Professional Documents
Culture Documents
CH 1
CH 1
CH 1
o
V tèc ®é nguéi C/s, oC/h
α, β, γ c¸c gãc täa ®é
α, β, γ, δ, ε, ξ... c¸c dung dÞch r¾n
α, β, γ, δ (ë d¹ng chØ sè) biÓu thÞ d¹ng thï h×nh, vÝ dô Feα
γ khèi lîng riªng, mËt ®é g/cm3
ρt b¸n kÝ nh cong
δ (A, EL) ®é gi∙n dµi t¬ng ®èi %
Ψ (Z, AR) ®é th¾t (tiÕt diÖn) t¬ng ®èi %
τ øng suÊt tiÕp MPa, kG/mm2,
psi, ksi
σ øng suÊt, øng suÊt ph¸p nh trªn
σch (RY, σY) giíi h¹n ch¶y vËt lý hay lý thuyÕt nh trªn
σ0,2 (R0,2, YS) giíi h¹n ch¶y quy íc nh trªn
Tuy vËt liÖu kim lo¹i cßn chiÕm ®Þa vÞ chñ chèt vµ rÊt quan träng, song
kh«ng cßn gi÷ ®îc ng«i ®éc t«n trong chÕ t¹o c¬ khÝ v× ngoµi nã ra ngêi ta
®ang sö dô ng ngµy mét nhiÒu h¬n ceramic, polyme vµ ®Æc biÖt lµ compozit. Trong
c¸c trêng ®¹i häc kü thuËt vµ chuyªn nghiÖp ®∙ vµ ®ang cã sù chuyÓn ®æi gi¶ng
d¹y m«n “Kim lo¹i häc vµ nhiÖt luyÖn” hay “VËt liÖu kim lo¹i” sang “VËt liÖu
häc” hay “VËt liÖu häc c¬ së”. Cuèn s¸ch nµy ra ®êi nh»m ®¸p øng yªu cÇu ®ã. ë
níc ngoµi ngêi ta thêng dïng tõ “Khoa häc vµ c«ng nghÖ vËt liÖu” (Materials
Science and Engineering) ®Ó ®Æt tªn cho lo¹i s¸ch nµy. Khoa häc vËt liÖu lµ m«n
häc nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a tæ chøc vµ tÝ nh chÊt cña vËt liÖu, trªn c¬ së ®ã
C«ng nghÖ vËt liÖu cã môc tiªu lµ thiÕt kÕ hay biÕn ®æi tæ chøc vËt liÖu ®Ó ®¹t tíi
c¸c tÝ nh chÊt theo yªu cÇu.
Trong tÊt c¶ c¶ mäi c«ng viÖc cña kü s c¬ khÝ , tõ viÖc quyÕt ®Þnh ph¬ng
¸n thiÕt kÕ, tÝ nh to¸n kÕt cÊu cho ®Õn gia c«ng, chÕ t¹o, l¾p r¸p vËn hµnh m¸y,
thiÕt bÞ, tÊt th¶y ®Òu cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn lùa chän vµ sö dông vËt liÖu. §iÒu
quan träng nhÊt ®èi víi ngêi häc lµ ph¶i n¾m ®îc c¬ tÝ nh vµ tÝ nh c«ng nghÖ
cña c¸c vËt liÖu kÓ trªn ®Ó cã thÓ lùa chän vµ sö dô ng chóng tèt nhÊt vµ hîp lý,
®¹t c¸c yªu cÇu c¬ tÝ nh ®Ò ra víi chi phÝ gia c«ng Ý t nhÊt, gi¸ thµnh rÎ vµ cã thÓ
chÊp nhËn ®îc. Song ®iÒu quyÕt ®Þnh ®Õn c¬ tÝ nh vµ tÝ nh c«ng nghÖ l¹i n»m ë
cÊu tróc bªn trong. Do vËy mäi yÕu tè ¶nh hëng ®Õn cÊu tróc bªn trong nh thµnh
phÇn hãa häc, c«ng nghÖ chÕ t¹o vËt liÖu vµ gia c«ng vËt liÖu thµnh s¶n phÈm
(luyÖn kim, ®óc, biÕn d¹ng dÎo, hµn vµ ®Æc biÖt lµ nhiÖt luyÖn) ®Òu cã ¶nh hëng
®Õn c¬ tÝ nh còng nh c«ng dông cña vËt liÖu ®îc lùa chän, tÊt th¶y ®îc kh¶o
s¸t mét c¸ch kü cµng.
Gi¸o tr×nh ®îc biªn so¹n trªn c¬ së thùc tiÔn cña s¶n xuÊt c¬ khÝ ë níc ta
hiÖn nay, cã tham kh¶o kinh nghiÖm gi¶ng d¹y m«n nµy cña mét sè trêng ®¹i häc
ë Nga, Hoa Kú, Ph¸p, Cana®a, Trung Quèc..., ®∙ ®îc ¸p dô ng ë Trêng §¹i Häc
B¸ch Khoa Hµ Néi mÊy n¨m gÇn ®©y.
Trong thùc tÕ sö dông vËt liÖu, ®Æc biÖt lµ vËt liÖu kim lo¹i, kh«ng thÓ lùa
chän lo¹i vËt liÖu mét c¸ch chung chung (vÝ dô: thÐp) mµ ph¶i rÊt cô thÓ (vÝ dô :
thÐp lo¹i g×, víi m¸c, ký hiÖu nµo) theo c¸c quy ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn
kü thuËt do c¸c tiªu chuÈn t¬ng øng quy ®Þnh. Trong ®iÒu kiÖn ë níc ta hiÖn
nay, s¶n xuÊt c¬ khÝ ®ang sö dông c¸c s¶n phÈm kim lo¹i cña rÊt nhiÒu níc trªn
thÕ giíi, do ®ã kh«ng thÓ ®Ò cËp ®îc hÕt. Khi giíi thiÖu cô thÓ c¸c thÐp, gang,
gi¸o tr×nh sÏ u tiªn tr×nh bµy c¸c m¸c theo tiªu chuÈn ViÖt Nam (nÕu cã) cã ®i
kÌm víi c¸c m¸c t¬ng ®¬ng hay cïng lo¹i cña tiªu chuÈn Nga do tiªu chuÈn nµy
®∙ ®îc quen dïng thËm chÝ ®∙ phæ biÕn réng r∙i ë níc ta trong mÊy chôc n¨m
qua. Trong trêng hîp ngîc l¹i khi tiªu chuÈn ViÖt Nam cha quy ®Þnh, gi¸o
tr×nh l¹i giíi thiÖu c¸c m¸c theo tiªu chuÈn Nga cã kÌm theo c¸ch ký hiÖu do
TCVN 1659-75 quy ®Þnh. Ngoµi ra còng kÕt hîp giíi thiÖu c¸c m¸c thÐp gang cña
Hoa Kú, NhËt B¶n lµ nh÷ ng quèc gia cã nÒn kinh tÕ, khoa häc - c«ng nghÖ m¹nh
hµng ®Çu thÕ giíi. Trong phÇn hîp kim mµu, chñ yÕu giíi thiÖu c¸c m¸c cña tiªu
chuÈn AA (cho nh«m) vµ CDA (cho ®ång) lµ c¸c tiªu chuÈn rÊt th«ng dô ng trong
6
giao dÞch th¬ng m¹i trªn thÕ giíi, ®ång thêi cã ®i kÌm víi c¸c m¸c t¬ng ®¬ng
hay cïng lo¹i cña tiªu chuÈn Nga. Râ rµng lµ ngay c¶ víi c¸ch tr×nh bµy nh vËy
còng kh«ng thÓ tháa m∙n hÕt c¸c yªu cÇu thùc tÕ sö dô ng vµ lóc nµy ph¶i tham
kh¶o c¸c s¸ch tra cøu t¬ng øng.
Còng cÇn nãi thªm r»ng c¸c thuËt ng÷ khoa häc dïng trong s¸ch theo ®óng
c¸c quy ®Þnh trong c¸c tiªu chuÈn TCVN 1658 - 87 vµ TCVN 1660 - 87.
Cuèi cïng nh tªn gäi cña nã, chóng ta nªn coi c¸c ®iÒu tr×nh bµy trong s¸ch
nh lµ phÇn kiÕn thøc c¬ së vÒ vËt liÖu thêng dïng trong s¶n xuÊt c¬ khÝ . §iÒu
®ã còng cã nghÜa ®Ó lµm tèt h¬n c¸c c«ng viÖc kü thuËt, cÇn tham kh¶o thªm c¸c
s¸ch, tµi liÖu chuyªn s©u h¬n vÒ tõ ng lÜnh vùc ®∙ ®Ò cËp.
Râ rµng lµ kh«ng thÓ ®¹t ®îc sù hoµn thiÖn tuyÖt ®èi, nhÊt lµ do sù ph¸t
triÓn kh«ng ngõng cña khoa häc - c«ng nghÖ trªn thÕ giíi vµ ë níc ta, cïng víi
kinh nghiÖm cã h¹n cña ngêi viÕt còng nh sù chËm trÔ cËp nhËt th«ng tin ë níc
ta, cuèn s¸ch cã thÓ tån t¹i nh÷ng h¹n chÕ, rÊt mong ®îc b¹n ®äc trao ®æi. Th tõ
xin göi vÒ Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt, 70 TrÇn Hng §¹o, Hµ Néi.
T¸c gi¶ ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c ®ång nghiÖp ë Trêng §¹i Häc B¸ch Khoa
Hµ Néi vÒ nh÷ng ®ãng gãp quý b¸u cho cuèn s¸ch.
T¸c gi¶
th¸ng 8 n¨m 2000
7
më ®Çu
VËt liÖu häc lµ khoa häc nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a cÊu tróc vµ tÝ nh
chÊt cña vËt liÖu, trªn c¬ së ®ã ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p c«ng nghÖ nh»m c¶i thiÖn tÝ nh
chÊt vµ sö dô ng thÝ ch hîp vµ ngµy mét tèt h¬n.
VËt liÖu kim lo¹i. VËt liÖu kim lo¹i thêng lµ tæ hîp chñ yÕu cña c¸c
nguyªn tè kim lo¹i, trong ®ã nhiÒu ®iÖn tö lµ cña chung kh«ng thuéc vÒ nguyªn tö
nµo. C¸c tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu kim lo¹i lµ:
- ®¾t vµ kh¸ ®¾t,
- dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn cao,
- cã ¸nh kim, ph¶n x¹ ¸nh s¸ng, kh«ng cho ¸nh s¸ng thêng ®i qua, dÎo, dÔ
biÕn d¹ng dÎo (c¸n, kÐo, rÌn, Ðp),
- cã ®é bÒn c¬ häc, nhng kÐm bÒn hãa häc.
- trõ nh«m ra c¸c kim lo¹i th«ng dô ng nh s¾t, ®ång... ®Òu kh¸ nÆng,
- nhiÖt ®é ch¶y biÕn ®æi trong ph¹m vi tõ thÊp ®Õn cao nªn ®¸p øng ®îc yªu
cÇu ®a d¹ng cña kü thuËt.
8
Ceramic (vËt liÖu v« c¬). VËt liÖu nµy cã nguån gèc v« c¬, lµ hîp chÊt gi÷ a
kim lo¹i, silic víi ¸ kim («xit, nitrit, cacbit), bao gåm kho¸ng vËt ®Êt sÐt, xim¨ng,
thñy tinh. C¸c tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu v« c¬ - ceramic lµ:
- rÎ vµ kh¸ rÎ,
- kh¸ nÆng,
- dÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn rÊt kÐm (c¸ch nhiÖt vµ c¸ch ®iÖn),
- cøng, gißn, bÒn ë nhiÖt ®é cao, bÒn hãa häc h¬n vËt liÖu kim lo¹i vµ vËt
liÖu h÷u c¬.
Polyme (vËt liÖu h÷u c¬). VËt liÖu nµy phÇn lín cã nguån gèc h÷u c¬ mµ
thµnh phÇn hãa häc chñ yÕu lµ cacbon, hy®r« vµ c¸c ¸ kim, cã cÊu tróc ®¹i ph©n
tö. C¸c tÝ nh chÊt ®iÓn h×nh cña vËt liÖu h÷u c¬ - polyme lµ:
- rÎ vµ kh¸ rÎ,
- dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn kÐm,
- khèi lîng riªng nhá,
- nãi chung dÔ uèn dÎo, ®Æc biÖt ë nhiÖt ®é cao,
- bÒn v÷ng hãa häc ë nhiÖt ®é thêng vµ trong khÝ quyÓn; nãng ch¶y,
ph©n hñy ë nhiÖt ®é t¬ng ®èi thÊp.
Compozit. VËt liÖu nµy ®îc t¹o thµnh do sù kÕt hîp cña hai hay c¶ ba
lo¹i vËt liÖu kÓ trªn, mang hÇu nh c¸c ®Æc tÝ nh tèt cña c¸c vËt liÖu thµnh phÇn.
VÝ dô bªt«ng cèt thÐp (v« c¬ - kim lo¹i) võa chÞu kÐo tèt (nh thÐp) l¹i chÞu nÐn
cao (nh bªt«ng). HiÖn dïng phæ biÕn c¸c compozit hÖ kÐp: kim lo¹i - polyme,
kim lo¹i - ceramic, polyme - ceramic víi nh÷ng tÝ nh chÊt míi l¹, rÊt hÊp dÉn.
Ngoµi ra cã nh÷ng nhãm phô khã ghÐp vµo mét trong bèn lo¹i trªn:
- b¸n dÉn, siªu dÉn nhiÖt ®é thÊp, siªu dÉn nhiÖt ®é cao, chóng n»m trung
gian gi÷a kim lo¹i vµ ceramic (trong ®ã hai nhãm ®Çu gÇn víi kim lo¹i h¬n, nhãm
sau cïng gÇn víi ceramic h¬n).
- silicon n»m trung gian gi÷a vËt liÖu v« c¬ víi h÷u c¬, song gÇn víi vËt
liÖu h÷ u c¬ h¬n.
Sù ph¸t triÓn cña x∙ héi loµi ngêi g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña c«ng cô s¶n
xuÊt vµ kü thuËt mµ c¶ hai ®iÒu nµy còng ®îc quyÕt ®Þnh mét phÇn lín nhê vËt
liÖu. X∙ héi loµi ngêi ph¸t triÓn qua c¸c thêi kú kh¸c nhau g¾n liÒn víi vËt liÖu ®Ó
chÕ t¹o c«ng cô . ë thêi tiÒn sö con ngêi chØ biÕt dïng c¸c c«ng cô lµm b»ng c¸c
vËt liÖu cã s½n trong thiªn nhiªn: gç, ®¸ nªn n¨ng suÊt lao ®éng rÊt thÊp, kh«ng t¹o
®îc gi¸ trÞ thÆng d. Sau khi ngêi ta biÕt dïng c¸c c«ng cô b»ng c¸c vËt liÖu qua
chÕ biÕn: ®ång (®óng ra lµ hîp kim ®ång) vµ ®Æc biÖt lµ s¾t (®óng ra lµ thÐp) víi
c¸c ®Æc tÝ nh c¬ häc tèt h¬n h¼n: cøng h¬n, bÒn h¬n mµ vÉn dÎo dai nªn kh«ng
nh÷ng t¹o ra n¨ng suÊt lao ®éng cao h¬n l¹i cã tuæi thä dµi h¬n, do vËy ®∙ t¹o nªn
®îc c¸c ®ét biÕn vÒ ph¸t triÓn trong kho¶ng 2000 n¨m ®Æc biÖt trong 100 ÷ 200
n¨m gÇn ®©y (cÇn nhí lµ tuy kh«ng cã ph©n ®Þnh r¹ch rßi song hiÖn nay x∙ héi loµi
9
ngêi vÉn cßn ë thêi kú ®å s¾t). N¨ng lîng ®ang ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sù
ph¸t triÓn tiÕp theo cña loµi ngêi, kü thuËt siªu dÉn mét khi thµnh hiÖn thùc sÏ t¹o
nªn bíc ngoÆt míi, song kü thuËt nµy chØ cã ®îc nÕu t×m ®îc vËt liÖu siªu dÉn
ë nhiÖt ®é ®ñ cao ®Ó cã thÓ ¸p dông trong thùc tÕ. Cã thÓ t×m thÊy rÊt nhiÒu vÝ dô
kh¸c vÒ vai trß cña vËt liÖu trong ®êi sèng còng nh trong kü thuËt.
Cho ®Õn nay vËt liÖu kim lo¹i thùc sù ®∙ cã vai trß quyÕt ®Þnh trong tiÕn hãa
cña loµi ngêi. Kim lo¹i vµ hîp kim ®ang chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o trong chÕ t¹o c«ng
cô vµ m¸y mãc thêng dïng: c«ng cô cÇm tay, dông cô, m¸y c«ng cô, m¸y mãc
nãi chung, «t«, tµu biÓn, m¸y bay, vËn t¶i ®êng s¾t, cÇu, th¸p, cét, truyÒn dÉn
®iÖn, nhiÖt... vµ trong s¶n xuÊt vò khÝ , ®¹n dîc. Nh vËy hiÖn nay vËt liÖu kim
lo¹i vÉn cßn cã tÇm quan träng hµng ®Çu trong s¶n xuÊt c¬ khÝ , giao th«ng vËn t¶i,
n¨ng lîng, x©y dùng vµ quèc phßng.
ChÊt dÎo - polyme tõ gi÷ a thÕ kû nµy ®∙ trë thµnh nhãm vËt liÖu míi, hiÖn
®ang ®ãng vai trß ngµy cµng quan träng vµ chiÕm tû lÖ ngµy cµng cao trong ®êi
sèng hµng ngµy còng nh trong thiÕt bÞ, m¸y mãc.
VËt liÖu v« c¬ - ceramic cã lÞch sö l©u ®êi h¬n c¶ (tõ thêi kú ®å ®¸). Trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, vËt liÖu nµy còng ®îc phæ biÕn mét c¸ch réng r∙i trong x©y
dùng vµ ®êi sèng hµng ngµy tõ ®å gèm, sø (chum, v¹i, b¸t, ®Üa...) ®Õn xim¨ng -
bªt«ng, thñy tinh, vËt liÖu chÞu löa cho ®Õn c¸c ceramic kÕt cÊu hiÖn ®¹i vµ thñy
tinh siªu s¹ch lµm c¸p quang.
VËt liÖu kÕt hîp (compozit) ®îc ph¸t triÓn rÊt m¹nh trong nh÷ ng n¨m gÇn
®©y, ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu rÊt cao cña chÕ t¹o m¸y mµ ba lo¹i vËt liÖu kia
kh«ng cã ®îc nh rÊt nhÑ l¹i rÊt bÒn. Ch¾c ch¾n sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lo¹i
vËt liÖu nµy sÏ t¹o ra nh÷ ng thay ®æi quan träng cho ngµnh c¬ khÝ .
0.3. §èi tîng cña vËt liÖu häc cho ngµnh c¬ khÝ
M¸y mãc ®îc cÊu t¹o tõ nhiÒu chi tiÕt ®ßi hái c¸c tÝ nh chÊt cã khi rÊt kh¸c
nhau vµ ®iÒu quan träng ®èi víi kü s c¬ khÝ lµ ph¶i biÕt chän ®óng vËt liÖu còng
nh ph¬ng ph¸p gia c«ng ®Ó tháa m∙n cao nhÊt ®iÒu kiÖn lµm viÖc víi gi¸ thµnh
thÊp nhÊt. M«n häc gióp Ý ch cho nh÷ ng kü s c¬ khÝ t¬ng lai lµm ®îc viÖc ®ã.
VËt liÖu häc tr×nh bµy trong s¸ch nµy tuy cã ®Þnh híng phôc vô riªng cho
ngµnh c¬ khÝ nãi chung, ®Æc biÖt cho hai ngµnh ®µo t¹o then chèt lµ chÕ t¹o m¸y
vµ «t«, song còng bao qu¸t ®îc nh÷ ng néi dung quan träng nhÊt cña vËt liÖu häc;
h¬n n÷a l¹i lµ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n kh«ng nh÷ ng cã Ý ch trong c«ng viÖc kü
thuËt mµ c¶ khi xö lý vËt liÖu trong ®êi sèng hµng ngµy.
Quan hÖ tæ chøc - tÝ nh chÊt hay sù phô thuéc cña tÝ nh chÊt cña vËt liÖu
vµo cÊu tróc lµ néi dung c¬ b¶n cña toµn bé m«n häc.
Tæ chøc hay cÊu tróc lµ sù s¾p xÕp cña c¸c thµnh phÇn bªn trong. Kh¸i niÖm
vÒ tæ chøc vËt liÖu bao gåm c¶ tæ chøc vÜ m« vµ vi m«.
Tæ chøc vÜ m« cßn gäi lµ tæ chøc th« ®¹i (macrostructure) lµ h×nh th¸i s¾p
xÕp cña c¸c phÇn tö lín víi kÝ ch thíc quan s¸t ®îc b»ng m¾t thêng (tíi giíi
h¹n kho¶ng 0,3mm) hoÆc b»ng kÝ nh lóp (0,01mm).
Tæ chøc vi m« lµ h×nh th¸i s¾p xÕp cña c¸c phÇn tö nhá, kh«ng quan s¸t ®îc
b»ng m¾t hay lóp. Nã bao gåm:
- Tæ chøc tÕ vi (microstructure) lµ h×nh th¸i s¾p xÕp cña c¸c nhãm nguyªn
tö hay ph©n tö víi kÝ ch thíc cì micromet hay ë cì c¸c h¹t tinh thÓ víi sù gióp
10
®ì cña kÝ nh hiÓn vi quang häc hay kÝ nh hiÓn vi ®iÖn tö. Thêng gÆp h¬n c¶ lµ tæ
chøc tÕ vi quang häc cho phÐp ph©n ly ®îc tíi giíi h¹n cì 0,15µm. Trong nghiªn
cøu còng thêng dïng tæ chøc tÕ vi ®iÖn tö cho phÐp ph©n ly ®îc tíi giíi h¹n nhá
h¬n, cì chôc nan«met (10nm).
C¬ tÝ nh cña vËt liÖu phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tæ chøc, tøc kh«ng nh÷ng vµo
thµnh phÇn hãa häc mµ c¶ vµo c¸c nhãm nguyªn tö, ph©n tö kÓ trªn mµ ta gäi lµ
pha theo sè lîng, h×nh d¹ng, kÝ ch thíc vµ sù ph©n bè cña chóng. Trong thùc tÕ
ngêi ta thêng xuyªn sö dô ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝ ch tæ chøc tÕ vi quang häc
mµ trong c¸c tµi liÖu kü thuËt chØ ®îc gäi ®¬n gi¶n lµ tæ chøc tÕ vi.
- CÊu t¹o tinh thÓ lµ h×nh th¸i s¾p xÕp vµ t¬ng t¸c gi÷ a c¸c nguyªn tö
trong kh«ng gian, c¸c d¹ng khuyÕt tËt cña m¹ng tinh thÓ. §Ó lµm ®îc viÖc nµy
ph¶i sö dô ng tíi ph¬ng ph¸p nhiÔu x¹ tia r¬ngen còng nh mét sè kü thuËt kh¸c,
®iÒu nµy chØ thùc sù cÇn thiÕt khi nghiªn cøu c¸c vËt liÖu míi.
TÝ nh chÊt bao gåm c¸c tÝ nh chÊt: c¬ häc (c¬ tÝ nh), vËt lý (lý tÝ nh), hãa
häc (hãa tÝ nh), c«ng nghÖ vµ sö dô ng.
§èi víi vËt liÖu kÕt cÊu, ®Æc biÖt lµ vËt liÖu c¬ khÝ , c¬ tÝ nh cã ý nghÜa
quan träng hµng ®Çu. V× thÕ trong gi¸o tr×nh nµy mèi quan hÖ tæ chøc - c¬ tÝ nh
®îc kh¶o s¸t kh¸ kü cµng vµ sÏ lµ tiÒn ®Ò cho viÖc x¸c ®Þnh thµnh phÇn hãa häc
cña vËt liÖu còng nh chÕ ®é gia c«ng thÝ ch hîp. Ngoµi c¬ tÝ nh ra c¸c vËt liÖu c¬
khÝ còng ®îc quan t©m díi khÝ a c¹nh æn ®Þnh hãa häc trong khÝ quyÓn hay
trong mét sè m«i trêng ¨n mßn (axit, bad¬, muèi...). Tháa m∙n c¬ - lý - hãa tÝ nh
®Ò ra nhng cha ®ñ ®Ó cã thÓ chuyÓn hãa vËt liÖu thµnh s¶n phÈm phô c vô môc
®Ý ch ®Ò ra, mµ cßn ph¶i tÝ nh ®Õn kh¶ n¨ng gia c«ng - chÕ biÕn thµnh c¸c h×nh
d¹ng nhÊt ®Þnh ®îc gäi tæng qu¸t lµ tÝ nh c«ng nghÖ. NÕu kh«ng cã tÝ nh c«ng
nghÖ th× dï vËt liÖu cã u viÖt ®Õn ®©u còng khã ®a vµo sö dô ng. VÝ dô : ngêi ta
®∙ t×m ®îc mét sè chÊt siªu dÉn nhng ®Òu bÞ h¹n chÕ bëi tÝ nh gißn qu¸ cao
kh«ng thÓ kÐo thµnh d©y dÉn ®îc. Cuèi cïng, tÝ nh sö dông lµ tæng hîp cña c¸c
chØ tiªu: tuæi thä, ®é tin cËy (kh¶ n¨ng kh«ng g©y ra sù cè) vµ gi¸ thµnh còng
quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng ¸p dông cña vËt liÖu cho môc ®Ý ch ®∙ chän.
Gi¸o tr×nh VËt LiÖu Häc C¬ Së (c¬ khÝ ) gåm bèn phÇn chÝ nh:
- CÊu tróc vµ c¬ tÝ nh: tr×nh bµy c¸c nguyªn lý chung vÒ mèi quan hÖ gi÷a
cÊu tróc vµ c¬ tÝ nh cho vËt liÖu nãi chung nhng cã nhÊn m¹nh h¬n cho kim lo¹i
gåm cÊu tróc tinh thÓ, t¹o pha, tæ chøc, biÕn d¹ng, ph¸ hñy.
- Hîp kim vµ biÕn ®æi tæ chøc: tr×nh bµy c¸c tæ chøc cña hîp kim còng nh
c¸c biÕn ®æi pha vµ tæ chøc mµ d¹ng ®iÓn h×nh vµ quan träng nhÊt, thiÕt thùc nhÊt
lµ nhiÖt luyÖn thÐp.
- VËt liÖu kim lo¹i: tr×nh bµy tæ chøc, thµnh phÇn hãa häc, c¬ tÝ nh, chÕ ®é
nhiÖt luyÖn vµ c«ng dông cña c¸c m¸c thÐp, gang, hîp kim mµu vµ bét.
- VËt liÖu phi kim lo¹i: tr×nh bµy cÊu tróc, thµnh phÇn hãa häc, c¬ tÝ nh, c¸c
ph¬ng ph¸p t¹o h×nh vµ c«ng dô ng cña ceramic, polyme vµ compozit.
Sau cïng, cÇn nhÊn m¹nh lµ sö dô ng hîp lý vËt liÖu lµ mét trong nh÷ng
mô c tiªu quan träng hµng ®Çu cña m«n häc, kh«ng thÓ t¸ch rêi tiªu chuÈn hãa
còng nh c¸c ph¬ng ph¸p kiÓm tra, ®¸nh gi¸. Mét trong c¸c yªu cÇu ®Ò ra lµ
ngêi häc ph¶i ®¹t ®îc kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh ®îc m¸c hay ký hiÖu vËt liÖu theo
tiªu chuÈn ViÖt Nam vµ c¸c níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn.
11
Nh ®∙ tr×nh bµy, tÝ nh chÊt (®Æc biÖt lµ c¬ tÝ nh) cña vËt r¾n phô thuéc chñ
yÕu vµo c¸ch s¾p xÕp cña c¸c phÇn tö cÊu thµnh (nguyªn tö, ph©n tö, ion) vµ lùc
liªn kÕt gi÷a chóng. VÒ mÆt thµnh phÇn, vËt liÖu thêng cÊu thµnh bëi sù hßa trén
cña c¸c nguyªn tè, c¸c chÊt hãa häc víi cÊu tróc ®éc lËp, cè ®Þnh. H∙y b¾t ®Çu tõ
viÖc kh¶o s¸t d¹ng cÊu tróc c¬ b¶n, ®¬n gi¶n nhÊt nµy.
• Giecmani (Ge) cã 4 ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng (4s2, 4p2), mçi nguyªn tö gãp
chung 1 ®iÖn tö, nªn mét nguyªn tö ®∙ cho cÇn cã bèn nguyªn tö xung quanh ®Ó
t¹o nªn cÊu tróc bÒn v÷ ng víi 8 ®iÖn tö (h×nh 1.1b). Liªn kÕt ®ång hãa trÞ x¶y ra
gi÷ a c¸c nguyªn tö cïng lo¹i (cña nguyªn tè hãa häc trong c¸c nhãm tõ IVB VIIB
nh Cl, Ge) lµ lo¹i ®ång cùc, cßn gi÷ a c¸c nguyªn tè kh¸c lo¹i nh CH4 lµ lo¹i dÞ
cùc.
15
• Mªtan (CH4). Cacbon chØ cã 4 ®iÖn tö ë líp ngoµi cïng nh vËy lµ nã thiÕu
tíi 4 ®iÖn tö ®Ó ®ñ 8. Trong trêng hîp nµy nã sÏ kÕt hîp víi bèn nguyªn tö hy®r«
®Ó mçi nguyªn tö nµy gãp cho nã 1 ®iÖn tö lµm cho líp ®iÖn tö ngoµi cïng ®ñ 8.
§ã lµ b¶n chÊt lùc liªn kÕt trong ph©n tö mªtan (CH4) nh biÓu thÞ ë h×nh 1.1c.
Nãi chung liªn kÕt ®ång hãa trÞ lµ liªn kÕt m¹nh, tuy nhiªn cêng ®é cña nã
phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®Æc tÝ nh liªn kÕt gi÷a ®iÖn tö hãa trÞ víi h¹t nh©n. VÝ dô:
cacbon cã 6 ®iÖn tö trong ®ã 4 lµ ®iÖn tö hãa trÞ hÇu nh liªn kÕt trùc tiÕp víi h¹t
nh©n nÕu nh nã ë d¹ng kim c¬ng sÏ cã cêng ®é liªn kÕt rÊt m¹nh, nhiÖt ®é
ch¶y lªn tíi 3550oC; trong khi ®ã thiÕc cã tíi 50 ®iÖn tö trong ®ã chØ cã 4 lµ ®iÖn
tö hãa trÞ n»m xa h¹t nh©n nªn cã liªn kÕt yÕu víi h¹t nh©n, cã nhiÖt ®é ch¶y rÊt
thÊp, chØ 232oC.
b. Liªn kÕt ion
§©y lµ lo¹i liªn kÕt m¹nh vµ rÊt dÔ h×nh dung (h×nh 1.2), x¶y ra gi÷a nguyªn
tö cã Ý t ®iÖn tö hãa trÞ dÔ cho bít ®iÖn tö ®i ®Ó t¹o thµnh cation (ion d¬ng) nh
c¸c nguyªn tè nhãm IB (Cu, Ag, Au), IIB (Zn, Cd, Hg) víi nguyªn tö cã nhiÒu
H×nh 1.2. S¬ ®å biÓu diÔn liªn kÕt H×nh 1.3. S¬ ®å biÓu diÔn liªn
ion trong ph©n tö LiF. kÕt kim lo¹i.
®iÖn tö hãa trÞ dÔ nhËn thªm ®iÖn tö ®Ó t¹o thµnh anion (ion ©m) nh c¸c nguyªn
tè nhãm VIB (O, S...), VIIB (H, F, Cl, Br, I). C¸c «xit kim lo¹i nh Al2O3, MgO,
CaO, Fe3O4, NiO... cã xu thÕ m¹nh víi t¹o liªn kÕt ion.
Còng gièng nh liªn kÕt ®ång hãa trÞ, liªn kÕt ion cµng m¹nh khi c¸c nguyªn
tö cµng chøa Ý t ®iÖn tö, tøc c¸c ®iÖn tö cho vµ nhËn n»m cµng gÇn h¹t nh©n. Kh¸c
víi liªn kÕt ®ång hãa trÞ lµ lo¹i cã liªn kÕt ®Þnh híng (x¸c suÊt tån t¹i c¸c ®iÖn tö
tham gia liªn kÕt lín nhÊt theo ph¬ng nèi t©m c¸c nguyªn tö), liªn kÕt ion lµ lo¹i
kh«ng ®Þnh híng. §Æc ®iÓm quan träng cña liªn kÕt ion lµ thÓ hiÖn tÝ nh gißn cao.
c. Liªn kÕt kim lo¹i
16
§©y lµ lo¹i liªn kÕt ®Æc trng cho c¸c vËt liÖu kim lo¹i, quyÕt ®Þnh c¸c tÝ nh
chÊt rÊt ®Æc trng cña lo¹i vËt liÖu nµy. Cã thÓ h×nh dung liªn kÕt nµy nh sau: c¸c
ion d¬ng t¹o thµnh m¹ng x¸c ®Þnh, ®Æt trong kh«ng gian ®iÖn tö tù do "chung"
nh biÓu thÞ ë h×nh 1.3. N¨ng lîng liªn kÕt lµ tæng hîp (c©n b»ng) cña lùc hót
(gi÷a ion d¬ng vµ ®iÖn tö tù do bao quanh) vµ lùc ®Èy (gi÷ a c¸c ion d¬ng).
ChÝ nh nhê sù c©n b»ng nµy c¸c nguyªn tö, ion kim lo¹i lu«n lu«n cã vÞ trÝ c©n
b»ng x¸c ®Þnh trong ®¸m m©y ®iÖn tö. Liªn kÕt kim lo¹i thêng ®îc t¹o ra trong
kim lo¹i lµ c¸c nguyªn tè cã Ý t ®iÖn tö hãa trÞ, chóng liªn kÕt yÕu víi h¹t nh©n dÔ
dµng bøt ra khái nguyªn tö trë nªn tù do (kh«ng bÞ rµng buéc bëi nguyªn tö nµo)
vµ t¹o nªn "m©y" hay "biÓn" ®iÖn tö. C¸c nguyªn tè nhãm IA cã tÝ nh kim lo¹i
®iÓn h×nh, cµng dÞch sang bªn ph¶i tÝ nh chÊt kim lo¹i cµng gi¶m, cßn tÝ nh ®ång
hãa trÞ trong liªn kÕt cµng t¨ng.
CÇn nhÊn m¹nh lµ chÝ nh liªn kÕt nµy t¹o cho kim lo¹i c¸c tÝ nh chÊt
®iÓn
h×nh, rÊt ®Æc trng vµ ®îc gäi lµ tÝ nh kim lo¹i. Chóng bao gåm:
- ¸nh kim hay vÎ s¸ng. BÒ mÆt kim lo¹i (khi cha bÞ «xy hãa) s¸ng khi bÞ
¸nh s¸ng chiÕu vµo, ®iÖn tö tù do nhËn n¨ng lîng vµ bÞ kÝ ch thÝ ch, cã møc n¨ng
lîng cao h¬n song kh«ng æn ®Þnh, khi trë vÒ møc cò sÏ ph¸t ra sãng ¸nh s¸ng.
- DÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn cao. Nhê cã ®iÖn tö tù do rÊt dÔ chuyÓn ®éng ®Þnh
híng díi mét hiÖu ®iÖn thÕ lµm kim lo¹i cã tÝ nh dÉn ®iÖn cao. TÝ nh dÉn nhiÖt
cao ®îc gi¶i thÝ ch b»ng sù truyÒn ®éng n¨ng cña c¸c ®iÖn tö tù do vµ ion d¬ng.
- TÝ nh dÎo cao. §©y lµ ®Æc tÝ nh rÊt cã gi¸ trÞ, nhê cã nã mµ kim lo¹i cã thÓ
c¸n, d¸t máng thµnh tÊm, l¸, mµng, c¸n kÐo thµnh thanh, sîi, d©y rÊt thuËn tiÖn
cho vËn chuyÓn, gia c«ng vµ sö dông. ë mét sè kim lo¹i nhê cã thªm ®é bÒn tèt
vµ cao ®∙ ®îc sö dô ng réng r∙i trong c¸c kÕt cÊu võa chÞu t¶i tèt l¹i khã g∙y, vì
®ét ngét. Sù cã mÆt cña ®iÖn tö tù do hay m©y ®iÖn tö còng lµ nguyªn nh©n cña
tÝ nh dÎo cao. C¸c ion d¬ng kim lo¹i rÊt dÔ dÞch chuyÓn gi÷a c¸c líp ®Öm lµ
m©y ®iÖn tö díi t¸c dông c¬ häc, h¬n n÷ a khi kim lo¹i bÞ biÕn h×nh (tøc c¸c ion
chuyÓn chç) liªn kÕt kim lo¹i vÉn ®îc b¶o tån do vÞ trÝ t¬ng quan gi÷ a c¸c ion
d¬ng vµ ®iÖn tö tù do kh«ng thay ®æi. §©y lµ ®iÒu mµ c¸c lo¹i liªn kÕt trªn kh«ng
cã ®îc nªn tÝ nh dÎo thÊp. Ngoµi ra kim lo¹i cã cÊu t¹o m¹ng ®¬n gi¶n vµ xÝ t
chÆt, trong ®ã c¸c mÆt tinh thÓ cã mËt ®é chªnh lÖch nhau râ rÖt, nhê ®ã c¸c mÆt
dµy ®Æc h¬n cã liªn kÕt bÒn ch¾c h¬n, dÔ dµng trît lªn nhau díi t¸c dông c¬
häc. TÊt nhiªn kh«ng ph¶i mäi kim lo¹i ®Òu cã c¸c ®Æc tÝ nh trªn, song c¸c
kim lo¹i th«ng dông (s¾t, nh«m, ®ång...) ®Òu cã c¸c ®Æc tÝ nh trªn rÊt râ rÖt. Chóng
ta sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nµy ë ch¬ng sau (môc 2.1.2).
d. Liªn kÕt hçn hîp
Thùc ra c¸c liªn kÕt trong c¸c chÊt, vËt liÖu th«ng dô ng kh«ng mang tÝ nh
chÊt thuÇn tóy cña mét lo¹i duy nhÊt nµo, mµ mang tÝ nh hçn hîp cña nhiÒu lo¹i,
nh ®∙ nãi trong c¸c kim lo¹i vÉn cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ. VÝ dô liªn kÕt ®ång
hãa trÞ chØ cã ®îc trong liªn kÕt ®ång cùc (gi÷ a c¸c nguyªn tö cña cïng mét
nguyªn tè). Do nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau trong ®ã cã tÝ nh ©m ®iÖn (kh¶ n¨ng hót
®iÖn tö cña h¹t nh©n) mµ c¸c liªn kÕt dÞ cùc (gi÷a c¸c nguyªn tö cña c¸c nguyªn
tè kh¸c nhau) ®Òu mang ®Æc tÝ nh hçn hîp gi÷a liªn kÕt ion vµ ®ång hãa trÞ. VÝ
dô: Na vµ Cl cã tÝ nh ©m ®iÖn lÇn lît lµ 0,9 vµ 3,0,. V× thÕ liªn kÕt gi÷a Na vµ Cl
trong NaCl gåm kho¶ng 52% liªn kÕt ion vµ 48% liªn kÕt ®ång hãa trÞ.
17
e. Liªn kÕt yÕu (Van der Waals)
Trong nhiÒu ph©n tö cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ, do sù kh¸c nhau vÒ tÝ nh ©m
®iÖn cña c¸c nguyªn tö, träng t©m ®iÖn tÝ ch d¬ng vµ ®iÖn tÝ ch ©m kh«ng trïng
nhau, ngÉu cùc ®iÖn ®îc t¹o thµnh vµ ph©n tö bÞ ph©n cùc. Liªn kÕt Van der
Waals lµ liªn kÕt do hiÖu øng hót nhau gi÷a c¸c nguyªn tö hay ph©n tö bÞ ph©n
cùc nh vËy. Liªn kÕt nµy yÕu, rÊt dÔ bÞ ph¸ vì khi t¨ng nhiÖt ®é nªn vËt liÖu cã
liªn kÕt nµy cã nhiÖt ®é ch¶y thÊp. Do ®Æc tÝ nh nh vËy liªn kÕt nµy cßn cã tªn
gäi lµ liªn kÕt bËc hai.
H×nh 1.4. CÊu tróc m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng (®¬n gi¶n).
Do cã s¾p xÕp trËt tù nªn chÊt r¾n tinh thÓ cã cÊu tróc tinh thÓ ®îc x¸c ®Þnh
b»ng kiÓu m¹ng tinh thÓ x¸c ®Þnh, tøc c¸c nguyªn tö cña nã ®îc xÕp thµnh hµng,
lèi víi quy luËt nhÊt ®Þnh. Nèi t©m c¸c nguyªn tö (ion) s¾p xÕp theo quy luËt b»ng
c¸c ®êng th¼ng tëng tîng sÏ cho ta h×nh ¶nh cña m¹ng tinh thÓ, trong ®ã n¬i
giao nhau cña c¸c ®êng th¼ng ®îc gäi lµ nót m¹ng. VÝ dô, trªn h×nh 1.4 tr×nh
bµy mét phÇn cña m¹ng tinh thÓ víi kiÓu s¾p xÕp trong ®ã c¸c nguyªn tö n»m ë
c¸c ®Ønh cña h×nh lËp ph¬ng (ë ®©y kh«ng thÓ vµ còng kh«ng cÇn vÏ hÕt c¶ m¹ng
tinh thÓ gåm v« vµn nguyªn tö, do tu©n theo quy luËt h×nh häc vÞ trÝ cña c¸c nót
tiÕp theo hoµn toµn x¸c ®Þnh trªn c¬ së tÞnh tiÕn theo c¶ ba chiÒu ®o). Nót m¹ng
®îc quan niÖm nh mét ®iÓm cña m¹ng, t¬ng øng víi nã chØ cã mét nguyªn tö
18
(ion) nh ë m¹ng tinh thÓ kim lo¹i. Trong m¹ng tinh thÓ hîp chÊt hãa häc víi c¸c
liªn kÕt ion hay ®ång hãa trÞ, øng víi mét nót cña m¹ng tinh thÓ cã thÓ lµ ph©n tö
(hai hay nhiÒu nguyªn tö), lóc ®ã ®îc gäi lµ nót phøc.
Do s¾p xÕp cã trËt tù (quy luËt, lÆp l¹i theo ba chiÒu trong kh«ng gian) nªn
theo c¸c ph¬ng kh¸c nhau h×nh th¸i s¾p xÕp vµ mËt ®é nguyªn tö còng kh¸c
nhau, t¹o nªn tÝ nh dÞ híng hay cã híng. Do tÇm quan träng cña nã chóng ta sÏ
trë l¹i nghiªn cøu kü h¬n vÒ cÊu tróc tinh thÓ ë môc sau.
1.2.3. ChÊt láng, chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh vµ vi tinh thÓ
a. ChÊt láng
ChÊt láng cã cÊu tróc gièng chÊt r¾n tinh thÓ ë chç nguyªn tö cã xu thÕ tiÕp
xóc (xÝ t) nhau trong nh÷ng nhãm nhá cña mét kh«ng gian h×nh cÇu kho¶ng
0,25nm, do vËy kh«ng cã tÝ nh chÞu nÐn (co thÓ tÝ ch l¹i nh chÊt khÝ ).
Cßn sù kh¸c nhau víi chÊt r¾n tinh thÓ lµ ë nh÷ng ®iÓm sau:
• VÞ trÝ nguyªn tö kh«ng x¸c ®Þnh tøc lµ trong kh«ng gian nhá kÓ trªn c¸c
nguyªn tö tuy cã s¾p xÕp trËt tù nhng kh«ng æn ®Þnh, lu«n lu«n bÞ ph¸ vì do ba
®éng nhiÖt råi l¹i h×nh thµnh víi c¸c nguyªn tö kh¸c vµ ë n¬i kh¸c... CÊu tróc nh
vËy lµ cã trËt tù gÇn (nhng lu«n ë tr¹ng th¸i ®éng). §èi víi kim lo¹i láng, cÊu
tróc trËt tù gÇn víi nh÷ng nhãm nhá nguyªn tö xÝ t nhau mét c¸ch trËt tù nh vËy
cã ý nghÜa rÊt quan träng khi kÕt tinh, khi bÞ lµm nguéi chóng cè ®Þnh l¹i (kh«ng
bÞ tan ®i), lín dÇn lªn vµ t¹o nªn trËt tù xa b»ng c¸ch lÆp l¹i vÞ trÝ theo quy ®Þnh,
tøc cÊu tróc tinh thÓ. Do chØ cã trËt tù gÇn, kh«ng cã trËt tù xa nªn chÊt láng cã
tÝ nh ®¼ng híng.
• MËt ®é xÕp chÆt (tû lÖ gi÷a thÓ tÝ ch do nguyªn tö chiÕm chç so víi tæng
thÓ tÝ ch) cña chÊt láng kÐm chÊt r¾n nªn khi kÕt tinh hay ®«ng ®Æc thêng kÌm
theo gi¶m thÓ tÝ ch (co ngãt).
b. ChÊt r¾n v« ®Þnh h×nh
ë mét sè chÊt, tr¹ng th¸i láng cã ®é sÖt cao, c¸c nguyªn tö kh«ng ®ñ ®é linh
ho¹t ®Ó s¾p xÕp l¹i theo chuyÓn pha láng - r¾n; chÊt r¾n t¹o thµnh kh«ng cã cÊu
tróc tinh thÓ vµ ®îc gäi lµ chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh. VÒ mÆt cÊu tróc cã thÓ coi c¸c
vËt thÓ v« ®Þnh h×nh lµ chÊt láng r¾n l¹i víi c¸c yÕu tè g©y nªn bëi ba ®éng nhiÖt bÞ
lo¹i trõ . Thñy tinh (mµ cÊu t¹o c¬ b¶n lµ SiO2) lµ chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh rÊt ®iÓn
h×nh nªn ®«i khi cßn dïng tõ nµy ®Ó chØ tr¹ng th¸i v« ®Þnh h×nh cña c¸c vËt liÖu
thêng cã cÊu tróc tinh thÓ (nh kim lo¹i thñy tinh).
Nh vËy vÒ mÆt cÊu tróc, c¸c chÊt r¾n (®èi tîng nghiªn cøu cña m«n häc)
thêng gÆp ®îc chia thµnh hai nhãm tinh thÓ vµ kh«ng tinh thÓ (v« ®Þnh h×nh).
PhÇn lín c¸c chÊt r¾n cã cÊu t¹o tinh thÓ trong ®ã bao gåm toµn bé kim lo¹i, hîp
kim vµ phÇn lín c¸c chÊt v« c¬, rÊt nhiÒu polyme. Sù ph©n chia nµy còng chØ lµ
quy íc kh«ng hoµn toµn tuyÖt ®èi v× nã chØ phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt (chñ
yÕu lµ lµm nguéi) th«ng thêng vµ kh«ng cã nghÜa bÊt biÕn, kh«ng thÓ ®æi chç cho
nhau.
Trong ®iÒu kiÖn lµm nguéi b×nh thêng thñy tinh láng, c¸c ph©n tö SiO2
[trong ®ã ion O2- ë c¸c ®Ønh khèi tø diÖn (bèn mÆt) tam gi¸c ®Òu, t©m cña khèi lµ
ion Si4+ nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5a] kh«ng ®ñ thêi gian s¾p xÕp l¹i, nã chØ gi¶m ba
®éng nhiÖt t¹o nªn thñy tinh thêng, v« ®Þnh h×nh nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5b; cßn
khi lµm nguéi v« cïng chËm c¸c ph©n tö SiO2 cã ®ñ thêi gian s¾p xÕp l¹i theo trËt
tù xa sÏ ®îc thñy tinh (cã cÊu tróc) tinh thÓ nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5c. Xem thÕ cÊu
tróc tinh thÓ lµ cÊu tróc æn ®Þnh nhÊt. Ngîc l¹i, c¸c chÊt r¾n ®îc liÖt vµo lo¹i tinh
19
thÓ nh kim lo¹i vµ hîp kim khi lµm nguéi b×nh thêng tõ tr¹ng th¸i láng sÏ cho
cÊu tróc tinh thÓ, nay nÕu lµm nguéi víi tèc ®é v« cïng lín (> 104 ÷ 105 0C/s) sÏ
nhËn ®îc cÊu tróc v« ®Þnh h×nh. Lóc nµy vËt liÖu nhËn ®îc l¹i mang c¸c ®Æc
tÝ nh cña chÊt r¾n v« ®Þnh h×nh. Kh¸c víi chÊt r¾n tinh thÓ, c¸c chÊt r¾n v« ®Þnh
h×nh cã tÝ nh ®¼ng híng tøc tÝ nh chÊt nh nhau theo mäi ph¬ng.
Nh ®∙ nãi kh«ng thÓ biÓu diÔn c¶ m¹ng tinh thÓ víi v« vµn nguyªn tö.
Trong c¶ m¹ng tinh thÓ víi c¸c chÊt ®iÓm (ion, nguyªn tö, ph©n tö) s¾p xÕp theo
trËt tù, cã quy luËt ®ã bao giê ta còng t×m ®îc h×nh kh«ng gian nhá nhÊt ®Æc
trng cho quy luËt s¾p xÕp ®ã ®îc gäi lµ « c¬ së. Nh m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng
(®¬n gi¶n) ®îc biÓu diÔn ë h×nh 1.4 cã thÓ ®îc ®Æc trng, biÓu thÞ mét c¸ch ®Çy
®ñ b»ng h×nh (khèi) lËp ph¬ng (®îc vÏ ®Ëm trong h×nh b). Sau ®©y khi tr×nh bµy
c¸c kiÓu m¹ng tinh thÓ ta chØ cÇn ®a ra « c¬ së cña nã lµ ®ñ. Do tÝ nh ®èi xøng, tõ
mét « c¬ së tÞnh tiÕn theo ba chiÒu ®o trong kh«ng gian sÏ ®îc m¹ng tinh thÓ.
! ! !
¤ c¬ së ®îc x©y dùng trªn ba vect¬ ®¬n vÞ a , b , c t¬ng øng víi ba trôc
täa ®é Ox, Oy, Oz ®Æt trªn ba c¹nh cña « nh biÓu thÞ ë h×nh 1.6. M«®un cña ba
vect¬ ®ã a, b, c lµ kÝ ch thíc cña « c¬ së cßn gäi h»ng sè m¹ng hay th«ng sè
m¹ng, v× chóng ®Æc trng cho tõ ng nguyªn tè hãa häc hay ®¬n chÊt. C¸c gãc α, β,
γ hîp bëi c¸c vect¬ ®¬n vÞ.
Tïy thuéc vµo t¬ng quan gi÷a c¸c c¹nh vµ gãc cña « c¬ së cã b¶y hÖ tinh
thÓ kh¸c nhau lµ:
tam tµ (ba nghiªng) a≠b≠c α≠β≠γ
®¬n tµ (mét nghiªng) a≠b≠c α = γ = 90o ≠ β
trùc giao a≠b≠c α = β = γ = 90o
mÆt thoi (ba ph¬ng) a=b=c α = β = γ ≠ 90o
lôc gi¸c (s¸u ph¬ng) a=b≠c α = β = 90o, γ = 120o
chÝ nh ph¬ng (bèn ph¬ng) a = b ≠ c α = β = γ = 90o
lËp ph¬ng a=b=c α = β = γ = 90o
B¶ng 1.1 tr×nh bµy b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè hãa häc vµ m¹ng tinh thÓ
cña chóng.
21
Trªn c¬ së cña hÖ täa ®é cã thÓ x¸c ®Þnh (ký hiÖu, ®¸nh sè) c¸c nót m¹ng,
ph¬ng, mÆt tinh thÓ.
b. Nót m¹ng
Nót m¹ng t¬ng øng víi c¸c täa ®é lÇn lît trªn c¸c trôc täa ®é Ox, Oy, Oz
®∙ chän ®îc ®Æt trong dÊu mãc vu«ng [ x,x,x ], gi¸ trÞ ©m biÓu thÞ b»ng dÊu " - "
trªn chØ sè t¬ng øng, vÝ dô: trªn chØ sè t¬ng øng víi trôc Oy cã gi¸ trÞ ©m lµ
[ x, x ,x ].
c. ChØ sè ph¬ng
Ph¬ng lµ ®êng th¼ng ®i qua c¸c nót m¹ng, ®îc ký hiÖu b»ng [ u v w ];
nh vËy chØ cÇn biÕt hai nót m¹ng trªn chóng sÏ x¸c ®Þnh ®îc ph¬ng ®∙ cho. Do
tÝ nh quy luËt trong s¾p xÕp nguyªn tö mµ c¸c ph¬ng song song víi nhau cã tÝ nh
chÊt hoµn toµn nh nhau nªn sÏ cã cïng mét chØ sè ph¬ng lÊy theo ph¬ng ®i
qua gèc täa ®é O. Ba chØ sè u, v, w lµ ba sè nguyªn tû lÖ thuËn víi täa ®é cña mét
nót m¹ng n»m trªn ph¬ng ®ã song gÇn gèc täa ®é nhÊt.
Trªn h×nh 1.7 giíi thiÖu ba ph¬ng ®iÓn h×nh trong m¹ng tinh thÓ cña hÖ lËp
ph¬ng:
- ®êng chÐo khèi [111],
- ®êng chÐo mÆt [110],
- c¹nh [100].
Nh÷ng ph¬ng tuy kh«ng song song víi nhau nhng cã c¸c chØ sè (chØ cÇn
gi¸ trÞ tuyÖt ®èi) u, v, w gièng nhau sÏ cã c¸c tÝ nh chÊt gièng nhau, t¹o nªn
hä ph¬ng <u v w>. VÝ dô hä <110> gåm c¸c ph¬ng sau ®©y:
- t×m giao ®iÓm cña mÆt ph¼ng trªn ba trôc theo thø tù Ox, Oy, Oz,
- x¸c ®Þnh ®é dµi ®o¹n th¼ng tõ gèc täa ®é ®Õn c¸c giao ®iÓm, råi lÊy
c¸c gi¸ trÞ nghÞch ®¶o,
22
- quy ®ång mÉu sè chung, lÊy c¸c gi¸ trÞ cña tö sè, ®ã chÝ nh lµ c¸c chØ sè h,
k, l t¬ng øng cÇn t×m.
23
24
H×nh 1.7. C¸c ph¬ng ®iÓn h×nh cña H×nh 1.8. C¸c mÆt ®iÓn
hÖ lËp ph¬ng. h×nh cña hÖ lËp ph¬ng.
VÝ dô, x¸c ®Þnh c¸c chØ sè Miller cho c¸c mÆt tr×nh bµy ë h×nh 1.8 nh sau:
mÆt c¸c trôc nghÞch ®¶o chØ sè
1 1, 1, 1/2 1, 1, 2 (112)
2 1, 1, 1 1, 1, 1 (111)
3 1, 1, ∞ 1, 1, 0 (110)
4 1, ∞, ∞ 1, 0, 0 (100)
5 1, 1, 2 1, 1, 1/2 (221)
Chó ý lµ kh«ng cho phÐp x¸c ®Þnh c¸c mÆt ®i qua gèc täa ®é. C¸c mÆt tuy
kh«ng song song víi nhau nhng cã c¸c chØ sè (chØ cÇn gi¸ trÞ tuyÖt ®èi) h, k, l
gièng nhau t¹o nªn hä mÆt {h k l}. VÝ dô , c¸c mÆt bªn t¹o nªn hä {100} gåm
(100), (010), (001), (100), (010), (001).
e. ChØ sè Miller - Bravais trong hÖ s¸u ph¬ng
Víi hÖ s¸u ph¬ng (lôc gi¸c) kh«ng dïng ®îc chØ sè Miller víi hÖ cã ba
trô c täa ®é, mµ ph¶i dïng chØ sè Miller - Bravais víi hÖ cã bèn trôc täa ®é Ox,
Oy, Ou, Oz, trong ®ã ba trôc ®Çu tiªn n»m trªn cïng mét mÆt ph¼ng ®¸y cña « nh
biÓu diÔn ë h×nh 1.9. ChØ sè Miller - Bravais ®îc ký hiÖu b»ng (h k i l), trong ®ã
chØ sè thø ba i (cña trôc Ou) cã quan hÖ víi hai chØ sè ®Çu h, k (trªn c¸c trôc Ox,
Oy) nh sau:
i = - (h + k)
H∙y thö so s¸nh hai chØ sè nµy cho c¸c mÆt trong hÖ s¸u ph¬ng ®îc tr×nh
bµy ë h×nh 1.9:
mÆt chØ sè Miller chØ sè Miller - Bravais
BCIH (010) (0110)
ABHG (100) (1010)
AGLF (110) (1100)
25
Râ rµng lµ ba mÆt trªn cïng lµ ba mÆt bªn víi c¸c tÝ nh chÊt hoµn toµn
gièng nhau ph¶i n»m trong mét hä víi c¸c chØ sè gièng nhau. C¸ch ký hiÖu
theo Miller kh«ng ®¹t ®îc nguyªn t¾c nµy, ®iÒu nµy chØ ®¹t ®îc b»ng
c¸ch ký hiÖu theo Miller - Bravais.
1.3.3. MËt ®é nguyªn tö
NÕu quan niÖm nguyªn tö (ion) nh nh÷ng qu¶ cÇu th× dï cã xÕp chÆt ®Õn
®©u còng kh«ng thÓ ®Æc kÝ n hoµn toµn, do ®ã cÇn cã kh¸i niÖm vÒ mËt ®é nguyªn
tö v× nhiÒu tËp tÝ nh, hµnh vi (nh kh¶ n¨ng hßa tan) vµ tÝ nh chÊt (®Æc biÖt lµ c¬
tÝ nh) liªn quan ®Õn kh¸i niÖm nµy.
a. MËt ®é xÕp
Møc ®é dµy ®Æc trong s¾p xÕp nguyªn tö ®îc ®¸nh gi¸ chñ yÕu qua mËt ®é
xÕp. MËt ®é xÕp theo ph¬ng (chiÒu dµi) Ml, theo mÆt Ms hay trong m¹ng Mv ®îc
x¸c ®Þnh theo c¸c c«ng thøc:
Ml = l / L, Ms = s / S, Mv = v / V
trong ®ã: - l, s, v lÇn lît lµ chiÒu dµi, diÖn tÝ ch, thÓ tÝ ch bÞ nguyªn tö (ion)
chiÕm chç,
- L, S, V lÇn lît lµ tæng chiÒu dµi, diÖn tÝ ch, thÓ tÝ ch ®em xÐt.
b. Sè phèi trÝ (sè s¾p xÕp)
Sè phèi trÝ (hay cßn gäi lµ sè s¾p xÕp hoÆc sè täa ®é) lµ sè lîng nguyªn tö
c¸ch ®Òu gÇn nhÊt mét nguyªn tö ®∙ cho. Sè s¾p xÕp cµng lín chøng tá m¹ng tinh
thÓ cµng dµy ®Æc.
c. Lç hæng
26
Lç hæng lµ kh«ng gian trèng bÞ giíi h¹n bëi h×nh khèi nhiÒu mÆt mµ mçi
®Ønh khèi lµ t©m nguyªn tö, ion t¹i nót m¹ng (xem c¸c h×nh 1.10d, 1.11d vµ e).
KÝ ch thíc lç hæng ®îc ®¸nh gi¸ b»ng ®êng kÝ nh hay b¸n kÝ nh cña qu¶ cÇu
lín nhÊt cã thÓ ®Æt lät vµo kh«ng gian trèng ®ã. H×nh d¹ng, kÝ ch thíc lç hæng
phô thuéc vµo cÊu tróc (kiÓu) m¹ng. KÝ ch thíc cña lç hæng ®ãng vai trß quyÕt
®Þnh cho phÐp c¸c nguyªn tö kh¸c lo¹i hßa trén vµo, ®Æc biÖt lµ ¸ kim vµo kim
lo¹i.
1.4. CÊu tróc tinh thÓ ®iÓn h×nh cña chÊt r¾n
1.4.1. ChÊt r¾n cã liªn kÕt kim lo¹i (kim lo¹i nguyªn chÊt)
§Æc tÝ nh cÊu tróc cña kim lo¹i lµ: nguyªn tö (ion) lu«n cã xu híng xÕp xÝ t
chÆt víi kiÓu m¹ng ®¬n gi¶n (nh lËp ph¬ng t©m mÆt, lËp ph¬ng t©m khèi, s¸u
ph¬ng xÕp chÆt) vµ c¸c liªn kÕt ng¾n, m¹nh. Do vËy trong kim lo¹i thêng kh«ng
gÆp c¸c kiÓu m¹ng kh«ng xÕp chÆt nh lËp ph¬ng ®¬n gi¶n (h×nh 1.4).
a. LËp ph¬ng t©m khèi A2
¤ c¬ së lµ h×nh lËp ph¬ng víi c¹nh b»ng a, c¸c nguyªn tö (ion) n»m ë c¸c ®Ønh
vµ c¸c trung t©m khèi nh biÓu diÔn ë c¸c h×nh 1.10a, b vµ c. Tuy ph¶i vÏ tíi 9
nguyªn tö ®Ó biÓu thÞ cho mét «, song thuéc vÒ « nµy chØ lµ:
nv = 8 ®Ønh. 1/8 + 1 gi÷a = 2 nguyªn tö
(mçi nguyªn tö ë ®Ønh thuéc vÒ 8 « bao quanh nªn thuéc vÒ « ®ang xÐt chØ lµ 1/8,
nguyªn tö ë trung t©m khèi thuéc hoµn toµn « ®ang xÐt).
H×nh 1.10. ¤ c¬ së
m¹ng lËp ph¬ng t©m
khèi (a, b, c) vµ c¸c lç
hæng (d).
27
Thùc ra trong m¹ng tinh thÓ c¸c nguyªn tö lu«n xÕp xÝ t nhau (c¸c h×nh a, b)
song c¸ch vÏ nh ë h×nh c ®îc th«ng dô ng h¬n. Trong m¹ng A2 nµy c¸c nguyªn
tö xÕp xÝ t nhau theo ph¬ng ®êng chÐo khèi <111>, nh vËy vÒ mÆt h×nh häc dÔ
dµng nhËn thÊy r»ng:
3 3
- ®êng kÝ nh dng.t vµ b¸n kÝ nh nguyªn tö rng.t lÇn lît b»ng a. vµ a. ,
2 4
- mçi nguyªn tö trong m¹ng A2 nµy lu«n ®îc bao quanh b»ng t¸m nguyªn
3
tö gÇn nhÊt víi kho¶ng c¸ch ng¾n nhÊt lµ a. (vµ s¸u nguyªn tö t¬ng ®èi gÇn
2
víi kho¶ng c¸ch lµ a), nªn cã sè s¾p xÕp lµ 8 (hay ®«i khi cßn biÓu thÞ b»ng 8 + 6).
C¸c mÆt tinh thÓ xÕp dµy ®Æc nhÊt lµ hä {110}. MËt ®é xÕp thÓ tÝ ch Mv lµ
0,68 hay 68%. Cã hai lo¹i lç hæng: h×nh bèn mÆt vµ h×nh t¸m mÆt nh tr×nh bµy ë
h×nh d. Lo¹i t¸m mÆt cã kÝ ch thíc b»ng 0,154 dng.t n»m ë t©m c¸c mÆt bªn {100}
vµ gi÷ a c¸c c¹nh a. Lo¹i bèn mÆt cã kÝ ch thíc lín h¬n mét chót, b»ng 0,291 dng.t
1
n»m ë trªn c¹nh nèi ®iÓm gi÷a c¸c c¹nh ®èi diÖn cña c¸c mÆt bªn. Nh vËy
4
trong m¹ng A2 cã nhiÒu lç hæng nhng kÝ ch thíc ®Òu nhá, lín nhÊt còng kh«ng
qu¸ 30% kÝ ch thíc (®êng kÝ nh) nguyªn tö .
C¸c kim lo¹i cã kiÓu m¹ng nµy lµ s¾t (Feα), cr«m, m«lip®en, vonfram víi
h»ng sè m¹ng a lÇn luît b»ng 0,2866, 0,2884, 0,3147, 0,3165nm.
M¹ng chÝ nh ph¬ng t©m khèi chØ kh¸c m¹ng A2 ë a = b ≠ c, hay nãi kh¸c
®i
c
cã hai th«ng sè m¹ng a vµ c, tøc ≠ 1, kiÓu m¹ng cña mactenxit thêng gÆp khi
a
nhiÖt luyÖn (t«i) ®îc tr×nh bµy ë ch¬ng 4 (h×nh 4.11, môc 4.2.4a).
b. LËp ph¬ng t©m mÆt A1
Kh¸c víi kiÓu m¹ng A2 lµ thay cho nguyªn tö n»m ë trung t©m khèi lµ
nguyªn tö n»m ë trung t©m c¸c mÆt bªn, nh biÓu thÞ ë c¸c h×nh 1.11a, b vµ c. Tuy
ph¶i dïng tíi 14 nguyªn tö ®Ó biÓu thÞ cho mét «, song thùc chÊt thuéc vÒ « nµy
chØ lµ
nv = 8 ®Ønh. 1/8 + 6 mÆt. 1/2 = 4 nguyªn tö.
Thùc ra trong m¹ng tinh thÓ c¸c nguyªn tö xÕp xÝ t nhau (c¸c h×nh a, b) song
c¸ch vÏ nh ë h×nh c ®îc th«ng dô ng h¬n. Trong m¹ng A1 nµy c¸c nguyªn tö
xÕp xÝ t nhau theo ph¬ng ®êng chÐo mÆt <110>, nh vËy vÒ mÆt h×nh häc dÔ
nhËn thÊy r»ng:
2
- ®êng kÝ nh dng.t vµ b¸n kÝ nh nguyªn tö rng.t lÇn lît b»ng a. vµ
2
2
a. ,
4
28
- mçi nguyªn tö lu«n lu«n ®îc bao quanh bëi 12 nguyªn tö gÇn nhÊt víi
2
kho¶ng c¸ch lµ a. , nªn cã sè s¾p xÕp lµ 12.
2
C¸c mÆt tinh thÓ dµy ®Æc nhÊt lµ hä {111}. MËt ®é xÕp thÓ tÝ ch Mv lµ
0,74
hay 74%. Cã thÓ thÊy kiÓu m¹ng A1 nµy lµ kiÓu xÕp dµy ®Æc h¬n A2 vµ lµ mét
trong hai kiÓu xÕp dµy ®Æc nhÊt (kiÓu kia lµ A3).
H×nh 1.11. ¤ c¬ së m¹ng lËp ph¬ng t©m mÆt (a, b, c) vµ c¸c lç hæng (d, e).
Còng gièng nh m¹ng A2, m¹ng A1 còng cã hai lo¹i lç hæng h×nh bèn mÆt
vµ h×nh t¸m mÆt nh tr×nh bµy ë c¸c h×nh 1.11d vµ e, song víi sè lîng vµ kÝ ch
1
thíc h¬i kh¸c. Lo¹i bèn mÆt cã kÝ ch thíc 0,225 dng.t n»m ë c¸c ®êng chÐo
4
khèi tÝ nh tõ ®Ønh. §¸ng chó ý lµ lo¹i lç hæng h×nh t¸m mÆt, nã cã kÝ ch thíc lín
h¬n c¶, b»ng 0,414dng.t, n»m ë trung t©m khèi vµ gi÷a c¸c c¹nh a. So s¸nh thÊy
r»ng so víi m¹ng A2, m¹ng A1 tuy dµy ®Æc h¬n song sè lîng lç hæng l¹i Ý t h¬n
mµ kÝ ch thíc lç hæng l¹i lín h¬n h¼n (0,225 vµ 0,41 so víi 0,154 vµ 0,291).
ChÝ nh ®iÒu nµy (kÝ ch thíc lç hæng) míi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cho sù hßa tan
díi d¹ng xen kÏ.
Kh¸ nhiÒu kim lo¹i ®iÓn h×nh cã kiÓu m¹ng nµy: s¾t (Feγ), niken, ®ång,
nh«m víi h»ng sè a m¹ng lÇn lît b»ng 0,3656, 0,3524, 0,3615, 0,4049nm; ngoµi
ra cßn cã ch×, b¹c, vµng.
29
c. S¸u ph¬ng xÕp chÆt A3
¤ c¬ së lµ khèi l¨ng trô lôc gi¸c (gåm s¸u l¨ng trô tam gi¸c ®Òu), c¸c
nguyªn tö n»m trªn 12 ®Ønh, t©m cña hai mÆt ®¸y vµ t©m cña ba khèi l¨ng trô tam
gi¸c c¸ch nhau nh biÓu thÞ ë h×nh 1.12a, b vµ c. §Ó biÓu thÞ mét « cÇn tíi 17
nguyªn tö , song thùc tÕ thuéc vÒ « nµy chØ lµ
nv = 12 ®Ønh. 1 / 6 + 2 gi÷a mÆt. 1 / 2 + 3 = 6 nguyªn tö
C
B
a) b) c)
H×nh 1.13. VÞ trÝ A, B, C trªn mÆt dµy ®Æc nhÊt cña m¹ng A1 vµ A3 (a) vµ thø tù
xÕp chång ABABA cña m¹ng A3 (b), ABCABCA cña m¹ng A1 (c).
Trong kiÓu m¹ng nµy c¸c nguyªn tö xÕp xÝ t nhau theo c¸c mÆt ®¸y (0001)
[ph¶i hiÓu lµ mÆt gåm ba nguyªn tö ë gi÷a song song víi mÆt ®¸y còng lµ mÆt ®¸y
(0001) nµy] vµ ®¸y nä l¹i chång khÝ t vµo khe lâm do mÆt ®¸y tríc t¹o nªn. NÕu
mÆt ®¸y cã vÞ trÝ nh A sÏ t¹o nªn c¸c khe lâm B vµ C (h×nh 1.13a). NÕu thø tù
xÕp chång lu©n phiªn nhau chØ lµ hai trong sè ba vÞ trÝ trªn nh ABABA...,
ACACA..., BCBCB...nh h×nh 1.13b th× h×nh thµnh m¹ng s¸u ph¬ng xÕp chÆt vµ
c 8
chiÒu cao c cña « phô thuéc vµo c¹nh a cña lô c gi¸c ®¸y mµ lu«n b»ng hay
a 3
1,633. Tuy nhiªn trong thùc tÕ c/a cña kiÓu m¹ng nµy thay ®æi rÊt nhiÒu vµ kh«ng
bao giê ®¹t ®îc ®óng gi¸ trÞ lý tëng trªn. V× thÕ ngêi ta quy íc:
30
c
- nÕu tû sè n»m trong kho¶ng 1,57 ÷ 1,64 th× m¹ng ®îc coi lµ xÕp chÆt,
a
c
- khi tû sè n»m ngoµi kho¶ng trªn th× m¹ng ®îc coi lµ kh«ng xÕp chÆt.
a
B»ng c¸c tÝ nh to¸n t¬ng tù còng thÊy mÆt ®¸y (0001) vµ c¶ thÓ tÝ ch cña
m¹ng A3 còng cã mËt ®é gièng nh mÆt (111) vµ c¶ thÓ tÝ ch nh m¹ng A1 (còng
lµ 92 vµ 74%). Râ rµng lµ c¸ch s¾p xÕp nguyªn tö trªn hai mÆt dµy ®Æc nµy lµ hoµn
toµn nh nhau, song sù xÕp chång c¸c mÆt nµy lªn nhau ®Ó t¹o nªn m¹ng cña
chóng l¹i kh¸c nhau chót Ý t: thø tù xÕp chång c¸c líp cña m¹ng A1 lµ c¶ ba vÞ trÝ
trªn ABCABCA...nh biÓu thÞ ë h×nh 1.13c. Trong trêng hîp s¾p xÕp xÝ t chÆt
mçi nguyªn tö cã 12 nguyªn tö bao quanh gÇn nhÊt víi kho¶ng c¸ch a, nªn cã sè
s¾p xÕp lµ 12. Cßn trong trêng hîp kh«ng xÕp chÆt cã sè s¾p xÕp lµ 6 + 6.
Trong m¹ng A3 còng cã c¸c lç hæng bèn mÆt vµ t¸m mÆt.
C¸c kim lo¹i cã kiÓu m¹ng nµy Ý t th«ng dông h¬n lµ:
c
- titan (Tiα) víi a = 0,2951nm, c = 0,4679nm, = 1,5855 (xÕp chÆt),
a
c
- magiª víi a = 0,3209nm, c = 0,5210nm, = 1,6235 (xÕp chÆt),
a
c
- kÏm víi a = 0,2664nm, c = 0,4945nm, = 1,8590 (kh«ng xÕp chÆt).
a
1.4.2. ChÊt r¾n cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ
Nh ®∙ nãi mçi nguyªn tö tham gia liªn kÕt ®ång hãa trÞ ®Òu gãp chung mét
®iÖn tö hãa trÞ sao cho líp ®iÖn tö ngoµi cïng dñ 8. Nh vËy nÕu sè ®iÖn tö ngoµi
cïng (hãa trÞ) tham gia liªn kÕt cña nguyªn tè lµ N th× mçi nguyªn tö cña nã ph¶i
liªn kÕt víi 8-N nguyªn tö kh¸c ®Ó t¹o nªn liªn kÕt ®ång hãa trÞ, tøc cã 8-N
nguyªn tö c¸ch ®Òu gÇn nhÊt, hay nãi kh¸c ®i cã sè s¾p xÕp lµ 8-N.
a. Kim c¬ng A4
Kim c¬ng lµ mét d¹ng tån t¹i (thï h×nh) cña cacbon víi cÊu h×nh ®iÖn tö lµ
1s2 2s2 2p2, vËy sè ®iÖn tö líp L tham gia liªn kÕt lµ bèn (N = 4), sè s¾p xÕp sÏ lµ 4
tøc lµ mçi mét nguyªn tö cacbon cã 4 nguyªn tö bao quanh gÇn nhÊt.
H×nh 1.14. « c¬ së cña m¹ng tinh thÓ kim c¬ng (a), vÞ trÝ c¸c nguyªn tö (b) vµ
liªn kÕt (c).
31
Cã thÓ h×nh dung « c¬ së m¹ng kim c¬ng nh ë h×nh 1.14a, nã ®îc t¹o
thµnh trªn c¬ së cña « c¬ së A1 cã thªm bèn nguyªn tö bªn trong víi c¸c täa ®é
(xem h×nh 1.14b):
1 / 4, 1 / 4, 1/ 4 (vÞ trÝ 1); 3/ 4, 3 / 4, 1 / 4 (vÞ trÝ 2);
1 / 4, 3 / 4, 3 / 4 (vÞ trÝ 3); 3 / 4, 1 / 4, 3 / 4 (vÞ trÝ 4).
(nÕu chia « c¬ së A1 nµy thµnh t¸m khèi lËp ph¬ng nhá h¬n th× bèn nguyªn tö
nµy n»m ë t©m cña bèn khèi c¸ch nhau trong sè t¸m khèi ®ã).
Cø bèn nguyªn tö cacbon t¹o nªn mét khèi tø diÖn (bèn mÆt) tam gi¸c ®Òu.
C¸c khèi xÕp chung ®Ønh t¹o nªn m¹ng kim c¬ng. Mçi nguyªn tö c¸ch ®Òu bèn
3
nguyªn tö kh¸c víi kho¶ng c¸ch gÇn nhÊt a. (víi a = 0,357nm) vµ liªn kÕt
4
®ång hãa trÞ (h×nh 1.13c). Gãc cè ®Þnh gi÷a c¸c liªn kÕt ®ång hãa trÞ trong m¹ng
kim c¬ng lµ 109,5o. Víi c¸c nguyªn tö cacbon ®Òu cã liªn kÕt ®ång hãa trÞ víi
n¨ng lîng lín nªn kim c¬ng cã ®é cøng rÊt cao (cao nhÊt trong thang ®é cøng).
b. M¹ng grafit
Grafit lµ d¹ng tån t¹i kh¸c cña cacbon, kh¸ phæ biÕn trong thiªn nhiªn vµ vËt
liÖu (gang). M¹ng tinh thÓ cña grafit lµ s¸u ph¬ng líp nh tr×nh bµy trªn h×nh
1.15a, trong ®ã c¸c nguyªn tö ®îc ph©n bè trªn c¸c mÆt ph¼ng t¹i c¸c ®Ønh cña
h×nh lô c gi¸c ®Òu, trong mÆt nµy mçi nguyªn tö ®Òu t¹o nªn liªn kÕt ®ång hãa trÞ
m¹nh víi ba nguyªn tö bao quanh vµ c¸c gãc lÖch lµ 120o, t¬ng øng víi ®iÒu nµy
kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nguyªn tö trong mÆt lô c gi¸c ®Òu kh¸ nhá, a = 0,246nm.
Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c líp lôc gi¸c ®Òu lín h¬n (kho¶ng c¸ch gi÷ a hai mÆt lô c
gi¸c cã vÞ trÝ gièng nhau lµ c = 0,671nm), t¬ng øng víi liªn kÕt yÕu Van der
Waals. ChÝ nh v× vËy grafit rÊt dÔ bÞ t¸ch líp vµ cã tÝ nh chÊt gÇn nh hoµn toµn
tr¸i ngîc víi kim c¬ng lµ rÊt mÒm, nã ®îc coi nh lµ mét trong nh÷ng chÊt r¾n
cã ®é cøng thÊp nhÊt.
H×nh 1.15. CÊu tróc m¹ng cña grafit (a), sîi cacbon (b) vµ fullerene (c).
32
c. CÊu tróc cña sîi cacbon vµ fullerene
§Æc ®iÓm râ rÖt cña sîi cacbon vµ fullerene lµ nh÷ng chÊt cÊu t¹o b»ng
nguyªn tö cacbon víi cÊu tróc m¹ng lµ c¸c mÆt lôc gi¸c ®Òu nh cña grafit chØ
gåm c¸c liªn kÕt ®ång hãa trÞ (triÖt tiªu ®îc liªn kÕt yÕu Van der Waals) nªn sÏ
cho ®é bÒn cao h¬n rÊt nhiÒu. CÊu tróc cña sîi cacbon ®îc tr×nh bµy ë h×nh 1.15b
nh nh÷ng líp "vá" nguyªn tö cacbon, s¾p xÕp theo h×nh lôc gi¸c, cã liªn kÕt
®ång hãa trÞ m¹nh (gièng nh líp ®¸y « c¬ së grafit), cuèn quanh trôc sîi. Nã
®îc dïng lµm "cèt" (nh cèt thÐp trong bªt«ng cèt thÐp) trong compozit cho ®é
bÒn cã thÓ gÊp ba lÇn song l¹i nhÑ h¬n tíi bèn lÇn so víi thÐp (sÏ ®Ò cËp l¹i lo¹i vËt
liÖu nµy ë c¸c ch¬ng 7 vµ 9).
Ph©n tö cacbon C60 gäi lµ fullerene do hai nhµ khoa häc H. Kroto (Anh) vµ
R. Smalley (Mü) tæng hîp ®îc lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1985 (c«ng tr×nh nµy ®∙
®îc tÆng gi¶i Nobel n¨m 1995). CÊu tróc cña fullerene ®îc tr×nh bµy trªn h×nh
1.15c: 60 nguyªn tö cacbon s¾p xÕp trªn mét mÆt cÇu theo ®Ønh cña 12 ngò gi¸c
®Òu vµ 20 lô c gi¸c ®Òu, c¸c ngò gi¸c kh«ng tiÕp xóc víi nhau mµ liªn kÕt víi nhau
qua c¸c lô c gi¸c. Mét ph©n tö fullerene C60 cã h×nh d¸ng gièng qu¶ bãng ®¸ nhiÒu
mói. CÊu tróc ®èi xøng trßn, øng víi ®é bÒn vµ ®é cøng rÊt cao cña nã ch¾c ch¾n
høa hÑn sÏ cã nh÷ ng øng dô ng kú l¹ trong kü thuËt.
d. CÊu tróc cña SiO2
Gièng trêng hîp cña kim c¬ng, cÊu tróc m¹ng tinh thÓ cña c¸c hîp chÊt cã
liªn kÕt ®ång hãa trÞ m¹nh phô thuéc vµo gãc gi÷a c¸c liªn kÕt mµ ®iÓn h×nh h¬n
c¶ lµ SiO2, nã lµ c¬ së cña vËt liÖu silicat rÊt phæ biÕn trong x©y dùng. Nh ®∙ tr×nh
bµy ë h×nh 1.5a, m¹ng tinh thÓ SiO2 ®îc cÊu t¹o bëi c¸c khèi tø diÖn tam gi¸c
®Òu, trong ®ã mçi mét ion Si4+ ®îc bao quanh bëi bèn ion O2- [ nh vËy khèi tø
diÖn lµ ion (SiO4)4- ]. §Ó b¶o ®¶m trung hßa ®iÖn mçi ion O2- lµ ®Ønh chung cña hai
khèi tø diÖn.
Phô thuéc ®iÒu kiÖn t¹o thµnh, c¸ch s¾p xÕp cña khèi tø diÖn cã thÓ kh¸c
nhau nªn SiO2 t¹o nªn c¸c cÊu tróc kh¸c nhau: th¹ch anh víi cÊu tróc s¸u ph¬ng
(h×nh 1.16a), cristobalit β víi cÊu tróc lËp ph¬ng (h×nh 1.16b). Trong ®iÒu kiÖn
nguéi nhanh sÏ nhËn ®îc thñy tinh (v« ®Þnh h×nh) nh biÓu thÞ ë h×nh 1.5b.
33
H×nh 1.15. S¾p xÕp khèi tø diÖn (SiO4)4- trong th¹ch anh (a), cristobalit β (b).
H×nh 1.17. C¸c d¹ng sai lÖch ®iÓm: nót trèng vµ nguyªn tö
tù xen kÏ (a) vµ c¸c nguyªn tö t¹p chÊt (b).
Q
−
KT
MËt ®é cña nót trèng phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo hµm mò ( e ), nªn t¨ng
rÊt nhanh theo nhiÖt ®é vµ cã gi¸ trÞ lín nhÊt khi s¾p ch¶y láng. Nót trèng cã ¶nh
hëng lín ®Õn c¬ chÕ vµ tèc ®é khuÕch t¸n cña kim lo¹i vµ hîp kim ë tr¹ng th¸i
r¾n.
b. Nguyªn tö t¹p chÊt
Trong thùc tÕ kh«ng thÓ cã vËt liÖu hoÆc kim lo¹i s¹ch tuyÖt ®èi (thêng
s¹ch nhÊt còng chØ ®¹t 99,99 hay 99,999% lµ cïng). Phô thuéc vµo kÝ ch thíc,
nguyªn tö lÉn vµo (thêng gäi lµ t¹p chÊt) cã thÓ thay thÕ c¸c nguyªn tö nÒn ë nót
m¹ng hoÆc xen gi÷a c¸c nót (kh¸c víi lo¹i tù xen kÏ ë môc1.5.1a) nh biÓu thÞ ë
h×nh 1.17b.
Do sù sai kh¸c vÒ ®êng kÝ nh nguyªn tö gi÷a c¸c nguyªn tè nÒn vµ t¹p
chÊt
nªn khi thay thÕ cho nhau bao giê còng lµm cho m¹ng cña nÒn gi∙n në ra hay co
rót l¹i g©y nªn sai lÖch cã d¹ng bao quanh mét ®iÓm. Cßn khi xen kÏ (hay tù xen
kÏ) bao giê còng lµm m¹ng nÒn gi∙n ra v× kÝ ch thíc lç hæng lu«n nhá h¬n ®êng
kÝ nh nguyªn tö. C¸c nguyªn tö nÒn xung quanh lç hæng cã khuynh híng xÝ ch
l¹i gÇn nhau. Trong nhiÒu trêng hîp ngêi ta chñ ®éng t¹o ra d¹ng sai lÖch nµy
b»ng c¸ch ®a thªm mét lîng ®¸ng kÓ nguyªn tè (cÊu tö) thø hai vµo nÒn nh sÏ
kh¶o s¸t ë ch¬ng 3.
1.5.2. Sai lÖch ®êng - LÖch
Sai lÖch ®êng lµ lo¹i cã kÝ ch thíc nhá (cì kÝ ch thíc nguyªn tö) theo hai
chiÒu vµ lín theo chiÒu thø ba, tøc cã d¹ng cña mét ®êng (®êng ë ®©y cã thÓ lµ
th¼ng, cong, xo¸y tr«n èc). Sai lÖch ®êng cã thÓ lµ mét d∙y c¸c sai lÖch ®iÓm kÓ
trªn, song c¬ b¶n vµ chñ yÕu vÉn lµ lÖch (dislocation) víi hai d¹ng lµ biªn vµ xo¾n.
a. LÖch biªn (edge dislocation hay dislocation line)
Cã thÓ h×nh dung lÖch biªn nh m« h×nh ë h×nh 1.18a (®iÒu nµy kh«ng ®ång
36
nghÜa lµ nã ®îc h×nh thµnh ®óng nh vËy): chÌn thªm b¸n mÆt ABCD vµo nöa
phÇn trªn cña m¹ng tinh thÓ lý tëng (h×nh 1.18a), sù xuÊt hiÖn thªm cña b¸n mÆt
lµm cho c¸c mÆt ph¼ng nguyªn tö kh¸c n»m vÒ hai phÝ a trë nªn kh«ng hoµn toµn
song song víi nhau n÷ a. Nh thÊy râ ë h×nh 1.18b biÓu thÞ s¾p xÕp nguyªn tö trªn
mÆt c¾t vu«ng gãc víi trôc AD (trong ®ã vïng bÞ x« lÖch kh¸ nhá - chØ 4 ÷ 5
th«ng sè m¹ng trong ph¹m vi vßng trßn), râ rµng lµ sù x« lÖch nµy kÐo dµi theo
®êng AD ®îc gäi lµ trôc lÖch, nã chÝ nh lµ biªn cña b¸n mÆt nªn cã tªn lµ lÖch
biªn. Víi sù ph©n bè nh vËy nöa tinh thÓ cã chøa b¸n mÆt sÏ chÞu øng suÊt nÐn,
nö a cßn l¹i chÞu øng suÊt kÐo.
H×nh 1.18. LÖch biªn: m« h×nh t¹o thµnh (a), sù s¾p xÕp nguyªn tö
trong vïng lÖch (b) vµ m« h×nh kh«ng gian (c).
H×nh 1.19. LÖch xo¾n: m« h×nh t¹o thµnh (a), m« h×nh kh«ng
gian (b) vµ sù s¾p xÕp nguyªn tö trong vïng lÖch (c).
37
c. §Æc trng vÒ h×nh th¸i cña lÖch
Do x« lÖch m¹ng nªn n¨ng lîng tÝ ch lòy trong ®ã t¨ng thªm chñ yÕu n»m
ë vïng trô c lÖch. §Ó ®Æc trng cho x« lÖch m¹ng ngêi ta dïng vect¬ Burgers b .
Vect¬ nµy ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch vÏ « vu«ng trªn mÆt tinh thÓ. Trong tinh thÓ lý
tëng « vu«ng ®îc khÐp kÝ n (®iÓm xuÊt ph¸t gÆp ®iÓm kÕt thóc), song trong tinh
thÓ cã lÖch « vu«ng ®ã kh«ng khÐp kÝ n, xuÊt hiÖn vect¬ nèi hai ®iÓm ®Çu, cuèi ®ã
chÝ nh lµ vect¬ Burgers nh biÓu thÞ ë h×nh 1.18c.
MËt ®é lÖch (ký hiÖu lµ ρ) lµ tæng chiÒu dµi trôc lÖch trong mét ®¬n vÞ thÓ
tÝ ch cña tinh thÓ, cã thø nguyªn lµ cm/cm3 hay cm-2. Râ rµng lµ mËt ®é lÖch phô
thuéc rÊt m¹nh vµo ®é s¹ch vµ tr¹ng th¸i gia c«ng. VÝ dô, ®èi víi kim lo¹i ρ cã
gi¸ trÞ nhá nhÊt (~ 108 cm-2) øng víi ®é s¹ch cao vµ tr¹ng th¸i ñ; cßn ®èi víi hîp
kim vµ ë c¸c tr¹ng th¸i gia c«ng hãa bÒn nh biÕn d¹ng nguéi, t«i... ρ cã gi¸ trÞ lín
h¬n (tíi 1010 ÷ 1012 cm-2) (cã thÓ hiÓu mËt ®é lÖch ρ = 1012 hay 108 cm-2 lµ qua mçi
mét cm2 mÆt c¾t ngang cña tinh thÓ cã kho¶ng 1012 hay 108 trôc lÖch ch¹y qua).
LÖch biªn cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh biÕn d¹ng dÎo: nã lµ nguån
gèc cña qu¸ tr×nh trît (gi¶m ®é bÒn) song khi qu¸ nhiÒu nã l¹i g©y c¶n trît (t¨ng
bÒn), sÏ ®îc gi¶i thÝ ch ë ch¬ng sau. Ngoµi ra sù cã mÆt cña lÖch xo¾n gióp cho
mÇm ph¸t triÓn nhanh khi kÕt tinh.
1.5.3. Sai lÖch mÆt
Sai lÖch mÆt lµ lo¹i sai lÖch cã kÝ ch thíc lín theo hai chiÒu ®o vµ nhá theo
chiÒu thø ba, tøc cã d¹ng cña mét mÆt (mÆt ë ®©y cã thÓ lµ ph¼ng, cong hay uèn
lîn). C¸c d¹ng ®iÓn h×nh cña sai lÖch mÆt lµ:
- biªn giíi h¹t vµ siªu h¹t (sÏ tr×nh bµy ë môc sau),
- bÒ mÆt tinh thÓ.
H×nh 1.20. M« h×nh ®¬n tinh thÓ (a), ®a tinh thÓ (b),
tæ chøc tÕ vi kim lo¹i ®a tinh thÓ: ®êng tèi lµ biªn
h¹t (c), cÊu tróc cña siªu h¹t (d).
b. §é h¹t
Ngêi ta cã thÓ c¶m nhËn ®îc ®é lín cña h¹t hay tinh thÓ khi quan s¸t chç
vì cña kim lo¹i qua ®é xï x×, gîn h¹t cña nã. Nh sau nµy sÏ biÕt h¹t to hay nhá
39
¶nh hëng rÊt lín ®Õn c¬ tÝ nh nªn rÊt cÇn ®¸nh gi¸ chóng vÒ mÆt ®Þnh lîng.
Trong nghiªn cøu kim lo¹i thêng dïng kh¸i niÖm ®é h¹t, biÓu diÔn b»ng kÝ ch
thíc (kho¶ng c¸ch gi÷a hai mÐp ®èi diÖn, ®«i khi cßn gäi lµ ®êng kÝ nh) trung
b×nh c¸c h¹t trªn tæ chøc tÕ vi.
§Ó x¸c ®Þnh ®é h¹t ngêi ta hay dïng c¸c cÊp h¹t theo tiªu chuÈn ASTM.
C¸c h¹t cã ®é lín kh¸c nhau ®îc ph©n thµnh 16 cÊp chÝ nh ®¸nh sè tõ 00, 0, 1,
2...., 14 theo trËt tù h¹t nhá dÇn, trong ®ã t¸m cÊp thêng dïng lµ tõ 1 ®Õn 8. Gäi
Z lµ sè h¹t cã trong h×nh vu«ng cña tæ chøc tÕ vi víi ®é phãng ®¹i x100, c¹nh
kho¶ng 2,5cm (®ã chÝ nh lµ 1inch2 ≈ 6,25cm2) vµ N lµ cÊp h¹t, chóng cã quan hÖ
Z = 2N-1.
Ngêi ta thêng x¸c ®Þnh cÊp h¹t b»ng c¸ch so s¸nh ë cïng ®é phãng ®¹i
(thêng lµ x100) gi÷ a tæ chøc tÕ vi víi thang ¶nh cÊp h¹t chuÈn (h×nh 1.21). Víi
c¸c cÊp th«ng dô ng tõ 1 ®Õn 8 kÝ ch thíc (®êng kÝ nh) h¹t thay ®æi tõ cì trªn
díi 300µm ®Õn trªn díi 25µm nh biÓu thÞ ë b¶ng 1.2.
B¶ng 1.2. C¸c cÊp h¹t chuÈn chÝ nh theo ASTM
CÊp Sè h¹t cã trong 1inch2 Sè h¹t cã trong DiÖn tÝ ch thËt cña
1mm2 thËt cña mÉu mét h¹t, mm2
(ë ®é phãng ®¹i x100)
00 0,25 4 0,258
0 0,5 8 0,129
1 1 16 0,0645
2 2 32 0,0323
3 4 64 0,0161
4 8 128 0,00807
5 16 256 0,00403
6 32 512 0,00202
7 64 1024 0,001008
8 128 2048 0,000504
9 256 4096 0,000252
10 512 8200 0,000126
11 1024 16400 0,000063
12 2048 32800 0,0000315
13 4096 65600 0,0000158
14 8200 131200 0,00000788
c. Siªu h¹t
NÕu nh khèi ®a tinh thÓ gåm c¸c h¹t (kÝ ch thíc hµng chôc - hµng tr¨m
µm) víi ph¬ng m¹ng lÖch nhau mét gãc ®¸ng kÓ (hµng chôc ®é), ®Õn lît mçi
h¹t nã còng gåm nhiÒu thÓ tÝ ch nhá h¬n (kÝ ch thíc cì 0,1 ÷ 10µm) víi ph¬ng
m¹ng lÖch nhau mét gãc rÊt nhá (kh«ng qu¸ 1-2o) chóng ®îc gäi lµ siªu h¹t hay
40
block nh biÓu thÞ ë h×nh 1.20d. Nh vËy biªn giíi siªu h¹t còng bÞ x« lÖch nhng
víi møc ®é thÊp h¬n vµ cã chiÒu dµy nhá h¬n.
H×nh 1.21. Thang ¶nh cÊp h¹t chuÈn øng víi ®é phãng ®¹i x100.
1.6.3. Textua
Nh ®∙ biÕt trong ®a tinh thÓ ph¬ng m¹ng gi÷a c¸c h¹t ®Þnh híng ngÉu
nhiªn song trong mét sè ®iÒu kiÖn nµo ®ã (chñ yÕu do biÕn d¹ng dÎo hay mét phÇn
do kÕt tinh l¹i) ph¬ng m¹ng cña chóng ®îc s¾p xÕp theo híng u tiªn, tøc mét
ph¬ng cïng chØ sè nµo ®ã cña c¸c h¹t l¹i ph©n bè song song (tøc cïng mét
híng) víi nhau t¹o nªn textua (texture, TCVN 1660 - 75 gäi lµ tæ chøc ®Þnh
híng). VÝ dô, khi kÐo sîi nh«m víi lîng biÕn d¹ng cao c¸c h¹t nh«m tõ chç
cã ph¬ng m¹ng ph©n bè ngÉu nhiªn trë nªn ®Þnh híng sao cho ph¬ng [111]
41
cña tÊt c¶ c¸c h¹t ®Òu song song víi híng kÐo (h×nh 1.22). Khi ®a tinh thÓ cã
textua (hay cßn gäi lµ h¹t ®Þnh híng) vËt liÖu sÏ mÊt tÝ nh ®¼ng híng mµ l¹i thÓ
hiÖn tÝ nh dÞ híng. CÊu tróc textua ®îc øng dông cho thÐp kü thuËt ®iÖn vµ ®∙
®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ rÊt lín.
c. §é qu¸ nguéi
Ngêi ta gäi hiÖu sè gi÷a nhiÖt ®é kÕt tinh lý thuyÕt Tso vµ nhiÖt ®é kÕt tinh
thùc tÕ Tkto lµ ®é qu¸ nguéi ∆To:
∆To = Tso - Tkto
VËy cã thÓ ph¸t biÓu mét c¸ch kh¸c ®iÒu kiÖn kÓ trªn lµ: sù kÕt tinh chØ x¶y ra víi
®é qu¸ nguéi. §a sè kim lo¹i nguyªn chÊt kü thuËt cã thÓ kÕt tinh víi ®é qu¸
nguéi thay ®æi tõ rÊt nhá (chØ 1 ÷ 2oC) ®Õn rÊt lín (hµng chôc, tr¨m ®Õn ngh×n oC)
tïy theo tèc ®é lµm nguéi khi kÕt tinh lµ chËm hay nhanh. VÝ dô, víi cïng mét
kim lo¹i, nhiÖt ®é kÕt tinh thùc tÕ trong khu«n c¸t cao h¬n trong khu«n kim lo¹i,
do vËy kh«ng thÓ cã nhiÖt ®é kÕt tinh thùc tÕ nãi chung (cho mäi trêng hîp). Khi
lµm nguéi rÊt chËm mét c¸ch cè ý, kim lo¹i nguyªn chÊt kü thuËt cã nhiÖt ®é kÕt
tinh thùc tÕ rÊt gÇn víi lý thuyÕt, trong nhiÒu trêng hîp cã thÓ bá qua sù sai lÖch
®ã.
Còng víi lý luËn t¬ng tù cho khi nung nãng: sù nãng ch¶y thùc tÕ sÏ x¶y ra
ë nhiÖt ®é Tcho > Tso, ®é chªnh lÖch gi÷a chóng ®îc gäi lµ ®é qu¸ nung.
1.7.2. Hai qu¸ tr×nh cña sù kÕt tinh
ë nhiÖt ®é T<Ts sù kÕt tinh x¶y ra ®îc lµ nhê hai qu¸ tr×nh c¬ b¶n nèi tiÕp
nhau x¶y ra lµ t¹o mÇm vµ ph¸t triÓn mÇm.
a. T¹o mÇm
T¹o mÇm lµ qu¸ tr×nh sinh ra c¸c phÇn tö r¾n cã cÊu tróc tinh thÓ tøc
nh÷ ng nhãm trËt tù gÇn (lu«n cã s½n trong kim lo¹i láng) víi kÝ ch thíc ®ñ lín,
®îc cè ®Þnh l¹i, chóng kh«ng bÞ tan ®i nh tríc ®ã mµ ph¸t triÓn lªn nh lµ
trung t©m cña tinh thÓ (h¹t). Ngêi ta ph©n biÖt hai lo¹i mÇm: tù sinh vµ ký sinh.
43
MÇm tù sinh
Lµ sù t¹o mÇm tõ kim lo¹i láng ®ång nhÊt (®ång thÓ) kh«ng cã sù trî gióp
cña c¸c phÇn tõ r¾n cã s½n ë trong nã. Lóc ®ã nh÷ng nhãm nguyªn tö trËt tù gÇn
nµo cã kÝ ch thíc ®ñ lín r ≥ rth (víi gi¶ thiÕt r»ng chóng lµ c¸c khèi h×nh cÇu b¸n
kÝ nh r) mµ theo tÝ nh to¸n vÒ nhiÖt ®éng häc, rth (b¸n kÝ nh tíi h¹n cña mÇm) ®îc
tÝ nh theo c«ng thøc
2σ
rth =
∆f v
trong ®ã: σ - søc c¨ng bÒ mÆt gi÷a r¾n vµ láng,
∆fv - ®é chªnh n¨ng lîng tù do (Fl - Fr) tÝ nh cho mét ®¬n vÞ thÓ tÝ ch.
Mét khi r ≥ rth nhãm trËt tù gÇn trë nªn æn ®Þnh, kh«ng bÞ tan ®i, ph¸t triÓn
lªn thµnh h¹t. §ã lµ c¸c mÇm tù sinh.
Khi kÕt tinh ë nhiÖt ®é cµng thÊp, ®é qu¸ nguéi ∆To cµng lín th× ∆fv còng
cµng lín, rth cµng nhá; ®iÒu nµy còng t¬ng ®ång víi cã cµng nhiÒu nhãm trËt tù
gÇn cã s½n trong chÊt láng dÔ dµng tháa m∙n ®iÒu kiÖn vÒ kÝ ch thíc nµy nªn
cµng cã nhiÒu mÇm.
MÇm ký sinh
Lµ sù t¹o mÇm ë trªn bÒ mÆt ph©n tö r¾n cã s½n ë trong kim lo¹i láng
kh«ng ®ång nhÊt (dÞ thÓ) vµ lµ d¹ng t¹o mÇm thùc tÕ vµ ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu. Nã
thùc tÕ ë chç kim lo¹i láng dï nguyªn chÊt ®Õn ®©u còng cßn t¹p chÊt trong ®ã cã
c¸c phÇn tö r¾n khã ch¶y, h¬n n÷ a trong s¶n xuÊt thùc tÕ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc sù
lÉn vµo cña nh÷ng phÇn tö r¾n kh¸c nh: bôi têng lß, bô i than, bô i chÊt s¬n
khu«n...vµ ngay c¶ thµnh khu«n. MÇm (nhãm trËt tù gÇn cã s½n trong kim lo¹i
láng) sÏ g¾n lªn c¸c bÒ mÆt cã s½n ®ã theo nh÷ng mÆt t¬ng thÝ ch (cã cÊu tróc
gÇn gièng nhau), do ®ã søc c¨ng bÒ mÆt gi÷a chóng (gi÷a hai chÊt r¾n) nhá h¬n
nhiÒu gi÷a mÇm vµ kim lo¹i láng (gi÷a r¾n vµ láng), nªn gi¸ trÞ rth ®ßi hái nhá ®i,
cµng t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho t¹o mÇm. Thùc tÕ lµ trong nhiÒu trêng hîp ngêi
ta cßn cè ý t¹o ra vµ ®a c¸c phÇn tö r¾n vµo ®Ó gióp kÕt tinh, sÏ ®îc nãi tíi ë
mô c sau.
b. Ph¸t triÓn mÇm
Ngêi ta ®∙ tÝ nh to¸n ®îc r»ng khi ®¹t ®Õn kÝ ch thíc tíi h¹n rth, sù ph¸t
triÓn lªn vÒ kÝ ch thíc cña mÇm lµ qu¸ tr×nh tù nhiªn v× lµm gi¶m n¨ng lîng tù
do. CÇn nãi thªm r»ng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn mÇm, lÖch xo¾n ®ãng vai trß quan
träng nhê bËc thang trªn bÒ mÆt kh«ng bao giê mÊt ®i, ®Ó c¸c nguyªn tö b¸m dùa
vµo mét c¸ch ch¾c ch¾n.
44
H×nh 1.24. C¸c trôc cña nh¸nh c©y (a) vµ tinh thÓ
nh¸nh c©y (b)
Trong c¸c ®iÒu kiÖn th«ng thêng (lµm nguéi t¬ng ®èi nhanh) tho¹t tiªn sù
ph¸t triÓn mÇm mang tÝ nh dÞ híng tøc lín lªn rÊt nhanh theo mét sè ph¬ng t¹o
nªn nh¸nh c©y. §iÒu nµy cã nghÜa lóc ®Çu mÇm ph¸t triÓn nhanh theo trô c bËc I
(A) (h×nh 1.24), råi tõ trôc chÝ nh nµy t¹o nªn trôc bËc II (B) vu«ng gãc víi trô c
bËc I, råi tõ trô c bËc II ph©n nh¸nh tiÕp t¹o nªn trôc bËc III (C)... cø nh vËy
nh¸nh c©y ®îc h×nh thµnh. Sau ®ã kim lo¹i gi÷a c¸c nh¸nh c©y míi kÕt tinh t¹o
nªn h¹t (tinh thÓ) ®Æc kÝ n, nh vËy cuèi cïng nãi chung kh«ng thÊy trùc tiÕp ®îc
nh¸nh c©y. §«i khi cã thÓ ph¸t hiÖn ra nh¸nh c©y ë vïng trªn cïng, do kÕt tinh sau
cïng, kim lo¹i láng gi÷a c¸c nh¸nh c©y ®∙ bï - bæ xung - co cho c¸c phÇn ®∙ kÕt
tinh tríc lµm tr¬ ra nh¸nh c©y. NÕu kim lo¹i gi÷ a c¸c nh¸nh c©y kh«ng ®îc bæ
xung ®Çy ®ñ sÏ t¹o nªn rç co gi÷a c¸c nh¸nh c©y. Cã thÓ thÊy gi¸n tiÕp c¸c nh¸nh
c©y b»ng tÈm thùc hîp kim, do sù sai kh¸c thµnh phÇn gi÷a phÇn kÕt tinh tríc vµ
kÕt tinh sau. MÇm còng ph¸t triÓn nhanh theo ph¬ng t¶n nhiÖt m¹nh h¬n.
1.7.3. Sù h×nh thµnh h¹t
H¹t lµ yÕu tè quan träng cña tæ chøc tinh thÓ. B©y giê h∙y xem h¹t ®îc h×nh
thµnh nh thÕ nµo ?
a. TiÕn tr×nh kÕt tinh
Cã thÓ h×nh dung kÕt tinh nh lµ sù tiÕp nèi liªn tôc cña hai qu¸ tr×nh c¬ b¶n
trªn: trong khi c¸c mÇm sinh ra tríc ph¸t triÓn lªn th× trong kim lo¹i láng vÉn tiÕp
tô c sinh ra c¸c mÇm míi, qu¸ tr×nh cø x¶y ra nh vËy cho ®Õn khi c¸c mÇm ®i ®Õn
gÆp nhau vµ kim lo¹i láng hÕt, cuèi cïng ®îc tæ chøc ®a tinh thÓ gåm c¸c h¹t.
Nh minh häa ë h×nh 1.25, gi¶ sö trong kim lo¹i láng cø mçi gi©y t¹o ra mét
mÇm, ë c¸c gi©y tiÕp theo khi mÇm nµy ®∙ lín lªn l¹i xuÊt hiÖn c¸c mÇm míi (c¸c
h×nh a, b, c); qu¸ tr×nh cø diÔn biÕn nh vËy cho ®Õn khi kÕt thóc ë gi©y thø n
(h×nh d). Tõ ®©y cã thÓ thÊy:
- tõ mçi mÇm t¹o nªn mét h¹t,
- c¸c h¹t xuÊt ph¸t tõ mÇm sinh ra tríc cã nhiÒu thêi gian vµ kim lo¹i láng
bao quanh, cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nªn h¹t sÏ to h¬n; ngîc l¹i c¸c h¹t tõ mÇm
sinh sau sÏ nhá h¬n, do vËy c¸c h¹t kh«ng thÓ cã kÝ ch thíc hoµn toµn ®ång nhÊt,
song th«ng thêng sù chªnh lÖch còng kh«ng lín,
- do c¸c mÇm ®Þnh híng trong kh«ng gian mét c¸ch ngÉu nhiªn nªn
ph¬ng m¹ng ë c¸c h¹t c¹nh nhau kh«ng ®ång híng, lÖch nhau mét c¸ch ®¸ng
kÓ, do ®ã xuÊt hiÖn vïng biªn h¹t víi m¹ng tinh thÓ bÞ x« lÖch.
b. H×nh d¹ng h¹t
Do t¬ng quan vÒ tèc ®é ph¸t triÓn mÇm theo c¸c ph¬ng mµ h¹t t¹o nªn cã
h×nh d¹ng kh¸c nhau, ë ®©y chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè d¹ng thêng gÆp.
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn ®Òu theo mäi ph¬ng, h¹t nhËn ®îc cã d¹ng ®a c¹nh
hay cÇu. Th«ng thêng h¹t kim lo¹i cã d¹ng ®a c¹nh do c¸c mÇm cïng lo¹i ®i ®Õn
gÆp nhau (h×nh 1.25). Trong trêng hîp mét lo¹i mÇm kÕt tinh tríc, kh«ng gÆp
45
c¸c mÇm cïng lo¹i, sÏ cè ®Þnh ®îc d¹ng cÇu cña nã trªn nÒn c¸c h¹t kh¸c lo¹i kÕt
tinh sau (nh grafit cÇu trong gang).
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn m¹nh theo hai ph¬ng (tøc theo mét mÆt) nµo ®ã, h¹t
sÏ cã d¹ng tÊm, l¸, phiÕn nh grafit trong gang x¸m.
- Khi tèc ®é ph¸t triÓn m¹nh theo mét ph¬ng nµo ®ã, h¹t sÏ cã d¹ng ®òa,
cét hay h×nh trô.
- D¹ng tinh thÓ h×nh kim (®Çu nhän) tån t¹i trong mét sè trêng hîp (vÝ dô,
khi nhiÖt luyÖn).
H×nh 1.25. Qu¸ tr×nh t¹o vµ ph¸t triÓn mÇm theo thêi gian
(c¸c h×nh a,b,c) vµ kÕt thóc ë gi©y thø n (d).
- Lµm nguéi trong khu«n c¸t lµ ph¬ng ph¸p ®óc nguéi chËm nhÊt, nhÊt lµ
trong khu«n ®∙ ®îc sÊy kh« (trong khu«n t¬i nguéi nhanh h¬n ®«i chót).
- Thay vËt liÖu lµm khu«n b»ng kim lo¹i nh gang, thÐp, ®ång cã tÝ nh dÉn
nhiÖt cao h¬n nhê ®ã tèc ®é nguéi t¨ng lªn mét c¸ch ®¸ng kÓ. Nh vËy ®óc trong
khu«n kim lo¹i (vÜnh cö u) kh«ng nh÷ng kh«ng ph¶i lµm l¹i khu«n, cho n¨ng suÊt
cao h¬n mµ cßn n©ng cao chÊt lîng vËt ®óc.
- Lµm nguéi thªm khu«n kim lo¹i b»ng níc, lµm t¨ng thªm tèc ®é nguéi vµ
®é qu¸ nguéi nh ®óc ly t©m, ®óc ¸p lùc, ®óc liªn tôc... cho n¨ng suÊt rÊt cao vµ
chÊt lîng tèt.
T¨ng tèc ®é nguéi ®Ó lµm nhá h¹t khi ®óc kh¸ ®¬n gi¶n, hiÖu qu¶, ®îc ¸p
dô ng rÊt réng r∙i cho c¸c s¶n phÈm nhá vµ h×nh d¹ng ®¬n gi¶n. H¹n chÕ cña nã lµ
do khi lµm nguéi qu¸ nhanh t¹o ra ®é chªnh nhiÖt ®é qu¸ lín gi÷ a c¸c phÇn cña
vËt ®óc víi h×nh d¹ng phøc t¹p, kh«ng ®iÒu hßa (cã thµnh qu¸ dµy vµ qu¸ máng),
g©y ra øng suÊt cã thÓ lµm biÕn d¹ng, thËm chÝ nøt. Ph¬ng ph¸p nµy kh«ng cã
hiÖu qu¶ víi vËt ®óc (cã tiÕt diÖn) lín.
C¸c ph¬ng ph¸p lµm nguéi kÓ trªn chØ ®¹t ®îc tèc ®é nguéi vµi tr¨m ®Õn
ngh×n ®é oC/s (< ∆T1o trªn h×nh 1.26). NÕu t¨ng ®é qu¸ nguéi lªn cao h¬n n÷a tõ
47
∆T1 ®Õn ∆T2 (vÝ dô kho¶ng trªn díi 104 oC/s cho kim lo¹i, > 105 oC/s cho hîp
o o
kim) chØ lµm cho n t¨ng, cßn v l¹i gi¶m ®i, sÏ nhËn ®îc c¸c h¹t rÊt nhá mÞn - vi
tinh thÓ (h¹t cì micromet), siªu vi tinh thÓ (h¹t cì nanomet). Cßn khi t¨ng ®é qu¸
nguéi lín h¬n ∆T2o, c¸c nguyªn tö kh«ng thÓ khuÕch t¸n t¹o nªn tinh thÓ mµ t¹o
nªn tr¹ng th¸i thñy tinh, v« ®Þnh h×nh. §Ó ®¹t ®îc c¸c hiÖu øng ®ã s¶n phÈm t¹o
ra ph¶i rÊt m¶nh, b»ng c¸ch phun t¹o bét tõ pha láng, tia b¨ng máng trªn ®Üa
nguéi b»ng ®ång, bèc h¬i trong ch©n kh«ng. Ba lo¹i vËt liÖu míi nµy cã nh÷ng
tÝ nh chÊt c¬, lý, hãa rÊt ®a d¹ng, ®ang ®îc nghiªn cøu.
BiÕn tÝ nh (modification)
BiÕn tÝ nh lµ ph¬ng ph¸p cho vµo kim lo¹i láng tríc khi rãt khu«n (thêng
lµ cho vµo thïng rãt) mét lîng rÊt nhá (hÇu nh kh«ng ¶nh hëng ®Õn thµnh phÇn
hãa häc) chÊt ®Æc biÖt gäi lµ chÊt biÕn tÝ nh cã t¸c dô ng lµm nhá h¹t, thËm chÝ ®«i
khi thay ®æi c¶ h×nh d¹ng h¹t. C¬ chÕ lµm nhá h¹t cña chÊt biÕn tÝ nh nh sau.
1) Khi hßa tan vµo kim lo¹i láng nã kÕt hîp víi t¹p chÊt hoÆc khÝ hßa tan ®Ó
t¹o ra c¸c hîp chÊt khã ch¶y, kh«ng tan, ë d¹ng c¸c phÇn tö r¾n nhá, l¬ löng, ph©n
t¸n ®Òu trong thÓ tÝ ch, chóng gióp cho sù t¹o mÇm ký sinh. PhÇn lín c¸c chÊt biÕn
tÝ nh t¸c dông theo c¬ chÕ nµy. VÝ dô, cho nh«m vµo thÐp láng víi lîng nhá
(kho¶ng vµi tr¨m gam cho 1 tÊn thÐp láng) chØ ®ñ ®Ó kÕt hîp víi «xy, nit¬ thµnh
«xyt (Al2O3), nitrit (AlN) khã ch¶y t¹o nªn c¸c phÇn tö r¾n nhá mÞn, ph©n t¸n
®Òu, lµ bÒ mÆt ®Ó mÇm ký sinh ph¸t triÓn, nhê vËy t¹o ra h¹t nhá ®Òu trong c¶ thÓ
tÝ ch lín (khi lµm nguéi nhanh hiÖu qu¶ nµy chØ ®¹t ®îc ë líp bÒ mÆt, cßn trong
lâi kÕt tinh sau víi ®é qu¸ nguéi nhá vÉn cã h¹t lín h¬n). BiÕn tÝ nh hîp kim
magiª b»ng manhªzit (kho¶ng 1% mÎ nÊu) cì h¹t gi¶m tõ 0,2 ÷ 0,3mm (cÊp 1)
xuèng 0,01 ÷ 0,02mm (cÊp 8).
2) Khi hßa tan vµo kim lo¹i láng nã bÞ hÊp phô vµo bÒ mÆt mÇm, lµm gi¶m
tèc ®é ph¸t triÓn dµi v cña mÇm. VÝ dô, khi ®óc hîp kim Al - Si ngêi ta cho vµo
hîp kim láng mét lîng nhá muèi natri, khi hßa tan nã lµm chËm sù ph¸t triÓn cña
c¸c tinh thÓ silic, lµm chóng rÊt nhá mÞn (xem tæ chøc tÕ vi c¸c h×nh 6.7a vµ b), c¶i
thiÖn râ rÖt c¬ tÝ nh. Sè chÊt biÕn tÝ nh t¸c dô ng theo c¬ chÕ nµy kh«ng nhiÒu.
Ngoµi ra cßn cã lo¹i chÊt biÕn tÝ nh cã t¸c dông lµm thay ®æi h×nh d¹ng tinh
thÓ t¹o thµnh nhê ®ã c¶i thiÖn rÊt m¹nh tÝ nh chÊt nh trêng hîp t¹o ra grafit h×nh
cÇu trong gang ®é bÒn cao - mét lo¹i vËt liÖu kim lo¹i quan träng trong s¶n xuÊt c¬
khÝ (xem mô c 5.6.3). Cuèi cïng cÇn nhÊn m¹nh mét ®iÓm kh¸ mÊu chèt lµ chÊt
biÕn tÝ nh chØ ®îc ®a vµo kim lo¹i láng vµi phót tríc khi rãt khu«n, nÕu sím
qu¸ (kim lo¹i cha kÞp kÕt tinh) c¸c phÇn tö t¹o thµnh næi lªn ®i vµo xØ, nÕu chËm
qu¸ l¹i kh«ng kÞp ph¶n øng.
1.7.5. CÊu t¹o tinh thÓ cña thái ®óc
C¸c s¶n phÈm ®óc thêng cã h×nh d¹ng phøc t¹p, do vËy ë ®©y chän thái ®óc
lµ lo¹i cã d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó kh¶o s¸t, lÊy ®ã lµm c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh cho c¸c
trêng hîp kh¸c.
a. Ba vïng tinh thÓ cña thái ®óc
C¸c thái (thÐp) ®óc thêng cã d¹ng trßn hay vu«ng, chóng ®îc ®óc trong
khu«n kim lo¹i, ®«i khi khu«n cßn ®îc lµm nguéi b»ng níc. §èi víi mét thái
thÐp ®óc ®iÓn h×nh (h×nh 1.27), tõ ngoµi vµo trong cã ba vïng tinh thÓ lÇn lît nh
sau.
48
Vá ngoµi cïng lµ líp h¹t nhá ®¼ng trôc 1. Tho¹t tiªn kim lo¹i láng tiÕp xóc
víi thµnh khu«n nguéi nªn ®îc kÕt tinh víi ∆T lín, céng thªm t¸c dông t¹o mÇm
cña bÒ mÆt khu«n nªn h¹t t¹o thµnh kh¸ nhá mÞn. Do thµnh khu«n cã ®é nhÊp nh«
(nhê chÊt s¬n khu«n) nªn c¸c mÇm ph¸t triÓn theo c¸c ph¬ng ngÉu nhiªn, do ®ã
trô c h¹t ph¸t triÓn ®Òu theo mäi phÝ a.
Vïng tiÕp theo lµ líp h¹t t¬ng ®èi lín h×nh trô 2 kÐo dµi vu«ng gãc víi
thµnh khu«n. Sau khi vá ngoµi ®∙ kÕt tinh xong thµnh khu«n míi b¾t ®Çu nãng lªn,
nªn kim lo¹i láng kÕt tinh víi ∆To ngµy cµng nhá, h¹t t¹o thµnh cã khuynh híng
ngµy cµng lín h¬n. H¹t ph¸t triÓn m¹nh theo chiÒu ngîc víi chiÒu t¶n nhiÖt, do
vËy cã ph¬ng vu«ng gãc víi thµnh khu«n lµ ph¬ng tho¸t nhiÖt. KÕt qu¶ lµ nhËn
®îc vïng h¹t t¬ng ®èi lín kÐo dµi (h×nh trô ) theo ph¬ng vu«ng gãc víi thµnh
khu«n.
Vïng ë gi÷a lµ vïng c¸c h¹t lín ®¼ng trôc 3. Cuèi cïng khi kim lo¹i láng ë
gi÷ a kÕt tinh th× thµnh khu«n ®∙ nãng lªn nhiÒu, ®iÒu nµy dÉn ®Õn hai hiÖu øng:
- kim lo¹i láng kÕt tinh víi ∆To nhá h¬n nªn h¹t trë nªn lín,
- ph¬ng t¶n nhiÖt qua thµnh khu«n kh«ng râ rµng nªn h¹t l¹i ph¸t triÓn ®Òu
theo mäi ph¬ng (®¼ng trôc).
Trong ba vïng trªn, vïng ngoµi cïng lu«n lu«n lµ líp vá máng, cßn hai vïng
sau cã mèi t¬ng quan víi nhau phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn lµm nguéi khu«n.
+ Khi khu«n ®îc lµm nguéi m∙nh liÖt th× vïng 2 sÏ lÊn ¸t vïng 3, thËm chÝ
cã khi lµm mÊt h¼n vïng 3, khi ®ã thái nh lµ chØ cã vïng tinh thÓ h×nh trô vu«ng
gãc víi thµnh khu«n nh bã ®òa (tæ chøc nµy ®îc gäi lµ xuyªn tinh). Tæ chøc nh
vËy tuy cã mËt ®é cao song khã biÕn d¹ng dÎo, kh«ng phï hîp víi thái c¸n.
+ Khi khu«n ®îc lµm nguéi chËm th× vïng 3 l¹i lÊn ¸t vïng 2, thái trë nªn
dÔ c¸n h¬n.
b. C¸c khuyÕt tËt cña vËt ®óc
C¸c khuyÕt tËt khi ®óc lµm xÊu rÊt nhiÒu chÊt lîng vËt ®óc. Cã c¸c d¹ng
khuyÕt tËt sau.
49
Rç co vµ lâm co
Chóng ®Òu cã nguyªn nh©n lµ do thÓ tÝ ch kim lo¹i khi kÕt tinh bÞ co l¹i
nhng h×nh thøc thÓ hiÖn th× kh¸c nhau.
C¸c lç hæng nhá n»m gi÷ a nh¸nh c©y hay ë biªn h¹t t¹o nªn do sù co cña
kim lo¹i láng khi kÕt tinh ®îc ph©n bè r¶i r¸c trªn kh¾p vËt ®óc ®îc gäi lµ rç co.
Rç co lµm gi¶m mËt ®é kim lo¹i, lµm xÊu c¬ tÝ nh vËt ®óc, song nÕu lµ thái ®îc
qua gia c«ng ¸p lùc (biÕn d¹ng dÎo) ë nhiÖt ®é cao th× chóng ®îc hµn kÝ n l¹i nhê
bÞ bÑp l¹i vµ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n (do rç n»m s©u trong thái cha bÞ «xy hãa) lµm
liÒn kÝ n, v× vËy trêng hîp nµy ¶nh hëng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn c¬ tÝ nh.
PhÇn lç hæng ë trªn cïng vµ ë phÇn dµy nhÊt thái ®îc gäi lµ lâm co. §©y lµ
phÇn kÕt tinh sau cïng, b¶n th©n kim lo¹i láng ë ®©y ®∙ bï co cho c¸c phÇn kÕt
tinh tríc ë phÝ a díi vµ ®Õn lît nã kÕt tinh th× kh«ng cßn ®©u kim lo¹i láng ®Ó
bæ xung cho m×nh n÷a, t¹o ra lç hæng tËp trung. PhÇn khuyÕt cña lâm co ph¶i ®îc
c¾t bá triÖt ®Ó v× thÕ tû lÖ thÓ tÝ ch sö dông cña thái chØ cßn kho¶ng 85 ®Õn 95%.
Trong thùc tÕ khi thiÕt kÕ vËt ®óc ngêi ta ph¶i ®Ó phÇn lâm co nµy ë ngoµi s¶n
phÈm díi d¹ng ®Ëu ngãt.
§èi víi mçi kim lo¹i, hîp kim, lîng (tû lÖ) co khi kÕt tinh lµ mét gi¸ trÞ cè
®Þnh (nh lµ h»ng sè vËt lý) nªn khi thÓ tÝ ch lâm co t¨ng lªn th× tæng thÓ tÝ ch rç
co gi¶m ®i vµ ngîc l¹i chø kh«ng thÓ lµm mÊt ®îc d¹ng khuyÕt tËt nµy v× nã lµ
b¶n chÊt cña kim lo¹i.
C¸ch tèt nhÊt ®Ó lµm d¹ng khuyÕt tËt nµy n»m ngoµi s¶n phÈm ®óc lµ ®óc
liªn tô c. Do phÇn kim lo¹i kÕt tinh xong ®Õn ®©u ®îc kÐo ra khái khu«n ®Õn ®Êy,
khi kÕt tinh kim lo¹i bÞ co ®Õn ®©u còng ®îc bæ xung kÞp thêi ®Õn ®Êy, nªn s¶n
phÈm ®óc ra cã cÊu tróc xÝ t chÆt h¬n. Ph¬ng ph¸p ®óc nµy ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh
tÕ - kü thuËt cao khi ®óc èng, thái thÐp nhá ®em c¸n.
Rç khÝ
Trong ®iÒu kiÖn nÊu ch¶y th«ng thêng, kim lo¹i láng cã kh¶ n¨ng hßa tan
mét lîng khÝ ®¸ng kÓ, sau khi kÕt tinh ®é hßa tan cña khÝ trong kim lo¹i r¾n
gi¶m ®i ®ét ngét, khÝ tho¸t ra kh«ng kÞp, bÞ m¾c kÑt l¹i t¹o nªn c¸c tói rçng nhá
(thêng thÊy ®îc b»ng m¾t thêng) ®îc gäi lµ rç khÝ hay bät khÝ (rç khÝ còng
cã thÓ do khÝ , h¬i níc tõ thµnh khu«n - c¸t, t¬i - bèc lªn, t¹o nªn c¸c bät
thêng n»m ë trªn hay ngay díi bÒ mÆt cña vËt ®óc). So víi rç co, rç khÝ thêng
lµm gi¶m m¹nh mËt ®é vµ c¬ tÝ nh m¹nh h¬n do cã kÝ ch thíc lín h¬n. Khi rç
khÝ ph©n bè ë ngay díi líp vá cña thái thÐp cã thÓ nguy hiÓm h¬n do nã dÔ bÞ
«xy hãa nªn ngay c¶ khi bÞ biÕn d¹ng nãng còng kh«ng thÓ hµn kÝ n ®îc (líp
«xyt ng¨n c¶n khuÕch t¸n lµm liÒn chç bÑp), g©y ra trãc vá hoÆc nøt khi sö dông.
Cã thÓ tr¸nh ®îc khuyÕt tËt nµy b»ng c¸ch khö khÝ tèt tríc khi rãt khu«n, sÊy
kh« khu«n c¸t hoÆc ®óc trong ch©n kh«ng.
Thiªn tÝ ch (segregation)
Lµ sù kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn vµ tæ chøc cña s¶n phÈm ®óc, x¶y ra
kh«ng nh÷ ng ®èi víi hîp kim (khi thµnh phÇn phøc t¹p) mµ c¶ kim lo¹i do tÝ ch tô
t¹p chÊt. Sù kh«ng ®ång nhÊt ®ã dÉn ®Õn sù sai kh¸c nhau vÒ tÝ nh chÊt gi÷a c¸c
phÇn, sö dông kÐm hiÖu qu¶. Cã nhiÒu d¹ng thiªn tÝ ch: theo träng lîng, trong
b¶n th©n h¹t (ch¬ng 3), cña P, S trong thÐp (ch¬ng 5).