjima bila je hitno potrebna, pogotovo za parcele i objekte u kojima su se aktivnosti obnove
već u toku ili se mogle očekivati u bliskoj budućnosti..
AKTC/WMF ciljevi su priprema i implementacija Akcijskog plana za sanaciju historijskih četvrti

Starog mosta sa obje strane rijeke Neretve, uključujući spomenike, komercijalne i stambene
komplekse i komunalne infrastrukture.
Pogled na Stari most sa brda Hum 2005
Ove intervencije i prijedlozi čine osnovu detaljnog akcijskog plana za četvrti koje su trenutno u
fazi završavanja, uključujući i identifikaciju modaliteta implementacije za pojedine kuće, grupe
objekata, domenu javnih prostora. Konkretnije, modaliteti implementacije podrazumjevaju:
(a) sticanje vlasništva od strane općine; naknadnu obnovu i ponovnu upotrebu;

(b) poboljšavanje kroz dizajn i pomoć malih donacija;
(c) investicije za modernizaciju javne domene;
(d) korektivne intervencije u strukturi i slici grada.
Cjelokupni projekat provodi AKTC/WMF lokalni ured u Mostaru. Implementacija je realizirana u

saradnji sa Jedinicom za koordinaciju projekata.
9
Program restauracije odabranih objekata

AKTC/WMF tim je razradio dvadeset jedan spomenik i
historijski objekat u središtu Mostara kao dio popisa 100
najznačajnijih objekata iz svih historijskih razdoblja u
urbanom području Mostara i definisao Program strateškog
razvoja. Odabir sadrži javne objekte i stambene jedinice.
Zajedno ovi objekti dokumentiraju utjecaje i kulture koji su
doprinjeli razvoju grada tokom vremena, i oni danas
predstavljaju ugrožene ostavštine prošlosti.
Sa popisa 100 značajnih objekata za više od
dvadeset objekata su pripremljeni detaljni projekti obnove,
rekonstrukcije i rehabilitacije uključujući historijske
dokumente, grafičke priloge i prijedloge ponovne upotrebe
sa okvirnim procjenama troškova (15 od njih su
predstavljeni u AKTC/WMF publikacijama Vraćanje
historijskog Mostara , august 1999.).
Do jula 2004 od ukupno dvadeset prioritetnih Obnovljena zgrada Napretka, decembar 2004
objekata sa liste obnovljeno je njih pet:
Muslibegović stambeni kompleks, Sevri Hadji
Hasan džamija (izgrađena 1620), Biščević-Lakišić
stambeni kompleks, i Gostinjska kuća u ulici
Ramića kroz projekte AKTC/WMF; “Napredak”
Kulturni Centar (1906.); Vladičin dvor (1910.), i
Vakufska palača (1894.) su završeni u januaru
2005 od strane PCU na osnovu projekata
AKTC/WMF.
UNESCO je nadgledao i rukovodio slijedećim

projektima: Obnova mosta Kriva Ćuprija,
zahvaljujući donaciji vojvode od Luksemburga
(dovršen u 2002.), rekonstrukcija minareta Ćejvan
Ćehajine džamije (dovršen u 1997.) u sklopu Obnovljeni Hamam and Tabačica džamija
rekonstrukcije džamijskog kompleksa i
rekonstrukcije Tabačica džamije
(dovršen u 2000.) u suradnji sa Visokim
komitetom Saudijske Arabije za Bosnu i
Hercegovinu, i Ćejvan beg hamam, zahvaljujući
donacijama Francuske vlade (dovršen u 2004.).
Vučjaković džamija je obnovljena zahvaljujući

donacijama Hašemitske Kraljevine Jordan, dok je
Turska vlada obezbjedila sredstva za obnovu
Koski Mehmed Paša džamije i Derviš Paša
Bajezidagić džamije.
Švicarska vlada je obezbjedila sredstva za obnovu

zgrade suda u Cernici (1997). Kompleks gimnazije
je djelomično u funkciji, jer sredstva nikad nisu u Vakufska palača tokom restauracije u julu 2004
potpunosti prikupljena.
10
Koski Mehmed Paša džamija: Vucijakovića džamija
Obnova kompleksa Starog mosta. Stari most, izgrađen

1566. godine, je predstavljao jedno od arhitektonskih čuda
Evrope iz 16. stoljeća, vrhunsko dostignuće jedne
izvanredne kreativne epohe islamske culture. Stari most je
predstavljao smisao i duh svih Bosanaca i Hercegovaca;
suština mosta je bilo ujedinjenje, što i jeste izraz za
uspješan suživot Bosanaca.
Važno je naglasiti da Stari most ne uključuje samo
lučni svod od 28,7 metara raspona; njegov kompleks se
zapravo sastoji od tri kule, dvije džamije i nekoliko drugih
struktura. Sam luk – čudo tehnologije 16. stoljeća – je
najdominantniji element sa izuzetno značajnim
simboličkim značajem.
Ova snažna simbolika mosta i jeste bila glavni cilj

za agresora, kao i glavna motivacija Bosana za obnovom
Starog mosta. Rušenje Starog mosta 9. Novembra 1993.
simbolizira, više nego bilo koji drugi događaj, ratne
tragedije u Bosni i Hercegovini. Ovo uništenje je zapravo
bio pokušaj da se iskorijeni postojanje multi-etničke
države i hiljadu godina duge historije postojanja Bosne i
Hercegovina.
Ako je rušenje Starog mosta simbol razaranja i
uništenja Bosne i Hercegovine, onda je njegova obnova
simbol obnove ove zemlje i pomirenja njenih naroda koji
će se ujediniti kako bi obnovili Stari most, kao i sve
mostarske mostove, koji će ih povezati kao narod još
jednom. Naša je želja da obnova Starog mosta postane
simbol obnove multi-etničkog društva jedinstvene Bosne i
Hercegovine.
Kompleks Starog mosta-tokom restauracije
Kampanja za obnovu Staroog mosta je inicijalno pokrenuta od strane Međunarodnog istraživačkog

centra Islamske historije, umjetnosti i kulture (IRCICA) tokom Svjetskog ekonomskog foruma u
11
Davosu, februar 1996, sa konceptom razvijenim kroz Mostar 2004 Projekat—Stari most bi trebao biti
obnovljen na temelju zajedničkih donacija mnogih donator.
Ova ideja je počela biti implementirana uspostavljanjem Fondacije za obnovu Starog mosta i
Starog grada, 2. jula 1997, čiji je predvodnik bio Alija Izetbegović, predsjednik Predsjedništva Bosne i
Hercegovine. Obnova mosta predstavlja glavni kulturni i politički zadatak za građane i vlast.
Između augusta i 21 novembera, 1997 postupak iznošenja i skupljanja dijelova srušenog mosta
iz Neretve su završile Internacionalne stabilizacijske snage u Bosni i Hercegovini (SFOR).
Jula 13, 1998, UNESCO, Svjetska banka i grad Mostar su objavili zajedničko priopštenje i
pokrenuli apel za obnovu mosta. Od 1999, grad Mostar je implementirao ovaj projekat kroz “Jedinicu
za koordinaciju projekta” grad Mostar, uz pomoć kreditnih sredstava Svjetske banke u iznosu od 4
miliona američkih dolara i 7,6 miliona američkih dolara prikupljenih putem donacija od nekoliko
evropskih država ( Italija, Turska, Holandija, Hrvatska ) i Vijeća Evropske razvojne banke, te 2 miliona
američkih dolara od Grada Mostara.
Cjelokupni projekat je izveden pod znanstvenim pokroviteljstvom UNESCO-a “Međunarodni
komitet stručnjaka (ICE) za obnovu Starog mosta i sanacije Starog grada Mostara” osnovan 1. oktobra,
1998.
Podaci i dokumentacija prikupljena u posljednih četrdeset godina, osobito u razdoblju između
1997. i 2000, su predstavljali solidan temelj za realizaciju projekta.
Međunarodni stručni odbor je definisao na svom prvom skupu u novembru 1998. popis
preliminarnih studija: podvodna premjeravanja i uklanjanje kamena iz rijeke, studije fragmenata
kamena, maltera, željeza, olova, geološka istraživanja, ispitivanje temelja i sve druge potrebne studije.
Tokom sljedećih sedam sedmica (posljednja je održana u aprilu 2004.) ICE je pažljivo nadgledala
razvoj svakog detalja projekta.
Obnova kompleksa Starog mosta je počela u 2000, a završena je u julu 2004. godine.
Fotografija ceremonije otvorenja Starog mosta u juli 2004
12

Arhitektura BiH A - Pasic PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arhitektura BiH A - Pasic PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Amir Pašić: Arhitektura Bosne i Hercegovine

ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE

Bosna i Hercegovina se nalazi u centru Europe

Povelja bosanski vladara Kulin Ban-a iz 1189.godine, (orginal je

Divoš gospel, 16.st., biblioteka manastira Cetinje,

Oni se naviše odražavaju, međutim, u umjetnosti stećeka - jedinstvenih kamenih nadgrobnih

Stećci: Čengića bara kod Kalinovika, i Boljuni kod Stoca

Religijski pluralizam srednjovjekovne Bosne je do

Atitname Sultana Mehmeda Fatiha izdato u maju 1463.godine

Sarajevo krajem Osmanske uprave

1878.godine Osmanska vladavina je bila zamijenjena sa okupacijom Austro-Ugarske

Sarajevo krajem austro-ugarske uprave

Partizanski spomenik u Mostaru (arhitekt Bogdan Bogdanović, 1965)

Bijela džamija u Visokom

Stari grad u Mostaru: potpuno uništen 1995, i obnovljen 2005

Mediteranskoj Hercegovini nedostajao je tvrdi kamen

Prije nekih 12,000 godina u Badnju u blizini Stoca,

U Daorsonu, kiklopski zid koji okružuje

Doba antike (50 B.C-600. n.e.)

Podni mozaici: Ilidža (3.st.n.e.) i Boginja proljeća, detalj Stolac ((3.st.n.e.)—Art in BH

Vila rustika Mogorjelo: plan, rekonstrukcija, današnji izgled

ARHITEKTURA U SREDNJEM VIJEKU

Forum u Crkvini-plan (gore lijevo);

Starokršćanska crkva u Vidoštaku-plan (gore lijevo);

Romanički impulsi ušli su u Bosnu i Hercegovinu sa Jadrana i sa teritorija Mađarsko-hrvatske države.

Crkva Sv. Nikole u Milama

U istom periodu je nastala i mauzolejska

Detalj freske u manastirskoj crkvi u Dobrunu

To se može primijetiti u označavanju određenih dvorskih funkcija, u kostimima, rukopisima, a čak i u

Stara Srpsko-pravoslavna crkva u Sarajevu

Među spomenicima kulturnog naslijeđa sjeverozapadnog Balkana spomenički nadgrobni spomenici iz

Nekropola stećaka Radimlja kod Stoca, i izgled jednog stećka

Fasada stećka iz Donje Zgošće kod Kaknja Detalji fasada stećaka

Gradovi Počitelj i Vranduk, danas

Grad Bobovac, rekonstrukcija, i stanje danas

Grad Blagaj, danas

Tvrđava Bužim, danas

Tvrđava Doboj , danas

Grad Ostrožac, danas

OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

URBANIZAM U OSMANSKOJ TURSKOJ

Na Balkanu, u predosmanskom periodu, bili su brojni srednjovjekovni gradovi-fortifikacije.

Bosna i Hercegovina je predstavljala strategijski važan teritorij Osmanske države:

Turci Osmanlije u većini slučajeva preuzimaju i dalje razvijaju starija, kasnoantička i

kojima je koncentrisan sav religiozno-obrazovni, kulturni i ekonomski život Muslimana, pa i drugih,

Kasaba je zvaničan naziv u klasifikaciji naselja, a vezan je sa postojanjem džamije u jednom

Tipično naselje na Balkanu za vrijeme Osmanske vladavine organizira se prije svega na

Plan Sarajeva 1882.godine

Neziragina džamija u Mostaru na ušću rijeke Radobolje u rijeku Neretvu

Tada nastaju najznačajniji spomenici arhitekture u Mostaru, unutar vremena osmanlijske

Urbana shema Mostara

Saborna pravodslavna crkva Sv .Trojstva,

Enterijer katoličke crkve Sv.Petra i Pavla,

DŽAMIJSKI KOMPLEKS - NUKLEUS NASELJA

Nukleus tipičnog osmansko-balkanskog grada ili naselja je religiozni kompleks, sa pratećim

Mahala uz Karađozbegovu džamiju u Mostaru (mapa 1881,g)

Džamije. Kontinuirana povezanost islamske monumentalne umjetnosti na našem tlu sa

Aladža džamija u Foči: osnova i presjek (iz projekta rekonstrukcije 2009.)

Prostor džamije je u svim islamskim arhitekturama najvažniji zadatak arhitekte.

Izgradnja potkupolnih objekata predstavlja vrhunac primjene materijala i tehnike građenja.

Karadjozbegova džamija: izgled početkom 20.-tog stoljeća i

Džamije bez kupole, pokrivene četverovodnim krovom i sa ravnom drvenom tavanicom,

Veoma brojne spomenike osmanlijske arhitekture čine muslimanski nadgrobni spomenici. To su