ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ

ՀՅ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ 1918-1920 ԹԹ.

ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐԸ

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

Մաս առաջին։ ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի 1919 թ. հունիս-
օգոստոսյան նիստերի արձանագրությունները*

ՀՅԴ-ն արդեն ավելի քան 120-ամյա պատ­մու­թ­յուն ունի, իսկ Հայաս­

տանի առաջին Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել շուրջ 2.5 տարի:
Այս­ու­հանդերձ, նույնիսկ այդ կարճ ժամանակա­միջոցում արձանագրված
բախտորոշ իրադարձություններն իրենց անջնջելի կնիքն են դրել ինչպես
Հայոց պետականության հազարամյակների պատմության, այնպես էլ
ՀՅԴ-ի քաղաքականության ու գաղափարախոսության վրա:
1918-1920 թթ. ՀՅԴ-ն դար­ձավ պետա­կանաստեղծ քաղաքական ուժ և
կառավարող կուսակցություն, ուստի բնավ պատահական չպետք է հա­
մարել այն իրողությունը, որ 1918-ից մինչ այսօր Առա­ջին Հանրապետու­
թյունն ու ՀՅԴ-ն զուգա­­դր­վում են իրար` որպես ազգային պետականության
որոշակի տեսլականի ու դրա վրա հիմնվող քաղաքական մոտեցումների
հոմա­նիշեր: Ըստ այդմ` ՀՅԴ պատմությունը, բեկվելով քաղաքական տար­
բեր խմբավորումների և անհատ ուսումնասիրողների շահախնդրություն­
ների ոսպնյակի մեջ, արժանանում է հակասական, երբեմն էլ` տրամա­
գծորեն հակադիր գնահատականների։ Քաղաքական պատճառներից
զատ, դրանում իր դերն է խաղում ՀՅԴ 1918-1920 թթ. պատմությյան
վավերագրերի զգալի մասի չհրապարակված, մասամբ նաև` անդառ­նա­
լիորեն կորսված լինելու իրողությունը:
ՀՅԴ-ն Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնադիր ուժն ու
կա­ռավարող կուսակցությունը դարձավ այն բանից հետո, երբ Հայոց
ՎԷՄ համահայկական

ցեղասպանության արդյունքում կուսակցության Արևմտյան Հայաստանի

կառույցները դադարեցրին իրենց գործունեությունը։ Արևմտահայության
ինքնապաշտպանական կռիվներում առանցքային դեր խաղացած դաշ­
նակ­ցական կառույցների փրկված բեկորները Այսրկովկասում կազմա­կեր­
պորեն համախմբվեցին գաղթականական Կենտրոնական կոմիտեների
շուրջ։ Դրանց նախնական վերակազմավորման գործում մեծ դեր խաղաց
Երևանում կայացած ՀՅԴ արևմտահայ հատվածի ռայոնական ժողովը
*Ընդունվել է տպագրության 28.10.2012։

173
 (1917 թ. մայիս)։ Նրա գումարման վայրի ընտրությունն արդեն իսկ վկայում
էր, որ Երև­անն է դարձել կուսակցության գործունեության առանցքը, իսկ
քիչ անց նաև` 1918 թ. Մա­յիսյան գոյամարտերի արդյունքում ծնունդ առած
Հայաստանի առաջին Հան­րապետությունը կերտող քաղաքական ուժի
հիմնական կենտրո­նավայրը:
Այսրկովկասի երեք հանրապե­տու­­թյուն­ների անկախության հռչակու­
մից հետո ՀՅԴ-ն մասնակիորեն զրկվեց նաև իր տարածաշրջանային
կարևոր ­կազ­մա­կերպ­ական կենտրոններից` Թիֆլիսից (մենշևիկների
հայահալած քաղաքականության արդյունքում` թուլացած) և Բաքվից
(Մուսավաթի ձեռ­նարկած հալածանքների և ջարդերի հետևանքով` կազ­
մալուծված)։ Իսկ բուն Ռուսաս­տա­նի տարածքում առկա կուսակցական
կա­ռույց­ների գոր­ծու­նեությունը բոլշևիկյան ահաբեկչության հաստատ­
մամբ գրեթե դա­դա­րեցվեց:
Հայաստանի առաջին Հանրապետության գոյության ողջ ժամանակա­
շրջանում ՀՅԴ քաղաքական, կազմակերպական ու գաղափարախոսական
սկզբունքների հետագա հստակեցման գործում կարևոր նշանակություն
ունեցավ կուսակցության 9-րդ Ընդհանուր ժողովը1: Ժողովը, հիմք
ընդունելով Միացյալ Հայաստանի հռչակ­ման ակտը, որոշեց չեղյալ հա­
մարել Ռուսահայաստանի և Տաճկահայաստանի վե­­րա­բեր­յալ ՀՅԴ նվազա­
գույն ծրագրի քաղաքական պահանջները2: Ընդհանուր ժողովում ընտրվեց
կուս­ակ­­ցու­թյան մեկ ղեկավար գործադիր մարմին` Բյուրո, հետևյալ
կազմով. Համազասպ Օհան­ջան­­յան, Ռուբեն (Մ. Տեր-Մինասյան), Սի­
մոն Վրացյան, Արշակ Ջամալյան, Արմեն Գարո, Սարգիս Արարատյան,
Աբրահամ Գյուլխանդանյան (անդամ­ն եր), Գևորգ Ղազարյան, Վահան
Նավասարդյան, Արսեն Շահմազյան (փոխան­դամ­ն եր)3:
Հենց այս մարմինն էր կոչված ղեկավարելու կառավարող կուսակ­
ցության հետագա գործունեությունը, քանզի մինչև 1918 թ. ՀՅԴ գոր­ծիչները
պետա­կան գործունեության փորձ չունեին (Ալ. Խատիսյանը եզակի բա­ցա­
ռու­թյուններից էր): Այդ իսկ պատ­ճառով, կուսակցության ներսում ընթա­
նում էր ոչ ընդգծված պայքար` կու­սակցական և կառավարական կամ հե­
ղափոխական և պետական հա­յե­ցակետերի ու գործելակեր­պի հիմնավոր­
ման ու կիրառման հարցերում: Այս արտաքուստ միայն քողարկված
գործընթացը երբեմն այնքան արտա­հայ­տիչ էր դառնում, որ նկատելի էր
լինում նույնիսկ ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ­ն երի մակարդա­կով: Որպես ասվածի
ցայտուն վկայություն՝ կարելի է բերել 1919 թ. դեկտեմբերի վերջին ՀՅԴ
Գերագույն Դատական ատյանի կողմից Բյուրոյի անդամ Ա. Ջամալյանի
հարցի քննարկումը, ինչը կապված էր վեր­ջինիս «Իրավական թե հեղափո­
խական պետություն» հրա­պա­րակային դա­­սա­­խոսության ժամանակ ար­
տահայտ­ած մտքերի հետ4: Այս իրողու­թյունը, բնակա­նա­բար, առաջ բերեց
բուռն քննարկումներ կուսակցական մամուլի էջերում և առանձին
1 Մանրամասն տե՛ս` Հակոբյան Ա., Հ.Յ.Դ. 9-րդ Ընդհանուր ժողովը, Եր., 1994:
2 Տե՛ս Քաղուածքներ Հ.Յ.Դ. 9-րդ Ընդհանուր ժողովի որոշումներէն, Եր., 1920:
3 Տե՛ս Տասնապետեան Հրաչ, Հ. Յ. Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցի հոլովոյթը,
Պէյրութ, 1985, էջ 116-117:
4 Այս Դատական գործը, որը պահվում է ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 2, գ. 23-ում, ՀՅԴ 1918-1920 թթ.
պատմության այլ վավերագրերի հետ միասին, հրապարակվելու է «Վէմ»-ի առաջիկա
համարներում:
174
կոմիտեներում5:

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
Տասնամյակներ շարունակ օտար պետական կառույցների դեմ հեղա­
փո­խական պայքար մղած ՀՅԴ-ի պարագայում մո­տ­ե­ցումների նման
տարբերու­թյուններն ինչ-որ առումով օրինաչափ էին ու անխուսափելի, և
պետա­կան կա­ռա­վարման սեփական` ազգային համա­կարգը ստեղծելու
գործընթացը ստանձնած կուսակցու­թյան ներսում պետք է առա­ջ բերեին
որոշակի տարա­կար­ծություններ:
Եթե ՀՅԴ գործիչների մի մասը կողմ էր ՀՀ պետական կառավարման
մարմինների նշանակության և հեղինա­կու­թ­յան հարաճուն բարձրացմանը,
ապա մյուս մասը կուս­ակ­­ցական գործոնի շեշտադրման, ՀՅԴ Բյուրոյի
վերադաս դերա­կատարության ամրա­պնդ­ման կողմնակից էր:
Եթե առաջին մասի համոզմամբ` Բյուրոն և մյուս ղեկավար կուսակ­
ցական մարմինները պետք է անվերապահորեն պաշտպանեին կառավա­
րության գործունեությունը և ըստ ամենայնի սատար կանգնեին նրան,

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

ապա երկրորդի կարծի­քով` վտանգավոր մարտահրավերների առջև
կանգնած նորաստեղծ պետա­կա­նությունը հնա­րավոր էր պահպանել ու
ամրապնդել միայն կուս­ակ­ցական-հեղափո­խական գործելակերպով:
Այսուհանդերձ, առարկայական և ենթակայական պատճառներով,
նման իրավիճակը չխաթա­րեց ընդհանուր առմամբ` համերաշխ ներկուսակ­
ցա­կան մթնոլորտը: Իսկ արդեն 1920 թ. մայիսին խնդիրը արմատական
լուծում գտավ. հաստատվեց Բյուրո-կառավա­րու­թյան իշխանությունը:
Փաստորեն` Բյուրո-կառավարության հաս­տատմանը զու­գա­հեռ հրա­պա­
րակ եկավ կուսակցական մարմինների գերիշխանու­թյունը: Արդյունքում
պետական և կուսակցական մարմինների միջև առկա որոշակի
մրցակցությունը թուլանում և զրկվում էր ուժականությունից, կամ ավելի
ճիշտ` հաստատվում էր կուսակցության գերագույն և տեղական կա­
ռույցների միանգամայն իրական իշխանությունը: Դրան զուգահեռ նկա­
տելի էր նաև կուսակցական և պետական մարմինների սերտաճումը, ինչ-
որ առումով նաև` նույնականացումը, ուստի սխալ կլինի միանշանակ
կերպով փաստել` կուսակցակա՞ն, թե՞ պետական կողմն էր մենաշնորհը
շա­հողը: Սակայն այս պարագայում էլ, շատ դեպքերում տարվելով պե­
տական կառավարմամբ, բուն կուսակցական գործունեությունն էր ինչ-որ
չափով ետին պլան մղվում, ուստի հետագայում Կ. Սասունին ոչ առանց
հիմքի փաստում էր, որ «Կուսակցութիւնը մոռց­ու­եցավ: Բիւրոն ամբողջովին
կլանուեցաւ պետական աշխա­տան­քով»6:
Առաջին Հանրապետության գոյության շրջանում ինչպես ՀՅԴ ազգա­
յին-պետական տեսլականի, այնպես էլ գաղափարական սկզբունքների
ՎԷՄ համահայկական

հստակեցման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ 1919 թ. մայիսի 28-

ին ընդունված Միացյալ Հայաստանի ակտը7: Միացյալ Հայաստանի

5 Տե՛ս «Յառաջ», Եր., 1919, 24 դեկտեմբերի:

6 Սասունի Կ., Մայիսեան խռովութիւնները և թաթար ապստամբ շրջանները, Պէյրութ, 1968,
էջ 205:
7 Ժամանակի հեռավորությունից այժմ արդեն ակնհայտ է այն փաստը, որ «Միացյալ
Հայաստան» եզրը թե՛ կուսակցական-քաղաքական և թե՛ անգամ` հասարակական
գիտակցության մեջ միանշանակորեն զուգորդվում է ՀՅԴ-ի հետ, թեկուզ այն պարզ
պատճառով, որ «Միացյալ» բառն օգտագործողը հասարակության կողմից ընկալվել ու

175
 գաղափարը Փարիզում 1918 թ. նոյեմբերի 30-ին առաջինը հռչակել էր
Ազգային պատվիրա­կու­թյան նախա­գահ Պողոս Նուբարը8: Հաջորդ քայլը
կատարել էր 1919 թ. փետրվարի 6-13-ին Երևանում գումարված Արևմտ­ա­
հայերի Բ համագումարը: Լինելով հասարակական կառույց և նույնպես
իրավասություն չունենալով, այս համագումարը հայտարարել էր Միացյալ
Հայաստանի անկախությունը` միաժամանակ հանիրավի վստահություն
հայտնելով Պողոս Նուբարի գոյություն չունեցող կառավարությանը9:
Սակայն Միացյալ Հայաստանի ակտի ընդունումը Հայաստանի Հանրա­
պետության ներսում առաջ բեր­եց բուռն վեճեր և ավելի սրեց միջ­կու­
սակցական պայ­քա­րը: Մասնավորապես, հիմնվելով այդ իրողության վրա,
արևմտահայ գաղթականներն իրենց խորթ էին զգում և անհրա­ժեշ­
տության դեպքում խուսա­փում քաղաքացիական պարտականությունների
կա­տա­րումից10:
Հայաս­տա­նի Խորհրդում ՀԺԿ խմբակցությունը իր 1919 թ. հունիսի 4-ի
նիս­տում մայիսի 28-ի ակտը համարեց պետա­կան հեղաշր­ջում և բուռն
կերպով բողոքեց կառա­վա­րու­թյան «հանցավոր» քայլի դեմ11: 1919 թ.
դեկտեմբերի 21-27-ին Երևանում կայացած Հայ ռամկավար­կուսակցության
Հայաստանի շրջանային Բ. համա­գու­մարը կտրա­կա­նա­պես մերժեց ճա­
նա­չել ՀՀ կառավարությունը` որպես Միացյալ Հայաստանի կառավար­ու­
թյուն12: Այսպիսով, Պողոս Նուբար-ՀԺԿ-Ռամկավարներ խում­բը հակառակ
դիր­քո­րո­շում ուներ, որը, սակայն, ոչ թե սկզբունքի, այլ առաջին հերթին`
ՀՅԴ-ի հետ հակամար­տության արդյունք էր:
Այս ամենին տրամագծորեն հակառակ դիրքորոշում ուներ կառավարող
կուսակցությունը, որի Արևելյան Բյու­­­րոն հանդի­սա­վորապես հայտարարեց,
որ չկան այլ­ևս «բռ­նա­ւոր­ների ձեռքով գծուած սահմաններ, հայ­կա­կան
տար­­բեր հատուածներ եւ հայրենիքներ», այլ կան և կմնան առ­հավետ «մէկ
Անբաժան եւ Միացեալ Հայ­­աս­տան ու մեկ ամբ­ող­ջացած հայ ժողովուրդ»13:
Նման բնույթի շրջա­բե­րական ուղարկեց տեղական մարմիններին նաև
ՀՅԴ Երկրի Կենտրոնական կոմի­տեն` ավելաց­նե­լով, որ «Հ. Յ. Դ. ինչպէս
միշտ` այս անգամ էլ եղաւ միակ կու­սակցութիւնը, որը քայլում է դէպի հայ
պետա­կա­նութեան գաղափարն ու նրա հրամայական իրա­կանա­ցումը»14:
Ակտի հետ սերտորեն առնչվում էին Ազգային պատվիրա­կու­թյան և ՀՀ
կառավարության միջև Երևանում 1919 թ. հոկ­տեմ­բերի 22 - նոյեմբերի 16-
ին տեղի ունե­ցած բանակ­ցու­­թյունները` միացյալ պատվիրակություն,
խորհրդարան և կառավարություն ստեղծելու հար­ցի շուրջ15: Պողոս
ընկալվում է որպես դաշնակցական:
8 Տե՛ս Միացեալ և Անկախ Հայաստան. Պատմական քայլ, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 59:
9 Տե՛ս Համառոտ տեղեկագիր` Արևմտահայ երկրորդ համագու­մարի և կազմակերպիչ
կոմիտեի հաշիվը, Թիֆլիս, 1919:
10 Տե՛ս Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, Եր., 1990, հտ. Է, էջ 149; Վրացեան
Ս., Հին թղթեր նոր պատմութեան համար, Պէյրութ, 1962, էջ 300:
11 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 292, ց. 1, գ. 2, թ. 2:
12 Տե՛ս Դարբինեան Ա., Հայ ազատագրական շարժման օրերէն, Փարիզ, 1947, էջ 393-397:
13 Միացեալ և Անկախ Հայաստան, էջ 88-89:
14 Միացեալ և Անկախ Հայաստան, էջ 89-90:
15 Մանրամասն տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 240; գ. 278, թթ. 22, 79ա-80։ Տե՛ս նաև` Վրացեան
Ս., Բանակցութիւններ Ազգային Պատուիրակութեան և Հայաստանի Պատուիրակութեան
միջեւ, Պոսթըն, 1920։ Տե՛ս նաև` «Մամուլի մեջ տպուած և անտիպ երկեր ու նամակներ Վահան

176
Նուբարի պատվիրակների անզիջում կեցվածքի պատճառով դրանք այդ­

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
պես էլ անարդյունք ավարտվեցին:
Հետագայում ևս ՀՅԴ տեսա­բան­ներն ըստ արժանվույն են գնահատել
Միացյալ Հայաստանի գաղափարը: Այսպես, Գ. Գյոզալյանը Միացյալ Հա­
յաս­­տանի ակտը համա­­­րում էր «ստեղծագործութիւն նաեւ վերջին դարաշր­
ջա­նի մտաւորականութեան, որը միտք հան­գեց­րեց, արիւն թափեց, հերո­
սա­կան պայքար մղեց ամէնուրեք», ինչի արդյունքում «առանց նրա ան­
հաս­կա­նալի կլիներ Հ. Յ. Դ. գործը, առանց Հ. Յ. Դ.` աննկատելի կդառնար
Մայիս 28-ի անկախու­թիւնը»16: Իսկ Ա. Աբեղյանը իրավացիորեն նշում էր,
որ Միացյալ Հայաստանի գաղափարը միմիայն ժամանակակից Հայ­աս­­
տա­նի սահման­նե­րի ընդարձակման խնդիր է այն ուղղությամբ և այն
չափով, որ օգտակար ու անհրաժեշտ է հա­յու­թյան ցրված հատվածները
հայրենի հողի վրա համախմ­բելու համար17: Հանրագումարի բերելով` Հր.
Տասնապետյանը գտնում էր, որ ազգային նպատակների տեսա­կե­տից ՀՀ

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

ժամանակաշրջանի հիմնական ավանդը եղավ Միաց­յալ Հայաստանի
գաղափարի մշակումը18: Հետագայում ևս ՀՅԴ-ն իր քաղաքական
նպատակներից առանցքայինը համարել ու համարում է Ազատ, Անկախ և
Միաց­յալ Հայաստանի կերտումը19:
Այսպիսով, Հայաստանի առաջին Հանրապետության օրոք կառավարող
ՀՅԴ-ն պետական շինարարության և ազգային հիմնախնդիրների հետա­
պնդման ասպարեզում սոցիալիստականից առ առավելն ազգային էր: Իսկ
արտաքին քաղաքականության ոլորտում կուսակցական-հեղափոխական
և պետական-կառավարական մոտեցումների շուրջ որոշակի տարա­ձայ­
նություններն այդպես էլ սուր մրցակցության չվերածվեցին, արդյունքում
պահպանվեց այն քաղաքական միջուկը, որի շուրջ համախմբվել էր
պետականաստեղծ կուսակցությունը:
Այս բախտորոշ ժամանակաշրջանին վերաբերող ՀՅԴ պատմության
սկզբնաղբյուրները Հայաստանի խորհրդայնացման և դրան հետևած
Փետրվարյան ապստամբության արդյունքում մասամբ են միայն հան­
գրվանել արտասահմանում։ Հրապարակվող վավերաթղթերը պահպան­
վում են Հայաստանի ազգային արխիվի ՀՅԴ ֆոնդում:
«Վէմ»-ի էջերում նախաձեռնելով Հայաստանի առաջին Հանրապե­
տության շրջանում ՀՅԴ ներկուսակցական և պետականաստեղծ գոր­ծու­
նեությանը վերաբերող փաստաթղթերի հրապարակումը, հույս ենք
հայտնում, որ դրանով կնպաստենք նշյալ ժամանակահատվածի պատմու­
թյան հետագա ուսումնասիրության գործին20:
Հաջորդական մասերով նախատեսում ենք հրապարակել ՀՅԴ 9-րդ
ՎԷՄ համահայկական

Թէքէեանէն», Պէյրութ, 1987, էջ 325-331:

16 Գիւզալեան Գ., Հայ քաղաքական մտքի զարգացումը և Հ.Յ.Դ., Փարիզ, 1927, էջ 138-139:
17 Տե՛ս Աբեղեան Ա., Ազատ, Անկախ և Միացեալ Հայաստան, «Հայրենիք», Պօսթըն, 1927,
օգոստոս, էջ 131:
18 Տե՛ս «Դրօշակ» Բացառիկ, Աթէնք, 1988, թ. 3-4, էջ 23:
19 Տե՛ս Հ. Յ. Դ. Ծրագիր, հաստատուած ԻԲ. Ընդհանուր ժողովում, 1982, էջ 25:
20 Այս շրջանի ՀՅԴ պատմության վերաբերյալ եզակի աշխատություններից հիշատակենք`
Քիւրքճեան Յարութիւն, Ուրուագիծ ՀՅԴ պատմութեան 1919-1924 հնգամեակի, «Յեղափոխա­
կան գրադարան» մատ-շար, N 3, Աթէնք, «ՀՅԴ Բիւրո», 1988, 94 էջ: Տասնապետեան Հրաչ,
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը իր կազմութենէն մինչեւ Ժ. Ընդհանուր Ժողովը (1890-1924), «ՀՅԴ»,
Աթէնք, Տպ. «Դրօշակ», 1988, 173 էջ:
177
 Ընդհանուր ժողովին նախորդած ամիսներին ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի
նիստերի արձանագրությունները, շրջաբերականները, կոչերը, կուսակ­
ցական կառույցների գործունեությունն արտացոլող նյութերը, անվանի
գործիչների նամակները, ՀՅԴ Գերագույն Դատական ատյանի նիստերի
արձա­նագրությունները, որոնց առանձին պատառիկները թեև վկայաբեր­
վել են վերջին շրջանում Հայաստանի առաջին Հանրապետության պատ­
մու­թյամբ զբաղվող որոշ ուսումնասիրողների աշխատություններում,
բայց այդպես էլ ամբողջական գիտական հրատարակության չեն արժա­
նացել:
Հրապարակման առաջին մասն ընդգրկում է Առաջին Հանրապետու­
թյան շրջանում` մինչև 9-րդ Ընդհանուր ժողովը՝ 1919 թ. հունիս 16-օգոստոս
11 ժամանակահատվածում, ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի գումարած 8 նիստերի
արձանագրությունները:
Լայն և ընդգրկուն էր Արևելյան Բյուրոյի քննարկած հարցերի շրջա­
նակը` ներքաղաքական, միջկուսակցական և համապետական. Ընդհանուր
ժողովի գումարման, ՀՀ նոր կառավարության կազմավորման, Բյուրոյի
պաշ­տոնաթերթի հրատարակման, Արևմտահայերի գործադիր մարմնի
նկատ­մամբ ունեցած վերաբերմունքի, կուսակցական քարոզչության ակ­
տի­վացման, ՀՅԴ կառույցների վիճակի բարելավման, Միա­ցյալ Հա­յաս­
տանի տեսլականի հետապնդման հարցերից մինչև հայու­թյանն ան­մի­
ջականորեն վերաբերող արտաքին քաղաքական հիմնախնդիրնե­րը (Ղա­
րա­բաղի և Զանգեզուրի կարգավիճակ, Ադրբեջանի հակահայ քա­ղա­քա­
կանությանը հակազդելու անհրաժեշտություն, Աստրախանի, Արեշի,
Նու­­խու, Ղարադաղի, Աշխաբադի գաղթականության հայրենադարձում և
այլն):
Ներկա հրապարակման մեջ տեղին համարեցինք ներկայացնել նաև
ՀՅԴ Հայաստանի և Արևելյան Բյուրոների ֆինանսական հաշիվների քննիչ
հանձնախմբի արձանագրությունները: Վավերագրերը հրապարակվում
են նույնությամբ` պահպանելով բնագրային ուղղագրությունը: Անհրաժեշ­
տության դեպքում կատարվել են ուղղագրական և կետադրական շտկում­
ներ, իսկ խմբագրական հավելումները տրված են ուղղաձիգ փակագծե­
րում: Բոլոր փաստաթղթերը ժամանակի գործոնի պատճառով խունացած
և խիստ դժվարընթեռնելի են, ուստի ՀՅԴ 1918-1920 թթ. գործունեության
վավերագրերի ներկա հրապարակումը ուսումնասիրողների աշխատանքը
դյուրացնելուց զատ, կարող է նաև վերջնական կորստից փրկել նրանցում
առկա արժեքավոր տեղեկատվությունը։
Ավագ Ա. Հարությունյան
Պատմ. գիտ. թեկնածու

DOCUMENTS OF ARF (DASHNAKTSUTYUN) HISTORY IN

1918 – 1920
Part 1.Proceedings of ARF Eastern Bureau’s sessions in June-August
1919

Avag A. Harutyunyan

178
 Թիվ 1

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

1919 թ. յունւարի 18-ին, Թիֆլիս: Մենք` ներքեւ ստորագրող քննիչ յանձնաժողովի

անդամներս, քննելով [ՀՅԴ] Հայաստանի Բիւրօյի21 հաշիւները` 1917 թ. փետրուար 3-ից
մինչեւ 1918 թ. յունիսի 1-ը, կազմեցինք այս արձանագրութիւնը հետեւեալի մասին.
Յիշեալ ժամանակամիջոցում Հայաս­տանի Բիւրօն ունեցել է`
Մուտք – 115.471 ռ. 76 կ.,
Ելք – 115.454 ռ. 10 կ.,
Մնացորդ - 17 ռ. 66 կ.:
Բացի յիշեալ մուտքից` Հայաստանի Բիւրօն յուլիսի 8-ին ստացել է Ամերիկայից22
Վրացեանի23 անւամբ 21.505 ռ. 40 կ., որպիսի գումար յանձնւած է ընկ. Ռուբէն Տէր-
Մինասեանին24 պահ: Ուրեմն, մնացորդը պէտք է հաշուէլ ամբողջովին 21.523 ռ. 16 կ.,
որից 17 ռ. 76 կ. յանձնւած է Արեւելեան Բիւրօյին:
Հաշիւները տարւած են կանոնաւոր, ունեն անհրաժեշտ գրքերը, մուտքերի եւ ելքերի
համար կան համապատասխան փաստաթղթերը:
Զանազան անձանց եւ հիմնարկութիւնների բաց է թողնւած աւանսգիր: Հաշիւներից

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

պարզւեց, որ ներքոյգրեալ անձանց մօտ աւելացել են հետեւեալ գումարները, որոնք
պէտք է գանձւեն:
Արշակ Ղազարեանի25 մօտ – 1.861 ռ.,
Կարօ Սասունի26 եւ Մշի Կ.Կ.ի մօտ – 1.848 ռ.,
Վարոս Բաբայեանի27 մօտ – …,

21 ՀՅԴ ութերորդ Ընդհանուր ժողովում, ըստ Ս. Վրացյանի, ընտրվել էր Հայաստանի Բյուրոյի

հետևյալ կազմը. Ռոստոմ, Ակնունի, Վռամյան, Արամ, Արմեն Գարո, Զարդարյան, Վանա
Սարգիս (Բարսեղյան), Ռուբեն, Վրացյան, Մ. Վարանդյան: Իսկ ըստ ցարական Օխրանայի
գաղտնի հաղորդագրությունների` Վարանդյան, Վռամյան, Շահրիկյան, Ռ. Զարդարյան,
Ակնունի, Արամ, Արմեն Գարո, Բոնապարտյան, Արծիվյան, Գ. Խաժակ: Տե՛ս Տասնապետեան
Հրաչ, Հ. Յ. Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցի հոլովոյթը, էջ 97:
22 Նկատի ունի ՀՅԴ Ամերիկայի կենտրոնական կոմիտեն:
23 Վրացյան Սիմոն (1882, գ. Մեծ Սալա, Նոր Նախիջևան-21.05.1969, Բեյրութ) - անվանի
քաղաքական-պետական գործիչ, հրապարակախոս: ՀՀ վերջին վարչապետը, Հայրենիքի
փրկության կոմիտեի նախագահը: Հուշերի և բազմաթիվ գրքերի հեղինակ:
24 Ռուբեն (Մ. Տեր-Մինասյան - 1882-1951) - ազգային-ազատագրական պայքարի անվանի
գործիչ: Ակտիվորեն մասնակցել է հայդուկային շարժմանը: Ընտրվել է ՀՀ Խորհրդարանի
անդամ, եղել ՀՀ ռազմական նախարար: Արժեքավոր հուշերի հեղինակ:
25 Արշակ Պողոսի Ղազարյանը ծնվել է Բորչալուի գավառի Շուլավեր գյուղում: Եղել է
ՀՅԴ գործիչ: 1907-1908 թթ. Թիֆլիսում խմբագրել-հրատարակել է «Ժայռ» հասարակական-
քաղաքական, տնտեսական օրաթերթը, 1917-18 թթ. Ալեքսանդրապոլում` նույնանուն թերթը,
1917-1919 թթ. Երևանում Ս. Վրացյանի հետ խմբագրել է «Զանգ» քաղաքական, հասարակական
և գրական եռօրյա թերթը: Սակայն 1921 թ. հետո Պարսկաստանում ծավալել է խորհրդամետ
ՎԷՄ համահայկական

գործունեություն, հրատարակել մի քանի գրքույկ, Թեհրանում 1926 թ. խմբագրել է «Նոր

գաղափար» հակադաշնակցական ուղղվածության թերթը:
26 Սասունի Կարո (1889-1977) - ազգային-ազատագրական շարժման անվանի գործիչ:
Ընտրվել է ՀՀ Խորհրդարանի անդամ, եղել Ալեքսանդրապոլի նահանգապետ: Արժեքավոր
հուշերի և գրքերի հեղինակ:
27 Վարոս Բաբայան - ՀՅԴ նշանավոր գործիչ: 1919 թ. Երևանում մասնակցել է ՀՅԴ
9-րդ Ընդհանուր ժողովին, ընտրվել ՀՀ Խորհրդարանի անդամ, եղել է Աշխատանքի և
խնամատարության նախարարի օգնական: Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո
ձերբակալվել է, ապա ազատվել Փետրվարյան ապստամբության շնորհիվ: Պարսկաստանում
եղել է ՀՅԴ ղեկավար գործիչ: 1941 թ. Թեհրանում դավադրաբար ձերբակալվել է խորհրդային
անվտանգության մարմինների կողմից: Հետագա ճակատագիրը մինչ այժմ անհայտ է:

179
 բժ. Հ. Օհանջանեանի28 մօտ – … ռ.29,
Յ. Մխիթարեանի30 մօտ – 200 ռ.:
Ընդհանուր գումար – 6.510 ռ. (վեց հազար հինգ հարիւր տասն ռուբլի):

Նախագահ` Ե. Տէր-Մինասեան31
անդամներ`
1. Ալ. Մարգարեան
2. Ա. Խան-Պապ...

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 134, թ. 1: Ձեռագիր: Բնագիր:

Թիվ 2
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

1919 թ. յունւարի 21-ին, մենք` ներքոյ ստորագրող քննիչ յանձնաժողովի անդամներս,

քննելով [ՀՅԴ] Արեւելեան Բիւրօյի32 դրամական հաշիւները, կազմեցինք այս ար­
ձանագրութիւնը հետեւեալի մասին.
Արեւելեան Բիւրօ 1917թ. ապրիլի 1-ից մինչեւ 1918թ. յունիսի 15-ը ունեցել է մուտք
97.880 ռ. 59 կոպ., որ նախորդ բալանսի 4958 ռ. 01 կոպ. մնացորդի հետ ամբողջ մուտքը
անում է` 102.838 ռ. 60 կոպ., ելք` 90.612 ռ. 02 կոպ., մնացորդ առ 16-ն յունիսի` 12.226 ռ.
58 կոպ.:
Յանձնաժողովիս տրւած ֆին.[անսական] առանձին փաստաթղթեր, թէ որտեղից է
մնացել նախընթաց 4958 ռ. 01 կ.:
Հաշիւները տարւած են կանոնաւոր, հաշւապահական ձեւով, ունեն մաքուր եւ
կանոնաւոր գրքեր, համապատասխան բաժիններով: Թէ մուտքերում եւ թէ ելքերում
ունեն պատշաճաւոր փաստաթղթեր:
Հաշիւները փակւած են գլխաւոր գրքի զանազան բաժիններով: Սակայն, Բիւրօյից
զանազան անձանց եւ հիմնարկութիւնների տւած գումարների հաշիւը փակւելիս
բալանս ստանալու համար շարունակ Кредит-ում33 գրւած է «կորուստ», եւ այդ ձեւով
փակւած են բոլոր հաշիւները: Յանձնաժողովը կարծում է, որ իւրաքանչիւր տւած աւանս
պէտք է արդարանայ փաստաթղթերով, որոնք պէտք է ներկայացւին աւանս ստա­
ցողների կողմից: Եթէ կան մնացորդներ, այդ մնացորդներն եւս պէտք է վերադարձւեն:
Այլապէս, աննպատակահարմար է, մինչեւ իսկ անընդունելի, տալ մէկին մի գումար

28 Օհանջանյան Համազասպ (1873, Ախալքալաք-1947, Կահիրե) - անվանի կուսակցական

և պետական գործիչ: 1908-1915 թթ. ձերբակալվել և դատապարտվել է ցարական իշ­
խանությունների կողմից: 1920 թ. սկզբից եղել է ՀՀ արտաքին գործոց նախարարը, իսկ մայիս-
նոյեմբեր ամիսներին` վարչապետը: 1920 թ. դեկտեմբերի 25-ին բանտարկվել է բոլշևիկների
կողմից և ազատվել է միայն Փետրվարյան ապստամբության շնորհիվ: 1922 թ. հաստատվել է
Կահիրեում, ուր 1928 թ. մայիսի 28-ին հիմնված «Համազգային կրթական-հրատարակչական
ընկերության» հիմնադիր-նախագահն էր: Երկար տարիներ եղել է ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի
անդամ։ 1919 թ. 9-րդ Ընդհանուր ժողովում ընտրվել ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, իսկ 1933 թ. 12-րդ
Ընդհանուր ժողովից սկսած մինչև մահ` ՀՅԴ Բյուրոյի առանցքային դեմքն էր:
�����������������������������������������������������������������������������
Վ.
���������������������������������������������������������������������������
Բաբայանին և Հ. Օհանջանյանին տրված գումարի չափը բնագրում դժվար ընթեռնելի
է: Դրանց երկուսի չափն ըստ ընդհանուր գումարի և 1-ին ու 2-րդ կետերում նշվածի
տարբերության` կազմում է 3601 ռուբլի:
30 Անձը պարզել չհաջողվեց:
31 Հավանաբար Եգոր Տեր-Մինասյանն է: Հանձնաժողովի մյուս անդամների ով լինելը
չպարզվեց: Նրանց ստորագրությունները ձեռագիր են:
32 ՀՅԴ ութերորդ Ընդհանուր ժողովում, ըստ Ս. Վրացյանի, ընտրվել էր Արևելյան
Բյուրոյի հետևյալ կազմը. Խ. Կարճիկյան, Ավ. Սահակյան, Հ. Զավրյան, Ս. Արարատյան, Ա.
Շահխաթունյան, Ա. Գյուլխանդանյան: Իսկ ըստ ցարական Օխրանայի ստացած գաղտնի
տեղեկությունների նրան անդամակցում էին` Ռոստոմ, Ա. Ջամալյան, Շիրակունի (Մարտ.
Հարությունյան), Ա. Գյուլխանդանյան, Ն. Աղբալյան: Տե՛ս Տասնապետեան Հրաչ, Հ. Յ.
Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցի հոլովոյթը, էջ 97:
33 Ռուսերեն` վարկ:

180
աւանսով, [մեկ անընթեռնելի բառ] համար եւ որեւէ հաշիւ նրանից չը պահանջած կամ

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
մնացորդը չստացած, եթէ միայն այդպիսին կայ, հաշիւները փակել` համարելով այդ
գումարը «կորուստ»: Այս հանգամանքի վրայ յանձնաժողովը հրավիրում է Բիւրօյի
ուշադրութիւնը, որպէսզի ուղղւի եւ կարգի դրւի գործառնութեան այդ կողմը:
Հաշիւների այս ժամանակաշրջանի համար ներկայացւած է մի բալանս, որի
տւեալները համապատասխանում են գլխաւոր գրքի հաշիւներին:

Նախագահ` Ե. Տէր-Մինասեան
անդամներ`
1. Ալ. Մարգարեան
2. Ա. Խան-Պապ...

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 134, թ. 2: Ձեռագիր: Բնագիր34։

Թիվ 3

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

Հ. Յ. Դաշնակցութեան 9-րդ Ընդհ.[անուր] ժողովի ընկ. Նախագահին35

Ներփակ կը ներկայացնենք Թիֆլիսի` [1]918 յունվ. 1-15 յունիս [1]918 շրջանի Կ. Կ.ի եւ
նոյն Կ. Կ.ի գուարտիայի36 հաշուէտւեալները, որոնց մասին հիմնաւոր դիտողութիւններ
ըրած է Արեւելեան Բիւրօյի կողմէ կազմւած Հաշուէքննիչ Մարմինը (գրաւոր ար­ձա­
նագրութիւն նօ. 3, ներփակ37):
Նկատի ունենալով այդ Հաշուէքննիչ մարմնի դիտողութիւնները եւ մասնաւորաբար
արձանագրութեան ա. մասի 11-րդ նկատողութիւնը38, ըստ որի միանգամայն անտէս
առնելով կանոնաւոր հաշուապահութեան եւ հաշուէտուութեան ամէնատարրական
պահանջները, գործը տարւել է անփոյթ, անկանոն, անպատասխանատու եւ անբա­րե­
խիղճ կերպով` Հաշուէքննիչ Մարմինս կ’յայտնէ [մեկ անընթեռնելի բառ] եւ կ’առաջարկէ
այդ ժամանակաշրջանի Թիֆլիսի Կ. Կ.ի պատասխանատու անձերը յանձնել Դատական
քննող ժողովին:

Հ.Յ.Դ. 9-րդ Ընդհ.[անուր] ժողովի Հաշուէքննիչ Մարմնի անդամներ

Խ. ... [անընթեռնելի]
Գ. Սպերցի39
Վրացեան
15 Հոկտ. [1]919
Երեւան
ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 134, թ. 3: Ձեռագիր: Բնագիր40։
ՎԷՄ համահայկական

34 Երկու արձանագրություններն էլ գրված են նույն գույնի թանաքով և նույն ձեռագրով:

35 Ազգանունը նշված չէ:
36 Մարտական ջոկատ:
37 Գործում բացակայում է:
38 Նշյալ արձանագրությունը գործում բացակայում է:
39 Անձը պարզել չհաջողվեց:
40 Տեքստը և ստորագրությունները նույն գույնի թանաքով են, իսկ Վրացյանի ստորագ­
րությունը` կապույտ գույնի մատիտով: Գրության ներքևում սև գույնի մատիտով կա նշում.
«Դատական մարմնին» անընթեռնելի ստորագրությամբ:

181
 ՀՅԴ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՆԻՍՏԵՐԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Թիվ 4
[1919] Յունիս 16

Ներկայ էին Ա.[վետիս] Սահակեան41, [Ալեքսանդր] Խատիսեան42, Իշխան [Հովսեփ

Արղության]43, Ռուբէն [Տեր-Մինասյան], Արշալոյս [Աստվածատրյան]44, Հմայեակ
[Մանուկյան]45, Սարգիս [Արարատյան]46, Գէորգ [Ղազարյան]47, Սիրական [Տիգրանյան]48,
Դրօ [Դրաստամատ Կանայան]49, [Վահան] Խորէնի50, Նիկոլ [Աղբալյան]51, Աբրահամ

41 Սահակյան Ավետիք Հովհաննեսի (1863, Ջալալօղլի (Ստեփանավան)-1933, Բեյրութ)

- անվանի կուսակցական-պետական գործիչ։ 1898 թ. Թիֆլիսում կայացած ՀՅԴ երկրորդ
Ընդհանուր ժողովում ընտրվել է Արևելյան Բյուրոյի անդամ: 1910-1912 թթ. ձերբակալվել է
լիժինյան գործով: Եղել է Անդրկովկասյան Սեյմի պարենավորման նախարար, ընտրվել
Ազգային խորհրդի նախագահ, եղել է խնամատարության և աշխատանքի նախարար:
Փետրվարյան ապստամբությունից հետո` 1921-1926 թթ. բնակվել է Թավրիզում, ապա Իրանի
կառավարության կողմից հրավիրվել է Թեհրան` որպես գյուղատնտես-միջատաբան։ 1928 թ.
նույն պաշտոնով հրավիրվել է Բաղդադ, իսկ 1930 թ. հաստատվել Բեյրութում:
42 Խատիսյան Ալեքսանդր (1874-1945) - անվանի պետական-քաղաքական գործիչ: 1909-1917
թթ. եղել է Թիֆլիսի քաղաքագլուխ–Քաղաքների միության կովկասյան կոմիտեի նախագահ,
1915-1917 թթ.` Հայոց Ազգային խորհրդի փոխնախագահ: Մասնակցել է 1918 թ. Տրապիզոնի
և Բաթումի բանակցություններին: 1918 թ. նոյեմբերից եղել է ՀՀ արտգործնախարար, 1919
թ. օգոստոս-1920 թ. մայիս` ՀՀ վարչապետ: Կնքել է Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը,
մասնակցել Լոզանի խորհրդաժողովի աշխատանքներին:
43 Արղության Հովսեփ (1863, Սանահին - 1925, Փարիզ) – ազգային-ազատագրական
շարժման անվանի գործիչ: Արղության իշխանական տոհմից: Խանասորի արշավանքի
մասնակից: Եղել է ՀՀ դեսպանը Պարսկաստանում:
44 Աստվածատրյան Արշալույս (1883-1973) - կուսակցական-պետական գործիչ,
պատմաբան: Սարդարապատի ճակատամարտի օրերին եղել է Արամի օգնականը, ապա`
ՀՀ լուսավորության նախարար, Երևանի քաղաքապետ: Տարագրության շրջանում ապրել է
Բելգրադում: Հուշերի և գրքերի հեղինակ:
45 Մանուկյան Հմայակ – ՀՅԴ գործիչ: Ծնվել է Վանում: Եղել է «Աշխատանք» թերթի
խմբագիրը: Ընտրվել է ՀՀ Խորհրդարանի անդամ: Վանի ինքնապաշտպանության
վերաբերյալ հուշերի հեղինակ:
46 Արարատյան Սարգիս - ՀՅԴ գործիչ: Մասնակցել է ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովին,
ընտրվել Բյուրոյի փոխանդամ: Եղել է պարենավորման և ելևմտից, ապա` խնամատարության
նախարար: Խորհրդայնացումից հետո ապրել է Ռումինիայում:
47 Ղազարյան Գևորգ - ՀՅԴ գործիչ: Ծնվել է Կարսում: Մասնակցել է Սարգիս Կուկունյանի
արշավախմբի կազմակերպմանը: 1919 թ. մասնակցել է ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովին։
Խորհրդայնացումից հետո հաստատվել է Ռումինիայում: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո
ձերբակալվել է խորհրդային անվտանգության մարմինների կողմից, աքսորվել Սիբիր,
որտեղ էլ մահացել է:
48 Տիգրանյան Սիրական Թադևոսի (1875-1937) - պետական գործիչ, դիվանագետ,
իրավաբան: Ծնվել է Ալեքսանդրապոլում: Ավարտել է Պետերբուրգի համալսարանը:
Ընտրվել է 2-րդ Պետական դումայի պատգամավոր: Մասնակցել է ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր
ժողովին, եղել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարար, Խորհրդարանի փոխնախագահ:
Խորհրդայնացումից հետո զբաղվել է մանկավարժությամբ: Գնդակահարվել է:
49 Դրո - Դրաստամատ Կանայան (1883-1956) - ազգային-ազատագրական պայքարի
նշանավոր գործիչ: Կամավորական երկրորդ գնդի հրամանատար: Ղեկավարել է Բաշ-
Ապարանի ճակատամարտը: Եղել է ՀՀ վերջին ռազմական նախարարը:
50 Խորենի Վահան (1884-1920) - ՀՅԴ հայտնի տեսաբան: Ծնվել է Սիսիանի շրջանի
Բռնակոթ գյուղում: Ավարտել է Լայպցիգի համալսարանը: Մասնակցել է ՀՅԴ 9-րդ
Ընդհանուր ժողովին, ընտրվել ՀՀ Խորհրդարանի անդամ, եղել Երևանի Կենտրոնական
կոմիտեի «Հայաստանի աշխատավոր» պաշտոնաթերթի խմբագիր: Գորիսի բանտում Արշակ
Շիրինյանի հետ միասին սպանվել է բոլշևիկների կողմից:
51 Աղբալյան Նիկոլ (1873-1947) - անվանի հասարակական գործիչ, գրականագետ, խմբագիր:
Ընտրվել է ՀՀ Խորհրդարանի անդամ, եղել լուսավորության նախարար: Բոլշևիկյան բանտից
ազատվել է Փետրվարյան ապստամբության շնորհիվ: Եղել է Բեյրութի Նշան Փալանճյան
ճեմարանի տնորեն:

182
[Գյուլխանդանյան]52, Սիմոն [Վրացյան], Մանաս [Սարգիս Մանասյան]53, Սահակ

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
[Թորոսյան]54:
Օրակարգ
Ղարաբաղի հարցը,
Ժողովր.[դական] կուսակցութեան հետ հանդիպում,
Բիւրօյի անունով ստացած գրութիւններ:
Ղարաբաղում կատարւած նոր անցքերի առիթով տեղի ունեցան խիստ
վիճաբանութիւններ, որից յետոյ Բիւրօն որոշեց անմիջապէս Զանգեզուրը միացնել
Հայաստանի Հանրապետութեան հետ - ինչպէս այդ մասին առաջուց որոշւած է եղել -
բացի այդ` յանձնարարւում է կառավարութեան այդ երկրամասի կառավարութեան ձեւը
շուտով որոշել եւ անմիջապէս անցնել գործադրութեան:
Բանակցութիւն ժող.[ովրդական] կուսակցութեան հետ: Թէ ընկ. Խատիսեանը եւ թէ
Ռուբէնն ու Սարգիսը [Արարատյան] խօսել են ժող.[ովրդական] կուսակց.[ության]
ներկայացուցիչների հետ` հրաւիրելով մասնակցելու պարլամէնտի ընտրութեան: Այդ
կուսակցութիւնը իր ժողովներում մշակել է 9 կէտերից բաղկացած մի պայմանագիր,
որի ընդունւելու դէպքում միայն` կարող կլինեն ընտրութիւններին եւ կառավարութեան
մասնակցել: Այդ կէտերն են. 1. պարլամէնտի ընտրութիւնը յետաձգել մինչեւ սեպ. 1-ը, 2.

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

12 տաճկահայ պատգամաւորների կազմը պիտի փոխել եւ [Պողոս] Նուպար-փաշային
պիտի յայտնել ի գիտութիւն, 3.Եւրոպայում իջած երկու պատւիրակութիւնը55 պիտի
միացնել Նուպարի նախագահութեամբ, 4.հին պարլամէնտը հրաւիրել գործի մինչեւ
նորի ընտրութիւնը, 5. խնամատարութեան նախարարը պիտի իր իրաւունքների
սահմանում մնայ եւ պարենաւորման նախարարութեան գործերին չխառնւի, եւ այլն:
Բիւրօն լսելով այս պահանջները, որոշում է փակել խնդիրը եւ անցնել նախարարութիւն56
կազմելուն: Սարգիս Արարատեանը դէմ էր խնդրի այս կերպ փակելուն եւ ցանկալի էր
համարում բաւարարել ժող.[ովրդական] կուսակ.[ցությանը], որպէսզի նրանք մաս­
նակցէին ընտրութիւններին եւ առիթ չունենային ապագայում նորանոր ինտրիգներ
գործելու:
Պարլամէնտի նախագահը յայտնում է, որ [Ստեփան] Մամիկոնեանը57 մի առանձին
գրութեամբ խնդրում է Ղարաբաղի դէպքերի առիթով պարլամէնտի նիստ հրաւիրել,
բացի այդ իրաւաբանները գտնում են, որ ժող.[ովրդական] կուսակց.[ության]
անդամները հրաժարւած չէին պարլամէնտից ընդմիշտ: Բիւրօն գտնում է, որ չի կարելի
յարգել Մամիկոնեանի խնդիրը:

52 Գյուլխանդանյան Աբրահամ Իսահակի (13.08.1875, Վաղարշապատ - 1.01.1946,

Փարիզ) - ՀՅԴ նշանավոր գործիչ: 1905-1906 թթ. հայ-թաթարական կռիվների շրջանում
պատասխանատու դեր է կատարել Բաքվում և Գանձակում: 1902-1908 թթ. եղել է
Ոսկանապատի կենտրոնական կոմիտեի անդամ, 1908-ից շարունակաբար ընտրվել Արևելյան
Բյուրոյի անդամ: 1910-1912 թթ. ձերբակալվել է լիժինյան գործով: 1917 թ. ընտրվել է Բաքվի
Հայոց ազգային խորհրդի նախագահ, 1919 թ.` Հայաստանի խորհրդարանի անդամ, եղել է
ներքին գործերի և արդարադատության նախարար: Փարիզում դասակարգել է ՀՅԴ Դիվանի
վավերագրերը, գրել հուշեր:
53 Մանասյան Սարգիս (՞-1920) – մանկավարժ, հասարակական-քաղաքական գործիչ:
Դասավանդել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, եղել է ՀՅԴ Արևելյան Բյուրոյի
Զինական մարմնի անդամ: Լիժինյան գործով բանտարկվել է Ռոստովի բանտում, ապա
դատապարտվել տաժանակիր աքսորի մինչև 1916 թ.: 1918 թ. մայիսին մասնակցել է
ՎԷՄ համահայկական

Ղարաքիլիսայի հերոսամարտին: 1920 թ. որպես ՀՅԴ լիազոր մեկնել է Դիլիջան` բանակցելու

բոլշևիկների հետ, սակայն ձերբակալվել է և ուղարկվել Բաքու, ապա աքսորվել Նարգեն
կղզի, ուր գնդակահարվել է:
54 Թորոսյան Սահակ Դավիթի (1885, գ. Փարպի, Աշտարակ-1940, Երևան) - պետական
գործիչ, մանկավարժ: ՀՅԴ անդամ (1907 թ.): Եղել է Երևանի քաղաքագլուխ, ընտրվել ՀՀ
Խորհրդարանի անդամ, հանրային խնամատարության, ապա` պարենավորման նախարար:
Խորհրդային տարիներին երեք անգամ կալանավորվել է, մահացել է Երևանի բանտում:
55 Նկատի ունի Հայաստանի Հանրապետության և Հայ Ազգային պատվիրակությունները:
56 Նկատի ունի կառավարությունը:
57 Մամիկոնյան Ստեփան (1859, Ախալցխա-1921) – հրապարակախոս, իրավաբան, հասարա­
կական գործիչ:

183
 Ստացած գրութիւններ: Մոսկվայից մեր ընկերներ բժ. Զաւրիեւը58, Արտաշէս
Չիլինգարեանը59 եւ Լիպարիտը [Նազարյան]60 մի առանձին գրութեամբ դարձեալ
խնդրում են, որ կուսակցութիւնը միջոցներ ձեռք առնի իրենց ազատելու եւ երկիր բերել
տալու համար: Բացի այդ, խնդրում են, որ Աստրախան, Ցարիցին եւ այլ վայրերում
գտնւած մեր 30.000 հայ գաղթականութեան մասին մտածեն եւ ազատեն անտանելի
դրութիւնից: Բօլշեւիկ կառավարութիւնը համաձայն է մերոնց թոյլ տալ, որ Աստրախանի
վրայով անցնեն Բագու: Բիւրօն որոշեց նախկին ճանապարհով պահանջել Լենինից
մեր ընկերներին ազատել, թոյլ տալ, որ դուրս գան բօլշեւիկեան շրջանից:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թթ. 1-1հակ.: Ձեռագիր: Բնագիր:

Թիվ 5
[1919] Յունիս 17

Ներկայ էին. [Աբրահամ] Գիւլխանդանեան, Հայր Աբրահամ [Ավետիս Սահակյան],

Ռուբէն [Տեր-Մինասյան], Սարգիս [Արարատյան], Նիկօլ [Աղբալյան], Արշալոյս
[Աստվածատրյան], Գէորգ [Ղազարյան], [Հմայակ] Մանուկեան, [Վահագն] Քրմօյեան61,
Ա.[րմեն] Սասունի:
Օրակարգ
Արեւմտահայերի գործադիր մարմնի62 հարցը:
Արեւմտահայերի գործադիր մարմնի, որ ութ հոգուց է բաղկացած, չորս անդամներից
վերջնագրի ձեւով միւս անդամներն ստացել են մի գրութիւն, որով պահանջում են բոլոր
գործերը յանձնել գործադիր մարմնի դիւանին եւ թոյլ տալ, որ դիւանը միայն գործի:
Դրամբեանը, Բուլղարացի Գրիգորը63, Տէրոյեանը64 եւ Մշեցի Սմբատը այդ գրութեան մէջ
յայտնում են, որ եթէ մինչեւ յունիսի 17-ը իրենց պահանջը չկատարւի, իրենք կ’հրաժարւին
Գործադիր մարմնից: Մտքերի փոխանակութիւնից պարզւում է, որ արեւմտահայ
մասսաները դժգոհ են այս կառավարութիւնից եւ չեն կարող հաշտւել այն մտքի հետ, թէ
այս կառավարութիւնը միացեալ Հայաստանի կառավարութիւն է: Նրանք տեսնում են,
որ այս կառավարութիւնը հաւասար աչքով չի նայում ռուսահայ եւ տաճկահայ
գաղթականութեան վրայ, արեւմտահայ պաշտօնէութիւնը, որ երկար ժամանակ ծառայել

58 Զավրյան Հակոբ (1866-1920) - անվանի քաղաքական գործիչ: Ավարտել է Պետերբուրգի

ռազմաբժշկական ակադեմիան: Անմիջական մասնակցություն է ունեցել Հայկական հարցի
լուծման դիվանագիտական գործընթացին: 1918 թ. Մոսկվայում ձերբակալվել է չեկիստների
կողմից, մահացել է բանտի հիվանդանոցում:
59 Դարբինյան Ռուբեն (Արտաշես Չիլինգարյան) (1883-1968) - ՀՅԴ անվանի գործիչ,
խմբագիր: 1909 թ. գործել է Կ. Պոլսում, 1914-1920 թթ.` Թիֆլիսում և Բաքվում, 1920 թ. եղել
ՀՀ Արդարադատության նախարարը: Բոստոնում 1922 թ. հիմնել ու մինչև մահը խմբագրել է
«Հայրենիք» ամսագիրը:
60 Նազարյանց Լիպարիտ (1868, Ջալալօղլի(Ստեփանավան)-1947, Կահիրե) - կուսակցական
գործիչ, իրավաբան, հրապարակախոս: Ռ. Լեռնյան կեղծանունով հանդես է եկել մամուլում:
61 Քրմոյան Վահագն - դաշնակցական գործիչ: 1916 թ. գործել է Տարոնում: 1918 թ. մասնակցել
է Աշտարակի ապստամբ թաթարների ճնշմանը:
62 Ի դեպ, Արև­մտահայ Գործադիր Մարմինը ՀՀ նկատմամբ ունեցած ոչ բարյացակամ
դիրքորոշմամբ հանդերձ, կազմակերպվել էր` իրեն տա­լով մի տե­­սակ պետա­կան բնույթ:
Նախագահի և անդամ­ն ե­րի ռոճիկները նույնիսկ հավասարեցրել էին ՀՀ կառավարության
վարչապետի և նախա­րար­­ների դրույքաչափերին` դրամն, իհարկե, չզլանալով ստանա­լ պե­
տա­կան բյուջեից: Տե՛ս Վրացյան Ս., Հայաստանի Հանրապետություն, Եր., 1993, էջ 275:
63 Բուլղարացի Գրիգոր (Կյոզեյան) - ազգային-ազատագրական պայքարի գործիչ: Ծնվել
է Կարինում: Զբաղվել է զինագործությամբ: 1915 թ. Վանի ինքնապաշտպանության ակտիվ
մասնակից: Կյանքի վերջում գործել է Կ. Պոլսում: Մահացել է 1922 թ.:
64 Տերոյան Վարազդատ Մկրտիչի (1887-1938) - փիլիսոփա, թարգմանիչ, բառարանագիր:
Ծնվել է Վանում: Վազգեն Տերոյանի կրտսեր եղբայրը: Ավարտել է Փարիզի Սորբոնի
համալսարանը: Վանի ինքնապաշտպանության մասնակից: Եղել է Արևմտահայ Գործադիր
մարմնի նախագահ: Հետո ծառայել է Ամերկոմում: Խորհրդային իշխանության կողմից
ձերբակալվել է չորս անգամ: Մահացել է սիբիրյան աքսորում:

184
է, բայց այսօր ռոճիկ չի ստացել, չի օգտւել լիկվիտացիայի օրէնքից` ինչպէս այդ եղել է

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
ռուսահայերի վերաբերմամբ. խնամատարութեան մինիստրութիւնը մեծ քանակութեամբ
արեւմտահայերի դուրս արեց գործից եւ այդպիսով վիրաւորեց նրանց: Կառավարութեան
մէջ մինչեւ այժմ ոչ մի մասնակցութիւն չունի արեւմտահայը, Երկրի Կ. Կ.ն ան­գոր­
ծունէութեան է դատապարտւել, չնայած արեւմտահայ մասսաները նրան են ճանաչում,
նրան են դիմում, Հայաստանի միացման ակտի առիթով ոչ մի տեղեկութիւն, ոչ մի
բացատրութիւն չտրւեց նրանց, այնպէս որ նրանք յուսահատւած չեն ճանաչում
կառավարութիւնը իբրեւ միացեալ Հայաստանի կառավարութիւն եւ նոյնիսկ չեն ուզում
մասնակցել պարլամէնտի ընտրութիւններին, նրանց աչքերը բնականօրէն դառնում է
դէպի Նուպար փաշաները: Այս դրութիւնից դուրս գալու համար պէտք է. 1. Պարլամէնտի
ընտրութիւնները յետաձգել, որով թէ արեւմտահայը եւ թէ ժողով.[րդական] կուսակ.
[ցությունը] եւ ռամկավարները կմասնակցէին եւ մեր հակառակորդները չեն կարող
հսկողութիւն ունենալ, 2. Բիւրօն պիտի փոխի իր քաղաքականութիւնը դէպի արեւմտա­
հայերը եւ սկսի գործնական քայլերի, օր.[ինակ] որոշ գումար յատկացնի արեւմտահայ
զինւորականների լիկվիտացիայի համար, 3. Ընտրական գումարից որոշ գումար պիտի
տրւի Երկրի Կ. Կ.ի տրամադրութեան տակ շրջաններ մարդ ուղարկելու պրօպագանտի
համար, 4. Պարլամէնտի ֆրակցիան պիտի վարի արեւմտահայերի գործերը, հետեւաբար

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

4-ի գրութեան համաձայն գործերը պիտի դիւանն ընդունի եւ գործի ֆրակցիայի հետ, 5.
Կառավարութիւնը պիտի շտապի նախարարութիւնների մէջ տեղ տալ արեւմտահայերին,
6. Մարդիկ ուղարկել Թիֆլիս, Բաթում, Պօլիս պրօպագանտի, Մայիսի 28-ի ակտի
բացատրութեան համար, 7. Պարիզի համագումարին65 նոր մարդիկ ուղարկել, քանի որ
Կովկասի արեւմտահայերի ներկայացուցիչները յետ են կանգնել եւ համագումարի նոր
նստաշրջանի մասին խօսք կայ, 8. Առանձին սուրհանդակ ուղարկել Պարիզ, որպէսզի
բացատրութիւն տայ եւ աշխատի, որ այնտեղ մի պատգամաւորութիւն լինի Հայաստանի
միացեալ հանրապետութեան կողմից, 9. Կառավարութիւնը մի առանձին գրութեամբ
պիտի բացատրի, թէ ինչպէս է հասկանում Հայաստանի միացումը: Այս առաջարկներից
անցնում են հետեւեալները. 1. Մի որոշ գումար դնել Երկրի Կ. Կ.ի տրամադրութեան
տակ թէ բերանացի եւ թէ գրաւոր պրօպագանտ մղելու համար, 2. Թիֆլիս, Բաթում,
Պօլիս յատուկ մարդիկ ուղարկել, 3. Կառավարութեան մէջ արեւմտահայերին տեղ տալը
շտապեցնել. երեք օգնականներ պիտի լինէին` մէկը ներքին գործերի մինիստրութեան,
մէկը` խնամատարութեան, իսկ միւսը` ինքը կառավարութիւնը թող որոշի, 4. Գործադիր
մարմինը պիտի հեռագրի Պարիզ եւ յայտնի, որ իրենք պատրաստւում են Կովկասում
գտնւած արեւմտահայերից պատգամաւորներ ուղարկել, եթէ համագումարը նիստի
հրաւիրւի, 5. Կառավարութեան մէջ հենց վաղվանից լիկվիտացիայի համար որոշ
ձեռնարկներ անել, որոշել թէ ինչ գումարով կարելի կլինի այդ բանը վերջացնել, 6.
Կառավարութիւնը մի ակտով պիտի բացայայտի միացման ակտը, 7. Կառավարութիւնը
մի յատուկ սուրհանդակով պիտի ուղարկի Պարիզ այս առիթով, 8. Վաղը խօսել
Գործադիր մարմնի բոլոր անդամների հետ եւ ապա որոշումներ կատարել այդ գրութեան
մասին:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թթ. 1հակ.-2հակ.: Ձեռագիր: Բնագիր:

Թիվ 6
[1919] Յունիս 25
ՎԷՄ համահայկական

Նախագահ Ա.[բրահամ] Գիւլխանդանեան, ներկայ էին` Հայր Աբրահամ [Ավետիս

Սահակյան], Արշակ [Ջամալյան]66, Նիկօլ [Աղբալյան], Սարգիս [Արարատյան], Ռուբէն

65 Նկատի ունի Փարիզում գումարված Հայ ազգային համագումարը:

66 Ջամալյան (Իսահակյան) Արշակ (1882-1940) - ՀՅԴ անվանի գործիչ: 1905 թ. ձերբակալվել
է ցարական ոստիկանապետի ահաբեկման համար: 1906 թ. Գերմանիայում հիմնել է
«Եվրոպայի հայ ուսանողական միությունը»: Եղել է ՀՀ դեսպանը Վրաստանում, 1920 թ.
օգոստոսի 10-ին Խորհրդային Ռուսաստանի հետ կնքել է համաձայնագիր, մասնակցել է 1921
թ. բոլշևիկների հետ Ռիգայի բանակցություններին: Հետագայում եղել է ՀՅԴ ներկայացուցիչը
Սոցիալիստական ինտերնացիոնալում:

185
 [Տեր-Մինասյան], Գէորգ [Ղազարյան], Արշալոյս [Աստվածատրյան], Դրօ [Դրաստամատ
Կանայան]:
Օրակարգ
Տ. Բէկզատեանի67 զեկոյցը,
Արեւմտահայ գործադիր Մարմինը,
Թիֆլիսի եւ Երեւանի Կ. Կ.ների դրամական պահանջները:
Բէկզատեանի զեկույցը: Դենիկինի68 գալու լուրը առիթ եղաւ Ատրբէջանի վայրա­
գութիւնները վերսկսելու, ամէն մի հայ, որ զինւորութեան հասակում էր` բռնում, ծեծում,
բանտ տանում եւ երբեմն անյետացնում: Ամսիս 11-ին խուզարկեցին մեր միսիայի
պահես­տը եւ Առաջնորդարանի պահեստներն ու եկեղեցին: «Ատրբէջան» թերթում
գրգռիչ յօդւած [են] տպում, թէ գնդացիրներ եւ զինամթերք է գտնւել: Այնինչ, բացի
երկու հեռախօսից եւ հեռագրից, ոչինչ չկար: Վարչապէտը թէեւ իմ դիմումներին
պատասխանում էր, թէ անմիջապէս կդադարեցնի իմ69 խուզարկութիւնը, բայց իրօք
ոչինչ չէր անում, իմ բողոքը տպեցին Россия եւ Наше время [թերթերը], իսկ «Ատրբէջանը»
չտպեց: Հայկական ֆրակցիան նոյնպէս մի ազդու ճառով բողոքում է պարլամէնտում,
բայց դրական շատ քիչ օգուտ ունեցաւ: Թուրքերը տարել էին Բիչերախովի70 արխիվը,
որ գտել էին եկեղեցու պահեստներում:
Արէշի եւ Նուխու, նոյնպէս եւ Շամախու, Գէոգչայի գաղթականութիւնը օր առաջ
պիտի տեղափոխել Հայաստան, դրանց դրութիւնը շատ վատ է, գնալով աւելի եւս պիտի
վատանայ: Գուցէ յետագայում թուրքերը չհամաձայնեն բաց թողնել, որոշ գիւղեր
բառիս բուն նշանակութեամբ ճորտացած դրութեան մէջ են ընկել: Ատրբէջանի
խնամատարութեան մինիստր Կլինովսկին վատ է վերաբերվում դէպի հայերը, ոչ մի
բան չի անում հայ գիւղացուն ազատելու բռնաբարումից, սպանւելուց, անպատւելուց.
աղջիկներին բռնաբարում ու յետոյ պոռնկատուն է գցում, եւ այլն, եւ այլն: Բագւում թուրք
ամբոխի տրամադրութիւնը կոտորածային է. բացառիկ ամէն օր պիտի կոտորեն
հայերին:
Տիկինսկին71 այստեղից սիստեմատիկ կերպով հեռագրում եւ գրգռում [է] այնտեղի
թուրք շրջանակները, այստեղ իբր թէ հայերը մեծ բռնութիւններ են գործ դնում թուրքերի
վերաբերմամբ:
Խորէն Համասփիւռը ազգային խորհրդում ճառ է ասել այն մտքով, թէ ղարաբաղցոց
յամառութիւնը պիտի ընկճել եւ թուրքերի հետ խաղաղ ապրելու մի հնարք, միջոց գտնել,
այստեղից ենթադրում են, որ նա նոյն բանը ասած կլինի եւ թուրքերի մինիստրներին:
Ասխաբադի հայերի դրութիւնը վատ է, բոլոր հայերին զինւորակոչի են կանչել. ես
դիմեցի եւ պահանջեցի, որ հայերին ազատեն զինւորագրութիւնից: Այնինչ, այժմ ցորէն
գնելը հնարաւոր չէ:
Ատրբէջանի քաղաքականութիւնն է. ոչ մի բան չտալ Հայաստանին եւ այդ յայտնի է
գեն.[երալ] Բրագին72: Հազար ու մի նեղութիւնով հուլիս [ամսին] կարելի եղաւ միմիայն
10 վագոն նաւթ ստանալ եւ ուղարկել: Նրանք դիտմամբ ձգձգում են եւ չեն ուզում
առեւտրական պայմանագիրը ստորագրել: Վերջ զեկուցման:
Թաւրիզից եկած մեր ընկերը հարց էր դրել, որ Ղարատաղի հայութիւնը
գաղթեցնէին. Սալմաստի գաղթականութիւնը փախել է Թաւրիզ, չի կարող գնալ իր
տեղը, որովհետեւ պարսիկները ուզում են տիրանալ նրանց կալւածքներին` ասելով, որ
դա իրենց հասած վնասների վարձատրութիւնը պիտի լինի: Մենք կարգադրեցինք, որ
մի առ ժամանակ էլ կուլ տան` մինչեւ դրութիւնը կպարզւի:
Արեւմտահայերի Գործադիր Մարմինը: Բիւրօյի կոչին Տէրոյեանը եւ Բուլղարացին

67 Բեկզադյան Տիգրան – պետական գործիչ: Եղել է ՀՀ դեսպան Թիֆլիսում և Բաքվում:

68 Դենիկին Անտոն Իվանի (1872-1947) – ռուս սպիտակգվարդիական անվանի գործիչ,
գե­ներալ: 1919-1920 թթ. եղել է Ռուսաստանի Հարավի զինված ուժերի գլխավոր հրամա­նա­
տարը:
69 Նկատի ունի Բաքվում ՀՀ դեսպանատունը:
70 Բիչերախով Լազար (1882-1952) – ռուս զինվորական գործիչ: Եղել է Բաքվի զինված
ուժերի հրամանատար` հակահայկական դիրքորոշմամբ:
71 Խան Թեքինսկին Երևանում Ադրբեջանի դեսպանն էր և համակարգում էր ՀՀ դեմ
տարվող խափանարար-դավադրական աշխատանքը:
72 Բաքվում անգլիական զինվորական ներկայացուցիչ:

186
արձագանք չտւին, չեկան ժողովի, բացի այդ Գործադիր Մարմինը մնացել է նոյն

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
դատապարտելի վիճակում: Որոշւում է, որ պրեզիդիումը73 խօսի [Գրիգոր] Բուլղարացու
հետ եւ ընկերներին թոյլատրի, որ 4ի հրաժարականը ընդունեն եւ այնուհետեւ լուծւած
համարեն այդ մարմինը` գործերը յանձնելով պարլամէնտի արեւմտահայ ֆրակցիային:
Ղարաբաղի խնդրի առիթով մեր գործադրած որոշումները մեզ մի փոքրիկ
փոփոխութիւն է իջել: Գերասիմ Բալայանը74, [մեկ անընթեռնելի անուն], [Եղիշե]
Իշխանեանը75 գնում են Զանգեզուր, Թունեանը գնում է Զօտ, Իշխանը [Հովսեփ
Արղության] գնում է իբրեւ զինւորական ներկայացուցիչ, տանում է իր հետ Դաւիթ
Անանունին76, Լեւոն Թաղտաճեանին77 էլ իբրեւ թարգման է տանում Իշխանը:
Երեւանի Կ. Կ. էն իմանալով, որ մենք որոշել ենք Խորենուն ուղարկել Զանգեզուր մի
առանձին գրութեամբ` խնդրում է այդ որոշումը փոխել եւ Խորենուն թողնել թերթը78
տանելու, որովհետեւ ուրիշ յարմար մարդ չկայ: Որոշւեց յանձնել պրեզիդիումին, որ մի
մարդ գտնի թերթը տանող, Խորենուն փոխարինող:
Վրաստանի Կ. Կ. պրօպագանտի եւ այլ գործերի համար դրամական նպաստ է
խնդրել կառավարութիւնից: Որոշւեց պրօպագանտի, ներգաղթի եւ այլ գործերի համար
կառավարութիւնից խնդրել, որ մօտ 1/2 միլիոն ռուբլի յատկացւի այս նպատակով եւ
տրւի մի յատուկ ընկերոջ ի գործադրութեան:

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

Երեւանի Կ. Կ. փոխարինաբար 5.000 ռուբլի է խնդրում իր ընթացիկ ծախքերի
համար: Որոշւեց յանձնել պրեզիդիումին իր հայեցողութեամբ կարգադրելու այդ
հարցը:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թթ. 3-4: Ձեռագիր: Բնագիր:

Թիվ 7
[1919] Յուլիս 4-ին

Նախագ.[ահում էր]` Ա.[բրահամ] Գիւլխանդանեան: Ներկայ էին` Հայր Աբրահամ

[Ավետիս Սահակեան], Արշալոյս [Աստվածատրյան], Արսէն [Միքայելյան], Հմայեակ
[Մանուկյան], Արշակ [Ջամալյան]:
Օրակարգ
Պօլսի նամակների ընթերցանութիւն,
Վասպուրական[ցի] դաշնակ.[ցականների] գրութիւնը,
Մայիս 28ի ակտի արձանագրութեան վաւերացումը,
Համազասպին79 պաշտօն տալու խնդիրը:
Պօլսի նամակները: Այս նամակներով Պօլսի ընկերները դնում են հետեւեալ
հարցերը: Պօլսում զինւորական դպրոց աւարտած սպաներ կան, որոնք ցանկանում են
գալ Հայաստան ծառայելու, սակայն միջոցներ չկան դրանց բաւարարելու: Բիւրօն
վաղուց արդէն գրել է Պօլսի ընկերներին, որ այդ սպաներին ուղարկեն այստեղ: Երեւի
դրամ չունենալու պատճառով մինչեւ հիմա մնացել են: Որոշւում է գրել Պօլիս, որպէսզի

73 Ռուսերեն` նախագահություն: Նկատի ունի Բյուրոյի նախագահությունը:

74 Բալայան Գերասիմ (1879, Շուշի-1959, Փարիզ) – ՀՅԴ նշանավոր գործիչ: Բաքվի 1918 թ.
հերոսամարտի ակտիվ մասնակից։ Հետագայում եղել է Փարիզում գործող ՀՅԴ թանգարանի
վարիչ:
75 Իշխանյան Եղիշե (1.01.1886, Շուշի-28.04.1975, Նյու Յորք) - ազգային-հասարակական
ՎԷՄ համահայկական

անվանի գործիչ, ՀՅԴ անդամ: Եղել է Ղարաբաղի կառավարության առաջին նախագահ,

արժեքավոր հուշերի հեղինակ:
76 Անանուն Դավիթ (Տեր-Դանիելյան) (1879-1943) - անվանի հասարակական գոր­ծիչ,
պատմաբան: Հայ սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կազմակերպության (սպե­ցի­
ֆիկ­ների) ղեկավարներից էր: Մի շարք մնայուն աշխատությունների հեղինակ: Մահացել է
խորհրդային աքսորում:
77 Հետագայում` Կ. Պոլսում ՀՀ ներկայացուցիչ:
78 «Հայաստանի աշխատավոր»:
79 Խոսքը ՀՅԴ նշանավոր գործիչ, Համազասպ Սրվանձտյանցի մասին է, ում նկատմամբ
որոշ վերապահ վերաբերմունք կար Բաքվի ինքնապաշտպանության անկումից հետո: Նա
նշանակվել էր Նոր-Բայազետի զորախմբի հրամանատար:

187
 մէկից պարտքով դրամ առնեն մեր հաշւին եւ դրանց ուղարկեն:
Բօնապարտեանի հարցը: Այդ նամակներից երեւում է, որ Պօլսում այդ պարոնը
շահագործում է Արեւմտահայ Գործադիր Մարմնի անունը եւ հակառակ պրօպագանտ
մղում Հայաստանի միութեան ակտի դէմ: Որոշւում է, որ Երկրի Կ. Կ. մարդ ուղարկի
Պօլիս պրօպագանտի [համար] եւ պաշտօնական հերքում գրեն:
Հայր Աբրահամը յայտարարում է, որ պարլամէնտի արեւմտահայերը մի ծրագիր են
մշակել արեւմտահայերի վերաբնակութեան [համար], որ որոշ լրացումներ անելուց
յետոյ ներկայացրել է վարչապետին:
Վասպուրականցիների խնդիրը: 60-70 դաշնակց.[ական] վասպուրականցիներ մի
առանձին գրութեամբ յայտնում են, որ [մայիսի] 28-ի ակտը ապօրինի է յայտարարւած
եւ «իրաւազրկում է դա ամէն ողջ արեւմտահայութեան», ուստի պահանջում են, որ 12
արեւմտահայ պատգամաւորները յետ կանչւին եւ Երկրի Գործադիր Մարմինն էլ
կդադարի գործելուց ու հրաւիրւի արեւմտահայ համագումար: Բիւրօն որոշում է, որ
Աբրահամն ու Արշակը հաւաքեն այդ վանեցիներին եւ բացատրեն իրենց սխալը:
Համազասպին արդէն պաշտօն տրւած է:
Ժողովի վերջում կարդացւում է Մայիսի 28-ի ակտի արձանագրութիւնը եւ որոշ
ուղղումներից յետոյ վաւերացւում:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թ. 5: Ձեռագիր: Բնագիր:

Թիվ 8
[1919] Յուլիսի 23-ի խառն նիստը

Յուլիսի 23ին Արեւելեան Բիւրօն կայացրեց Երկրի Կենտրոնական Կոմիտէի հետ

միասին խառն նիստ Հայր Աբրահամի [Ավետիս Սահակյան] նախագահութեամբ: Ներկա
էին` Աբրահամ [Գյուլխանդանյան], Սիմէօն [Վրացյան], Ար.[շակ] Ջամալեան, Ար.[շակ]
Ղազարեան, Իշխան [Հովսեփ] Արղութեան, [Վահագն] Քրմոյեան, Արմէն Սասունի,
Զաւէն, Վ.[ահան] Խորէնի:
Օրակարգ
Արեւմտահայ Գործադիր Մարմինն ու դրա ապօրէն գործունէութիւնը:
Երկրի Կենտրոնական կոմիտէի կողմից զեկուցում է տալիս ընկ. Քրմոյեանը:
Դեռեւս յունիսի 16-ից մի խումբ թիւրքահայեր դժգոհում են արեւմտահայ համագումարից
ընտրւած Գործադիր Մարմնից եւ կառավարութեան` Հայաստանի միացեալ եւ անկախ
յայտարարելու ակտից. շարունակ ժողովների գումարում, ինտրիգների լարում սրա-
նրա դէմ եւ որոշ տրամադրութեան ստեղծում թէ ներկայ կառավարութեան որոշման, թէ
Գործադիր Մարմնի եւ թէ Երկրի Կենտրոնական կոմիտէի անդամների դէմ: Վերջիններիս
նկատմամբ պատճառաբանելով, որ նրանք մասսայից կտրւած անձնաւորութիւններ են,
որ նրանք ինքնագլուխ գործեր են կատարում, յաճախ անպատասխանատու, հեղի­
նակութիւն եւ կշիռ չունեն մասսաների աչքում, ուրեմն եւ պիտի հեռանան ասպարէզից
եւ գործը յանձնեն մասսայի մէջ որոշ հեղինակութիւն ունեցող եւ օրինաւորապէս
ընտրւած մարմնին:
Յուլիսի 2-ին արդէն Հայաստանի վարչապետին ուղղած մի գրութեան մէջ
Գործադիր Մարմնի չորս անդամները յայտնում են, որ իրենք կազմել են արդէն
գործադիր դիւան, որը զբաղւելու է արեւմտահայութեան վերաբերող բոլոր խնդիրներով,
ուստի խնդրում են կառավարութեանը գործ ունենալ այսուհետ այդ դիւանի հետ:
Մի ուրիշ խմբակ, կրկին արեւմտահայերից, որոնք իրանց համարում են
դաշնակցականներ, կազմել են դաշնակցական վասպուրականցիների մի մարմին եւ
խնդրում են Բիւրօից, որ այսուհետ գործ ունենան Երկրի Կենտրոնական Կոմիտէի
փոխարեն` իրենց հետ:
Յիշեալ Գործադիր մարմնի չորս անդամները, ինչպէս ասում է զեկուցանողը,
բոլորովին ապօրէն կերպով գրաւել են դիւանը եւ նրա գործերը ներկայումս բոլորուին
ապօրինաբար վարում են տաճկահայութեան վերաբերող գործերը, չը զլանալով
նոյնիսկ արտասահման եւ այլուրեք վարկաբեկել եւ պրովոկացիոն լուրեր-հաղոր­դագ­
րութիւններ ուղարկելով մի կողմից, խանգարիչ դեր ստանձնելով այստեղ կառա­

188
վարական կարգադրութիւնների դէմ միւս կողմից: Վերջերս երկրի կարիքը ստիպեց

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
մեր կառավարութեանը շուրջկալների միջոցով դասալիքներ հաւաքել 20-25 տարեկան
զինւորացուների նկատմամբ: Բաւական էր այս կարգադրութիւնը, որ այս­պէս կոչված
Գործադիր մարմնի դիւանը սկսէր իր դաւադրական գործունէութիւնը - սկսեց
զանազան տեսակի վկայականներ բաց թողնել տաճկահայերին, մտադրւելով որ­քան
կարելի է շատ թւով տաճկահայեր ազատել զինւորականչից եւ հմայիչ այդ ծրագ­րած
նպատակին հասնելու համար չի քաշւում ոմանց հասակը 20-ից բարձրացնելու 28-ի եւ
30-ի, որպէսզի ազատւեն զինւորականչից:
Ժողովը մանրամասնօրէն քննութեան առնելով դրւած խնդիրը` գտնում է, որ
թիւրքահայութեան մի մասի գործունէութեան այս կերպարանք ստանալու մէջ մեղաւոր
են որոշ չափով եւ Երկրի Կենտրոնականի [կոմիտեի] անդամները, եւ Գործադիր մարմնի
մնացած դաշնակցական ընկերները, եւ մեր կուսակցական ղեկավար շրջանները, որոնք
ժամանակին կտրուկ միջոցներ ձեռք չառան իր բնում խեղդելու այս վնասակար
ագիտացիան:
Բացի այդ, քանի որ Մայիսի 28ի ակտով արդէն յայտարարւած է միացեալ եւ անկախ
Հայաստան, ուրեմն արդէն միացած են երկրի երկու հատւածները, այլեւս միտք չունի
Գործադիր մարմնի գոյութիւնը եւ արդէն պիտի վերանայ հրապարակից. այս մտքով

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

համապատասխան մարմինների կողմից յայտարարութիւն պիտի լինի մամուլում:
Ինչ վերաբերում է այն գրութեանը, որ ուղղւած է Արեւելեան Բիւրօին, նրա տակ
ստորագրւած են նաեւ այնպիսի անձնաւորութիւններ, որոնք ակնյայտ հակադաշ­նակ­
ցականներ են. Արեւելեան Բիւրօն սրա վերաբերմամբ յատուկ ստուգումն կատարելուց
յետոյ պիտի անի իր պաշտօնական յայտարարութիւնը, իսկ ինչ վերաբերում է
արեւմտահայերի միւս դաշնակցական ընկերներին` Երկրի Կենտրոնականի անդամ­ն ե­րը
բանակցութեան մէջ պիտի մտնեն եւ խնդիրը վերջացնեն փոխադարձ համաձայնու­
թեամբ եւ համերաշխ կերպով: Երկար խօսակցութիւններից յետոյ նախագահն
առաջարկում է հետեւեալ բանձեւերը.
Երկրի Գործադիր մարմնի դաշնակցական չորս ընկերները պիտի դիմեն
կառավարութեան, որ Գործադիր մարմնի դիւանը ապօրէն կերպով է հրապարակ եկել,
որ նախաձեռնում է հակապետական քայլեր, որ ուզուրպացիայի է ենթարկում ուրիշի
իրաւունքները, եւ այլն, ուստի եւ պիտի վերցնել նրանից այդ իրաւունքները պետական
միջոցներով: Այս բանաձեւը ստանում է 3 ձայն:
Կառավարական միջոցի չը դիմել, այլ Գործադիր մարմնի դաշնակցական չորս
անդամները մամուլի միջոցով պիտի յայտարարեն ի գիտութիւն ամէնքի, որ այն
օրւանից, երբ յայտարարւել է պաշտօնապէս միացեալ եւ անկախ Հայաստան, Գործադիր
մարմինն ըստ էութեան համարւում է անլուրջ եւ նոյնիսկ վնասակար, իսկ նրա մէջ
գործող ակնյայտ հակադաշնակցականների նկատմամբ Բիւրօի կողմից պիտի լինի,
որոշ ստուգում կատարելուց յետոյ: Այս բանաձեւը շահում է ձայների մեծամասնութիւնը
եւ անցնում:
Առաջարկ է լինում նաեւ, որ Գործադիր մարմինը որպէս ապօրէն ձեւով ընտրւած
մարմին, յայտնել կառավարութեան, որ ակտի յայտարարւելու օրւանից մինչեւ այժմ
նրայ միջոցով գործադրւած դրամական հաշիւները ստուգւեն, պահանջւեն ու գրաւուին
մօտը գտնւած բոլոր դրամները:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թթ. 6-6հակ.: Ձեռագիր: Բնագիր:

ՎԷՄ համահայկական

Թիվ 9
Բիւրօի [1919] օգոստոսի 8-ի նիստը

Օգոստոսի 8ին Արեւելեան Բիւրօն գումարեց իր հերթական նիստը նախագահու­

թեամբ ընկ. Աբրահամի [Գյուլխանդանյան]: Ներկա էին` Աւ.[ետիս] Սահակեան, Ս.
[արգիս] Արարատեան, Ար.[շակ] Ջամալեան, Գ.[ևորգ] Ղազարեան, բժ. [Հովսեփ] Տէր-
Դաւթեան80, Լ.[ևոն] Թադէոսեան81, Վ.[ահան] Խորէնի, Ար.[շակ] Ղազարեան եւ Հմ.[այակ]

80 Տեր-Դավթյան Հովսեփ (1870-1946) - ՀՅԴ անվանի գործիչ, եղել է Ռոստոմի մերձավոր

ընկերը: Ծնվել է Թիֆլիսում: Մասնագիտությամբ` ակնաբույժ: Ընտրվել է ՀՅԴ Հայաստանի
Բյուրոյի անդամ, ՀՀ Խորհրդարանի անդամ, ՀՅԴ Դատական ատյանի նախագահ:
81 Թադևոսյան Լևոն (Պապաշա) (1865-1936) – ծնվել է Ագուլիսում, Քրիստափոր Միքա­
189
 Մանուկեան:
Օրակարգ
1.Կառավարական կազմի խնդիրը,
2. Ընթացիկ հարցեր:
Կառավարական կազմի խնդիրը: Կառավարական կազմի հարցը դեռ զբաղեցնում
է Արեւելեան Բիւրօին: Շատերի կարծիքով այս ծանր օրերում, երբ մեր երկիրը կանգնած
է մեծ անակնկալների առաջ, երբ կանոնաւորւած չէ մեր ներքին կեանքը, երբ դեռեւս
պարզորոշւած չեն մեր երկրի սահմանները եւ դրսից ու ներսից վխտում են թշնամի
տարրեր իրենց դաւադրական ծրագիրներով, կրկնում ենք այս ծանր օրերում`
անհրաժեշտաբար կառավարական կազմի մէջ մտնեն մեր կուսակցութեան լաւագոյն
ուժերը, Բիւրօի փորձւած անդամները` մի ուժեղ կառավարութիւն կազմելու համար:
Վարչապետն արդէն ընտրւած է, նրան ազատութիւն պիտի տալ կաբինէտի մէջ
հրաւիրելու Բիւրօի անդամներից նրանց, որոնք յարմար կը գտնւին կառավարչական
բարձր պաշտօնների համար:
Այն օրւանից,- ասում է ժողովականներից մէկը,- երբ ընտրւեց վարչապետ, Բիւրօն
պիտի շարունակի հետեւողականօրէն իր աշխատանքը նաեւ նախարարներ ընտրելու
գործում. Բիւրօն ամէն կերպ պիտի նպաստի, որ շատ շուտ յաջող կաբինէտ կազմւի:
Միւսներն էլ առաջարկում են, քանի որ կառավարութիւնը պատասխանատու է
ֆրակցիայի առաջ, ըստ այդ ֆրակցիայի որոշմամբ` թող թեկնածուների ցանկը լինի
դաշն.[ակցական], այդ ցանկի մէջ կարող են լինել նաեւ Բիւրօի անդամներ, բայց
հրաւիրւողը ազատ պիտի լինի նաեւ հրաժարւելու իրաւունքից: Պաշտպանւում է նաեւ
այս տեսակէտը, որ Բիւրօն որպէս կուսակցական բարձրագոյն օրգան, երբ իր միջից
հրաւիրւի անդամներից մէկը կաբինէտի մէջ, Բիւրօն իւր կուսակցականացումը82
տէսակէտից պիտի որոշի նրա կառավարութեան մէջ մտնելու եւ չը մտնելու խնդիրը:
Երկար թէր ու դէմ խօսակցութիւններից յետոյ առաջարկւում է հետեւեալ բանաձեւը.-
Բիւրօն պիտի նպաստի վարչապետին կաբինէտ կազմելու. այս բանաձեւն անցնում է
միաձայն:
Ընթացիկ խնդիրներ: Իգդիրից յատուկ մարդիկ են եկել որոշ պահանջներով զէնք
ու ռազմամթէրք հասցնելու համար իրենց շրջանը, քանի որ Աբազ Գէոլի շրջանում
արդէն նկատելի են քրդական շարժումներ: Քանի որ պահանջները կառավարական
բնաւորութիւն ունեն, որոշւեց աջակցել եւ դիմել կառավարութեան համապատասխան
մարմիններին իջած պահանջներին բաւարարութիւն տալու համար:
Ալէքսանդրապոլի եւ Ղարսի շրջանում դրութիւնը խաղաղ չէ: Գաղթականները
հրաժարւում են ցուցակագրւելուց, որպէսզի պահպանւի հին սիստէմը, չստուգւած
ցուցակներով հացի եւ պարէնի մատակարարումը, կառավարական տեղական վար­
չութիւնն անպայման ցանկանում է բոլորին ստուգել եւ ցուցակագրել որոշելու համար
գաղթականութեան ճիշտ թիւը, այս հողի վրայ անչասելի [?] են էքսցէսներ եւ բար­
դութիւններ, բացի այդ շուտով այս շրջաններում տեղի են ունենալու կուսակցական
շրջանային ժողովներ: Ժողովը որոշեց այդ երկու շրջաններն ուղարկել Բիւրօի անդամ
Գէորգ Ղազարեանին եւ թիւրքահայերից Քրմոյեանին` յուզւած մտքերը խաղաղացնելու
եւ ներկայ լինելու իբրեւ Բիւրօի ներկայացուցիչներ շրջանային ժողովում:

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թ. 7: Ձեռագիր: Բնագիր:

յելյանի քրոջ ավագ որդին էր: 1907 թ. Բաքվից ընտրվել է ՀՅԴ 4-րդ Ընդհանուր ժողովի
պատգամավոր: 1909-1912 թթ. ձերբակալված էր Նովոչերկասկի բանտում: Ազատվելուց հետո
մինչև 1918 թ. պատասխանատու կուսակցական աշխատանք է կատարել Բաքվում: 1919 թ.
ընտրվել է Հայաստանի խորհրդարանի անդամ, ապա` ՀՅԴ Գերագույն դատական ատյանի
անդամ: Խորհրդայնացումից հետո մինչև մահը ապրել է Փարիզում:
82 Բնագրում փաստացի այսպես է:

190
 Թիվ 10

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
Բիւրօի [1919] օգոստոսի 9-ի նիստը

Օգոստոսի 9ին Արեւելեան Բիւրօն գումարեց իր նիստը Աբրահամի [Գյուլխանդանյան]

նախագահութեամբ: Ներկայ էին` Հայր Աբրահամ [Ավետիս Սահակյան], [Սարգիս]
Արարատեան, Ար.[շակ] Ջամալեան, Գ.[ևորգ] Ղազարեան, [Սարգիս] Մանասեան, բժ.
[Հովսեփ] Տէր-Դաւթեան, Ար.[շակ] Ղազարեան, Վ.[ահան] Խորենի եւ վարչապետ
[Ալեքսանդր] Խատիսեանը:
Օրակարգ
Վարչապետի զեկույցը կառավարական կազմի մասին:
Վարչապետի զեկույցը83: Նախքան ֆրակցիայի առաջ թեկնածուների ցանկ
յայտարարելը, ցանկալի համարեցի խորհրդակցութիւն ունենալ Բիւրօի անդամների
հետ, մանաւանդ որ իմ հրաւիրած եւ ֆրակցիայի ընտրած թեկնածուները Բիւրօի կարող
անդամներից են: Ինչպէս յայտնի է` երեկւայ ֆրակցիայի նիստը թեկնածուների
նկատմամբ գաղտնի քւէարկութեամբ թերթիկներով թեկնածուների ցանկը տւաւ ինձ եւ
որոշեց առանց արդիւնքը յայտնելու ընդհանրապէս ղեկավարւեմ այդ թերթիկների
տրամադրութեամբ իմ կաբինէտը կազմելիս: Ուրախութեամբ կարող եմ յայտնել, որ

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

օրեր առաջ իմ կազմած ցանկը բոլորովին համապատասխանում է մեծամասնութեան
տրամադրութեանը: Ձայների բացարձակ մեծամասնութեամբ ընտրւած են` Ա. Գիւլ­
խանդանեան, Ս. Արարատեան, Ա. Սահակեան, Նիկ. Աղբալեան եւ գեն. Արարատով84:
Ռու­բէնի մասնակցութիւնն85 իմ կարծիքով կնպաստի որպէս օգնականի դեր եւ
Սիլիկովի86 նկատմամբ գտնւելով ֆրակցիայի տէսակէտի վրայ:
Բանավէճի նիւթ է դառնում կրկին այն խնդիրը, թէ ընկերները իրաւունք ունեն այս
բոլորից յետոյ չը ստանձնելու նախարարական պաշտօններ: Բիւրօն ձայների մե­ծա­
մասնութեամբ որոշում է - ընկերներից նրանք, որոնք ստանում են ֆրակցիայի ան­
դամների մեծամասնութեան ձայները, հրաւիրւում են վարչապետի կողմից եւ Բիւրօն
հաւանութիւն է տալիս` պարտաւոր են մտնելու կառավարութեան մէջ:
Կաբինէտի աշխատանքները,- ասում է Ալ. Խատիսեանը,- պիտի բաժանւի
մօտաւորապէս հետեւեալ ձեւով - վարչապետ եւ արտաքին գործերի [նախարար] -
Խատիսեան, ներքին գործերի - Ա. Գիւլխանդանեան, ֆինանսների եւ պարէնաւորման
- Ս. Արարատեան, պետական գոյքերի, ներգաղթի եւ վերաշինութեան - Աւ. Սահակեան,
լուսաւորութեան եւ արդարադատութեան - Ն. Աղբալեան, Զինւորական - Արարատով:
Այս աշխատանքների մէջ ներքին համաձայնութեամբ կարող են փոփոխութեան
ենթարկւել: Այս եզրակացութեամբ ես պիտի ներկայանամ ֆրակցիայի առաջ,- ասում է
վարչապետը:
ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թ. 7հակ.: Ձեռագիր: Բնագիր:

83 Տեղին է ներկայացնել Շ. Միսաքյանի` Ալ. Խա­տիս­յանին տված բնութագիրը. «Ընկերների

վերա­բեր­մունքը դէպի նոր վարչապետը բարեացակամ չէ, կնկատ­­ուի զորաւոր բծախնդրու­
թիւն անոր հանդէպ, երբ­եմն նոյնիսկ բացար­ձակ թշնամանք: Ընտրած ենք վար­չա­պետ, բայց
հանգիստ չենք ձգեր զայն: Չի վայելեր այն կատարեալ վստահու­թիւ­նը, որ Հայաստանի նման
նոր պետութեան վարչապետը պէտք է վայելեր գեթ մեր կուսակ­ցութեան կողմէ: Ալ. Խա­
տիս­յանի դժբախտութիւնը այն է, որ հին կուսակցական չէ և իր դիրքը կուսակցութեան մէջ
տակավին խափուստ է, մինչ­դեռ նա թերեւս միակ ներ­կայանալի անձն է մեր բոլոր նախա­
րարների մէջ: Հայաս­տանի մէջ այժմ նեղ կուսակցական քաղաքականութիւն պէտք չէ վարել
և մեր մանուկ պետութեան ղեկը պէտք է տրուի բոլոր կուսակցութիւններից կազմուած խառը
ՎԷՄ համահայկական

կառա­վարութեան»: Տե՛ս Դարբինեան Ռ., Փոթորիկի օրերուն, «Հայրենիք»,Պոսթըն, 1948, N

9, էջ 41:
84 Արարատյան Քրիստափոր (1876-1937) – ռազմական գործիչ: Մասնակցել է
Սարդարապատի ճակատամարտին: Եղել է ՀՀ ռազմական նախարար մինչև 1920 թ. ապրիլը:
Խորհրդային բռնատիրության զոհ:
85 Բացարձակապես հա­կա­ռակ դիրքորոշում որդեգրած Ռուբենը (Տեր-Մինասյան) կտրա­
կանապես պնդում էր հետևյալ միտքը. «Հայաստանը պէտք է կառավարե Հ. Յ. Դ. իր
կոմիտեների կամ կոմիտէութիւնների միջոցով»: Տե՛ս Դարբինեան Ռ., Փոթորիկի օրերուն,
«Հայրենիք», Պոսթըն, 1948, N 11, էջ 48:
86 Սիլիկյան Մովսես (1862-1937) - անվանի ռազմական գործիչ: Ղեկավար դեր է կատարել
Սարդարապատի ճակատամարտում: Խորհրդային բռնատիրության զոհ:

191
 Թիվ 11
Բիւրօի [1919] օգոստոսի 11-ի նիստը

Օգոստոսի 11ին Արեւելեան Բիւրօն գումարեց իր նիստը Ս. Վրացեանի

նախագահութեամբ: Ներկայ էին` Աբրահամ [Գյուլխանդանյան], Ս.[արգիս] Արարատեան,
Աւ.[ետիս] Սահակեան, Գ.[ևորգ] Ղազարեան, Ար.[շակ] Ջամալեան, Լ.[ևոն] Թադէոսեան,
բժ. [Հովսեփ] Տէր-Դաւթեան, Ար.[շակ] Ղազարեան, Վ.[ահան] Խորէնի:
Օրակարգ
Բիւրօի նախագահութիւնը,
Արեւմտահայերի խնդիրը, Հմ. Մանուկեանի նամակը,
Կուսակցական օրգանի խնդիրը,
Կուսակցական Ընդհանուր ժողովը87:
Բիւրօի նախագահութիւնը: Բիւրօին մասնակցող անդամներից արդէն երեք հոգին
հրաւիրւած են կառավարութեան մէջ եւ նրանք ստանձնել են նախարարական
պաշտօններ. դրանից երկուսը Բիւրօի նախագահութեան անդամներն են - Աբրահամ եւ
Արարատեան: Արդէն զգացւում է նոր նախագահութիւն ընտրելու: Ընտրւում են նախկին
Գէորգ Ղազարեանի հետ միասին 2 նոր անդամներ` բժ. Տէր-Դաւթեան եւ Վ. Խորէնի:
Արեւմտահայերի խնդիրը: Շաբաթներ առաջ Վասպուրականի նորակազմ դաշնակ­
ցական մարմինը դժգոհ Երկրի Կենտրոնականից մի գրութիւն էր ուղղել Բիւրօին`
յայտնելով իր դժգոհութիւնը Երկրի Կենտրոնականի դէմ, եւ միաժամանակ ի գիտութիւն
յայտնելով իրենց ընտրութեան արդիւնքը: Այս խնդիրը հարթելու համար ընկ.
Ջամալեանը խառն նիստ էր ունեցել նրանց հետ, որի մասին զեկուցում է Բիւրօին:
-Երկրի կոմիտէն թուլացել, փաստօրէն կազմալուծւած է,- ասում է Ջամալեանը,- մնացել
են երկու հոգի: Նրանք մնացորդ են այն ժամանակից, երբ Երեւանում հրապարակ եկաւ
Հայաստանի Կենտրոնական կոմիտէ. տաճկահայերի համար էլ ստեղծւեց Երկրի
Կենտրոնական կոմիտէ: Կոնֆերանսը գումարւեց եւ Հայաստանի Կենտրոնականը
վերածւեց Երեւանի Կենտրոնական կոմիտէութեան, իսկ Երկիրը մնաց մինչեւ նրանց
շրջանային ժողովի գումարումը: Երկրի Կենտրոնական կոմիտէն սկզբունքով ոչինչ
դէմ չունի Վասպուրականի նորակազմ մարմնի դէմ, միայն առարկութիւններ կան այդ
մարմնի մէջ մուտք գործած հակադաշնակցական երկու ընկերների դէմ - Դերոյեանի եւ
Դրամբեանի, որոնց նկատմամբ եւ խնդիր էր բարձրացրել իր ժամանակին Բիւրօի
առաջ: Այդ նորակազմ մարմինը կորոշի իր կուսակցական կազմակերպչական աշխա­
տանք­ներն ունենալ: Յիշեալ խառն նիստը եկաւ այն եզրակացութեան, որ կազմա­կերպ­
չական կանոնագրի տեսակէտից ոչ մի առարկութիւն չունի Վանայ կոմիտէի կազմութեան
վերաբերմամբ:
բ. Վանայ կոմիտէն կարող է կատարել կանոնագրով իրեն վերապահւած կազմա­
կերպչական աշխատանքները: գ. Վանայ կոմիտէի անդամների վաւերացումը առժա­
մապէս յետաձգւում է, մինչեւ որ առաջարկւած անդամներից ոմանց դէմ յարուցւած
առարկութիւնները Բիւրօի կողմից քննութեան առնւին, դ. վերջնական վաւերացումի
հետ միասին Վանի կոմիտէին կը տրւի կոմիտէական կնիք:
Ս. Վրացեան: Անձնաւորութիւնների նկատմամբ եղած առարկութիւններն այնքան
ակներեւ են, որ առանց այլեւայլութեան Բիւրօն պիտի յայտարարի նրանց Դաշնակ­
ցութիւնից դուրս: Սա խնդրի մի կողմն է միայն: Գալով Երկրի Կենտրոնականին - սա
դեռեւս գոյութիւն ունի եւ պիտի ճանաչւի, թող որ նա թոյլ լինի իր գործունէութեամբ, կը
գումարւի շրջանային ժողով, կը վերակազմւի եւ կը լրացւի, մանաւանդ որ հրատարակում
են սեփական օրգան: Բիւրօն յարաբերութեան մէջ է նրանց հետ, որոշ գումարներ է բաց
թողել նրանց թերթի հրատարակման համար, եւ այլն: Կազմւել է Վանի կոմիտէ, նա
պիտի դիմում անի Երկրի Կենտրոնականին եւ նրանից ստանայ իր հաստատումը,
Բիւրօի հետ անմիջականօրէն կապ չպէտք է ունենայ. սա շատ թիւրիմացութիւնների
առիթ կարող է տալ: Եւ վերջապէս պիտի հասկանանք, որ այս բոլորն արւում է
Ընդհանուր ժողովում մի ներկայացուցիչ ունենալու համար: Բիւրօի որոշմամբ այն
օրւանից, որ յայտարարւել է միացեալ եւ անկախ Հայաստան, այլեւս գոյութիւն չպիտի
ունենայ Գործադիր մարմինը, մանաւանդ, որ նա բաւական տխուր դեր է կատարում
ներկայ օրերում, վարում է հակակառավարական քաղաքականութիւն, ցանկանում է

87 Նկատի ունի ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովը:

192
խանգարել կառավարչական կարգադրութիւնները, մանաւանդ զինւորակոչի վերաբեր­

ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ
մամբ, պրովոկացիոն լուրեր հաղորդում արտասահման ընկերներին եւ մամուլին, եւ
այլն: Եւ այս դերը ստանձնել են բռնի կերպով:
Ժողովն ընդհանուր առմամբ համաձայն է Ջամալեանի մասնակցութեամբ խառն
նիստի եզրակացութիւնների հետ միայն Երկրի կենտրոնականի մատնանշած երկու
անկանոնաւորութիւնների նկատմամբ, որոնց դէմ առարկութիւններ կան որպէս ոչ
դաշնակցականների` ժողովը որոշեց երեք հոգուց մի յանձնախումբ ընտրել, որոնք
պիտի զբաղւին այդ խնդրի քննութեամբ եւ պարզեն առարկութիւնների ճշտութիւնը:
Յանձնախմբի անդամներ ընտրւեցին` բժ. Տէր-Դաւթեանը, Վահ. Խորէնի եւ Հմ. Մա­
նուկեան:
Հմ. Մանուկեանի նամակը: Հմ. Մանուկեանը օգոստոսի 11ի թւակիր նամակով
դիմելով Արեւելեան Բիւրօին` գանգատւում է կառավարութեան թիւրքահայերի զօրակոչի
նկատ­մամբ գործադրւող միջոցների դէմ եւ խնդրում է միջոցներ ձեռք առնել դա­դա­
րեցնելու թիւրքահայերի նկատմամբ գործադրւող զինւորակոչային գործողու­թիւնները
եւ գործին տալ աւելի խելացի կազմակերպութիւն: Ժողովը գտնելով խնդիրը կա­ռա­
վարչական, որոշեց ըստ էութեան չը զբաղւել այս հարցով, այլ յայտնել կառավարութեան
ի գիտութիւն:

հանդես Դ (Ժ) տարի, թիվ 4 (40) հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, 2012

Կուսակցական օրգանի88 խնդիր: Ընտրւած խմբագիր Ս. Վրացեանը զեկուցում է
խմբագրական գործի կազմակերպման մասին: Հրատարակչական գործն ամբողջուին
յանձն առաւ կարգաւորել Աւ. Օհանջանեանը: Գալով խմբագրական կազմին եւ
աշխատակիցներին` խորհրդակցեցին մի քանի ընկերների հետ եւ խոստացան
մասնակցել խմբագրական աշխատանքներին Վ. Նաւասարդեան եւ Ար. Յովհաննիսեան,
կոլլեգիայի աշխատանքները կատարելով, բայց առայժմ չեն կոչւի կոլլեգիայի ան­
դամներ, որոշ ժամանակ միասին աշխատանքից յետոյ միայն, երբ տեսնենք, որ գործը
համերաշխ է գնում, այն դէպքում կառնենք այդ ֆունկցիան նաեւ մեզ վրայ,- ասում են
նրանք: Բիւրօի առաջ պատասխանատու կլինի խմբագիր Վրացեանը: Խմբագ­րական
աշխատակիցների ցանկում ի նկատի ունեմ քարտուղարութեան եւ վրացական բաժնի
համար Ար. Մեհրաբեանին89, որին եւ Բիւրօից խնդրում եմ ազատել նրան Բիւրօի
քարտուղարութեան պաշտօնից, Բարսամեանին ի նկատի ունեմ թուրքական բաժնի
համար, խնդրանք սրբագրիչ, լրատու, թարգմանիչ, եւ այլն: Խօսք է եղել նաեւ հոնորարի
մասին. ընկերական խորհրդակցութիւնը գտել է, որ հոնորարի չափը բաւարար պիտի
լինի, որպէսզի թերթի [երկու անընթեռնելի բառ] կարող ուժերը90. խմբագրականների
[մեկ անընթեռնելի բառ] համար 50ական կոպէկ, թղթակցութիւնները 30 կոպ. տո­
ղավարձով, իսկ բանաստեղծութիւններն ու գեղարւեստական գրւածների տողավարձի
որոշումը` խմբագրին:
Հեռագիրների եւ թղթակցութիւնների համար ունենալ կենտրոնական վայրերում
յա­տուկ աշխատակիցներ: Ի նկատի ունենալ նաեւ մի բնակարան` յարմար խմբագ­
րութեան:
Ընդհանուր ժողով: Ի նկատի ունենալով ներկայ ծանր դրութիւնը` հազիւ թէ կարելի
լինի Ընդհանուր ժողովի91 նախապատրաստական աշխատանքները կատարել, ուստի
խնդիր բարձրացաւ որոշ ժամանակով յետաձգելու: Որոշւեց հեռագիրներ ուղարկել
մօտիկ շրջանները` գոնէ կովկասեան ռայոնում, որ պատգամաւորներն առայժմ չը
ճանապարհւեն, բայց պատրաստ լինեն եւ սպասեն մեր կարգադրութեան: Իսկ եկող­
ներին տեղաւորելու համար յանձնարարել Արշ. Ղազարեանին խօսել այդ մասին Կենտ­
րոնականի (Երեւանի եւ) տեղական ընկերների հետ:
ՎԷՄ համահայկական

ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 144, թթ. 8-8հակ.: Ձեռագիր: Բնագիր:

88 Նկատի ունի ՀՅԴ Բյուրոյի «Յառաջ» պաշտոնաթերթը:

89 Մեհրաբյան Արշակ Պետրոսի (1865, Շուլավեր, Բորչալուի գավառ-1921՞) - ՀՅԴ գործիչ:
Արեւելյան Բյուրոյի պաշտո­նաթերթ «Յառաջ»-ի հաջորդական անվանափոխումներից մեկը
դարձած «Խարիսխ»-ի խմբագիր եղած ժամանակ դատապարտվել է լիժինյան գործով`
դաշնակցական թերթ հրատարակելու և նրա էջերում կուսակցական բովանդակությամբ
նյութեր տպագրելու համար:
90 Բնագրում բառացի այսպես է, հավանաբար պետք է շարունակել` «կարողանան
աշխատել»:
91 Խոսքը 9-րդ Ընդհանուր ժողովի մասին է:

193