«k[eLk ¼khík

1. rðËuþe ÞkºkeykuLkwt rððhý

«fhý-1 EríknkMk òýðkLkk †kuíkku 2. ÃkwhkíkkÂíðf †kuík
3. MkkrnÂíÞf †kuík
(A) EríknkMk òýðkLkk †kuíkku :
(1) rðËuþe ÞkºkeykuLkwt rððhý :
 «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLkk rðþu òýfkhe «kó
 rðËuþe ÞkºkeykuLkk ðýoLk{kt íku Mk{ÞLke Mkk{krsf
fhðkLkk {wÏÞíðu ºký †kuíkku Au -
yLku hksLkiríkf òýfkheyku {¤u Au.
rðËuþe Þkºkeyku ÃkwMíkf rðþu»kíkkyku
 ÞqLkkLke/hku{Lk ÷u¾f :
1. nuhkuzkuxMk rnMxkurhfk - nuhkuzkuxMkLku EríknkMkLkk rÃkíkk fnuðkÞ Au.
- íku{Lke ÃkwMíkf{k ¼khík yLku VkhMkLkk MktçktÄLkwt ðýoLk {¤u Au.
2. xurMkÞMk - - yk EhkLkLkku hksðiÄ níkku. ¼khíkLkk MktçktÄ{kt íkuLkwt rððhý fÚkkyku Ãkh
ykÄkrhík nkuðkÚke yuríknkrMkf heíku yrðïMkLkeÞ Au.
3. {uøkMÚkLkeÍ EÂLzfk - yk MkuÕÞwfMk rLkfuxhLkku hksËqík níkku.
- íku [LÿøkwÃík {kiÞoLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞku níkku.
- {kiÞofk¤Lkk ðneðx Mkk{krsf- ykŠÚkf ÔÞðMÚkk yLku Ãkkx÷eÃkwºkLkk rðþu
òýfkhe {¤u Au.
4. zkÞ{ufMk - - yk MkerhÞkLkk hkò yuÂLxykufMkLkku hksËqík níkku.
- yk rçkLËwMkkhLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞku níkku.
- íkuLkk rððhýÚke Ãký {kiÞo fk¤Úke MktçktrÄík òýfkhe {¤u Au.
5. zkÞLkkurMkÞMk - - yk ESÃíkLkk hkò xku÷u{e rV÷kzuÕVMkLkku hksËqík níkku.
- yk {kiÞo þkMkf yþkufLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞku níkku.
- íkuLkk rððhýÚke {kiÞofk¤Úke MktçktrÄík òýfkhe {¤u Au.
6. xkp÷u{e ¼qøkku¤ - yk ÃkwMíkf{kt çkeS MkËe MkwÄeLke rðï ¼qøkku¤Lke òýfkhe {¤u Au.
7. ÂÃ÷Lke Lku[h÷ - yk ÷urxLk ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷ ÃkwMíkf Au.
rnMxkurhfk - yk ÃkwMíkf{kt «Úk{ MkËe{kt ¼khík yLku hku{ ðå[uLkk ðuÃkkhLkwt rðMík]ík
(Lku[h÷ rnMxÙe) rððhý {¤u Au.
- yk ÃkwMíkf{kt ¼khíkeÞ «kýeyku, ð]ûkku, ¾rLks ÃkËkÚkkuo ðøkuhuLkk rðþu
rððhý {¤u Au.
8. y¿kkík ÷u¾f ÃkurhÃ÷Mk ykpV Ä - yk ÃkwMíkfLkk ÷u¾fLkk rðþu òýfkhe {¤íke LkÚke.
yurhrÚkÞLk Mke - yk ÃkwMíkfLkku ÷u¾f E.Mk.80 {kt rnLË {nkMkkøkhLke Þkºkk Ãkh ykÔÞku
níkku.
- yk ÃkwMíkf{ktÚke ¼khíkeÞ çktËh yLku ykÞkík-rLkfkMk fhðk{kt ykðíke
ðuÃkkhe ðMíkwykuLke òýfkhe {¤u Au.
 [eLke ÷u¾f :
9. VkrnÞkLk Vku- fÞq- fe - yk [eLke Þkºke økwÃík Mk{úkx [tÿøkwÃík çkeò (rð¢{krËíÞ) Lkk Ëhçkkh{kt
Ãkkt[{e MkËe{kt ykÔÞku.
1
 - íkuLkk rððhý Úke økwÃíkfk¤Lke Mkk{krsf yLku hksLkiríkf òýfkhe {¤u
Au.
- íkuLkk rððhý Úke {wÏÞíðu {æÞ«ËuþLkk Mk{ks yLku MktMf]ríkLkk rðþu
òýfkhe {¤u Au.
10. MktÞwøkLk - - yk E.Mk. 518 {kt ¼khík ykÔÞku níkku.
- ykLku çkkiØ Ä{oLke nMík«ík ¼uøke fhe níke.
11. Ìkq- yuLk- Mkktøk Mke -Þq-fe - yk [eLke Þkºke n»koðÄoLk ( n»ko )Lkk Ëhçkkh{kt Mkkík{e MkËe{kt ykÔÞku
níkku.
- yk Mkki«Úk{ ¼khíkeÞ hksÞ “frÃkþk”{kt ÃknkuåÞku níkku.
- íkuLkk rçknkh{kt ykðu÷ “Lkk÷tËk rðïrðãk÷Þ” {kt yÇÞkMk fhe çkkiØ
økútÚkku Lku ¼uøkk fheLku [eLk ÷E økÞku níkku.
- íkuLkk ðýoLk{kt n»kofk÷eLk Mk{ks, hksLkerík, Ä{o yLku yÚkoÔÞðMÚkkLke
òýfkhe {¤u Au.
- íkuLkk Mk{Þ{kt Lkk÷tËk rðïrðãk÷ÞLkk fw÷Ãkrík yk[kÞo þe÷¼ÿ níkk.
12. E®íMkøk - - yk [eLke Þkºke 7{e MkËeLkk ytík{kt ¼khík ykÔÞku níkku.
- íkuLkk ðýoLk{kt økwóku¥khfk¤Lkk Mk{ks, MktMf]rík yLku Ä{oLke òýfkhe {¤u
Au.
- “Lkk÷tËk rðïrðãk÷Þ” yLku “rð¢{rþ÷k rðïrðãk÷Þ”Lke {w÷kfkík
÷eÄe níke.
 yhçke ÷u¾f :
13. y÷çkYLke rfíkkçk-W÷- - yk {n{Ë økÍLkðe MkkÚku ¼khík ykÔÞku níkku.
rnLË - íkuLkk ÃkwMíkf “rfíkkçk-W÷-rnLË” yÚkðk “íknfef-yu-rnLË”
(¼khíkLke þkuÄ) yhçke ¼k»kk{kt ÷¾kÞu÷e ÃkwMíkf Au su EríknkMkfkhku
{kxu yksu Ãký yuf {níðÃkqýo †kuík Au.
- íkuLke ÃkwMíkf{ktÚke hkßÃkqík fk÷eLk Mk{ks, Ä{o, herík-rhðks yLku
hkßLkerík ðøkuhuLke íku Mk{ÞLke òýfkhe {¤u Au.
14. Mkw÷u{kLk - - íkuýu Lkð{e MkËe{kt ¼khíkLke Þkºkk fhe níke.
- íkuLku Ãkk÷ yLku «ríknkh hkòykuLkk íku Mk{ÞLkk hksLkiríkf, ykŠÚkf,
Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f ÂMÚkríkLkwt ðýoLk fÞwO Au.
15. y÷{MkqËe - - yk çkøkËkËLkku Þkºke níkku.
- 10{e MkËe{kt ¼khíkLke Þkºkk fhe yLku hk»xÙfqx yLku økwsoh «ríknkh
hkòykuLkk rðþu ðýoLk fÞwO Au.
 yLÞ ÷u¾f :
16. ÷k{k íkkhkLkkÚk ftøÞqh yLku íktøÞqh - yk yuf ríkçkurxÞLk ÷u¾f níkku.
- çku økútÚkku{ktÚke ¼khíkeÞ EríknkMkLkk rðþu òýfkhe {¤u Au.

2
 rMkfLËhLke MkkÚku ykðLkkh ÷u¾fku{kt “rLkÞkofMk,
ykLkurMk¢xMk, yLku ykuMxkuuçkw÷Mk”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. yk
ºkýuÞ ÷u¾fkuyu ykÃku÷ rððhý ðÄw rðïMkLkeÞ økýðk{kt
ykðu Au.
2. ÃkwhkíkkÂíðf †kuík :
 ÃkwhkíkkÂíðf †kuíkLke yLíkøkoík {wÏÞíðu yr¼÷u¾,
rMk¬kyku, M{khf yLku ¼ðLk, {qŠíkyku, r[ºkf¤kLkk
yðþu»k ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
yr¼÷u¾ þkMkf
 «k[eLk ðMíkwykuLkk yÇÞkMkLkwt fkÞo Mkki«Úk{ “Mkh
rðr÷Þ{ òuLMku” þY fÞwO níkwt. íku{ýu E.Mk.1774{kt
“yurþÞkxef MkkuMkkÞxe ykpV çktøkk¤”Lke MÚkkÃkLkk fhe
níke.
* yr¼÷u¾/rþ÷k÷u¾ :
 yr¼÷u¾kuLkku yÇÞkMk “Ãkwhk÷u¾þk†” fu
“yuÃkeøkúkVe” fnuðkÞ Au.
¾krMkÞík

1. çkkuøksfkuE yr¼÷u¾ - - MkkiÚke «k[eLk rþ÷k÷u¾ Au.

- yurþÞk {kELkh ({æÞyurþÞk)Lkk çkkuøksfkuE Lkk{Lkk MÚk¤uÚke
E.Mk. Ãkqðuo 1400 Lkku yk rþ÷k÷u¾ {¤e ykðu÷ Au.
- yk yr¼÷u¾{ktÚke ykÞkuo EhkLkLke Ãkqðo çkkswyuÚke ykÔÞk níkk
íkuðwt yLkw{kLk ÚkÞwt Au.
- yk yr¼÷u¾{kt ðirËf Ëuðíkkyku ELÿ, r{ºk, ðhwý yLku
LkkMkíÞ(yrïLke fw{kh)Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
2. ðuMkLkøkh økhwz Míktt¼ - - yk yr¼÷u¾Úke {æÞ¼khík{kt ¼køkðík Ä{o rðfrMkík nkuðkLkwt
÷u¾ «{ký {¤u Au.
- yk yr¼÷u¾ ÞðLk hksËqík nur÷ÞkuzkuhMkLkku Au su ðuMkLkøkh
(rðrËþk) Úke «kÃík ÚkÞku Au.
- yk yuf rçkLk Mkhfkhe yr¼÷u¾ Au.
3. nkÚke økwBVk yr¼÷u¾ f®÷øk hks - yk yr¼÷u¾{kt Mkki«Úk{ “¼khíkð»ko”Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
¾khðu÷ - y yr¼÷u¾{ktÚke f®÷øk hkò ¾khðu÷Lkk þkMkLk fk¤Lke
½xLkkykuLkwt ¢{çkØ rððhý {¤u Au.
- yk yr¼÷u¾{ktÚke ¾khðu÷ æðkhk siLk Ä{oLkku Mðefkh fhðkLkku
Ãkwhkðku {¤u Au.
4. sqLkkøkZ (røkhLkkh) hwÿËk{Lk - yk yr¼÷u¾ “MktMf]rík ¼k»kk”{kt ÷¾u÷ «Úk{ yr¼÷u¾ Au.
yr¼÷u¾ - yk yr¼÷u¾{ktÚke þf þkMkf hwÿËk{LkLkk rðßÞku, ÔÞÂõíkíð
yLku fkÞkuoLkwt ðýoLk «kÃík ÚkkÞ Au.
- yk yr¼÷u¾{kt “MkwËþoLk Mkhkuðh” Lkk rLk{koý yLku Mk{khfk{
fhðkLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
5. LkkrMkf yr¼÷u¾ økkiík{e çk÷©e - yk yr¼÷u¾{ktÚke økkiík{e Ãkwºk MkkíkfýeoLke MkirLkf MkV¤íkkyku
íku{s MkkíkðknLkkuLkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
- yk yr¼÷u¾{kt MkkíkðknLk þkMkf økkiík{eÃkwºk þkíkfýeoLku
çkúkñýkuLkku Mkthûkf {kLkíkk “yuf çkúñLk” (yrîíkeÞ çkúkñý)

3
 fnuðk{kt ykÔÞku Au.
6. «Þkøk Míkt¼÷u¾ Mk{wÿøkwÃík - yk yr¼÷u¾{ktÚke Mk{wÿøkwÃíkLkk rðßÞku yLku LkeríkykuLkwt MktÃkqýo
rððu[Lk {¤u Au.
- yk Míkt¼÷u¾ (yr¼÷u¾) Mk{wÿøkwÃíkLkk hksfrð “nrh»kuý”
æðkhk Wífeýo fhkððk{kt ykÔÞku.
7. yunku÷ yr¼÷u¾ Ãkw÷furþLk-çkeòu - Ãkw÷furþLk- rîíkeÞLkk yunku÷ yr¼÷u¾Lku “hrðfeŠík” yu ÷ÏÞwt Au.
- yk yr¼÷u¾{ktÚke n»koðÄoLk (n»ko) yLku Ãkw÷furþLk - rîíkeÞLkk
ÞwØLkwt rððhý {¤u Au.
8. {LËMkkih yr¼÷u¾ {k¤ðkLkku þkMkf - yk yr¼÷u¾{ktÚke Þþkuð{oLkLke MkirLkf WÃk÷ÂçÄykuLkwt ðýoLk {¤u Au.
Þþkuð{oLk - huþ{ ðýfhLke ©uýeykuLke òýfkhe yk yr¼÷u¾{ktÚke {¤u Au.
9. øðkr÷Þh yr¼÷u¾ økwsoh-«ríknkh - yk yr¼÷u¾{ktÚke økwsoh-«ríknkh þkMkfkuLkk rð»kÞ{kt rðMík]ík
þkMkf-¼kus òýfkhe {¤u Au.
10. ¼eíkhe yr¼÷u¾ MfLËøkwÃík - yk yr¼÷u¾{kt nqýkuLkk yk¢{ýLke òýfkhe {¤u Au.
- yk yr¼÷u¾{ktÚke MfLËøkwÃíkLkk SðLkLke yLkuf {níðÃkqýo
½xLkkykuLke òýfkhe {¤u Au.
11. ËuðÃkkzk yr¼÷u¾ çktøkk¤Lkku þkMkf - yk yr¼÷u¾{ktÚke rðsÞMkuLkLkk þkMkLkLke {níðÃkqýo
rðsÞMkuLk ½xLkkykuLke òýfkhe {¤u Au.
12. yuhý yr¼÷u¾ ¼kLkwøkwÃík - yk yr¼÷u¾ {æÞ«ËuþLkk yuhý Lkk{Lkk MÚk¤uÚke {éÞku Au.
- yk yr¼÷u¾{ktÚke “Mkíke«Úkk”Lkku «Úk{ ÷ur¾ík MkkûÞ {¤u Au.
- yk yr¼÷u¾{kt E.Mk. 510 Lkku MÃkü WÕ÷u¾ {¤u Au.
 «kht¼Lkk yr¼÷u¾ku{kt “«kf]ík” ¼k»kkLkku «Þkuøk  {unkhki÷e Míkt¼ [LÿøkwÃík-rîíkeÞÚke MktçktrÄík Au,
Úkíkku níkku Ãkhtíkw çkeS MkËeÚke “MktMf]ík” ¼k»kkLkku «Þkuøk su{kt “[Lÿ” Lkk{Lkk þkMkfLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
Úkðk ÷køÞku.  MkkiÚke ðÄw yr¼÷u¾ “{iMkqh”{ktÚke {éÞk Au.
 Mkkinøkkuhk yr¼÷u¾{ktÚke Mkki«Úk{ Ëw»fk¤Lke  EhkLkLkk Mk{úkx “Ëkhk” (zurMkÞMk) ÃkhÚke «uhýk
òýfkhe {¤u Au. ÷ELku yþkufu yr¼÷u¾ku fkuíkhkÔÞk níkk.
 ¼khík{kt MkkiÚke «k[eLk yr¼÷u¾ yþkufLkk Au. * rMk¬kyku :
 yþkufLkk Lkk{Lkku MÃkü WÕ÷u¾ “{kMfe”  rMk¬kykuLkk yÇÞkMkLku “LÞq{uM{irxõMk” fu
(ykLÄú«Ëuþ), “økwsohk” ({æÞ«Ëuþ), “Lki¥kqh” yLku “{wÿkþk†” fnuðkÞ Au.
“WËTøkku÷{”Lkk yr¼÷u¾ku{ktÚke {¤u Au.  ¼khíkLkk «k[eLk rMk¬k “ykník rMk¬k” yÚkðk
 yþkufLkk {kuxk¼køkLkk yr¼÷u¾ku çkúkñer÷rÃk{kt “Ãkt[{kfo” rMk¬k Au su E.Mk. ÃkqðoLke 5 {e MkËeLkk Au su
Au su{kt s{ýe çkkswÚke zkçke çkksw ÷¾ký nkuÞ Au. XÃÃkk {kheLku çkLkkððk{kt ykðíkk níkk.
 {nkMÚkkLk yr¼÷u¾ æðkhk [tÿøkwÃík {kiÞoLkk  ykník rMk¬kykuLku yuríknkrMkf økútÚkku{kt
Mk{ÞLkwt økúk{eý ðneðxLke {krníke {¤u Au. “fk»kkoÃký” fnuðk{kt ykÔÞk Au, su [ktËeLkk rMk¬k níkk.
 yþkufLkk yr¼÷u¾kuLku Mkki«Úk{ Wfu÷ðkLkku  þkMkfkuLke ykf]ríkðk¤k rMk¬kykuLkwt [÷ý Mkki«Úk{
(ðkt[ðkLkku) ©uÞ “suBMk r«MkuÃk” Lku òÞ Au. (E.Mk. 1837 {kt) “rnLË-ÞqLkkLke þkMkfku”Lkk Mk{ÞÚke þY ÚkÞwt.

4
 Mk{wÿøkwÃíkLkk yuf rMk¬k Ãkh íkuLku “ðeýk” ðøkkzíkk  çkúkñý MkkrníÞLke ytËh ðuË, çkúkñý økútÚk,
Ëþkoððk{kt ykÔÞku Au suÚke íku Mktøkeík «u{e nkuðkLkwt «{ký yhÛÞf, WÃkrLk»kË, ðuËktøk, hk{kÞý, {nk¼khík, Ãkwhkýku
{¤u Au. yLku M{]rík økútÚk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 “frLk»f”Lkk rMk¬kykuÚke {k÷q{ Ãkzu Au fu íku  ðuË :
“çkkiØ Ä{o”Lkku Mkthûkf yLku yLkwÞkÞe níkku. - ðuËkuLke MktÏÞk [kh Au -
 [tLÿøkwÃík-rîíkeÞ yu “þf þkMkfku” Ãkh rðßÞLkk (1) ÉøkðuË (2) ÞswðuoË (3) Mkk{ðuË (4) yÚkðoðuË
WÃk÷ûÞ{kt [ktËeLkk rMk¬k [÷kÔÞk níkk. (1) ÉøðuË :
 ¼khík{kt MkkiÚke Ãknu÷kt “MkkuLkkLkk rMk¬k” “rnLË- - MkkiÚke «k[eLk ðuË fu økútÚk Au.
ÞqLkkLke þkMkfku” yu [÷kÔÞk níkk. - yk{kt 10 {tz¤, 1028 Mkqfíkku yLku 10,600 {tºkku Au.
 MkkiÚke ðÄw þwæÄ MkkuLkkLkk rMk¬kyku “fw»kkýku” yu - ykLke h[Lkk 1500 Úke 1000 E.Mk. Ãkqðuo Úke nkuðkLkwt
[÷ý{kt {qõÞk níkk. {LkkÞ Au.
 MkkiÚke ðÄw MkkuLkkLkk rMk¬k “økwÃík hkòyku” yu - yk ðuËLke É[kyku ({tºkku)Lkk Wå[khý fhðkðk¤k
[÷ý{kt {qõÞk níkk. Ér»kLku “nkuík]” fnuðkÞ Au.
 Ãkkt[k÷, {k¤ðk yLku ÞkiÄuÞ suðk økýhkßÞkuLkku - yk ðuËLkk MkqfíkkuLkk h[rÞíkk øk]íMk{Ë, rðïkr{ºk,
MkBÃkqýo EríknkMk rMk¬kykuLkk ykÄkhu s «fkþ{kt ykÔÞku ðk{Ëuð, yrºk, ¼khîks yLku ðrþc suðk {nŠ»kyku yLku
Au. ½ku»kk, ÷kuÃkk{wÿk, þ[e, Ãkku÷ku{e suðe {rn÷kyku Au.
 “yrhf{uzq” (ÃkkuÂLz[uhe) Úke hku{Lk rMk¬kyku - ÉøðuËLkwt çkeswt yLku Mkkík{wt {tz¤ MkkiÚke ðÄw «k[eLk
{éÞk Au. Au.
* M{khf : - yk ðuËÚke ykÞkuoLke hksLkiríkf «ýk÷e yLku
 «k[eLk Mk{Þ{kt {nu÷ku yLku {trËhkuLke þi÷eÚke EríknkMkLkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
ðkMíkwf¤kLkk rðfkMk Ãkh ÃkÞkoÃík «fkþ Ãkzu Au. - rðïkr{ºk æðkhk hr[ík “økkÞºke{tºk” ºkeò
 {trËhku{kt W¥kh ¼khíkLke {trËh f¤k þi÷eLku {tz¤{kt ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
“Lkkøkhþi÷e”, Ërûký ¼khíkLke f÷k þi÷eLku “ÿrðz þi÷e” - ËMk{kt {tz¤{kt “Ãkwhw»kMkqfík”Lkwt ðýoLk Au su{kt
yLku ËrûkýkÃkÚkLke f÷k þi÷eLku “çkuMkh þi÷e” fnuðkÞ Au. Mkki«Úk{ [kh ðýoLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. ([kh ðýo yux÷u fu
 çkuMkh þi÷e{kt Lkkøkh þi÷e yLku ÿrðz þi÷eLkwt çkúkñý, ûkrºkÞ, ði~Þ yLku þqÿ)
r{©ý Au. - yk ðuË{kt ¼økðkLk rð»ýwLkk “ðk{Lk yðíkkh”Lke
 yk WÃkhktík fux÷ef {qŠíkyku yLku r[ºkku {éÞk Au. ½xLkkLkku Ãký WÕ÷u¾ {¤u Au.
(3) MkkrnÂíÞf †kuíkku : (2) ÞswðuoË
 «k[eLk ¼khíkeÞ MkkrníÞ Lku çku ¼køkku{kt ðnU[e - yk ðuË{kt “Þ¿k”Lke heíkku (ÃkØríkyku)Lkku WÕ÷u¾
þfkÞ Au - Au.
(A) ÄkŠ{f MkkrníÞ - ÞswðuoË f{ofktz «ÄkLk Au.
(B) ÷kirff MkkrníÞ yÚkðk Ä{orLkhÃkuûk MkkrníÞ - yk ðuËLke É[kyku ({tºkku)Lkk Wå[khý fhðkðk¤k
(A) ÄkŠ{f MkkrníÞ : Ér»kLku “yæðÞwo” fnuðkÞ Au.
 ÄkŠ{f MkkrníÞLku çku ¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ Au - - yk yuf{kºk yuðku ðuË Au su “økã” yLku “Ãkã”
(1) çkúkñý MkkrníÞ çktLku{kt ÷¾u÷ku Au.
(2) çkúkñýu¥kh MkkrníÞ (3) Mkk{ðuË :
(1) çkúkñý MkkrníÞ : - Mkk{ yux÷u fu økkLk
5
- yk ðuË{kt ykÃkðk{kt ykðu÷ É[kyku ({tºkku)Lku - WÃkrLk»kË yux÷u “LkSf çkuMkðwt”. økwhw ÃkkMku
ËuðíkkykuLke MíkwríkLkk Mk{Þu økkððk{kt ykðu Au. rLkckÃkqðof çkuMkeLku økqZ rðãk «kÃík fhkðLkkh økútÚkkuLku
- yk ðuËLke É[kyku ({tºkku)Lkk Wå[khý (økkLkkh) “WÃkrLk»kË” fnuðkÞ Au.
fhðkðk¤k Ér»kLku “WËTøkkíkk” fnuðkÞ Au. - yk ðirËf MkkrníÞLkku AuÕ÷ku ¼køk nkuðkÚke ykLku
- yk ðuËLku “¼khíkeÞ MktøkeíkLkku sLkf” fnuðkÞ Au. “ðuËkLík” Ãký fnuðkÞ Au.
- Mkk{ðuË{kt {wÏÞíðu “MkqÞo Ëuðíkk”Lke MíkwríkLkk {tºkku Au. - WÃkrLk»kËkuLke fw÷ MktÏÞk 108 Au.
(4) yÚkðoðuË : - “{wtzfkuÃkrLk»kË” {ktÚke “MkíÞ{uð sÞíku” ÷uðk{kt ykÔÞwt Au.
- yk ðuËLke h[Lkk “yÚkðo Ér»k” æðkhk fhðk{kt - Þ{ - Lkr[fuíkkLkk MktðkËLkwt ðýoLk “fXkuÃkrLk»kË”{kt Au.
ykðe Au.  ðuËktøk :
- yk ðuËLku “yÚkðo ytrøkhMk ðuË” Ãký fnuðkÞ Au. - ðuËktøkLke MktÏÞk 6 Au.
- yk ðuË{kt hkuøk, rLkËkLk, íktºk-{tºk, òËq-xkuýk, ¢{ ðuËktøk ytøkku ðýoLk
1. ÔÞkfhý ðuËLkwt {ww¾ ¼k»kk MktçktrÄík þwØíkkLkk
þkÃk, ðþefhý, ykþeoðkË, Míkwrík, «kÞrùík, yki»kÄeyku,
MktþkuÄLk, ÷øLk, «u{, hkßÞf{o, ðøkuhu rðrðÄ rð»kÞkuÚke rLkÞ{ku
2. rþûkk ðuËLkwt Lkkf ðirËf MðhkuLkk þwØ
MktçktrÄík {tºkku yLku Mkk{kLÞ {kýMkkuLkk rð[khku, rðïkMkku,
ytÄrðïkMkku ðøkuhuLkwt ðýoLk {¤u Au. Wå[khý {kxu h[Lkk
 çkúkñý økútÚk : 3. rLkhwõík ðuËLkk fkLk ðirËf þçËkuLke ÔÞkÏÞk
- [kh ðuËLke rððu[Lkkí{f xeÃÃkýe íkhefu ÷¾kÞu÷k 4. ßÞkurík»k ðuËLke økún-LkûkºkkuLkku yÇÞkMk
økútÚkkuLku “çkúkñýøkútÚk” fnu Au. ykt¾
- Þ¿kku yLku f{ofkLzkuLkk rðrÄ-rðÄkLkku yLku íkuLkk fkÞkuoLku 5. fÕÃk ðuËLkk nkÚk Þ¿k ÔÞðMÚkk yLku
ÔÞðÂMÚkík Mk{sðk {kxu s “çkúkñý økútÚk”Lke h[Lkk ÚkE níke. øk]nMÚkk©{
- çkúkñý økútÚk “økã”{kt ÷¾ðk{kt ykðu÷ Au. 6. AtË ðuËLkk Ãkøk ðirËf yLku ÷kirff AtËkuLke
- yuíkhuÞ çkúkñý økútÚk{kt hkßÞkr¼»kufLkk rLkÞ{ku Au. ÔÞkÏÞk
- þíkÃkÚk çkúkñý{kt †eLku Ãkwhw»kLke “yÄkorøkLke”  Mkqºk :
fnuðk{kt ykðe Au. - ðirËf MkkrníÞLku yûkwÛý hk¾ðk {kxu fÕÃkMkqºkLke
¢{ ðuË çkúkñý økútÚk h[Lkk ÚkE.
1. ÉøðuË yuíkhuÞ yLku fkur»kríkfe - Mkqºk [kh «fkhLkk Au.
2. ÞswoðuË þíkÃkÚk yLku íkiríkrhÞe ¢{ Mkqºk ðýoLk økútÚk
3. Mkk{ðuË Ãkt[rðþ ( íkktzâ) 1 . ©kiík Mkqºk - Þ¿k MktçktrÄík rLkÞ{kuLkku WÕ÷u¾
4. yÚkðoðuË økkuÃkÚk 2. øk]n Mkqºk - {kýMkLkk ÷kirff yLku Ãkh÷kirff
 yhÛÞf : VhòuÚke MktçktrÄík
- støk÷ (yhÛÞ){kt sE ®[íkLk (¼ýðk) fhðk 3. Ä{o Mkqºk - Mkk{krsf, ÄkŠ{f yLku hksLkiríkf
ÞkuøÞ {LkkÞu÷k økútÚkkuLku “yhÛÞf” fnu Au. VhòuLkku WÕ÷u¾
- çkúkñý økútÚkkuLkku ytík ¼køk yux÷u yhÛÞf su{kt 4. þwÕð Mkqºk - Þ¿k ðurËykuLkk MÚkkLk yLku rLkÞ{kuLkwt
ËkþorLkf yLku hnMÞkí{f rð»kÞkuLkwt ðýoLk {¤u Au. ðýoLk
 WÃkrLk»kË :
 WÃkðuËku :
- WÃkðuËkuLke MktÏÞk 4 Au.
6
(1) ykÞwoðuË (2) ÄLkwoðuË (3) øktÄðoðuË (4) rþÕÃkðuË - “¼økðËTøkeíkk” yk {nkfkÔÞLkku s ¼køk Au.
 Ãkwhkýku :  M{]rík økútÚkku :
- ÃkwhkýkuLke MktÏÞk 18 Au. - M{]ríkøkútÚkkuLku “Ä{oþk†” Ãký fnuðkÞ Au.
- ¼khíkeÞ yuríknkrMkf fÚkkykuLkku MkkiÚke ÞkuøÞ - M{]ríkøkútÚkku{kt MkkiÚke «k[eLk yLku «k{krýf
¢{çkØ rððhý “Ãkwhkýku”{kt {¤u Au. “{LkwM{]rík” {kLkðk{kt ykðu Au. yk {LkwM{]rík{ktÚke þwtøk
- ÃkwhkýkuLke h[Lkk “÷ku{n»ko” yÚkðk íkuLkk Ãkwºk fk¤Lke òýfkhe {¤u Au.
“Wøkú©ðk” yu fhu÷e Au. - LkkhË M{]rík økwÃíkfk¤Lkk rðþu òýfkhe «ËkLk fhu Au.
- {n¥k{ ÃkwhkýkuLke h[Lkk Mkt¼ðík: økwÃíkfk¤{kt  ËþoLkøkútÚkku :
ÚkÞu÷e {LkkÞ Au. - WÃkrLk»kËkuLkk ËþoLkLku ¼khíkeÞ Ér»kyku yu 6
- MkkiÚke «k[eLk yLku «k{krýf “{íMÞ Ãkwhký” Au. ¼køkku{kt rð¼kSík fÞkuo Au. suÚke ykLku “»kzËþoLk” fnu Au.
¢{ Ãkwhký MktçktrÄík ðtþLke òýfkhe - íku{kt ykí{k, Ãkh{kí{k, SðLk yLku {]íÞw ðøkuhuÚke
1. rð»ýw Ãkwhký {kiÞo ðtþ MktçktrÄík ËkþorLkfíkkLkwt ðýoLk Au.
2. {íMÞ Ãkwhký MkkíkðknLk ðtþ ¢{ ËþoLk «ýuíkk
3. ðkÞw Ãkwhký økwÃík ðtþ 1. MkktÏÞ ËþoLk frÃk÷ Ér»k
 {nkfkÔÞku : 2. Þkuøk ËþoLk Ãkíktsr÷ Ér»k
- ¼khíkLkk çku {nkfkÔÞku Au - 3. LÞkÞ ËþoLk økkiík{ Ér»k
(1) hk{kÞý 4. ðiþur»kfe fýkË Ér»k
(2) {nk¼khík 5. Ãkqðo {e{ktMkk sir{Lke Ér»k
(1) hk{kÞý : 6. W¥kh {e{ktMkk çkkËhkÞý Ér»k
- MktMf]ík ¼k»kk{kt hk{kÞýLke h[Lkk “{nŠ»k (2) çkúkñýu¥kh MkkrníÞ :
ðkÕ{erf” yu fhe.  çkúkñýu¥kh MkkrníÞLke ytËh siLk MkkrníÞ yLku
- þYykík{kt yk{kt 6000 &÷kuf níkk su Mk{Þ síkkt çkkiØ MkkrníÞ ykðu Au, suLkwt rðMík]ík ðýoLk siLk Ä{o yLku
24000 ÚkE økÞk çkkiØ Ä{o{kt fhu÷ Au.
- ykLku “[íkwŠðþrík Mkkn†e Mktrníkk” Ãký fnuðkÞ Au. (B) ÷kirff MkkrníÞ yÚkðk Ä{orLkhÃkuûk MkkrníÞ :
(2) {nk¼khík :  ÷kirff MkkrníÞÚke íku Mk{ÞLkk ¼khíkeÞ Mk{ksLke
- {nk¼khíkLke h[Lkk “ðuËÔÞkMku” fhe. hksLkiríkf, MkktMf]ríkf, ÄkŠ{f, ykŠÚkf EríknkMk òýðk{kt
- yk{kt 18 Ãkðkuo Au. ½ýe {ËË {¤u Au.
- yk{kt yuf ÷k¾ &÷kufku Au íkuÚke íkuLku “{nk¼khík”
yÚkðk “þíkMkkn†e Mktrníkk” Ãký fnuðkÞ Au.
¢{ økútÚk h[rÞíkk ðýoLk

1. yÚkoþk† fkirxÕÞ - yk økútÚk{ktÚke {kiÞofk¤Lke hksLkiríkf, Mkk{krsf, ykŠÚkf yLku ÄkŠ{f

([kýfÞ) ÂMÚkríkLke òýfkhe {¤u Au.
(rð»ýwøkwÃík) - yk økútÚkLkku çkeòu yLku ºkeòu ¼køk MkkiÚke ðÄw «k[eLk Au.
2. yükæÞkÞe ÃkkrýLke - yk økútÚk{ktÚke Ãkqðo{kiÞo fk¤Lkk ¼khíkLke hksLkiríkf, Mkk{krsf yLku ÄkŠ{f
ÂMÚkríkLke òýfkhe {¤u Au.
- MktMf]ík ¼k»kkLkk ÔÞkfhýLkwt «Úk{ ÃkwMíkf
7
3. {wÿkhkûkMk rðþk¾Ë¥k - yk økútÚk{ktÚke LktË yLku {kiÞo ðtþLkk ÃkíkLk yLku økwÃík ðtþLke MÚkkÃkLkkLke
òýfkhe {¤u Au.
4. fÚkk MkrhíMkkøkh Mkku{Ëuð - yk økútÚk{ktÚke fk~{eh hkßÞ{kt {rn÷kykuLke ËwËoþk yLku Mkk{krsf
ÂMÚkríkLke òýfkhe {¤u Au.
5. LkeríkMkkh fk{LËf - yk økútÚk{ktÚke økwófk¤Lkk hksíktºkLke òýfkhe {¤u Au.
6. {nk¼k»Þ Ãkíktsr÷ - yk økútÚk{ktÚke þwtøkðtþLkku EríknkMk {¤u Au.
- Ãkíktsr÷ Ãkw»Ãkr{ºk þwtøkLkk Ãkwhkurník níkk.
7. {k÷rðfkÂøLkr{ºk{T fkr÷ËkMk - yk økwófk÷eLk h[Lkk Au. yk{kt {k÷rðfk yLku yÂøLkr{ºkLkk «u{
«fhýLke [[ko Au.
8. h½wðtþ fkr÷ËkMk - økwó Mk{úkx Mk{wÿøkwÃíkLke rðßÞkuLke òýfkhe {¤u Au.
9. n»kohr[ík çkký¼è - n»koLke ykí{fÚkk yLku WÃk÷ÂçÄLkwt ðýoLk
10. hk{hr[ík MktæÞkfhLktËe - çktøkk¤Lkk þkMkf hk{Ãkk÷Lke SðLkfÚkk
11. fw{khÃkk¤[rhík sÞ®Mkn - yk{kt økwshkíkLkk þkMkf fw{khÃkk¤Lke fÚkkLkwt ðýoLk {¤u Au.
12. ÿÔÞk©Þ fkÔÞ nu{[tÿk[kÞo - økwshkíkLkk þkMkf fw{khÃkk¤Lkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
13. LkðMknMkktf[rhík ÃkÈøkwÃík - Ãkh{kh ðtþLke òýfkhe
14. hksíkhtrøkýe fÕný - ÃkqýoYÃkuý «Úk{ yuríknkrMkf økútÚk, su{kt fk~{ehLkku EríknkMk ÷¾u÷ Au.
15. {]åAfrxf{T þqÿf - økwÃíkfk÷eLk Mk{ks yLku MktMf]ríkLkwt rððhý {¤u Au.
16. «çktÄ®[íkk{rý {uhwíkwtøk - yk økútÚk{ktÚke rð¢{krËíÞ, {q÷hks, ¼kus, rMkØhks ßÞ®Mkn,
fw{khÃkk¤, ÷û{ýMkuLk, ßÞ[tË ðøkuhuLkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
17. feŠíkfki{wËe Mkku{uïh - [k÷wõÞ ðtþLkku EríknkMk
18. økkøkeoMktrníkk fkíÞkÞLk - yk yuf ßÞkurík»k økútÚk Au.
- yk økútÚk{ktÚke ¼khík Ãkh ÚkÞu÷ ÞqLkkLke yk¢{ýLke òýfkhe {¤u Au.

******

8
 «fhý-2 nzÃÃkk MkÇÞíkk
(®MkÄw¾eýLke MktMf]rík)
{ktzk (fk~{eh)
 1921{kt ¼khíkeÞ Ãkwhkíkíð MkðuoûkýLkk zkÞhuõxh
Mkh snkuLk {kþo÷Lkk rLkËuoþLk{kt “hkÞ çknkËwh ËÞkhk{ 1100 rf{e.
MkknLke” yu hkðe LkËeLkk rfLkkhu nzÃÃkkLke þkuÄ fhe.
 yk MkÇÞíkkLku ºký Lkk{kuÚke yku¤¾ðk{kt ykðu Au. Mkwífkøkuzkuh 1600 rf{e. yk÷{økehÃkwh
“rMktÄw MkÇÞíkk”, “rMktÄw ½kxeLke MkÇÞíkk” yLku “nzÃÃkk (çk÷qr[MíkkLk) (W¥kh«Ëuþ)
MkÇÞíkk”
ËkÞ{kçkkË ({nkhk»xÙ)

 nzÃÃkk MkÇÞíkkLkk MÚk¤ku :

¢{ MÚk¤ LkËe ð»ko MktþkuÄf rðþu»kíkkyku / yðþu»kku
1. nzÃÃkk (ÃkkrfMíkkLkLkkt hkðe 1921 ËÞkhk{ MkknLke - fçkúMíkkLk (R-37)
{kuxøkku{he SÕ÷k{kt) - MðÂMíkf r[ö
- {rn÷kLkk øk¼oÚke rLkf¤íkku Akuz
2. {kunLkòuËzku (ÃkkrfMíkkLkLkk ®MkÄw 1922 h¾k÷ËkMk çkuLkSo - ºký {kut ðk¤k Ëuðíkk (ÃkþwÃkrík)
÷hfkLkk SÕ÷k{kt) - fÃkkMk (MkqíkhkW fkÃkz)
- LkíkofeLke fktMÞ {qŠík
3. [kLnwËzku (ÃkkrfMíkkLkLkk ®MkÄw 1931 yu{. S. {sq{Ëkh - r÷ÃkÂMxf
®MkÄ «ktíkLkk ÷hfkLkk - {ýfk çkLkkððkLkwt fkh¾kLkwt
SÕ÷k{kt) - {kxeÚke çkLku÷ çk¤ËøkkzeLkwt
«ríkYÃk
4. fk÷eçktøkk (hksMÚkkLk{ktt) ÄøÄh 1953 zkp. y{÷kLktË ½ku»k - Mkki«Úk{ ¼qftÃkLkk «kÃík yðþu»kku
- ¾uzkÞu÷ ¾uíkhLkk yðþu»kku
- yÂøLkfwtz
5. fkuuxËeS (ÃkkrfMíkkLkLkk ®MkÄ ®MkÄw 1953 VÍ÷ yn{Ë - ÃkíÚkhLkk ÃkkÞkðk¤k {fkLkku
«ktíkLkk ¾uhÃkwh{kt) -ÃkíÚkhLkk çkkýkøkú
6. htøkÃkwh (økwshkík) ¼kËh 1953-54 yu{. yuMk. ðíMk, - ÄkLkLkk yðþu»kku
htøkLkkÚk hkð -çkkx (íkku÷{kÃk {kxuLkk)
7. hkuÃkz (Ãktòçk{kt) Mkík÷s 1953-56 Þ¿kËík þ{ko - Mðíktºk ¼khíkLkwt «Úk{ Wí¾rLkík MÚk¤
- {kr÷fLke MkkÚku fqíkhkLku
ËVLkkððkLkk yðþu»kku
8. ÷kuÚk÷ (y{ËkðkË{kt) ¼kuøkkðku 1955-63 htøkLkkÚk hkð - çktËh (zkpfÞkzo) íkhefu «ÏÞkík
- ºký Þwø{ {]íkËunLkk yðþu»k
- VkhMkLkku rMk¬ku
- {ýfk çkLkkððkLkwt fkh¾kLkwt
9. yk÷{økehÃkwh ({uhX rnLzLk 1958 Þ¿kË¥k þ{ko - {kuh yLku r¾Mkfku÷eLkk yðþu»kku
rsÕ÷k{kt) -MkÇÞíkkLke ytrík{ yðMÚkk
9
10. MkwífkøkUzkuh Ëk~f 1927 yLku ykphus MxkE÷ - nzÃÃkk yLku çkuçke÷kuLkLke ðå[u
(çk÷q[eMíkkLk{kt) 1962 yLku ßÞkuso zuÕMk ðuÃkkhe [kife,
- MkÇÞíkkLkwt MkkiÚke Ãkrù{e MÚk¤
11. çkLkðk÷e (nrhÞkýkLkk htøkkuE 1974 ykh. yuMk. rðü - MkkuLkwt íkÃkkMkðkLkk MkkûÞ
rnMkkh SÕ÷k{kt) (MkhMðíke) -fkLkuor÷ÞLkLkk {ýfk
12. Äku¤kðehk (fåA SÕ÷k{kt) 1990-91 ykh. yuMk. rðü -10 ®MkÄwr÷rÃkLkk yûkhku {éÞk Au.
su rðïLke «k[eLk yûkh{k¤k{kt
MÚkkLk ÃkkBÞk Au.
- ºký ¼køkku{kt rð¼kSík yuf{kºk þnuh
- ½kuzkLkk yðþu»k
- MkÇÞíkkLkwt yuf{kºk MxurzÞ{
- MkkiÚke {kuxwt MÚk¤
13. yk{he (ÃkkrfMíkkLkLkk ÃktòçkLkk ®MkÄw 1929-35 yu{. S. {sq{Ëkh - yuðwt «Úk{ MÚk¤, nzÃÃkk MkÇÞíkk
{kUxøkku{he SÕ÷k{kt) yLku íkuLkk Ãknu÷ktLke MkÇÞíkkLkk MkkûÞ.
14. {ktzk (fk~{eh{k) r[Lkkçk 1975-76 su.Ãke. òuþe - MkÇÞíkkLkwt MkkiÚke Wíkhe MÚk¤
- økíkkoðkMk
15. hkusze (økwshkíkLkk hksfkux ¼kËh 1957 yuMk. ykh. hkð - ÷k÷ yLku ¼qhk {]˼ktz ({kxeLkkt
SÕ÷kLkk ©eLkkÚkøkZ{kt) ðkMkýku)
- nkÚkeLkk yðþu»k
- Ãkkfe {kxeLkk Lk¤e ½kxLkk {ýfk
16. ËuMk÷Ãkh (fåALkk Lk¾ºkkýk {kuhE 1964-65 yuMk. ykh. hkð - LkËe fktXk Ãkh ÃkíÚkhLke òze
íkk÷wfk{kt) Ëeðk÷ çkktÄu÷e {¤e
- ðuÃkkhe fuLÿ nkuðkLkk yðþu»kku
 rMkLÄw MkÇÞíkk{kt rðËuþe ðuÃkkh :  rMkLÄw MkÇÞíkkLkk rLk{koíkkyku :
ykÞkík fhu÷ ûkuºk rðîkLkLkk {ík «{kýu ®MkÄw MkÇÞíkkLkk rLk{koíkk
ðMíkwyku 1. h¾k÷ËkMk çkuLkSo ÿrðz
1. íkktçkw ¾uíkze (hksMÚkkLk), çk÷qr[MíkkLk, yku{kLk 2. zkp. ÷û{ý MðYÃk yLku hk{[Lÿ ykÞo
2. [ktËe yVøkkrLkMíkkLk, EhkLk 3. økkzoLk [kEÕz Mkw{urhÞLk
3. MkkuLkwt fýkoxf, yVøkkrLkMíkkLk, EhkLk 4. hkur{÷k ÚkkÃkh EhkLke-çk÷q[e MktMf]rík
4. rxLk yVøkkrLkMíkkLk, EhkLk 5. ne÷h yLku fkiþktçke {uMkkuÃkkuxur{Þk
5. økku{uË Mkkihk»xÙ 6. nðe÷h ËkMk
6. ÷ksðËo {uMkkuÃkkuxur{Þk, çkËf¾þkt * rMkLÄw r÷rÃk :
7. MkeMkwt EhkLk, yVøkkrLkMíkkLk, hksMÚkkLk  rMkLÄw MkÇÞíkkLke r÷rÃk ¼kðr[ºkkí{f Au suLku
8. þt¾ yLku fkurzÞku Mkkihk»xÙ, Ërûký ¼khík “çku MxÙ kuV uz Mk r÷rÃk” Ãký fnu ðkÞ Au .
9. Mku÷¾ze çk÷qr[MíkkLk, hkßMÚkkLk, økwshkík
10. Lke÷{rý {nkhk»xÙ

10
 yk r÷rÃk{kt «Úk{ Ãktrfík s{ýe çkkswÚke zkçke
çkksw yLku çkeS Ãktrfík (÷kELk) zkçke çkkswÚke s{ýe
çkksw ÷¾ðk{kt ykðu Au.
 yk r÷rÃkLkku Mkki« Úk{ yðþu»k 1853 {kt {éÞku
níkku yLku 1923 MkwÄe yk MkBÃkqýo r÷rÃk {¤e økÞu÷ Au.
Ãkhtíkw ykLkku Wfu÷ {éÞku LkÚke.
 yk r÷rÃk{kt fw÷ 64 {q¤ yûkh yLku 250-400
MkwÄe r[ºkkí{f (Pictograph) Au. r[ºkLkk YÃku ÷¾kÞu÷
Ëhuf yûkh fkuE æðrLk, ðMíkw fu ¼kðLkku Mkq[f Au.
* yLÞ Vuõ xTM k :
 ykøk{kt Ãkfðu÷ {kxeLku “xu h kfkux k” fnuð kÞ
Au.
 hur zÞkufkçkoL k C 14 suðe Lkðe rð&÷uu» ký
ÃkØríkLkk æðkhk rMkLÄw MkÇÞíkkLke Mkðo{kLÞ ríkrÚk
(Mk{Þ) - 2400 E.Ãkq. Úke 1700 E.Ãkq. {kLkðk{kt
ykðe Au. ( Ä øksur xÞh ykpV EÂLzÞkLkk «{kýu)
 Mðíktº kíkk ÃkAe nzÃÃkk MkÇÞíkkLkk MkkiÚke ðÄw
MÚk¤ “økw shkík”{kt þkuÄ ðk{kt ykÔÞk Au.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÃkíkLk (rðLkkþ) Lkwt Mkt¼ðík :
MkkiÚke yMkhfkhf fkhý “Ãkq h” {kLkðk{kt ykðu Au.
 “÷kuÚ k÷” yLku “Mkw hfkuxzk” nzÃÃkk
MkÇÞíkkLkk çktË h níkk.
 {zËkty kuLku çkk¤ðk yLku ËVLkkððkLke yux÷u fu
çkLLku «Úkkyku «[÷Lk{kt níke. nzÃÃkk{kt {zËkty kuL ku
ßÞkhu {kun LkòuË zku{kt çkk¤ðkLke «Úkk níke ÷kuÚk÷ yLku
fk÷eçktøkk{ktÚke Þwø{ Mk{krÄyku {¤e Au.
 ¾uíkhLku ¾u zðkLkk yðþu»kku yLku Lk¬kþeËkh
#xkuLkk «ÞkuøkLkku yðþu»k “fk÷eçktø kk” Úke «kÃík ÚkÞku
Au.
 {kun LkòuË zkuÚ ke ºký {w¾ðk¤k ÃkþwÃkrík LkkÚkLke
{qŠík {¤u÷ Au su{Lke [khu Þ çkksw nkÚke, øki zku, ðk½
yLku Ãkkzku çkuX u÷k Au.
 nzÃÃkkLkk rMk¬kyku Ãkh MkkiÚke ðÄw yuf ©]tø ke
ÃkþwL kwt r[ºk {¤u÷ Au.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÷kufkuy u Lkøkhku yLku ½hku Lkk
rðLÞkMk {kxu “økú ez ÃkØrík” yÃkLkkðe níke.
11
 nzÃÃkk MkÇÞíkkLkku «{w¾ Ãkkf ½ô yLku swðkh
níkk.
 nzÃÃkk MkÇÞíkkLkk Vfík ÷kuÚk÷{kt ykðu÷
½hkuLkk Ëhðkò {wÏ Þ {køko fu Mkzfku çkksw ¾ku÷ðk{kt
ykðíkk níkk ßÞkhu çkkfeLkk MÚk¤kuLkk ½hkuL kk Ëhðkò
ytË h çkksw ¾ku÷ðk{kt ykðíkk níkk.
 rMkLÄw MkÇÞíkk{kt “ÃkzËk«Úkk” yLku
“ðu~Þkð]r¥k” «[÷Lk{kt níke.
 nzÃÃkk MkÇÞíkkLkk ÷kuf ku “ík÷ðkh”Úke
Ãkrhr[ík Lk níkk.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÷kuf ku {Lkkuh tsLk {kxu {kA÷e
Ãkfzðe, rþfkh fhðku, Ãkþw-Ãkûkeyku Lku yuf çkeòÚke
÷zkðwt yLku þíkhts h{ðwt ðøkuh u MkkÄLkkuL kku «Þkuø k
fhíkk níkk.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÷kufku MkwíkhkW yLku WLkLkkt
(økh{) fkÃkzLkku «Þku øk fhíkk níkk.
 MºkeLke {kxeLke {q Šíkyku ðÄw «{ký{kt {¤ðkÚke
yuð wt ÷køku Au fu yk MkÇÞíkk “{kík] Mk¥kkí{f” níke.
 nzÃÃkk MkÇÞíkkLkk ÷kufku ÄhíkeLku “Wðoh íkkLke
Ëuð e” (V¤ÿwÃkíkkLke Ëuðe) {kLkeLku íkuL ke Ãkqò fhíkk
níkk.
 ð]û k-Ãkq ò yLku rþð-ÃkqòLkk yðþu»k Ãký {éÞk
Au.
 MðÂMíkfLkw t r[nT Lk Mkt¼ ðík: rMkLÄw MkÇÞíkkLke
WÃks Au. yk r[nT LkÚke MkqÞ o WÃkkMkLkk Úkíke nkuðkLkku
ytË ks ÷økkðe þfkÞ Au.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk MÚk¤ku{ ktÚ ke {t r Ëhku Lkk yðþu » k
{éÞk LkÚke.
 rMkLÄw MkÇÞíkk{kt “{kík]Ë uð e”Lke WÃkkMkLkk
MkkiÚke ðÄw «[r÷ík níke.
 Ãkþwy ku{kt “çk¤Ë” (LktË e) ¾kMk ÃkqsLkeÞ
níkku.
 {uMkkuÃkkux ur{ÞkLkk yr¼÷u¾ku{ kt ðŠýík
“{u÷ qn k” þçË rMkLÄw MkÇÞíkk {kxu ðÃkhkíkku níkku.
 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÷kuÚk÷, fk÷eçktøkk yLku
Mkwhfkux zk Úke “½kuz k”Lkk yÂMÚkÃktsh {éÞk Au.

 rMkLÄw MkÇÞíkkLkk ÷kufku r{Xkþ {kxu “{ã”
(Honey) Lkku «Þku øk fhíkk níkk.
 ¼khík{kt [ktË eLke WÃk÷çÄíkkLkk «k[eLkík{
yðþu»k rMkLÄw MkÇÞíkk{kt {¤u Au.
 rMkLÄw MkÇÞíkk{kt fw t ¼ khLkk ¼êkLkk yðþu»k
“{kun LkòuËzku” Úke {éÞkt Au.
 rMkLÄw MkÇÞíkk{kt “®÷øk Ãkqò ” «[÷Lk{kt
níke. ÷kufku ytÄ rðïkMk yLku òËw- xku ýk{kt rðïkMk
fhíkk níkk.
 Ãkkýe Mkt økún {kxu çktÄLkk rLk{ko ýLkk yðþu»k
“Äku¤kðehk”Úke {éÞk Au.
 nzÃÃkk MkÇÞíkk{kt “rLkfkMk «ýk÷e” ykLkk
þnuh efhýLke «{w ¾ ¾krMkÞík Au, su ykLke Mk{fk÷eLk
“ESÃíkLke MkÇÞíkk” yLku “{uMkkuà kku rx{ÞkLke
MkÇÞíkk” {kt Ãký Lk níke.
******
«fhý-3 ðirËf MktMf]rík
 ðirËffk¤Lkwt rð¼ksLk çku ¼køkku{kt fhðk{kt ykðu Au -
1. ÉøðurËf fk¤ - 1500 Úke 1000 E.Ãkq.
2. Wíkh ðurËf fk¤ - 1000 Úke 600 E.Ãkq.
 ykÞkuoLkk æðkhk rLkŠ{ík Mkk{krsf - MkktMf]ríkf
yLku ykŠÚkf ÔÞðMÚkk ðirËf MktMf]ríkLkk YÃku yku¤¾kÞ
Au.
 yk MkÇÞíkkLkk MktMÚkkÃkf ykÞo níkk, yk {kxu ykLku
“ykÞo MkÇÞíkk” Ãký fnuðkÞ Au.
 EhkLkLkk Ãkrðºk ÃkwMíkf “ÍtËðuMíkk” yLku
“çkkuøksfkuE yr¼÷u¾” Úke MÃkü ÚkkÞ Au fu ykÞo EhkLkÚke
ÚkELku ¼khík ykÔÞk níkk.
1. ÉøðurËf fk¤
 E.Ãkq. 1500 Úke 1000 E.Ãkq. MkwÄeLkku Mk{Þ
ÉøðurËf fk¤ fnuðkÞ Au.
 yk Mk{Þ{kt ðirËf ykÞkuo yMÚkkÞe SðLk
Sðíkkt níkk. ykÞkuo su ûkuºkLkwt rLk{koý fÞwO íkuL ku
“MkÃík®MkÄwL kku «Ëuþ” fnuðkíkku níkku. yk ûkuºk{kt
{wÏÞíðu Mkkík LkËeyku «ðkrník Úkíke níke (1) rMkLÄw
(2) Mkík÷s (3) hkðe (4) r[Lkkçk (5) rçkÞkMk (6) Íu÷{
(7) MkhMðíke
 ÉøðuË{kt yk ûkuºkLku “çkúñðíko” Ãký fnuðkÞ Au.
 ÉøðuË{kt rn{k÷ÞLkk rþ¾hLku “{qsðtík”
fnuðk{kt ykÔÞku Au.
* ðuË :
 ykÞo MktMf]ríkLkk rLk{koýfíkko õÞktÚke ykÔÞk :

rðîkLk õÞktÚke ykÔÞk

1 . ËÞkLktË MkhMðíke, feÚk Ãkk{eh - ríkçkux
2. {iõMk{q÷h {æÞ yurþÞk
3. ÃkuLkfk, nxo s{oLke
4. økkzoLk [kEÕz Ërûkýe hrþÞk
5. çkk÷ øktøkkÄh rík÷f W¥kh Äúwð
6. øktøkkLkkÚk Ík çkúñŠ»k «Ëuþ

12
ðuËkuLkk çkúkñý økútÚk, yhÛÞf, WÃkrLk»kË yLku WÃkðuË

ðuË çkúkñý økútÚk yhÛÞf WÃkrLk»kË WÃkðuË

1. ÉøðuË 1. yiíkhuÞ 1. yiíkhuÞ 1. yiíkhuÞ 1. ykÞwoðuË
2. fkirþríkfe 2. fkirþríkfe 2. fkirþríkfe
2. Mkk{ðuË 1. Ãkt[rðþ 1. AktËkuuøÞ 1. AktËkuøÞ 1. økLÄðoðuË
2. »kzTrðþ 2. sir{LkeÞ 2. fuLkkuÃkrLk»kË
3. sir{LkeÞ
3. ÞswoðuË 1. íkiríkheÞ 1. çk]nËkhÛÞf 1. ïuíkkïhkuÃkrLk»kË 1. ÄLkwoðuË
2. þíkÃkÚk 2. íkiríkheÞ 2. çk]nËkhÛÞf
3. EþkuÃkrLk»kË
4. {iºkkrÞýe
5. fXkuÃkrLk»kx
6. íkiríkheÞ
4. yÚkðoðuË 1. økkuÃkÚk - 1. {wtzfkuÃkrLk»kË 1. rþÕÃkðuË
2. «&™kuÃkrLk»kË
3. {ktzwfÞkuÃkrLk»kË
 hksLkiríkf SðLk : - yk ÞwØ ÃkÁ»kýe LkËe (hkðe LkËe) Lkk rfLkkhu
 ykÞkuoLkwt ðneðxe {k¤¾w Lke[u «{kýu níkwt. ÷zðk{kt ykÔÞwt níkwt.
ðneðxe yuf{ {wr¾Þku / ðzk - yk ÞwØ ¼hík sLkLkk hkò “MkwËkMk” yLku 10
1 . øk]n/fw¤/Ãkrhðkh fw÷Ãk fu rÃkíkk hkòykuLkk Mkt½ ðå[u ÷zkÞwt níkwt.
2. økk{ fu økúk{ økúk{ýe - yk ÞwØ{kt MkwËkMkLkku rðßÞ ÚkÞku níkku.
3. rðþ fu fçke÷ku rðþÃkrík  hkßÞrÄfkheyku{kt “Ãkwhkurník” yLku “MkuLkkLke”
4. sLk hkò «{w¾ níkk.
 ÉøðurËf hksLkiríkf {k¤¾kLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{  hkòLkk hkßÞkr¼»kufLkk Mk{Þu “økúk{ýe”,
“fw¤” yÚkðk “Ãkrhðkh” níkwt, suLkku {wr¾Þk fu «ÄkLk “hÚkfkh”, “f{korËf”, “Ãkwhkurník”, “MkuLkkLke” suðk
“fw÷Ãk” fnuðkíkku níkku. yrÄfkhe WÃkÂMÚkík hnuíkk níkk. yk yrÄfkheykuLku Mkk{qrnf
 ÃkrhðkhkuLku {¤kðe “økk{” fu “økúk{” çkLkíkwt níkwt, YÃkÚke “hÂíLkLk” fnuðk{kt ykðíkk níkk. yk{Lke MktÏÞk
suLkk {wr¾Þk fu «ÄkLkLku “økúk{ýe” fnuíkk níkk. yLkuf hkò MkkÚku 12 níke.
økk{ {¤eLku “rðþ” çkLkíkwt níkwt, suLkku {wr¾Þk fu «ÄkLkLku  “ÃkwhÃk”-ËwøkoÃkrík yLku “MÃkþ” - sLkíkkLke
“rðþÃkrík” fnuíkk níkk. yLkuf rðþ {¤eLku “sLk” çkLkíkwt økríkrðrÄykuLku Lksh{kt hk¾Lkkh “økwÃík[h” níkk.
níkwt, suLkku yrÄÃkrík fu {wr¾Þk “sLkÃkrík” yÚkðk “hkò”  “ðksÃkrík” - økku[h s{eLkLkku yrÄfkhe níkku.
níkku.  “Wøkú” - yÃkhkrÄykuLku ÃkfzðkLkwt fkÞo fhLkkh
 ËkMkhk¿k ÞwØ : yrÄfkhe.
- ËkMkhk¿k ÞwØLkku WÕ÷u¾ ÉøðuËLkk Mkkík{kt {tz¤{kt Au.  Mk¼k :
- Mk{ksLkk rðrþü yLku ©uc ÷kufkuLke MktMÚkk níke.
13
- yk{kt {rn÷kyku ¼køk ÷uðk {kxu Mðíktºk níke,  “çkk¤-rððkn” yLku “ÃkËko-«Úkk” Lkwt «[÷Lk Lk
suLku “Mk¼kðíke” fnuðkÞ Au. níkwt.
- yk{kt økúk{eý {k{÷kyku Ãkh [[ko fhðk{kt  rðÄðk ÃkkuíkkLkk {]íkf ÃkríkLkk LkkLkk ¼kE yux÷u fu
ykðíke níke yLku yk hksLkiríkf yLku ðneðxe fkÞkuoLke MkkÚku ËeÞhLke MkkÚku ÷øLk fhe þfíke níke.
MkkÚku LÞkrÞf fkÞo Ãký fhíke níke.  “y{ksq” - SðLk¼h yrððkrník (÷øLk Lk
 Mkr{rík : fhLkkh) hnuðkðk¤e {rn÷kyku
- Mkr{rík Mkk{kLÞ sLkíkkLkwt «ríkrLkrÄíð fhLkkh  {rn÷kykuLku rþûký «kÃík fhðkLke yLku hksLkiríkf
MktMÚkk níke. MktMÚkkyku{kt ¼køk ÷uðkLke Mðíktºkíkk níke.
- ykLkk yæÞûkLku “EþkLk” fnu Au.  ÉøðuË fk¤{kt ÷kuÃkk{wÿk, ½ku»kk, rMkfíkk, yÃkk÷k,
- Mkr{ríkLkwt MkÇÞÃkË Mkk{kLÞ ÷kufku {kxu ¾wÕ÷wt níkwt. rðïðkhk ðøkuhu rðËw»ke {rn÷kykuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
- Mkr{rík s hkòLke [qtxýe fhíke níke.  ÉøðuËLkk h[Lkkfkh Ér»kyku Lke[u {wsçk Au -
 rðËÚk : MktÏÞk {tz¤ h[Lkkfkh Ér»k
- ykÞkuoLke MkkiÚke «k[eLk MktMÚkk níke. 1. «Úk{ {tz¤ ytrøkhk
- ykLku sLkMk¼k Ãký fnuðkÞ Au. 2. rîíkeÞ {tz¤ øk]íMk{ËT, ¼køkoð
- yk MktMÚkk ykŠÚkf, ÷~fhe ÄkŠ{f yLku Mkk{krsf 3. ík]íkeÞ {tz¤ rðïkr{ºk (økkÞºke {tºkLkk
çkÄk «fkhLkk fkÞkuo fhíke níke. h[rÞíkk)
 ÞwØ{kt fçke÷kLkwt Lkuík]íð hkò fhíkk níkku. ÞwØ {kxu 4. [íkwÚko {tz¤ ðk{Ëuð
“økrðrü” þçËLkku «Þkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au. suLkku yÚko - 5. Ãkt[{ {tz¤ yrºk
“økkÞkuLke þkuÄ” ÚkkÞ Au. 6. »kü{T {tz¤ ¼khîks
 hkòLku “sLkMÞøkkuÃkk”, “Ãkwh{u¥kk”, “økýÃkrík”, 7. MkÃík{ {tz¤ ðrþc
“økkuÃkrík” Lkk{Úke Ãký yku¤¾íkk níkk. 8. yü{T {tz¤ fÛð
 “çkr÷” «ò æðkhk hkòLku MðuåAkÚke ykÃkðk{kt 9. Lkð{ {tz¤ ytrøkhMk (çkÄk {tºk Mkku{Lku
ykðíke ¼ux níke.
Mk{ŠÃkík
 íkiríkheÞ Mktrníkk{kt økk{Lkk LÞkÞkÄeþLku 10. Ëþ{ {tz¤ MkqfíkeÞ
“økúkBÞðkrËLk” fnuðkÞku Au.
 økkÞLku “yÄLÞk” yux÷u fu Lk {khðk ÞkuøÞ fu
 ðirËf fk÷eLk LÞkÞkÄeþkuLku “«&™rðLkkf” fnuíkk níkk.
Ãkrðºk økýðk{kt ykðíke níke.
* Mkk{krsf SðLk :
 ÉøðuË{kt ËkMkku (ËMÞw)Lkku WÕ÷u¾ “yËuðÞw”
 ÉøðurËf Mk{ks frçk÷kE Mk{ks níkku íÞkhu ðýoÔÞðMÚkk
(Ëuðíkkyku{kt ©æÄk Lk hk¾Lkkh), “yçkúñLk” (ðuËkuLku Lk
ykŠÚkf (ÔÞðMkkÞ) ykÄkh Ãkh çkLke níke. ÉøðuËLkk 10 {kt
{kLkLkkh) yLku “yÞsðLk” (Þ¿k Lk fhðkðk¤k) ðøkuhu
{tz¤Lkkt “Ãkwhw»kMkqfík”{kt [kh ðýoLkku Mkki«Úk{ WÕ÷u¾ {¤u Au.
YÃkku{kt fhðk{kt ykÔÞku Au.
 ykÞkuoLkku Mk{ks “rÃkík]Mk¥kkí{f” níkku.
 ÉøðurËf Mk{ks{kt “MktMfkhku”Lku ¾qçk s {níð
 Mk{ksLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ “Ãkrhðkh” fu “fw¤”
ykÃkðk{kt ykðíkwt níkwt.
níkku, suLkku ðzku “fw÷Ãk” fnuðkíkku níkku. yk fw÷ÃkLku
 “çknwÃkíLke «Úkk” yÂMíkíð{kt Lk níke.
ÃkrhðkhLkk yLÞ MkÇÞku fhíkkt ðÄw {níð níkwt.
 ÷øLk ÃkAe fLÞkLke rðËkELkk Mk{Þu su ¼ux yLku
 {rn÷kyku yk Mk{Þ{kt ÃkkuíkkLkk ÃkríkLke MkkÚku
ÿÔÞ ykÃkðk{kt ykðíkk níkk íkuLku “ðníkw” fnuðkÞ Au.
Þ¿kfkÞo{kt ¼køk ÷uíke níke.
 Mk{ks{kt “Mkíke«Úkk”Lkwt yÂMíkíð Lk níkwt.

14
 “Mkku{hMk” ykÞkuoLkwt {wÏÞ Ãkeýwt níkwt su «MktøkLkk 11. ÃksoLÞ ðhMkkË
Mk{Þu ðkÃkhðk{kt ykðíkwt níkwt. 12. f]ríkðkMkk [k{zwt Äkhý fhLkkh
 ÉøðurËf ykÞkuoLkk {LkkuhtsLkLkk MkkÄLkku{kt Mktøkeík,
 ðuÃkkheykuLku “Ãkrý” fnuðkíkkt níkkt.
rþfkh, Lk]íÞ, hÚkËkiz y™u þíkhtsLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 rðrLk{ÞLkk {kæÞ{Lkk YÃk{kt “rLk»f”Lkku Ãký
fux÷kf «Mktøkku Ãkh «ríkMÃkÄkoLkwt ykÞkusLk Ãký fhðk{kt
WÕ÷u¾ {¤u Au.
ykðíkwt níkwt.
 Éý ykÃkeLku ÔÞks ÷uLkkh ÔÞÂõíkLku “ðifLkkx”
 ykÞo {wÏÞíðu ºký «fkhLkk ð†ku Ãknuhíkk níkk -
(Lkkýk ÄehLkkh yÚkðk ÔÞks ¾kLkkh) fnuíkk níkk.
(a) ðkMk - su þheh WÃkhLkk ¼køkLku Zktfðk {kxu
 ÉøðuË{kt WÕ÷ur¾ík çkÄe LkËeyku{kt “MkhMðíke”
Ãknuhkðk{kt ykðíkwt ð†
MkkiÚke {níðÃkqýo yLku Ãkrðºk {kLkðk{kt ykðíke níke.
(b) yrÄðkMk-su f{h Lke[uLkwt {wÏÞ ð†
 ÉøðuË fk¤Lke LkËeykuLkk ykÄwrLkf yLku «k[eLk
(c) W»ýeÞ - Ãkk½ze
Lkk{ku Lke[u {wsçk Au -
 “Lkeðe” - yÄkuð† (WÃkð†) su Lke[u Ãknuhðk{kt
ykðíkwt níkwt.
¢{ «k[eLk Lkk{ ykÄwrLkf Lkk{ (LkËe)
* ykŠÚkf SðLk :
(LkËe)
 ÉøðurËf ykÞkuoLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ ÃkþwÃkk÷Lk yLku
1. ¢w¼/fw{w fwho{
f]r»k níkku. 2. fw¼k fkçkw÷
 ÉøðurËf ykÞkuoLke yÚkoÔÞðMÚkk{kt ÃkþwykuLkwt {níð 3. rðíkMíkk Íu÷{
MkkiÚke ðÄw níkwt. ÉøðuË{kt økkÞku {kxu ÞwØku (økðu»kýk) Lkwt 4. yÂMfLke r[Lkkçk
ðýoLk {¤u Au. 5. Ãkhw»ýe hkðe
 ÉøðurËf fk¤{kt f]r»k {kxu “WËoh”, “ÄkLÞ” yLku 6. þíkwrÿ Mkík÷s
“ðÃkÂLík” suðk þçËku ðkÃkhðk{kt ykÔÞk Au. 7. rðÃkkþk rçkÞkMk (ÔÞkMk)
 ÉøðuË{kt ðÃkhkÞu÷ «k[eLk þçËku yLku íkuLkk 8. MkËkLkehk øktzf
ykÄwrLkf Lkk{ku Lke[u {wsçk Au -
«k[eLk Lkk{ MktçktrÄík ykÄwrLkf Lkk{
9. Ëw»kîrík ÄøÄh
1. Wðohk ¾uzu÷k ¾uíkhku
10. økku{íke økku{÷
2. r¾ÕÞ ½kMkLkwt {uËkLk, Ãkþw[khý ÞkuøÞ
11. MkwðMíkw Mðkík
s{eLk
12. rMktÄw rMkLÄ
3. Mkeh, ÷ktøk÷ n¤
13. huðk Lk{oËk
4. Mk]rý Ãkkf fkÃkðkLkwt ykuòh (nktrMkÞwt)  ykÞkuoLkk r«Þ Ãkþw («kýe) “½kuzku” níkku.
(Ëkíkhzwt)  ykÞkuoLkku MkkiÚke ðÄw r«Þ Ëuðíkk “ELÿ” níkku.
5. fhe»k, þf]ík økkuçkhLkwt ¾kíkh, AkýeÞwt  ÉøðuË{kt øktøkkLkku yuf ð¾ík, Þ{wLkkLkku ºký
6. yðx (yðík) fwðku ð¾ík yLku rMkLÄw LkËeLkku MkkiÚke ðÄw ð¾ík WÕ÷u¾ {¤u Au.
* ÄkŠ{f SðLk :
7. Mkeíkk n¤Lkku [kÁ
 ELÿ, ðhwý, MkqÞo, r{ºk yLku yÂøLk ðøkuhu
8. feðkþ ¾uzqík
ÉøðurËf Ëuðíkkyku{kt «{w¾ níkk.
9. WËoh yLkks {kÃkðkLkwt Ãkkºk
 ÉøðurËf Ëuðíkk :
10. çk]f çk¤Ë ¢{ Ëuðíkk ¾krMkÞík
15
1. ELÿ - Mkki«Úk{ Ëuðíkk/ÞwØ{kt Lkuík]íðfíkko  EïhLke ykhkÄLkk {kuûk ({wÂõík) {kxu Lkrn Ãký
(ÉøðuË{kt 250 ðkh ELÿLkku WÕ÷u¾ ¼kiríkf Mkw¾Lke «krÃík {kxu fhðk{kt ykðíke níke.
{¤u Au)  ÉøðurËf ykÞo ÃkwLkosL{{kt rðïkMk hk¾íkk níkk.
- ðhMkkËLkku Ëuðíkk  Mðøko - LkhfLke Ãký fÕÃkLkkLkku Ãký WÕ÷u¾ {¤u Au.
2. yÂøLk - Ëuð yLku {kLkð ðå[u {æÞMÚk íkhefu  Ãkt[ {nkÞ¿k :
- Þ¿kkuLkk Ëuðíkk
{nkÞ¿k ¾krMkÞík
- çkúñkÚke òuzLkkh
1. çkúñÞ¿k - ÃkXLk-ÃkkXLk yLku «k[eLk Ér»kyku
- yÂøLkLku “òrík ðuËTMk” fnu Au.
yÚkðk «íÞu f]ík¿kíkk
- ÉøðuË{kt 200 ðkh yÂøLkLkku WÕ÷u¾
Ér»kÞ¿k
{¤u Au.
2. ËuðÞ¿k - nðLk æðkhk ËuðíkkykuLke Ãkqò- y[oLkk
3. ðÁý - Mk{wÿLkku Ëuðíkk
( Ëuðku «íÞu f]ík¿kíkk )
- rðïLkk rLkÞk{f yLku þkMkf
3. rÃkík]Þ¿k - rÃkík]ykuLkwt íkÃkoý
- Ãk]Úðe yLku MkqÞoLkk rLk{koíkk
fu Lk]Ãkq¿k
- MkíÞLkk «íkef
- Éíkw ÃkrhðíkoLk yLku rËðMk - hkíkLkk fíkko
4. {Lkw»Þ - yríkrÚk Mkífkh
- ËuðíkkykuLkk Ãkku»kf Þ¿k
- ÉøðuË{kt 30 ðkh ðÁýLkku WÕ÷u¾
5. ¼qík Þ¿k - MktÃkqýo SðkuLkk «rík f]ík¿kíkk íku{s
{¤u Au. (çkr÷ ) fezeyku, Ãkûkeyku, fwíkhkyku ðøkuhuLku
4. Mkku{ - ðLkMÃkríkLkk Ëuðíkk ¼kusLk ( ¾kuhkf ) ykÃkðwt.
 [kh ÄkŠ{f Ãkwhkurník :
5. W»kk - «økrík yLku WíÚkkLkLke Ëuðe
{tºkku Wå[khý ¾krMkÞík
6. yrïLk - r[rfíMkkLkk Ëuðíkk fhLkkh Ér»kyku fu
- {w~fu÷eyku Ëqh fhLkkh Ëuð Ãkwhkurník
7. Ãkq»kLk - ÃkþwykuLkk Ëuðíkk 1. nkuíkk (nkuík]) - ÉøðuËLkk {tºkkuLkku Wå[khý
8. rð»ýw - rðïLkk Mkthûkf yLku Ãkk÷Lkfíkko fhLkkh Ér»kyku fu Ãkwhkurník
9. {Áík - ðkðkÍkuzkLkk Ëuðíkk, ðkÞw Ëuðíkk 2. WËTøkkíkk - Mkk{ðuËLkk {tºkkuLkku Wå[khý
10. MkqÞo - SðLk ykÃkLkkh Ëuð (¼wðLk[ûkw) fhLkkh fu økkLkkh Ãkwhkurník
11. yk»ko - ÷øLkLkk Ëuð 3. yæðÞwo - ÞswoðuË Lkk {tºkkuLkku Wå[khý
12. yhÛÞkLke - støk÷Lke Ëuðe fhLkkh Ãkwhkurník
13. Þ{ {]íÞwLkk Ëuð 4. çkúñk - çkúñk Lkku MktçktÄ yÚkðoðuËÚke
 ÉøðuËLkku MkkiÚke {níðÃkqýo Ëuð “ELÿ” níkku, suLku níkku.íku yk ðkíkLke íkÃkkMk fhíkk fu
“ÃkwhtËh” Ãký fnuðkÞ Au. Þ¿k rLkÞ{Ãkqðof fhðk{kt ykðe
 ËuðÃkqòLke MkkÚku rÃkík]ÃkqòLkku Ãký WÕ÷u¾ {¤u Au. hÌkku Au fu Lkrn.
 Þ¿k yLku çkr÷Lke «Úkk yk Mk{Þu «[r÷ík níke  Mkku¤ MktMfkh :
ÃkhLíkw “{kLkðçkr÷” Lkku fkuE WÕ÷u¾ {¤íkku LkÚke. - sL{Úke ÷ELku {]íÞw MkwÄe ÔÞrfíkLkk 16 MktMfkhkuLkku
 {trËh fu {qŠíkÃkqòLkku Ãký fkuE WÕ÷u¾ LkÚke. WÕ÷u¾ {¤u Au.
¢{ MktMfkh ¾krMkÞík

16
1. øk¼koÄkLk - MktíkkLkLke «krÃík {kxuLkku MktMfkh ûkuºk þkMkLk ÃkËðe/WÃkkrÄ
2. ÃkttwMkðLk - Ãkwºk «krÃík {kxuLkku MktMfkh 1. Ãkqðo ( «k[e) Mkk{úkßÞ Mk{úkx
3. Mke{LíkkuLkÞLk - øk¼o{kt MktíkkLkLke Mk÷k{íke {kxu 2. Ãkrù{ («rík[e) MðhkßÞ Mðhkx
4. òíkf{o - MktíkkLk WíÃkrík Lkk Mk{Þu fhLkkh 3. W¥kh (WrË[e) ðihkßÞ rðhkx
5. Lkk{fhý - MktíkkLkLkwt Lkk{ hk¾ðkLkku MktMfkh 4. Ërûký ¼kusÞ ¼kus
6. rLk»¢{ý - «Úk{ ð¾ík MktíkkLkLku ½hÚke çknkh 5. {æÞ Ëuþ hkßÞ hkò
rLkfk¤ðkLkku MktMfkh  yiíkhuÞ çkúkñý{kt Mkki«Úk{ hkòLke “Ëuðe WíÃkrík
7. yLLk«kþLk - yLLk (¾kuhkf) ykÃkðkLkwt þY MktçktrÄík rMkØktík” {¤u Au.
fhðkLkku MktMfkh  WíkhðurËf fk¤{kt hkòLkwt ÃkË ðtþkLkwøkík Úkðk ÷køÞwt.
8. [qzkf{o - {wtzLk (çkkçkhe) Lkku MktMfkh yk Mk{Þ{kt Mk¼k yLku Mkr{rík suðe MktMÚkkykuLkwt rLkÞtºký ykuAwt
9. fýoðuÄ - fkLk{kt fwtz÷ Lkk¾ðkLkku MktMfkh Úkðk ÷køÞw yLku hkò ðÄw þÂõíkþk¤e çkLke økÞku.
10. rðãkht¼ - çkk¤fLku yûkh ¿kkLk fu rþûký * Wíkh ðurËf fk¤Lkk yrÄfkheyku :
{kxuLkk MktMfkh  þíkÃkÚk çkúkñý{kt 12 hÂíLkyku (yrÄfkheyku)Lkku
11. WÃkLkÞLk - sLkkuE (Þ¿kkuÃkðeík) Äkhý fhðk WÕ÷u¾ {¤u Au.
yrÄfkhe fkÞkuo
{kxuLkku MktMfkh 1. Þwðhks - hkòLkku W¥khkrÄfkhe
12. ðuËkht¼ - ðuËLkku yÇÞkMk þY fhðwt
13. Mk{kðíkoLk
2. Ãkwhkurník - hkòLkku Mk÷knfkh
- rþûkýLke Mk{króLkk Mk{Þu
14. rððkn
3. økúkBÞðkrËLk - LÞkÞkÄeþ
- ÷øLk {kxuLkku MktMfkh
15. ðkLk«MÚk
4. økkurðfíkoLk - rþfkh{kt hkòLkku MkkÚke
- MkktMkkrhfíkkÚke Ëqh
16. yLíÞur»x
5. Sðrøkú¼ - Ãkwr÷Mk yrÄfkhe
{]íÞw çkkË fhðk{kt ykðíkk MktMfkh
 ºký Éý :
6. MkuLkkLke - MkuLkkLkku «ÄkLk
Éý ¾krMkÞík
7. Mkqík - MkkhÚke fu hÚk [÷kðLkkh
1 . ËuðÉý - Þ¿k ðøkuhu fhkððk
8. Mktøk]rník - fku»kkæÞûk
2. rÃkík]Éý - Ä{koLkwMkkh MktíkkLkLke WíÃkrík fhðe.
9. ¼køkËwÄ - xufMk Mktøkún fhLkkh
3. Ér»k Éý - rLkÞ{Ãkqðof ðirËf økútÚkkuLkku yÇÞkMk
10. yûkðk5 - swøkkh fu ÃkkMkktLke h{íkLkku rLkheûkf
fhðku. 11. Ãkk÷køk÷ - Ëqík
2. WíkhðurËf fk¤ 12. økúk{ýe - økúk{Lkku {wr¾Þku
 E.Ãkq. 1000 Úke E.Ãkq. 600 MkwÄeLkku Mk{Þ “Wíkh * Mkk{krsf SðLk :
ðurËf fk¤” fnuðkÞ Au.  Ãkrhðkh MktÞwõík yLku rÃkík]Mk¥kkí{f níkku.
 Wíkh ðurËf fk¤Lke òýfkheLkk †kuík ÞswoðuË,  yk fk¤{kt rÃkíkkLkk yrÄfkhku{kt ð]rØ ÚkE níke íku
Mkk{ðuË, yÚkðoðuË, çkúkñý økútÚk, yhÛÞf yLku WÃkrLk»kË Au. ÃkwºkLku WíkhkrÄfkhÚke ðtr[ík fhe þfíkku níkku.
 yk Mk{Þu ykÞkuoLkku rðMíkkh Ãkqðo, Ãktòçk yLku  WíkhðurËf økútÚkku{kt (AktËkuøÞ WÃkrLk»kË) {kt Vfík ºký
øktøkk- Þ{wLkk Ëkuykçk{kt Úkðk ÷køÞku níkku. yk©{ku yux÷u fu çkúñ[Þo, øk]nMÚk yLku ðkLk«MÚk yk©{Lke s
 ykÞkuo nðu MÚkkÞe SðLk Sððk ÷køÞk níkk. òýfkhe {¤u Au.
* hksLkiríkf SðLk :  yk fk¤{kt [kuÚkk yk©{ - MkLÞkMk yk©{Lku {níð {éÞwt
 yuíkhuÞ çkúkñý{kt ðýoLk fhu÷e þkMkLk-«ýk÷e Lk níkwt.

17
 Mkki«Úk{ “òçkk÷kuÃkrLk»kËT”{kt [kh yk©{kuLkwt * ÄkŠ{f SðLk :
ðýoLk {¤u Au.  Wíkh ðirËf Þ¿k :
 ÉøðurËf fk¤Lke Mkh¾k{ýe{kt W¥khðurËf fk¤{kt ¢{ Þ¿k ¾krMkÞík
{rn÷kykuLke Mk{ks{kt ÂMÚkrík Lkçk¤e Ãkzðk ÷køke níke. íku{Lku
1. yï{uÄ - yk Þ¿kLkwt ykÞkusLk Mkk{úksÞ rðMíkkh
“Mk¼k”Lkk MkÇÞÃkËÚke ðtr[ík fhe Ëuðk{kt ykðe. íku{Lkk Þ¿k yLku Ãkkzkuþe hkòykuLku ÃkkuíkkLke þÂõík
WÃkLkÞLk MktMfkh çktÄ fhe Ëuðk{kt ykÔÞku. çkk¤-rððkn, ÃkËko- çkíkkððk {kxu fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
«Úkk, Mkíke-«ÚkkLkku WÕ÷u¾ {¤íkku LkÚke. Ãkhtíkw ytíkhðhýeoÞ - yk Þ¿k{kt ½kuzku hkòLkk «¼wíðLkku
rððkn, çknwrððkn, rðÄðk rððkn, rLkÞkuøk «ÚkkLkwt «[÷Lk «ríkf {kLkðk{kt ykðíkku níkku.
níkwt. íku{Lkk hksLkiríkf yLku þiûkrýf yrÄfkhku{kt f{e ykðe. - yk hkßfeÞ Þ¿kku{kt MkkiÚke ðÄw «ÏÞkík
 WíkhðurËf fk¤{kt yLkuf hkòyku yuðk ÚkÞk su yLku {níðÃkqýo níkku.
ËkþorLkf hkò níkk su{ fu - rðËunLkk sLkf, fifuÞLkk
2. hkßMkqÞ - yk Þ¿kLkwt ykÞkusLk hkòLkk
yïÃkrík, Ãkkt[k÷Lkk «ðkný òçkk÷e. Þ¿k hkßÞkr¼»kufLkk «Mktøku fhðk{kt ykðíkwt
 {kLkðu øk]nMÚk yk©{{kt ºkýuÞ Éýku (ËuðÉý, níkwt.
rÃkík]Éý yLku Ér»k Éý) Úke {wÂõík Ãkk{ðk {kxuLkku MktMfkh - yk Þ¿kLkk {kæÞ{Úke hkò{kt rËÔÞ
fhðku Ãkzíkku níkku. þÂõík «íÞkhkurÃkík fhðkLkwt fkÞo Úkíkwt
 íkir¥kheÞ çkúkñý økútÚkLkk «{kýu - çkúkñý níkwt.
MkwíkhkWLke, ûkrºkÞ þýLke yLku ði~Þ WLkLke sLkkuE - yk Þ¿kLkk Mk{Þu “Mkku{hMk” økúný
(Þ¿kkuÃkðeík) Äkhý fhíkk níkk. fhðk{kt ykðíkku níkku.
 ïuíkkïh WÃkrLk»kË hwÿ ËuðíkkLku Mk{ŠÃkík Au, su{kt
3. ðksÃkuÞ - yk Þ¿kLkwt ykÞkusLk hkò ÃkkuíkkLkk þkiÞo
rþðLkk YÃku ðýoLk {¤u Au. Þ¿k yLku þÂõík- «ËþoLk {kxu fhíkku níkku.
 yk fk¤{kt Mkki«Úk{ “økkuºk ÔÞðMÚkk” «[÷Lk{kt - yk Þ¿kLkk Mk{Þu hkò ÃkkuíkkLkk
ykðe níke. yuf økkuºkLkk ÷kufkuLkk ÃkhMÃkh ÷øLk «ríkçktrÄík hÂíLkyku (yrÄfkheyku)Lkk ½hu òÞ Au
níkk. yLku íku{Lku “híLkArð” «ËkLk fhu Au.
* ykŠÚkf SðLk : - yk Þ¿kLkk Mk{Þu hkò æðkhk “hÚkËkiz”Lkwt
 yk fk¤{kt ykÞkuoLkku {wÏÞ ÔÞðMkkÞ f]r»k níkku. ykÞkusLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
 MktÃkr¥kþk¤e ÔÞÂõíkLku “EÇÞ” fnuíkk níkk.
4. yÂøLküku - yk Þ¿kLkwt ykÞkusLk “yÂøLk Ëuð”Lku
 rLk»f yLku þík{kLk suðk rMk¬kykuLke [[ko {¤u Au. { Þ¿k «MkLLk fhðk {kxu Úkíkwt níkwt.
 WíkhðurËf økútÚkku{kt “øký” yLku “©urcLk” suðk - yÂøLk ËuðLku Ãkþwçkr÷ ykÃkðk{kt
ðrýf Mkt½kuLkkt yÂMíkíð {¤u Au. ykðíke níke.
 ðsLk fhðk {kxuLkku {q¤¼qík yuf{ “f]»ý÷” - Þ¿k fhkðLkkh yLku íkuLke ÃkíLkeLku yuf ð»ko
níkku. MkwÄe MkkÂíðf SðLk ÃkMkkh fhðkLkwt nkuÞ Au.
 þíkÃkÚk çkúkñý økútÚk{kt f]r»kLke [khuÞ r¢Þkyku -  W¥kh ðurËf fk¤{kt ELÿLke søÞkyu “«òÃkrík”
¾uzðwt, ðkðýe, ÷ýðwt yLku {zðkLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. MkkiÚke {níðÃkqýo Ëuðíkk çkLke økÞk níkk.
 fkXf Mktrníkk{kt 24 çk¤Ëku æðkhk n¤ ¾U[ðkLkku  ¼økðkLk rð»ýwLku {kLkð òríkLkk Ëw:¾kuLkku ytík
WÕ÷u¾ {¤u Au. fhLkkh Ëuð {kLkðk{kt ykÔÞk.
 ÔÞks ¾kLkkhLku “fwMkerËLk” fnu Au.

18
 Þ¿k yLku çkr÷Lke ÃkæÄrík W¥kh ðurËffk¤{kt Ä{oLkku 6. yMkwh - fLÞkLku íkuLkk {kíkk-rÃkíkk ÃkkMkuÚke
{q¤ ykÄkh çkLke økÞku. Þ¿kLke MkkÚku - MkkÚku fux÷ktf yLÞ rððkn ¾heËðk{kt ykðu Au.
yLkwckLkkuLkwt «[÷Lk Ãký ðÄe økÞwt, suÚke ÃkwhkurníkkuLke 7. hkûkMk - ÃkhksÞ Ãkk{u÷k hkòLke Ãkwºke, çkuLk fu
¼qr{fk {níðÃkqýo ÚkE økE. rððkn ÃkíLke MkkÚku çk¤Ãkqðof rððkn fhðku.
 ÉøðurËf fk¤{kt “Ãkq»kLk” su 5þwykuLkku Ëuðíkk 8. rÃkþk[ - fkuE fLÞk MkkÚku çk¤Ãkqðof çk¤kífkh
níkku, nðu WíkhðurËffk¤{kt íku þqÿkuLkk Ëuuðíkk Lkk YÃku rððkn fhðkðk¤kLku íkuLkkÚke rððkn fhðku Ãkzíkku
«[r÷ík çkLke økÞku. níkku.
 WíkhðurËf fk¤{kt s çknwËuððkË, ðkMkwËuð  M{]ríkyku{kt çkúñrððkn, Ëuðrððkn, yk»ko rððkn
MkB«ËkÞ yLku »kzËþoLkkuLkkt çkeò hkuÃký ÚkÞkt níkkt. yLku «òÃkíÞ rððkn Lku s {tswhe ykÃkðk{kt ykðe Au.
 WíkhðurËf fk¤{kt rðrðÄ f{ofktzku y™u  þíkÃkÚk çkúkñý{kt ÃkíLkeLku “yÄkorøkLke” yLku
ytÄrðïkMkLkku rðMíkkh ÚkÞku. òËw-xkuýk yLku ¼qík - “òÞuËMík{T” fnuðk{kt ykðe Au.òÞuËMík{T yux÷u ÃkíLke s
rÃkþk[Lkk rðïkMku Ä{o{kt «ðuþ fÞkuo. øk]n Au.
 yríkrÚk “økkunLk” yÚkðk “økkunLíkk” fnuðkíkk  ðhwýMkqfík{kt “rÃkíkk ÃkkuíkkLke MktíkkLkLkuu ðu[e þfu
níkk fkhý fu íku{Lku økku{ktMk ¾ðzkððk{kt ykðíkwt níkwt. Au” íkuðku WÕ÷u¾ {¤u Au.
 Mkki«Úk{ çk]nËkhÛÞf WÃkrLk»kË{kt “çkúñk”Lkwt Ãkqýo  yÚkðoðuË{kt ÃkherûkíkLku “{]íÞw÷kufLkku Ëuðíkk”
yLku rLkr~[ík ðýoLk {¤u Au. fnuðk{kt ykÔÞku Au.
 yü rððkn  þíkÃkÚk çkúkñý{kt huðk (Lk{oËk) yLku MkËkLkehk
 «k[eLk ¼khík{kt ykX «fkhLke rððkn (÷ø™) LkËeykuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
«ýk÷eyku «[r÷ík níke, íku{Lku s “ yü rððkn” fnu Au.  ði~Þ þçËLkku Mkki«Úk{ WÕ÷u¾ “ðksMkLkuÞe
¢{ rððkn ¾krMkÞík Mktrníkk”{kt {¤u Au.
(÷øLk)  Þ{ yLku Lkr[fuíkkLke fÚkk “fXkuÃkrLk»kË”{kt ðŠýík
1. çkúñ - {kíkk-rÃkíkk æðkhk AkufhkLke ÃkMktËøke Au.
rððkn ÃkkuíkkLke òrík{kt fheLku ÃkkuíkkLke  “rLk»fk{ f{o rMkæÄktík” Lkwt «Úk{ «ríkÃkkËLk
ÃkwgðÞLke fLÞkLkkt íkuLke MkkÚku ÷øLk “EþkuÃkrLk»kË” {kt {¤u Au.
fhðkt. ******
2. Ëuð - Þ¿k f{o fhðk ðk¤k çkúkñýLku
rððkn yk¼q»kýÚke Mkòðu÷ fLÞk yÃkoý
fhðk{kt ykðíke níke.
3. «òÃkíÞ - Ënus ðøkhLkk rððkn (yk rððkn{kt
rððkn Akufhk æðkhk ÃkkuíkkLke «Úk{ ÃkíLkeLke
nÞkrík{kt çkeòu rððkn Lk fhðkLke þÃkÚk
÷uðe Ãkzu Au)
4. yk»ko - fLÞkLkk rÃkíkkLku ðh æðkhk yuf òuz
rððkn çk¤Ë ykÃkðk{kt ykðíkk níkk.
5. økLÄðo - «u{ MktçktÄkuLkk ykÄkhu rððkn fhðk{kt
rððkn ykðu Au.

19
 «fhý-4 {nksLkÃkËkuLkku WËÞ
 siLkøkútÚk “¼økðíke Mkqºk” {kt Ãký 16
 E.5q. Aêe MkËe{kt ÃkqðeoÞ W¥kh«Ëuþ yLku Ãkrï{ {nksLkÃkËkuLke [[ko {¤u Au.yk{kt ðÂßs MktÄ Ãkh {økÄ Lkk
rçknkh{kt rðfkMkLkk fkhýu ÉøðurËf ðMkkníkku{kt hksÞ yk¢{ý Lkwt ðýoLk Ãký òuðk {¤u Au.
{u¤ððkLke ÷k÷Mkkyu yufçkeò «íÞu ¾U[íkký ðÄðk {ktze  yk {nksLkÃkËku{kt yuf{kºk “y~{f”
íkuÚke 16 y÷øk - y÷øk {nksLkÃkËku h[kÞkt. Ërûký¼khík{kt níkwt sÞkt Eûðkfwt ðtþLkwt þkMkLk níkwt.
 çkkiæÄ økútÚk “ytøkw¥kh rLkfkÞ” {kt «Úk{ ð¾ík 16  Mkku¤ {nksLkÃkËku :
{nksLkÃkËkuLke [[ko {¤u Au.
¢{ {nksLk ÃkË ÃkkxLkøkh «{w¾ þkMkf ðíko{kLk ûkuºk
1. {økÄ hksøk]n (røkrhðús) rçkrçkMkkh, yòíkþºkw ÃkxLkk, økÞk yLku þknkçkkË
2. ytøk [tÃkk çkúñË¥k ¼køk÷Ãkwh yLku {wtøkuh
3. ðrss ðiþk÷e - ðiþk÷e yLku WíkherçknkhLkk SÕ÷k
4. fkþe ðkhkýMke yòíkþºkwyu {økÄ{kt ðkhkýMke
¼¤ÔÞwt
5. ðíMk fkiþkBçke WËÞLk yÕnkçkkË yLku r{ÍkoÃkwh
6. {Õ÷ fwþeLkkhk/(Ãkkðk) - ËuðrhÞk, økkuh¾Ãkwh, fwþeLkøkh
7. fkiMk÷ yÞkuæÞk/©kðMíke «MkuLkrsík ViÍkçkkË, økkUzk, çknhkE[
8. Ãkkt[k÷ - Ãkrù{e Wíkh «Ëuþ
Wíkhe Ãkkt[k÷ yrnåAºk
Ërûkýe Ãkkt[k÷ fkÂBÃkÕÞ
9. ftçkkus hksÃkwh/nkxf W¥kh «ËuþLkku hkòuhe yLku nòhk «Ëuþ
10. økktÄkh íkûkrþ÷k Ãkw»fh MkkrhLk ÃkkrfMíkkLkLkk hkð¤®Ãkze yLku Ãkuþkðh íkÚkk
yV½krLkMíkkLkLkk Ãkqðeo ûkuºk
11. y~{f ÃkkuíkLk/Ãkkux÷e - Lk{oËk yLku økkuËkðheLke ðå[uLkk «Ëuþ
12. [urË þÂõík{íke/MkkiíÚke{íke - çkwtËu÷¾tz
13. yðÂLík [tz«Äkuík {k¤ðk
Wíkhe yðÂLík WßsrÞLke (rþþwLkkøku ykLku {økÄ{kt
Ërûkýe {rn»{íke {¤kðe ÷eÄwt
yðÂLík
14. {íMÞ rðhkxLkøkh - y÷ðh, ¼híkÃkwh, ßÞÃkwh
15. fwMk (fwY) nÂMíkLkkÃkwh/ELÿ«MÚk - rËÕne, nrhÞkýk y™u {uhXLkk «Ëuþ
16. þqhMkuLk {Úkwhk yðÂLíkÃkwºk {ÚkwhkLkku «Ëuþ

******

20
 «fhý-5 siLk Ä{o
 siLk Ä{o Lkk 23 {k íkeÚkofh níkk.
 siLk Ä{oLkk MktMÚkkÃkf yLku «Úk{ íkeÚkofh  fÕÃkMkqºk yLkwMkkh ûkrºkÞ ðtþLkk çkLkkhMk Lkk hkò
“É»k¼Ëuð” níkk. “yïMkuLk” Lkk Ãkwºk ÃkkïoLkkÚkLkku ÷øLk Mk{úkx Lkhð{ko Lke
 siLk ÄkŠ{f rð[khýk «{kýu siLkkuLkk 24 íkeÚkofh Ãkwºke “¼økðíke” MkkÚku ÚkÞk níkk.
ÚkÞk níkk.  30 ð»koLke ô{hu íku{ýu øk]níÞkøk fheLku MktLÞkMk

 siLk íkeÚkofh : Äkhý fÞkuo níkku.

¢{ siLk íkeÚkofh «ríkf r[nTLk rðþu»kíkkyku  83 rËðMk MkwÄeLke ½kuh íkÃkMÞk ÃkAe íku{Lku
1. É»k¼Ëuð/ ð]»k¼/çk¤Ë - «Úk{ íkeÚkOfh “fiðÕÞ” ¿kkLk «kÃík ÚkÞwt níkwt.
ykrËLkkÚk - siLk Ä{oLkk  íku{Lkwt rLkðkoý ({]íÞw) “MkB{uík rþ¾h” Ãkh ÚkÞwt
MktMÚkkÃkf níkwt.
2. yrsíkLkkÚk nkÚke -  ÃkkïoLkkÚk yu 4 {nkðúíkku Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwo níkwt.
3. Mkt¼ðLkkÚk ½kuzku - (1) y®nMkk (2) MkíÞ (3) yÃkrhøkún (4) yMíkuÞ
4. yr¼LktËLk frý -  ÃkkïoLkkÚku r¼ûkwykuLku ïuík (MkVuË) ð† Ãknuhkððk
5. Mkw{ríkLkkÚk MkkhMk - fÌkwt níkwt.
6. ÃkÈ«¼w * {nkðeh Mðk{e :
÷k÷ f{¤ -
7. MktÃkïoLkkÚk MðÂMíkf  {nkðeh Mðk{e siLk Ä{o Lkk 24 {kt yLku AuÕ÷k
-
8. [tË«¼w íkeÚkOfh níkk. íku{Lkku sL{ 540 E.Ãkq.{kt “fwtzøkk{”
[tÿ -
9. MkwrðrÄLkkÚk zkpÂÕVLk (ðiþk÷e LkSf) ÚkÞku níkku.
-
10. þeík÷LkkÚk ð]ûk  íku{Lkk rÃkíkk “rMkæÄkÚko”, ¿kkík]f ûkrºkÞku Lkk Mkt½Lkk
-
11. ©uÞktMkLkkÚk økUzku
{wr¾Þk níkk, su ðÂßs Mkt½Lkwt yuf «{w¾ ytøk níkwt.
-
12. ðkMkw ÃkqßÞ ¼IMk
 íku{Lkk {kíkk “rºkþ÷k” ðiþk÷eLkk r÷åArð fw¤Lkk
-
{w¾Þk [uxfLke çkuLk níke.
13. rð{÷LkkÚk ¼qtz -
 íku{Lkk rððkn (÷øLk) fkiÂLzLÞ økkuºkLke fLÞk
14. yLkLíkLkkÚk çkks/Mk{ze -
“ÞþkuËk” Lke MkkÚku ÚkÞk níkk.
15. Ä{oLkkÚk ðús -  íku{Lke ÃkwºkeLkwt Lkk{ “r«ÞËþoLkk” (yýkusò) níkwt
16. þktríkLkkÚk rnhý - íkuLkk rððkn (÷øLk) ò{k÷eLke MkkÚku ÚkÞk. yk ò{k÷e
17. fwLÚkwLkkÚk ðús - {nkðeh Mðk{eLkk «Úk{ rþ»Þ níkk.
18. yhLkkÚk {íMÞ/{kA¤e -  ò{k÷e yu siLk Ä{o{kt «Úk{ rðÿkun fheLku
19. {ÂÕ÷LkkÚk f¤þ - “çknwhíkðkË” Lkk{Lkk MktB«ËkÞ Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
20. {wrLkMkwðúík fk[çkku -  {nkðeh Mðk{eLkwt çkk¤ÃkýLkwt Lkk{ “ðÄo{kLk”
21. Lkur{LkkÚk Lke÷f{¤ - níkwt.
22. yrhüLkur{ þt¾ - ¼økðkLk f]»ýLkk  30 ð»koLke ô{h {kt {kíkk - rÃkíkkLkk {]íÞw ÃkAe
MktçktÄe ÃkkuíkkLkk {kuxk ¼kE “LktËeðÄoLk”Lke yk¿kk ÷ELku
23. ÃkkïoLkkÚk MkkÃk - “øk]níÞkøk” fÞkuo níkku.
24. {nkðeh ®Mkn AuÕ÷k íkeÚkOfh  Lkk÷tËk{kt íku{Lke {w÷kfkík “{f¾÷eÃkwºk økkuMkk÷”
* ÃkkïoLkkÚk : Lkk{Lkk MkLÞkMkeÚke ÚkE y™u íku{Lkk rþ»Þ çkLke økÞk.

21
 {¾÷eÃkwºk økkuMkk÷ MkkÚku {nkðeh Mðk{eyuu 6 ð»ko - Ãkkt[ {nkðúík Lke[u {wsçk Au -
hnÞk ÃkAe íku{LkkÚke y÷øk ÚkELku “ykSðf Mkt«ËkÞ”Lke (1) MkíÞ - nt{uþk Mkk[wt çkku÷ðwt
MÚkkÃkLkk fhe níke. (2) y®nMkk - ®nMkk Lk fhðe
 12 ð»koLke Mk¾ík íkÃkMÞk ÃkAe s]ÂB¼f økk{ LkSf (3) yMíkuÞ - [kuhe Lk fhðe
ÉswÃkkr÷fk LkËeLkk rfLkkhu ÃkeÃk¤kLkk ð]ûk Lke[u “fuðÕÞ” (4) yÃkrhøkún - MkktMkkrhf ðMíkwykuLkku Mktøkún Lk fhðku.
¿kkLk «kÃík fÞwo íÞkhÚke íkuyku “rsLk” (rðsuíkk), “ynoík” (5) çkúñ[Þo - ðkMkLkkykuLkku íÞkøk
(ÃkqßÞ), “rLkøkúoLÚk” (çktÄLkhrník), “fuðr÷Lk” íkÚkk  siLk Mktøkerík (Mkt{u÷Lkku) :
“{nkðeh” fnuðkÞk. (1) «Úk{ siLk Mktøkerík :
 {nkðehu ÃkkuíkkLkku «Úk{ WÃkËuþ “hksøk]n”{kt - hkò - [tÿøkwÃík {kiÞo
ykÃÞku níkku. - yæÞûk - MÚkq¤¼ÿ
 72 ð»koLke ô{hu E.Ãkq.468{kt {nkðeh Mðk{e - MÚk¤ - Ãkkx÷eÃkwºk
({]íÞw) “ÃkkðkÃkwhe”{kt rLkðkoý ÃkkBÞk. - Mk{Þ - 322 Úke 298 E.Ãkq.

 siLk Ä{o {kLkðkðk¤k «{w¾ hkòyku{kt WËÞLk, - fkÞo - (i) siLk Ä{oLkwt çku þk¾kyku (Mkt«ËkÞ)

[tÿøkwÃík {kiÞo, MkB«rík, f®÷øk þkMkf ¾khðu÷, hk»xÙfqx {kt rð¼ksLk ÚkE økÞwt.
þkMkf y{kuÄð»ko yLku økwshkíkLkk Mkku÷tfe þkMkfkuLkku (1) ïuíkkBçkh (2) rËøkBçkh

Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. (ii) siLk Ä{oLkk {níðLkk 12

 {iMkqhLkk øktøk ðtþLkk {tºkeyu “økku{xuïh”{kt ytøkkuLke h[Lkk fhðk{kt ykðe.

(2) çkeS siLk Mktøkerík :
{nkðeh Mðk{eLke rðþk¤ {qŠíkLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
- yæÞûk - ËuðŠÄ ûk{k©ðý
 çku siLk íkeÚkOfhku “É»k¼Ëuð” yLku
- MÚk¤ - ðÕ÷¼e (økwshkík)
“yrhüLkur{”Lkk Lkk{Lkku WÕ÷u¾ “ÉøðuË”{kt {¤u Au.
- Mk{Þ - E.Mk. 512
 yrhüLkur{Lku ¼økðkLk f]»ýLkk MktçktÄe {kLkðk{kt
- fkÞo - siLk Ä{oLke ykøk{kuLke MktÏÞk -
ykðu Au.
84 yLku WÃkktøkkuLke MktÏÞk - 12
 {nkðehu ÃkkuíkkLkk WÃkËuþ (yÄo{køkÄe) “«kf]ík”
Lke h[Lkk fhðk{kt ykðe.
¼k»kk{kt ykÃÞku níkku.
 yLktík [íkwüÞ :
* siLk ËþoLk yLku rMkØkLík :
 rºkhíLkLkku rMkØktík : - {nkðeh Mðk{eyu {kuûk «kró {kxu “yLktík
- {nkðeh Mðk{eyu ÃkqðosL{Lkk f{oV¤Lku Mk{kÃík [íkwüÞ”Lke MktfÕÃkLkk fhe níke -
fhðk yLku ðíko{kLk sL{Lkk f{oV¤Úke çk[ðk {kxu (1) yLktík ËþoLk
“rºkhíLkLkku rMkØktík” ykÃÞku níkku. (2) yLktík Mkw¾
(1) MkBÞf ¿kkLk - siLk Ä{oLkk rMkØktíkkuLkwt ¿kkLk
(3) yLktík ðeÞo
(2) MkBÞf ËþoLk - siLk íkeÚkOfhkuLkk WÃkËuþku{kt yíkqx
(4) yLktík ¿kkLk
 MÞkËðkË :
rðïkMk
- MÞkËðkËLku “yLkufktíkðkË” Ãký fnu Au.
(3) MkBÞf [rhºk - «kÃík fhu÷ ¿kkLkLkwt rðMíkhý fhðwt.
 Ãkt[{nkðúík : - yk ¿kkLkLke MkkÃkuûkíkkLkku rMkØktík Au.
- {nkðeh Mðk{e Ãknu÷kt ÃkkïoLkkÚku [kh {nkðúík - MÞkËðkËLkk ËþoLk{kt Mkkík MkíÞ Mkk{u÷ fhðkÚke
ykÃÞk níkk, su{kt {nkðeh Mðk{eyu “çkúñ[Þo”Lkwt {nkðúík ykLku “Mkó¼tøkeÞ” Ãký fnuðkÞ Au.
* siLk Mkt½ :
òuze ËeÄw.t
22
 {nkðeh Mðk{eyu íku{Lkk yLkwÞkÞeykuLku 11
¼køkku{kt rð¼krsík fÞko, su “øký” fnuðkÞk.
 «íÞuf øký{kt yuf «{w¾ “økýÄh” rLk{ýqtf
fhðk{kt ykÔÞku suLkwt fkÞo siLk Ä{oLkku «[kh fhðkLkwt níkwt.
 siLk Mkt½Lkk MkÇÞkuLku [kh ðøkkuo{kt rð¼krsík
fhðk{kt ykÔÞk -
(1) r¼ûkw (2) r¼ûkwýe (3) ©kðf (4) ©krðfk
 ©kðf yLku ©krðfkLku øk]nMÚk SðLk ÃkMkkh fhðkLke
{tswhe níke ßÞkhu r¼ûkw yLku r¼ûkwýe Vfík MkLÞkMke SðLk
ÃkMkkh fhíkk níkk.
 siLk Mkt½ çku ¼køkku{kt rð¼krsík fhðk{kt ykÔÞku -
(1) ïuíkkBçkh (2) rËøktçkh
 ïuíkkBçkh
- MÚkq¤¼ÿLkk Mk{Úkof
- MkVuË ð† Äkhý fhLkkh
- {rn÷kykuLku rLkðkoýLkku yrÄfkh «kÃík níkku.
- siLk MkkrníÞLku {kLkLkkh
- ïuíkkBçkhLkk MkkÄw “AwÕ÷f” yLku “rLkøkútÚk”
fnuðkÞk.
- ïuíkkBçkhLkk WÃkMkt«ËkÞ Lke[u {wsçk Au -
(1) Ãkqsuhk (2) MÚkkLkfðkMke (3) íkuhkÃktÚke
 rËøktçkh :
- ¼ÿçkknwLkk Mk{Úkof
- fkuEÃký ð† Äkhý Lk fhLkkh
- {rn÷kykuLku rLkðkoýLkku yrÄfkh «kÃík Lk níkku.
- Võík ¼ÿçkknwLke rþûkkLku {kLkLkkh
- rËøktçkh MkkÄw “Þrík” yLku “yk[kÞo” fnuðkÞk.
- rËøktçkhLkk WÃkMkt«ËkÞ Lke[u {wsçk Au -
(1) ðeMkÃktÚke (2) íkkhý ÃktÚke (3) Mk{iÞk (4) íkkuíkkÃktÚke
* siLk Ä{o økútÚk :
 siLk MkkrníÞ yÚkðk Ä{o økútÚkLku “ykøk{” fu
“Ãkqðo” fnuðkÞ Au. yk{kt 12 ytøk, 12 WÃkktøk, 10 «feýo,
6 AuËMkqºk, 4 {q¤Mkqºk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 siLk MkkrníÞ (siLk Ä{oøkútÚk)Lke h[Lkk “«kf]ík”
¼k»kk{kt fhðk{kt ykðe níke.
 siLk íkeÚkofhkuLkk SðLk[rhºkLkwt ðýoLk ¼ÿçkknw
hr[ík “fÕÃkMkqºk”{kt fhðk{kt ykÔÞwt Au.
23
 yLÞ siLk MkkrníÞ :
siLk MkkrníÞ rð»kÞ
(Ä{oøkútÚk)
1. ¼økðíkeMkqºk - 16 {nksLkÃkËkuLkku WÕ÷u¾
- {nkðeh Mðk{eLkk SðLkLke
½xLkkLkku WÕ÷u¾
2. LÞkÄkB{fnkMkqºk - {nkðeh Mðk{eLke rþûkkLkku
Mktøkún
3. WðkMkøkËMkkyku - WÃkkMkfkuLkk SðLk MktçktrÄík rLkÞ{ku
* siLk Ä{o MktçktrÄík yLÞ VufxTMk :
 {kiÞoÞwøk çkkË “{Úkwhk” siLk Ä{oLkwt fuLÿ níkwt. {Úkwhk
f¤kLkku MktçktÄ siLk Ä{oÚke Au.
 ¾sqhknku{kt siLk {trËhkuLkwt rLk{koý [tËu÷ þkMkfku
æðkhk fhkððk{kt ykÔÞwt.
 fýkoxfLkk ©ðý çku÷økku¤k{kt ËMk{e MkËe{kt
rðþk¤ “çkknwçkr÷Lke {qŠík” (økku{xuuïhLke {qŠík)Lkwt rLk{koý
{iMkqhLkk øktøkðtþLkk {tºkeyu fhkÔÞwt níkwt.
 siLk Ä{oyu ÃkkuíkkLkk ykæÞkÂí{f rð[khkuLku
“MkktÏÞËþoLk” Úke økúný fÞkO níkkt.
 {nkðeh ÃkwLksoL{ yLku f{oðkË{kt rðïkMk hk¾íkk
níkk.
 siLk Ä{o EïhLkk yÂMíkíð{kt {kLkíkku LkÚke Ãkhtíkw
“ykí{k”Lkku Mðefkh fhu Au.
 siLk {XkuLku “çkMkkËe” (çkMkrËMk) fnu Au.
 [tÃkkLkk hkò ËrÄðknLkLke Ãkwºke “[LËLkk”
{nkðeh Mðk{eLke «Úk{ {rn÷k r¼ûkwýe níke.
 «Úk{ siLk MktøkeríkLkku rËøkBçkhkuyu rðhkuÄ fÞkuo
níkku.
 siLk Ä{o òrík ÔÞðMÚkkLkku Mðefkh fhíkk LkÚke Ãkhtíkw
{qŠíkÃkqòLkt Mðefkh fhu Au.
 siLk Ä{o{kt “ykX f{o” yLku “yXkh ÃkkÃkku”Lke
[[ko fhðk{kt ykðe Au.
 siLk Ä{o{kt {kuûkLku SðLkwt Ãkh{ ÷ûÞ fnuðkÞwt Au.
 siLk Ä{o ËuðkuLkwt yÂMíkíð Mðefkhu Au, Ãkhtíkw íku{Lkwt
MÚkkLk “rs{”Úke Lke[u {kLkðk{kt ykÔÞwt Au.
 siLk Ä{o{kt “Mkt÷u¾Lkk ÃkØrík” yux÷u fu MktÚkkhk -
WÃkðkMk æðkhk þhehLkku íÞkøk fhðku.
 siLk Ä{oLkk AuÕ÷k fuðr÷Lk “sBçkwMðk{e” níkk.
 siLk Ä{oLkk þçË “Mktðh” yux÷u fu f{oLkku SðLke
íkhV «ðkn hkufkE sðwt.
 ÃkkïoLkkÚkLkk yLkwÞkÞeykuLku “rLkøkútÚk” fnu Au.
 rð»ýwÃkwhkýLkk yLku ¼køkðík Ãkwhký{kt
“É»k¼Ëuð” Lkku WÕ÷u¾ LkkhkÞýLkk yðíkkhLkk YÃku
fhðk{kt ykÔÞku Au.
 “Ãkhe»kn” - siLk Ä{o{kt {wÂõík {kxu sYhe Mk¾ík
f{oLku Ãkhe»kË fnu Au.
 siLk Ä{o{kt “rMkØku”Lke Ãkkt[ ©uýeyku Au -
1. íkeÚkofh - su {kuûk «kÃík fhe [qõÞk nkuÞ
2. ynoík - su rLkðkoý «kÃík fhðkLke LkSf nkuÞ
3. yk[kÞo - MkLÞkMke Mk{qnLkku «{w¾
4. WÃkkæÞkÞ - rþûkf fu Mktík
5. MkkÄw - yk ðøko{kt çkkfeLkk çkÄk ykðe òÞ Au.
 øk]nMÚk yk©{ ðk¤k {kxu siLk Ä{oLkk rLkÞ{Lku
“yýwðúík” (Ãkkt[ {nkðúík) fnuðkÞ Au.
 siLk Ä{oLkk rËøkBçkh MkB«ËkÞLkk “íkkhý ÃktÚk”Lkk
yLkwÞkÞeyku {qŠíkÃkqòLkk rðhkuÄe níkk.
******
«fhý-6 çkkiØ Ä{o
* økkiík{ çkwØ :
 çkkiØ Ä{oLkk MktMÚkkÃkf “økkiík{ çkwØ” níkk. íku{Lku
“yurþÞkLkwt ßÞkuríkÃkqts” (Light of Asia) fnuðkÞ Au.
 økkiík{ çkwØLkku sL{ 563 E.Ãkq.{kt frÃk÷ðMíkwLke
LkSf “÷wtrçkLke” Lkk{Lkk MÚk¤u ÚkÞku níkku.
 íku{Lkk rÃkíkkLkwt Lkk{ “þwîkuÄLk” níkwt. íku
frÃk÷ðMíkwLkk þkfÞøkýLkk {wr¾Þk níkk.
24
 íku{Lke {kíkkLkwt Lkk{ “{nk{kÞk” níkwt. íku fkur÷Þ
økýhkßÞLke fLÞk níke.
 çkwØLkk sL{Lkk Mkkík{kt rËðMku íku{Lke {kíkk
“{nk{kÞk”Lkwt yðMkkLk Úkíkkt çkwØLkwt Ãkk÷Lk - Ãkku»ký
“«òÃkrík økkiík{e” (íku{Lke Mkkuíku÷e {k yÚkðk {kMke) yu
fÞwO níkwt.
 çkwØLkwt çkk¤ÃkýLkwt Lkk{ “rMkØkÚko” níkwt.
 íku{Lkk ÷øLk 16 ð»koLke ô{hu “ÞþkuÄhk” Úke ÚkÞk
níkk.
 íku{Lkk ÃkwºkLkwt Lkk{ “hknw÷” níkwt.
 29 ð»koLke ðÞu rMkØkÚko (økkiík{ çkwØ) ßÞkhu
frÃk÷ðMíkw{kt Vhðk rLkféÞk íÞkhu íku{Lku “[kh ½xLkkyku”
(Four Great things) Lku òuE níke -
(1) ð]]Ø ÔÞÂõík ( ½zÃký)
(2) yuf çke{kh ÔÞrfík (hkuøk)
(3) LkLkk{e ({Ëkuo) ({]íÞw)
(4) yuf MktLÞkMke (MktLÞkMk)
 yk [kh ½xLkkyku{kt MkktMkkrhf Mk{MÞkykuÚke
ÔÞrÚkík ÚkELku 29 ð»koLke ðÞu rMkØkÚko yu øk]níÞkøk fÞkuo, suLku
çkkiØ Ä{o{kt “{nkr¼rLk»¢{ý” fnu Au.
 øk]níÞkøk fÞko ÃkAe rMkØkÚko yu ðiþk÷eLkk
“yk÷khf÷k{” Úke MkktÏÞ ËþoLkLke rþûkk økúný fhe.
 yk÷khf÷k{ s rMkØkÚkoLkk «Úk{ økwhw níkk.
 yk÷khf÷k{ ÃkAe rMkØkÚko yu hksøk]nLkk
“Yÿfhk{Ãkw¥k” ÃkkMkuÚke rþûkk økúný fhe.
 Whwðu÷k (çkkuÄøkÞk) {kt íku{Lku Ãkkt[ çkúkñý (MkkÄf)
MkLÞkMke {éÞk su{Lkk Lkk{ fkiÂLzLÞ, ð¾k, ¼rËÞk, {nkLkk{k
yLku yMMkkøke níkk.
 yLLk-s¤ økúný fÞko ðøkh 6 ð»koLke íkÃkïÞko ÃkAe
35 ð»koLke ðÞu “ðiþk¾ ÃkqLk{”Lke hkíku, “rLkhtsLkk”
(VÕøkw) LkËeLkk rfLkkhu, “ÃkeÃk¤”Lkk ð]ûkLkk Lke[u rMkØkÚkoLku
“¿kkLk” {éÞwt. íÞkhÃkAe íku “çkwØ” fnuðkÞk. íku MÚk¤
“çkkuÄøkÞk” fnuðkÞ Au.
 çkwØu ÃkkuíkkLkku «Úk{ WÃkËuþ “MkkhLkkÚk”
(Ér»kÃkíkLk{T){kt Ãkkt[ çkúkñý MkLÞkMkeyku (su{Lke MkkÚku
rMkØkÚkoLkku yLLk-s¤ økúný fhðkLkk rMkØktíkLku ÷ELku
{ík¼uË ÚkÞku níkku) Lku ykÃÞku níkku. suLku çkkiØ Ä{o{kt - ¼økðkLk çkwØu rLkðkoý «króLku Mkh¤ çkLkkðk {kxu
“Ä{o[¢ «ðíkoLk” fnuðkÞ Au. ËMk þe÷ku Ãkh ¼kh {qõÞku níkku, su Lke[u {wsçk Au.
 økkiík{ çkwØLku rLkðkoý ({]íÞw) 483 E.Ãkq.{kt 1. y®nMkk - ®nMkk Lk fhðe
“fwþeLkøkh”{kt «kÃík ÚkÞku. suLku “{nkÃkrhrLkðkoý” fnu 2. MkíÞ - nt{uþk Mkk[wt çkku÷ðwt
Au. 3. yMíkuÞ - [kuhe Lk fhðe
 økkiík{ çkwØLkku sL{, {]íÞw yLku ¿kkLk«kró çkÄe 4. yÃkrhøkún - fkuEÃký «fkhLke r{÷fík Lk hk¾ðe
½xLkkyku “ðiþk¾Lke ÃkqLk{”Lkk rËðMku s ÚkE níke. 5. {ã MkuðLk Lk fhðku - fkuEÃký «fkhLkku Lkkþ Lk fhðku
* {nkí{k çkwØLke rþûkkyku : 6. yMk{Þ ¾kuhkf Lk ÷uðku
 [kh ykÞo MkíÞ : 7. ykhk{ËkÞf ÃkÚkkhe Ãkh Lk Mkwðwt
1. Ëw:¾ - SðLk (MktMkkh) Ëw:¾{Þ Au. 8. çkúñ[Þo Ãkk÷Lk - {rn÷kykuÚke Ëqh hnuðwt
2. Ëw:¾ Mk{wËkÞ - Ëw:¾Lkwt fkhý EåAk (ík]»ýk) Au. 9. Lkk[-økkLkLkku íÞkøk fhðku.
3. Ëw:¾ rLkhkuÄ - EåAkykuLkk íÞkøkÚke s Ëw:¾ Ëqh ÚkkÞ Au. 10. ÔÞr¼[kh Lk fhðwt
4. Ëw:¾ rLkhkuÄøkkr{Lke «ríkÃkËk - EåAkykuLku yüktrøkf - øk]nMÚk {kxu Võík «Úk{ Ãkkp[ þe÷Lkwt yLku r¼ûkwyku
{køko Ãkh [k÷eLku s {kxu ËMkuÞ þe÷kuLkwt Ãkk÷Lkw fhðwt VhrsÞkík níkwt.
Mk{kÃík fhe þfkÞ Au.  çkkiØ Ä{oLkk rºkhíLkku :
 yüktrøkf {køko : (1) çkwØ (2) ÄB{ (3) Mkt½
- yk MkktMkkrhf Ëw:¾kuÚke {wÂõík «kó fhðk {kxu  çkwØLkk SðLkÚke MktçktrÄík 5 r[nTLkku :
¼økðkLk çkwØu yüktrøkf {køko çkíkkÔÞk níkk, su Lke[u {wsçk 1. sL{ - f{¤ fu yk¾÷ku
Au - 2. øk]níÞkøk - ½kuzku
1. MkBÞfT árü, 2. MkBÞfT MktfÕÃk, 3. MkBÞfT ð[Lk (ðkýe) 3. ¿kkLk - ÃkeÃk¤ku (çkkurÄð]ûk)
4. MkBÞfT f{o, 5. MkBÞfT SðLk, 6. MkBÞfT ÔÞkÞk{ 4. rLkðkoý - ÃkkËTr[nTLkku
(«ÞkMk), 7. MkBÞfT M{]rík (rð[kh), 8. MkBÞfT Mk{krÄ 5. {]íÞw - MíkqÃk
(yÇÞkMk)  økkiík{ çkwØLkk SðLkLke ½xLkkyku :
 çkwØLkk «{kýu yüktrøkf {køkkuoLkwt Ãkk÷Lk fÞko ÃkAe 1. øk]níÞkøkLke ½xLkk - {nkr¼rLk»¢{ý
{kLkðLke ík]»ýk (EåAk) Mk{kó ÚkE òÞ Au yLku íkuLku 2. ¿kkLk «kó ÚkðkLke ½xLkk- MkBçkkurÄ
“rLkðkoý” «kÃík ÚkE òÞ Au. 3. WÃkËuþ ykÃkðkLke ½xLkk - Ä{o[¢«ðíkoLk
 ËMk þe÷ : 4. rLkðkoý - {nkÃkrhrLkðkoý
* çkkiØ Mktøkeríkyku (Mkt{u÷Lkku) :
¢{ Mktøkerík Mk{Þ MÚk¤ yæÞûk þkMkf fkÞo
1. «Úk{ çkkiØ Mktøkerík 483 E.Ãkq. hksøk]n {nkf~ÞÃk yòíkþºkw Mkq¥k rÃkxf yLku rðLkÞ rÃkxfLkwt Mktf÷Lk fhðwt
2. çkeS çkkiØ Mktøkerík 383 E.Ãkq. ðiþk¤e Mkðofk{e fk÷kþkuf {ík¼uËLkk fkhýyu çkkiØ Mkt½ çku ¼køkku
(Mkkçkf{eh) MÚkrðh yLku {nkMktrÄf{kt ðnu[kÞku.
3. ºkeS çkkiØ Mktøkerík 251 E.Ãkq. Ãkkx÷eÃkwºk {kuøøk÷eÃkwºk {kiÞo yr¼ÄB{ rÃkxfLkwt Mktf÷Lk fhe fÚkkðíÚkwLku
ríkMÞ Mk{úkx òuzðk{kt ykÔÞku
yþkuf
4. [íkwÚko çkkiØ Mktøkerík 72 E. fwLz÷ðLk ðMkwr{ºk f]»kký - rð¼k»kkþk†Lkwt Mktf÷Lk fhðk{kt ykÔÞwt.
(fk~{eh) (yæÞûk) þkMkf - çkkiØ Ä{o MÃkü YÃkÚke neLkÞkLk yLku
25
 yï½ku»k frLk»f {nkÞkLk{kt ðnu[kÞku
(WÃkkæÞûk)
* çkkiØ MkkrníÞ : - yk Mkt«ËkÞ «{kýu «íÞuf ÔÞÂõík “çkwîíð” «kÃík
 çkkiØ MkkrníÞLke h[Lkk “Ãkk÷e” ¼k»kk{kt fhðk{kt ykðe Au. fhe þfu Au.
 çkkiØ MkkrníÞLku çku ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ Au. - yk Mkt«ËkÞ [íkwÚko çkkiØ Mktøkeík Ãknu÷k
(1) rÃkxf MkkrníÞ “{nkMktrÄf” Mkt«ËkÞ íkhefu Ãký yku¤¾kíkku níkku su
(2) rÃkxfku¥kh MkkrníÞ ÃkAeÚke “{nkÞkLk” Mkt«ËkÞ{kt ÃkrhðŠíkík ÚkE økÞku.
1. rÃkxf MkkrníÞ : - yk Mkt«ËkÞLkk çku Ãkuxk Mkt«ËkÞ Ãký Au -
- çkkiØ Ä{oLkk rðþu ykÃkýkLku rðþËT ¿kkLk rºkrÃkxfkuÚke {¤u (1) {kæÞr{f Mkt«ËkÞ (þqLÞðkË)
Au, su{Lke ¼k»kk “Ãkk÷e” Au. (2) Þkuøkk[kh Mkt«ËkÞ (rð¿kkLkðkË)
- rºkrÃkxfku: (1) {kæÞr{f Mkt«ËkÞ :
(1) Mkw¥krÃkxf - çkkiØ Ä{oLkk rMkØktíkku - yk Mkt«ËkÞ “þqLÞðkË” íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
(2) rðLkÞrÃkxf - çkkiØ Mkt½Lkk rLkÞ{ku - yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof (h[Lkkfkh) “LkkøkkswoLk”
(3) yr¼½B{ rÃkxf - çkkiØ ËþoLk níkk.
2. rÃkxfku¥kh MkkrníÞ : - yk çkkiØ Ä{oLkku “MkkÃkuûkðkË”Lkku rMkØktík Au.
- ÃkwMíkf ÷u¾f - yk Mkt«ËkÞLkk {wÏÞ rðîkLkku{kt þktríkËuð,
(1) çkwØhr[ík yï½ku»k ykÞoËuð, [tÿfeŠík, çkwØÃkkr÷ík ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
(2) MkkiLËhkLktË yï½ku»k (2) Þkuøkk[kh Mkt«ËkÞ :
(3) MkkrhÃkwºk «fhý yï½ku»k - yk Mkt«ËkÞ “rð¿kkLkðkË” íkhefu Ãký yku¤¾kÞ
(4) Mknr†fk LkkøkkswoLk Au.
(5) «¿kkÃkkhr{íkk LkkøkkswoLk - yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof (h[Lkkfkh) “{iºkuÞLkkÚk”
(6) yr¼Ä{ofku»k ðMkwçktÄw níkk.
(7) {nkÞkLk Mkqºkkt÷fkh yMktøk - yk Mkt«ËkÞ «{kýu “rð¿kkLk s yuf{kºk Mk¥kk” Au.
(8) çkkurÄÄ{koðíkkh þktríkËuð - yk Mkt«ËkÞLkk {wÏÞ rðîkLkku{kt yMktøk, ðMkwçktÄw,
- r{r÷LËÃkLnku, ËeÃkðtþ, {nkðtþ, {nkðMíkw, yk[kÞo rËøLkkøk ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
yðËkLkþíkf, rËÔÞkðËkLk  neLkÞkLk Mkt«ËkÞ :
- ËeÃkðtþ yLku {nkðtþ{kt çkkiØ ËþoLk yLku - [íkwÚko çkkiØ Mktøkerík{kt yk Mkt«ËkÞ yÂMíkíð{kt
rMkØktíkkuLke [[ko {¤u Au. ykÔÞku.
* çkkiØ Mkt«ËkÞ : - yk Mkt«ËkÞ {nkí{k çkwØLkk ËþoLk yLku
 {nkí{k çkwØLkk {nkÃkrhrLkðkoý ÃkAe çkkiØ Ä{o rMkØkLíkku{kt rðïkMk fhðkðk¤ku Mkt«ËkÞ níkku.
fux÷ktf Mkt«ËkÞ{kt ðnU[kE økÞku. - yk Mkt«ËkÞ «{kýu “çkwØíð” «íÞuf ÔÞÂõík «kó
 {nkÞkLk Mkt«ËkÞ : fhe þfu Lk®n.
- [íkwÚko çkkiØ Mktøkerík{kt yk Mkt«ËkÞ yÂMíkíð{kt - yk Mkt«ËkÞ [íkwÚko çkkiØ Mktøkerík Ãknu÷kt
ykÔÞku. “MÚkrðhðkËe” Mkt«ËkÞ íkhefu yku¤¾kíkku níkku. su ÃkAe Úke
- yk Mkt«ËkÞLku {kLkðkðk¤k çkwØLke MkkÚku neLkÞkLk Mkt«ËkÞ{kt ÃkrhðŠíkík ÚkE økÞku.
çkkurÄMkíðkuLkk SðLk yLku rMkØktíkku{kt Ãký rðïkMk hk¾íkk - yk Mkt«ËkÞLkk çku Ãkuxk Mkt«ËkÞ Ãký Au -
níkk. (1) MkkiºkkÂLíkf Mkt«ËkÞ
26
(2) ði¼kr»kf Mkt«ËkÞ (5) frÃk÷ðMíkwLkk þkfÞ (6) Ãkkðk yLku fwþeLkkhkLkk {Õ÷
(1) MkkiºkkÂLíkf Mkt«ËkÞ : (7) yÕ÷fÃÃkLkk çkwr÷Þ (8) ÃkeÃÃk÷eðLkLkk {kurhÞ
- yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof (h[Lkkfkh) “fw{khÃkk¤” (1) yLÞ VuõxTMk :
níkk.  {nkí{k çkwØLkku “{nkÃkrhrLkðkoý” {Õ÷
- yk Mkt«ËkÞ «{kýu “çkkÌk Mk¥kk Mðefkh Au Ãkhtíkw økýhkßÞLkk ÃkkxLkøkh “fwþeLkkhk” (fwþeLkøkh) {kt ÚkÞku
ðMíkwÃkwhf yÂMíkíð Mðefkh LkÚke.” níkku.
- yk Mkt«ËkÞLkk {wÏÞ rðîkLkku{kt Þþku{rík, çkwØËuð,  çkkiØ Ä{oLkk yLkwÞkÞeyku{kt rçkÂBçkMkkh,
Ä{oºkkík ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. «MkuLkrsík, yòíkþºkw, Sðf, yLkkÚkrÃkLzf, ûku{k,
(2) ði¼kr»kf Mkt«ËkÞ : yk{úÃkk÷e ðøkuhu þkMkfku (hkòyku)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
- yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof (h[Lkkfkh)  çkkiØ Ä{oyu “Eïh”Lkk yÂMíkíðLkku Mðefkh fÞkuo
“fkíÞkÞkLkeÃkwºk” níkk. LkÚke Ãkhtíkw Lkiríkfíkk Ãkh ¼kh ykÃÞku Au.
- yk Mkt«ËkÞ «{kýu “su «íÞûk Au, íku s yuf{kºk  {nkí{k çkwØu “f{oLkk rMkØktík” Ãkh ¼kh {qõÞku
¿kkLk Au.”
níkku.
- yk Mkt«ËkÞLkk {wÏÞ rðîkLkku{kt ½ku»kf, ðMkwr{ºk
 {nkí{k çkwØu “MkíÞ yLku y®nMkk”Lku {níðíkk
ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
ykÃkeLku rLkðkoý ({kuûk) Lku AuÕ÷k ÷ûÞktf íkfehu Mðefkh fÞkuo.
 ð@ÞkLk Mkt«ËkÞ :
 çkkiØ Ä{o{kt ðuËkuLke «k{krýfíkkLku yMðefkh
- íkktrºkf rð[khÄkhk çkkiØ Ä{o{kt «çk÷ Úkíkkt
fhðk{kt ykðe Au.
ð@ÞkLk Mkt«ËkÞ yÂMíkíð{kt ykÔÞku.
 çkkiØ Ä{o yu “ykí{k”Lke ÃkrhfÕÃkLkkLku Ãký
- yk {nkÞkLk Mkt«ËkÞLke s yuf þk¾k Au.
yMðefkh fhe Au.
- yk Mkt«ËkÞLkku Wíf»ko 8 {e MkËe{kt ÚkÞku níkku.
 çkkiØ r¼ûkwykuLkk {køkoËþoLk {kxu {nkí{k çkwØu
- yk Mkt«ËkÞ yu çkwØLke ÃkíLkeLkk YÃk{kt “íkkhk”Lku
“çkkiØ Mkt½”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
{níð ykÔÞku.
 WÃkMkBÃkËk - çkkiØ Mkt½{kt r¼ûkwykuLkku «ðuþ
- yk Mkt«ËkÞLkku «k{krýf økútÚk “{tsq©e {q÷õÕÃk”
 WÃkkMkf - øk]nMÚk SðLk{kt hneLku çkkiØ Ä{oLku
Au.
{kLkLkkh
- [ku÷ hkòyku æðkhk yk Mkt«ËkÞLku Mkthûký {éÞwt.
 fk÷[¢ÞkLk Mkt«ËkÞ :  Ãknu÷kt çkkiØ Mkt½{kt {rn÷kykuLkku «ðuþ ðúrsík níkku
- yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof “{tsq©e” níkk. Ãkhtíkw “ykLktË”Lkk fnuðk Ãkh {rn÷kyku {kxu y÷øk çkkiØ
- yk Mkt«ËkÞLkku Wíf»ko 9 {e - 10 {e MkËe{kt ÚkÞku Mkt½Lke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe.
níkku.  çkeS çkkiØ Mktøkerík yLku [kuÚke çkkiØ Mktøkerík{kt
- yk Mkt«ËkÞLkk «{w¾ Ëuðíkk “fk÷[¢” níkk. çkkiØ Ä{o{kt rð¼ksLk ÚkÞwt níkwt.
- yk Mkt«ËkÞ {kLkð þhehLku çkúñktzLkwt «íkef økýu  çkwØLkk ½kuzkLkwt Lkk{ “ftÚkf” yLku MkkhÚkeLkwt Lkk{
Au. “ALLk” níkwt.
* çkwØLkk yðþu»k :  çkkiØ økútÚkku{kt {nkí{k çkwØÚke òuzkÞu÷ ykX
 çkwØLkk yðþu»kkuLku Lke[u ykÃku÷ ÔÞÂõíkykuyu yuf MÚk¤kuLku “yü{nkMÚkkLk” fnuðkÞk Au su{kt
çkeò ðå[u ðnU[eLku 8 MíkqÃk çkLkkÔÞk níkk. (1) ÷wÂBçkLke (2) økÞk (3) MkkhLkkÚk (4) fwþeLkøkh (5) ©kðMíke

(1) {økÄ þkMkf yòíkþwºk (2) hk{køkúk{Lkk fkur÷Þ (6) MktfkMÞ (7) hksøk]n (8) ðiþk÷eLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.

(3) ðiþk÷eLkk r÷åAðe (4) ðuZîeÃkLkk çkúkñý

27
 “çkkuhkuçkwËqhLkku çkkiØ MíkqÃk” su rðïLkku MkkiÚke
rðþk¤ yLku ÃkkuíkkLkwt ykøkðwt {níð Ähkðíkku yuf{kºk
MíkqÃkLkwt rLk{koý þi÷uLÿ hkòykuyu ELzkuLkurþÞk{kt fhkÔÞwt
níkwt.
 çkwØu ÃkkuíkkLkk WÃkËuþ sLkMkk{kLÞLke ¼k»kk
“Ãkk÷e” {kt ykÃÞk.
 çkwØu ÃkkuíkkLkk MkkiÚke ðÄw WÃkËuþ fkuMk÷ ËuþLkk
ÃkkxLkøkh “©kðMíke”{kt ykÃÞk níkk.
 çkkiØ Ä{o “ÃkwLksoL{”Lku Mðefkh fhu Au.
 “rðï Ëw:¾kuÚke ¼hkÞu÷ Au” Lkku rMkØktík çkwØu
WÃkrLk»kË{ktÚke ÷eÄku níkku.
 çkkiØ Ä{o{kt Mkk{u÷ ÚkðkLke ÷½wík{ ô{h 15 ð»ko
níke.
 ÄkŠ{f sw÷qMkLke þYykík Mkki«Úk{ çkkiØÄ{o æðkhk
fhðk{kt ykðe.
 çkkiØkuLkku MkkiÚke Ãkrðºk íknuðkh “ðiþk¾Lke ÃkqŠý{k”
Au, suLku “çkwØ ÃkqŠý{k”Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
ykLkwt {níð yk {kxu Au fu çkwØLkku sL{, ¿kkLkLke «kró yLku
{nkÃkrhrLkðkoý ºkýuÞ çkwØ ÃkqŠý{kLkk rËðMku s ÚkÞk níkk.
 {nkí{k çkwØu “{æÞ{k-«ríkÃkËk” ({æÞ{ {køko)Lkku
WÃkËuþ ykÃÞku.
 “yLkeïhðkË”Lkk MktçktÄ{kt çkkiØ Ä{o yLku siLk
Ä{o{kt Mk{kLkíkk Au.
 òíkf fÚkkyku{kt fnuðkÔÞw Au fu çkkurÄMkíðLkku
yðíkkh {kLkðLkk YÃku yÚkðk «kýeLkk YÃku ÚkE þfu Au.
 MkkiÚke ðÄw çkwØ {qŠíkykuLkwt rLk{koý “økktÄkh
þi÷e”{kt ÚkÞwt Au.
 ríkçkux, ¼qxkLk yLku Ãkkzkuþe Ëuþku{kt çkkiØ Ä{oLkku
«[kh “ÃkË{Mkt¼ð” (økwhw rhLkÃkkp[) yu fÞkuo níkku.
yk{Lkku MktçktÄ çkkiØ Ä{oLke ðúsÞkLk þk¾kÚke níkku.
yk{Lke 123 Vwx Ÿ[e {qŠík rn{k[÷ «ËuþLkk huðk÷Mkh
Mkhkuðh{kt Au.
 “rððíkf” - çkkiØ Ä{o{kt «íÞûk {íkËkLk

******

28
 «fhý-7 þið Ä{o
 ¼økðkLk rþðLke Ãkqò fhðkðk¤kykuLku þið yLku
íkuLkkÚke MktçktrÄík Ä{oLku “þið Ä{o” fnuðkÞ Au.
 rþð®÷økLkk WÃkkMkLkkLkku «khtr¼f ÃkwhkíkkÂíðf
MkkûÞ “rMkLÄw MkÇÞíkk”{kt {¤u Au. ®MkÄw MkÇÞíkkLkkt yuf
MÚk¤u - “{kunLkòuËzku” Úke yuf {wÿk Ãkh ÃkÈkMkLk{kt çkuMku÷kt
yuf ÞkuøkeLkwt r[ºk {éÞwt Au. su ¼økðkLk rþð nkuðkLkwt {LkkÞ
Au.
 ÉøðuË{kt íku{Lku ¼ð, þðo, ÃkþwÃkrík, ¼qÃkrík, Áÿ
ðøkuhu fnuðk{kt ykÔÞk Au íkÚkk yk{Lku “ðúkíÞku”Lkk Mðk{e
fnuðkÞk Au.
 “®÷øk-Ãkqò”Lkwt Mkki«Úk{ MÃkü ðýoLk “{íMÞ
Ãkwhký” {kt {¤u Au.
 {nk¼khíkLkk “yLkwþkMkLk Ãkðo”{kt Ãký ®÷øk-
ÃkqòLkwt ðýoLk {¤u Au.
 íkiríkheÞ yhÛÞf{kt “Ãkkðoíke” (¼ku÷uLkkÚkLke
ÃkíLke)Lkwt Lkk{ {¤u Au.
 rþðLke «k[eLkík{ {qŠík “økwze{Õ÷{ ®÷øk”
yktÄú«ËuþLkk “huLkwøkwLxk” Úke {¤e Au.
 þið Mkt«ËkÞkuLkku «Úk{ WÕ÷u¾ Ãkíktsr÷Lkk
“{nk¼k»Þ”{kt rþð¼køkðík Lkk{Úke {¤u Au.
 ÞqLkkLke (økúeMk) hksËqík “{uøkMÚkLkeÍ”
“zkÞLkkuMkMk”Lkk Lkk{Úke rþð-ÃkqòLkku WÕ÷u¾ fhu Au.
 [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-Mkktøk ÷¾u Au fu ðkhkýkMke þið
Ä{oLkwt «{w¾ fuLÿ níkwt, ßÞkt 100 Úke ðÄw þið {trËh níkk.
 ÃkÕ÷ðfk¤{kt þið Ä{oLkwt «[kh-«Mkkh “LkÞLkkhku”
æðkhk fhðk{kt ykÔÞwt su{Lke MktÏÞk 63 níke. yk{Lkk
¼ÂõíkøkeíkkuLku yuf MkkÚku “Ëuðkh{”{kt Mktf÷Lk fhðk{kt
ykÔÞk Au.
 þiðÄ{oLkk «{w¾ Mkt«ËkÞ :
(1) ÃkkþwÃkík Mkt«ËkÞ :
- ÃkkþwÃkík Mkt«ËkÞLkk MktMÚkkÃkf “÷fw÷eþ” níkk.
su{Lku ¼økðkLk rþðLkk yðíkkh {kLkðk{kt ykðu Au.
- ÷fw÷eþLkku sL{ “fkÞkðhkuný” (ðzkuËhk-
økwshkík){kt ÚkÞku níkku.
- ÃkkþwÃkík Mkt«ËkÞ þið Ä{oLkku MkkiÚke «k[eLk Mkt«ËkÞ Au.
29
- yk Mkt«ËkÞLkk yLkwÞkÞeyku “Ãkt[kŠÚkf” fnuðkÞk.
- yk Mkt«ËkÞLkku «{w¾ MkiØktÂLíkf økútÚk “ÃkkþwÃkík
Mkqºk” Au.
- ©efh Ãktrzík yuf «ÏÞkík ÃkkþwÃkkík yk[kÞo níkk.
(2) fkÃkkr÷f Mkt«ËkÞ :
- fkÃkkr÷f Mkt«ËkÞLkk EüËuð “¼ihð” Au, su fu
¼økðkLk þtfhLkk yðíkkh {kLkðk{kt ykðu Au.
- yk Mkt«ËkÞLkk yLkwÞkÞeyku {kpMk økúný fhu Au
yLku þheh Ãkh þ{MkkLkLke ¼M{ ÷økkðu Au.
- yk Mkt«ËkÞLkku «{w¾ fuLÿ “©e þi÷” Lkk{Lkwt MÚk¤
níkwt.
(3) ®÷økkÞík Mkt«ËkÞ :
- ®÷økkÞík Mkt«ËkÞ Ërûký ¼khík{kt «[r÷ík níkku.
- yk Mkt«ËkÞLkk WÃkkMkf “støk{” Ãký fnuðkÞ Au.
- çkMkð Ãkwhký{kt yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof yÕ÷¼«¼w
yLku íku{Lkk rþ»Þ çkMkðLku çkíkkððk{kt ykÔÞk Au.
- yk Mkt«ËkÞ òrík ÔÞðMÚkkLkwt ¾tzLk fhu Au.
- yk Mkt«ËkÞLkk ÷kufku “rþð®÷øk”Lke WÃkkMkLkk
fhíkk níkk.
- yk Mkt«ËkÞLku “ðehrþð Mkt«ËkÞ” Ãký fnuðkÞ
Au.
(4) fk÷k{w¾ Mkt«ËkÞ :
- fk÷k{w¾ Mkt«ËkÞLkk yLkwÞkÞeykuLku rþðÃkwhký{kt
“{nkðúík½h” fnuðkÞk Au.
- yk Mkt«ËkÞLkku WËÞ fýkoxf{kt ÚkÞku níkku.
- yk Mkt«ËkÞLkk yLkwÞkÞeyku Lkh-ftfk¤{kt s
¾kuhkf, s¤ yLku MkwhkÃkkLk fhu Au yLku ÃkkuíkkLkk þheh Ãkh
r[íkk ¼M{ ÷økkðu Au.
(5) fk~{ehe þið Mkt«ËkÞ :
- yk Mkt«ËkÞLkk MktMÚkkÃkf “ðMkwtøkwÃík” níkk.
- yk Mkt«ËkÞ þwæÄ YÃkÚke ËkþorLkf yLku ¿kkLk{køkeo
Mkt«ËkÞ Au.
- yk Mkt«ËkÞ{kt ¼økðkLk rþðLku “yîiík” þÂõíkLkk
YÃku Mðefkhðk{kt ykÔÞk Au.
(6) LkkÚk Mkt«ËkÞ :
- yk Mkt«ËkÞLkk «ðíkof “{åAuLÿLkkÚk” níkk.
- yk Mkt«ËkÞLkku WËT¼ð 10 {e MkËe{kt ÚkÞku níkku.
- yk Mkt«ËkÞLkku ÔÞkÃkf «[kh-«Mkkh “çkkçkk  çkkh ßÞkurík®÷økku{kt -
økkuh¾LkkÚk”Lkk Mk{Þ{kt (10 {e- 11 {e MkËe{kt) ÚkÞku (1) Mkku{LkkÚk (økwshkík) (2) Lkkøkuïh (økwshkík) (3)
níkku. {ÂÕ÷fkswoLk (yktÄú«Ëuþ) (4) {nkfk÷uïh ({æÞ«Ëuþ)
- yk Mkt«ËkÞ ¼økðkLk rþðLku ykrËLkkÚk íkhefu {kLku (5) yku{fkhuïh ({æÞ«Ëuþ) (6) ðiãLkkÚk ({nkhk»xÙ)
Au su 9 LkkÚkkuLkk rËÔÞÃkwhw»kLkk YÃku Au. (7) ¼e{kþtfh ({nkhk»xÙ) (8) hk{uïh{T (íkr{÷Lkkzw)
(7) þkfík Mkt«ËkÞ : (9) rðïLkkÚk (W¥kh«Ëuþ) (10) ºÞtçkfuïh ({nkhk»xÙ)
- þkfík Mkt«ËkÞLke «k[eLkíkk «køkiríknkrMkf fk¤ (11) fuËkhuïh (rn{k[÷ «Ëuþ) (12) Äw~{uïh ({nkhk»xÙ)
MkwÄe òÞ Au.
- ÉøðuËLkk 10 {kt {tz¤{kt Ëuðe Mkqfík{kt ******
“ðkfTþÂõík”Lke WÃkkMkLkk fhðk{kt ykðe Au.
- þkfík WÃkkMkLkkLkk ºký «{w¾ fuLÿku{kt fk{kÏÞk
(yMk{), fk~{eh yLku fkp[e «ÏÞkík Au.
- þkfík Mkt«ËkÞ{kt “fwLzr÷Lke” Lkk{Lke hnMÞ{Þ
þÂõíkLkku ¾qçk s {níð Au.
- yk Mkt«ËkÞ{kt rþðLke ÃkíLke “Ãkkðoíke”Lku
søkíksLkLke fnuðk{kt ykðe Au.
- Ëwøkko, fk÷e, ¼ðkLke, [k{wtzk, Yÿkýe, ÷û{e,
MkhMðíke, yrËrík, W»kk, ©e ðøkuhu þÂõík MðYÃku ËuðeykuLke
Ãkqò fhðk{kt ykðu Au.
* yLÞ VufxTMk :
 “ðk{Lk Ãkwhký” {kt þið Mkt«ËkÞLke MktÏÞk 4
çkíkkððk{kt ykðe Au su{kt ÃkkþwÃkík, fkÃkkr÷f, fk¤k{w¾
yLku ®÷økkÞíkLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 Ërûký ¼khík{kt þiðÄ{o hk»xÙfqx, [k÷wõÞ, ÃkÕ÷ð
yLku [ku÷ hkòykuLkk Mk{Þu ÷kufr«Þ çkLÞku níkku.
 yu÷kuhkLkwt «ÏÞkík “fi÷kþ {trËh” Lkwt rLk{koý
hk»xÙfqx hkò “f]»ý-«Úk{” yu fhkÔÞwt níkwt.
 fw»kký hkòykuLke {wÿkyku (rMk¬kyku) Ãkh “rþð”
yLku “LktËe”Lkwt yuf MkkÚku r[ºký {éÞwt Au.
 [ku÷ þkMkf “hkshks-«Úk{” yu íktòðwh{kt
«ÏÞkík “hkshksuïh þið {trËh” Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt
níkwt suLku “çk]nËuïh {trËh”Lkk Lkk{u Ãký yku¤¾ðk{kt
ykðu Au.
 {nkfrð fkr÷ËkMk rþð¼õík níkk.
 rþð®÷økLke Ãkqò “økwÃíkfk¤”{kt ðÄw «[r÷ík ÚkE.

30
 «fhý-8 ði»ýð Ä{o
 ði»ýð Ä{oLku “¼køkðík Ä{o” Ãký fnu Au.
 ði»ýð Ä{oLkk «ðíkof “¼økðkLk f]»ý” níkk, su
ð]»ký fçke÷kLkk níkk yLku íku{Lkwt rLkðkMk MÚk¤ {Úkwhk níkwt.
 ¼økðkLk f]»ýLku Mkki«Úk{ WÕ÷u¾ “AktËkuøÞ
WÃkrLk»kË”{kt ÚkÞku Au su{kt íku{Lku ËuðfeÃkwºk yLku
ytrøkhMkLkk rþ»ÞLkk YÃku çkíkkððk{kt ykÔÞk Au.
 ¼økðkLk f]»ýLkk ËuðeÞ MðYÃkLkku «k[eLkík{ Mkt˼o
“ÃkkrýLke”Lke ÃkwMíkf “yükæÞkÞe”{kt {¤u Au.
 {ÚkwhkLke LkSfÚke {¤u÷ rþ÷k÷u¾ (su «Úk{
MkËeLkku Au) {kt “íkku»kk” Lkk{Lke {rn÷k æðkhk yuf {trËh{kt
“Ãkkt[ ð]»ý ðeh” Lke {qŠíkyku MÚkkrÃkík fhðkLkwt MkkûÞ {¤u
Au.
 Ãkkt[ ð]»ý ðehku{kt -
(1) ðkMkwËuð f]»ý - ðkMkwËuð yLku ËuðfeLkk Ãkwºk
(2) Mktf»koý - ðkMkwËuð yLku hkurnýeLkk Ãkwºk
(3) «ãwBLk - f]»ý yLku hwrf{ýeLkk Ãkwºk
(4) yrLkÁØ - «ãwBLkLkku Ãkwºk
(5) MkkBçk - f]»ý yLku òBçkðtíkeLkk Ãkwºk
 yk Ãkkt[ ð]»ý ðehkuLku “¼køkðík” fnuðkÞk Au.
 çkeS MkËe E.Ãkq.{kt “nur÷ÞkuzkuhMk” æðkhk
¼køkðík (f]»ý)Lke Ãkqò {kxu “økhwzæðs” rLk{koý fhðkLkku
WÕ÷u¾ {¤u Au.
 “yuíkhuÞ çkúkñý økútÚk”{kt rð»ýwLkku WÕ÷u¾ Mkðkuoå[
ËuðíkkLkk YÃku fhðk{kt ykÔÞku Au.
 ºkeS-[kuÚke MkËe E.Ãkq.{kt ¼køkðík Mkt«ËkÞ,
ði»ýð Mkt«ËkÞ{kt ÃkrhðŠíkík Úkðk ÷køÞku.
 ¼køkðík Mkt«ËkÞLkwt ði»ýð Ä{o{kt YÃkktíkhý Úkðk{kt
“yðíkkhðkËLkku rMkØktík”Lke «{w¾ ¼qr{fk hne Au. suLkku
Mkki«Úk{ MÃkü WÕ÷u¾ “¼økðËTøkeíkk” {kt {¤u Au.
 ßÞkhu f]»ý, ¼økðkLk rð»ýwLkk yðíkkh {kLkðk{kt
ykÔÞk íÞkhu ði»ýð Ä{o, “Ãkkå[hkºk Ä{o” fnuðkÞku.
 Ãkkå[hkºk Ä{oLkk «{w¾ Ëuðíkk{kt ðkMkwËuð f]»ý,
÷û{e, Mktf»koý, «ãw{Lk yLku yrLkÁØLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
31
 “LkkhkÞý”Lkku Mkki«Úk{ WÕ÷u¾ “þíkÃkÚk çkúkñý
”økútÚk”{kt {¤u Au.
 {uøkMÚkLkeÍ yu f]»ýLku “nuhkf÷eÍ” fnÞk Au.
 fw»kkýfk÷eLk þkMkfku su{ fu “nwrð»f” yLku
“ðkMkwËuð” yu ði»ýð Ä{o yÃkLkkÔÞku níkku.
 økwÃíkfk¤{kt ði»ýð Ä{o “Lkð-ði»ýððkË”Lkk YÃku
MÚkkrÃkík ÚkÞku níkku. yk Mk{Þøkk¤k{kt s “÷û{e” yLku
“©e”Lke Äkhýk «[r÷ík ÚkE níke.
 [tËu÷ hkòykuyu ¾swhknku{kt ¼økðkLk rð»ýwLke
[íkw¼wos {qŠíkykuðk¤k fux÷ktÞ {trËhku çkLkkÔÞk níkk.
 íkr{÷ «Ëuþ{kt ði»ýð Ä{oLkku «[kh-«Mkkh
“y÷ðkh” Mktíkku æðkhk fhðk{kt ykÔÞku, su{Lke MktÏÞk 12
níke.
 “{íMÞÃkwhký”{kt ¼økðkLk rð»ýwLkk 10
yðíkkhkuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au -
(1) {íMÞ yðíkkh (2) fq{o yðíkkh (fåAÃk yðíkkh)
(3) ðkhkn yðíkkh (4) Lk]®Mkn yðíkkh (5) ðk{Lk yðíkkh
(6) Ãkhþwhk{ yðíkkh (7) hk{ yðíkkh (8) f]»ý yðíkkh
(9) çkwØ yðíkkh (10) fÂÕf yðíkkh
 økwófk¤{kt rð»ýwLkku “ðkhkn” (ðkhkn) yðíkkh
MkkiÚke ðÄw «ÏÞkík níkku.
 ði»ýð Ä{o{kt EïhLku «kÃík fhðk {kxu “¼Âõík”
Ãkh ¼kh ykÃkðk{kt ykÔÞku Au.
 “ytfkuhðkxLkwt {trËh” ftçkkurzÞkLkk hkò MkqÞoð{ko -
rîíkeÞ (113 E. - 1150 E.) yu çkLkkÔÞwt níkwt. yk {trËh{kt
÷øk¼øk 10.5 Vwx Ÿ[e ¼økðkLk rð»ýwLke {qŠík MÚkkrÃkík Au.
 økwófk¤{kt ði»ýð Ä{o hksÄ{o níkku. økwófk¤Lkk
hkòyku “Ãkh{ ¼køkðíkT”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhíkk níkk.
 [¢Ãkkr÷íku MkwËþoLk ík¤kðLkk rfLkkhu “rð»ýw”Lke
{qŠíkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 «{w¾ Mkt«ËkÞ yLku íkuLkk {ík :
«{w¾ Mkt«ËkÞ {ík yk[kÞo
1. ði»ýð Mkt«ËkÞ rðrþük îiíkðkË hk{kLkws
2. çkúñ Mkt«ËkÞ îiíkðkË {kæðk[kÞo
3. Áÿ Mkt«ËkÞ þwîkîiíkðkË ðÕ÷¼k[kÞo
4. MkLkf Mkt«ËkÞ îiíkkîiíkðkË rLkBçkkfo[kÞo
 «{w¾ Mkt«ËkÞ, MktMÚkkÃkf yLku ÃkwMíkf :
  ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkku sL{ E.Mk. 570 {kt
«{w¾ Mkt«ËkÞ MktMÚkkÃkf ÃkwMíkf “{¬k”{kt ÚkÞku níkku.
1. Ãkh{kÚko Mkt«ËkÞ hk{ËkMk ËkMkçkkuÄ  ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk rÃkíkkLkwt Lkk{ “yçkËwÕ÷k”
2. ©eði»ýð Mkt«ËkÞ hk{kLkws çkúñMkqºk yLku {kíkkLkwt Lkk{ “y{eLkk” níkwt.
3. hk{¼õík Mkt«ËkÞ hk{kLktË hk{kÞý  ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk ÷øLk 25 ð»koLke yðMÚkk{kt
4. çkhfhe Mkt«ËkÞ Lkk{Ëuð - “¾Ëeò” Lkk{Lke rðÄðkLke MkkÚku ÚkÞkt níkkt.
 nrhðtþ Ãkwhký{kt f]»ý æðkhk “fkr÷Þk Ë{Lk”Lkwt  ÃkiÞøktçkh MkknuçkLke ÃkwºkeLkwt Lkk{ “Vkrík{k” yLku
rððhý {¤u Au. s{kELkwt Lkk{ “y÷e nwMkiLk” níkwt.
 ¼køkðík {íkLkk «{kýu {kLkð SðLkLke ykËþo  ÃkiÞøktçkh MkknuçkLku E.Mk. 610 {kt {¬kLke ÃkkMku
ÔÞðMÚkk “ÂMÚkík«¿kíkk” Au. “nehk” Lkk{Lke økwVk{kt “¿kkLk”Lke «kró ÚkE níke.
 [íkwÔÞwon ÃkqòLkku Mkki«Úk{ WÕ÷u¾  E.Mk.622 {kt ÃkiÞøktçkh Mkknuçku {¬kÚke {ËeLkkLke
“rð»ýwMktrníkk”{kt {¤u Au. Þkºkk fhe yLku íÞkhÚke s “{wÂM÷{ Mktðík” (rnshe)
Mktðík)Lke þYykík ÚkE níke.
******
 EM÷k{ Ä{oLkku Ãkrðºk økútÚk (Ä{oøkútÚk) “fwhkLk” Au.
su ÃkiÞøktçkh Mkknuçku yhçke ¼k»kk{kt ÷ÏÞku Au. (÷kufðkÞfk
«{kýu ËuðËqík “rsrçkúÞ÷” (Gabriel) yu ÃkiÞøktçkh
MkknuçkLku fwhkLkLkwt ¿kkLk ykÃku÷ Au.)
 ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkwt rLkÄLk E.Mk. 632 {kt ÚkÞwt níkwt.
íku{Lku “{ËeLkk”{kt ËVLkkðk{kt ykÔÞk Au.
 ÃkiÞøktçkh MkknuçkLke {]íÞw ÃkAe EM÷k{ Ä{o çku
¼køkku{kt ðnu[kE økÞku.
(1) MkwLLke (2) rþÞk
 rþÞk y÷eLke rþûkkyku{kt rðïkMk fhu Au yLku
íku{Lku ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk WíkhkrÄfkhe {kLku Au.
 MkwLLke “MkwLLkk”{kt rðïkMk fhu Au. MkwwLLkk yux÷u fu
ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk fÚkLkku yLku fkÞkuoLkwt rððhý.
 y÷e (ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk s{kE) Lke níÞk E.Mk.
661 {kt fhðk{kt ykðe níke. y÷eLkk Ãkwºk “nwMkiLk”Lke
níÞk E.Mk. 680 {kt “fhçk÷k” (Ehkf) Lkk{Lkk MÚk¤u ÚkE
níke.
 ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk WíkhkrÄfkhe “¾÷eVk”
«fhý-9 yLÞ Ä{kuo fnuðkÞk.
 EM÷k{ søkík{k ¾÷eVk ÃkË E.Mk. 1924 MkwÄe
(A)EM÷k{ Ä{o hnÞku. 1924 {kt ¾÷eVk ÃkËLku xfeo (íkwfeo) Lkk þkMkf
 EM÷k{ Ä{oLkk MktMÚkkÃkf “nshík {kunB{Ë “{wMíkVk f{k÷Ãkkþk” yu Mk{kÃík fhe ËeÄku.
ÃkiÞøktçkh” níkk.  EM÷k{ Ä{oLkk {wÏÞ Ëuð “yÕ÷k” Au.

32
 786 Lkku yÚko - “Ãkh{ f]Ãkk¤w Ãkh{kí{kLku Lkk{u”  Ä{oMÚkkLk - [[o
 {wMk÷{kLku 6 rLkÞ{ku Ãkk¤ðkLkk nkuÞ Au.  {wÏÞ ÃktÚkku - hku{Lk fuÚkkur÷f, «kuxuMxLx
(1) fwhkLkLke f÷{ku ðkt[ðe  {wÏÞ rMkØktík - «u{, ¼úkík]¼kð
(2) rËðMk{kt 5 ð¾ík Lk{ks yËk fhðe.  økkurÚkf - ðkMíkwf¤kLke yuf þi÷e, yk þi÷eLkku
(3) ykðfLkku [kuÚkku ¼køk ËkLk{kt ykÃkðku. Mkðkuo¥k{ WËknhý, “LkkxÙuz{ [[o”
(4) Ãkrðºk h{ÍkLk {kMk{kt hkuò hk¾ðk. (ÃkurhMk) Au.
(5) SðLk{kt yuf ðkh {¬kLke Þkºkk fhðe.
(C) shÚkkuMíke Ä{o ( ÃkkhMke Ä{o)
(6) «íÞuf {wMk÷{kLku LÞkÞMktøkík Ä{o ÞwØ{kt ¼køk ÷uðku
 “EçLk Eþkf” yu Mkki«Úk{ “ÃkiÞøktçkh Mkknuçk”Lkwt  MktMÚkkÃkf - y»kku shÚkwü
SðLk [rhºk ÷ÏÞwt.  WËTøk{ MÚk¤ - EhkLk
 ÃkiÞøktçkh MkknuçkLkk sL{-rËðMk Ãkh “EË-yu-  Ä{o økútÚk - ÍtË yðuMíkk (ÃkiøkBçkh
r{÷kË-WLk-Lkçke” Ãkðo (íknuðkh) {Lkkððk{kt ykðu Au. shÚkwüLke rþûkkykuLkwt Mktf÷Lk)
 ¼khík{kt Mkki«Úk{ EM÷k{Lkwt ykøk{Lk “yhçkku”  Ä{oMÚkkLk - yrøkÞkhe
æðkhk ÚkÞwt. E.Mk. 712 {kt yhçkkuyu rMkLÄ Síke ÷eÄwt yLku  ¼khíkLkwt {wÏÞ íkeÚko - WËðkzk (økwshkík)
íÞkh ÃkAe yk EM÷k{ Ä{o ¼khík{kt «[r÷ík Úkðk ÷køÞku.  Ä{or[nTLk - yÂøLk ( yk Ä{oLkk
 Lk{ks :
yLkwÞkÞeykuLku “yÂøLk Ãkqsf”
- (1) VÍh (2) Íkunh (3) yMkh (4) {økheçk (5) Eþk
Ãký fnu Au.
- Lk{ks Ëhr{ÞkLk {wMk÷{kLk “{¬k”Lke çkksw {kU
 Ä{oøkwhw - {kuçkuË, ËMíkwh
fheLku Q¼k hnu Au.
 {wÏÞ Ëuð - ynwh{ÍË
 ¼khíkLkk {wMk÷{kLkku “Ãkrù{ rËþk”{kt {kU
 {wÏÞ Mkqºk - “MkËT-rð[kh, MkËT-ð[Lk yLku
hk¾eLku Lk{ks yËk fhu Au fkhýfu {¬k ¼khíkLke Ãkrù{ MkËT-fkÞo”
rËþk{kt ykðu÷ Au. (D) yLÞ ÄkŠ{f Mkt«ËkÞ
 {¬k íkhVLke rËþkLku “rfçk÷k” fnu Au.
(B) EMkkE Ä{o (r¾úMíke Ä{o) Mkt«ËkÞ MktMÚkkÃkf
 MktMÚkkÃkf - EMkk {Mken (EMkw r¾úMík) 1. ykSðf Mkt«ËkÞ (¼køÞðkËe) {f¾÷eÃkwºkøkkuMkk÷
 Ä{o økútÚk - çkkEçk÷ 2. rLkÞríkðkËe (ykþfíkðkË) ÃkfwÄfå[kÞLk
 EMkk {MkenLkku sL{ - suhwMku÷{Lke LkSf çkiÚk÷un{ 3. yrLk~[ÞðkË (MktËunðkËe) MktßÞçku÷ëeÃkw¥k
Lkk{Lkk MÚk¤u 4. ¼kiríkfðkËe (WåAuËðkË) ySíkfuþ fBçkr÷Lk
 íknuðkh - “r¢Mk{Mk” (EMkk {MkenLkku sL{ rËðMk) 5. Äkuh yr¢ÞðkË Ãkwhýf~ÞÃk
 EMkk {MkenLkk {kíkk - {uhe
 EMkk {MkenLkk rÃkíkk - òuMkuV
 EMkk {MkenLkk rþ»Þku - yuLzqMk yLku Ãkexh (E) rnLËw Ä{oLkk ÃkwLkhkuîkhf - þtfhk[kÞo
 ÃkkurxÞMk - EMkk {MkenLku VkMke Ãkh [ZkðLkkh
hku{Lkk økðLkoh  sL{ - E.Mk. 788
 Ãkrðºk r[nTLk fu Ä{o r[nTLk - ¢kuMk  rÃkíkk - rþðøkwhw
 {wÏÞËuð - ÷kuzo  {kíkk - rðrþükËuðe
 Ä{oøkwhw - ÃkkuÃk, rçkþÃk  {]íÞw - E.Mk. 820
33
 þtfhk[kÞo æðkhk MÚkkrÃkík {X :  shkMkt½ çk]nÿÚkLkku Ãkwºk níkku. ({nk¼khík yLku
(1) þkhËkÃkeX - îkhfk (økwshkík) Ãkwhkýku{kt WÕ÷u¾ {¤u Au)
(2) ßÞkurík»k ÃkeX - çkÿeLkkÚk (W¥khk¾tz)  çkkiØ økútÚkku{kt çk]nÿÚk ðtþLkku fkuE WÕ÷u¾ {¤íkku
(3) økkuðÄoLk ÃkeX - Ãkwhe (ykurhMMkk) LkÚke.
(4) ©]tøkuhe ÃkeX - {iMkqh (fýkoxf) (2) nÞof ðtþ (544 E.Ãkq. - 412 E.Ãkq.)
 rçk®çkMkkh : (544 E.Ãkq. - 492 E.Ãkq.)
****** - nÞof ðtþLkku MktMÚkkÃkf rçkÂBçkMkkh níkku.
- íki çkkiØ Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
- rçkÂBçkMkkhu çkúñË¥kLku nhkðeLku “ytøk” hkßÞLku
{økÄ{kt {¤kðe ÷eÄwt.
- rçkÂBçkMkkhu “hksøk]n”Lkwt rLk{koý fhe íkuLku ÃkkuíkkLke
hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) çkLkkÔÞwt.
- {nkí{k çkwØLke Mkuðk{kt rçkÂBçkMkkhu hksðiÄ
“Sðf” Lku {kuféÞk níkk.
- yðÂLíkLkku hkò «ãkuík ßÞkhu ÃkkLzwhkuøkÚke Ãkezkíkku
níkku íÞkhu rçkÂBçkMkkhu SðfLku íkuLke Mkkhðkh {kxu {kufÕÞku
níkku.
- rçkÂBçkMkkhu ðiðkrnf MktçktÄ MÚkkrÃkík fheLku ÃkkuíkkLkk
Mkk{úksÞLkku rðMíkkh fÞkuo níkku. rçkÂBçkMkkhu fkiMk÷ hkò
«MkuLkrsíkLke çkuLk “{nkfkuMk÷k” Úke, ðiþk÷e hkò [uxfLke
Ãkwºke “[uÕ÷Lkk” Úke yLku {ÿËuþ (ykÄwrLkf Ãktòçk)Lke
hkßfw{khe “ûku{k” Úke ÷øLk fÞko níkk.
- siLk MkkrníÞ{kt rçkÂBçkMkkhLku “©urýf” fnuðkÞku
Au.
- rçkÂBçkMkkhu “ðu÷wðLk” Lkk{Lkku WãkLk çkwØ yLku
Mkt½Lku ¼ux ykÃÞku níkku.
«fhý-10 {økÄ Mkk{úkßÞ - rçkÂBçkMkkh “{nkí{k çkwØ”Lkku Mk{fk÷eLk níkku.
- rçkÂBçkMkkhLke níÞk íkuLkk Ãkwºk “yòíkþwºk”yu
fheLku {økÄLke økkËe Ãkh Ãkkuíku çkuMke økÞku.
 {nksLkÃkË fk¤{kt þÂõíkþk¤e {økÄ hkßÞu
 yòíkþºkw : ( 492 E.Ãkq. - 460 E.Ãkq.)
ÃkkuíkkLkku rðMíkkh ðÄkÞkuo yLku Mk{økú W¥kh ¼khík Ãkh {økÄ
- yòíkþºkwLku “fwrýf” Ãký fnuðkÞ Au.
Mkk{úksÞ MÚkkÃÞwt.
- yòíkþºkw yuf Mkk{úksÞðkËe þkMkf níkku. íkuLku
(1) çk]nÿÚk ðtþ
fkuMk÷, fkþe yLku ðrss Mkt½ Ãkh rðßÞ «kÃík fhe níke.
 {økÄLkk MkkiÚke «k[eLk ðtþLkk MktMÚkkÃkf “çk]nÿÚk”
- yòíkþºkwyu ðiþk÷eLkk r÷åAðeykuLke MkkÚku ÚkÞu÷
níkk.
ÞwØ{kt “{nkrþ÷kfLxf” yLku “hÚk {qMk÷” (yk çkLLku
 yk{Lkk Mk{Þu {økÄLkwt ÃkkxLkøkh “røkrhðús”
ÃkíÚkh VUfðkLke {þeLk níke) Lkku «Þkuøk fÞkuo níkku.
(hksøk]n) níkwt.

34
 r÷åAðeykuLkk yk¢{ýÚke Mk÷k{íke {kxu
yòíkþºkwyu ÃkkuíkkLkk ÃkkxLkøkh “hksøk]n”{kt yuf {sçkqík
ËwøkoLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 yòíkþºkwLkku {tºke “ðMMkfkh” níkku suLke
fqxLkeríkLkku «Þkuøk yòíkþºkwyu ðrss Mkt½ Ãkh rðsÞ «kÃík
fhðk {kxu fÞkuo níkku.
 yòíkþºkw þYykík{kt “siLk Ä{o” Lkku yLkwÞkÞe
níkku ÃkhLíkw ¼økðkLk çkwØÚke {éÞk ÃkAe íkuLku “çkkiØ Ä{o”
ytøkefkh fÞkuo níkku.
 ¼hnqík MíkqÃkLke yuf ðurËfkLke WÃkh “yòíkþºkw
¼økðkLk çkwØLke ðtËLkk fhíkk” Wífeýo fhðk{kt ykÔÞk Au.
 ¼økðkLk çkwØLkk y{wf yðþu»kku ÷ELku
yòíkþºkwyu hksøk]n{kt yuf MíkqÃkLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 yòíkþºkwLkk Mk{Þøkk¤k{kt “«Úk{ çkkiØ
Mktøkerík”Lkwt ykÞkusLk hksøk]nLke MkóÃkýeo økwVk{kt ÚkÞwt níkwt.
su{kt ¼økðkLk çkwØLke rþûkkykuLku “Mkw¥krÃkxf” yLku
“rðLkÞrÃkxf”{kt Mktf÷Lk fhðk{kt ykðe.
 yòíkþºkwLke níÞk íkuLkk Ãkwºk “WËÞLk”
(WËkrÞLk) æðkhk fhðk{kt ykðe.
 WËÞLk (460 E.Ãkq. - 444 E.Ãkq.) :
- çkkiØ MkkrníÞ{kt WËÞLkLku “rÃkík]ntíkk” çkíkkððk{kt
ykÔÞku Au.
- “økkøkeo Mktrníkk” yLku “ðkÞwÃkwhký”{kt WÕ÷u¾
{¤u Au fu WËÞLk yu øktøkk yLku MkkuLk LkËeLkk Mktøk{u
“Ãkkx÷eÃkwºk” (fwMkw{Ãkwhk) (nk÷Lkwt ÃkxLkk) Lkk{Lkk LkøkhLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
- WËÞLk yu “Ãkkx÷eÃkwºk” Lku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe.
- WËÞLk “siLk Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 nÞof ðtþLkku AuÕ÷ku hkò WËÞLkLkku Ãkwºk LkkøkËþf
níkku.
(3) rþþwLkkøk ðtþ (412 E.Ãkq. - 344 E.Ãkq.)
 rþþwLkkøk : ( 412 E.Ãkq. - 394 E.Ãkq.)
- LkkøkËþfLku íkuLkk y{kíÞ ({tºke) rþþwLkkøku 412
E.Ãkq.{kt økkËe ÃkhÚke nxkðeLku {økÄ WÃkh “rþþwLkkøk
ðtþ”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
- rþþwLkkøku “yðÂLík” yLku “ðíMk” hkßÞLku {økÄ
Mkk{úksÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄwt.
35
 rþþwLkkøku ðrss økýhkßÞLke WÃkh rLkÞtºký
MÚkkrÃkík fhðk {kxu Ãkkx÷eÃkwºkLkk rMkðkÞ “ðiþk÷e”Lku
ÃkkuíkkLke çkeS hksÄkLke çkLkkðe níke.
 fk÷kþkuf : (394 E.Ãkq. - 366 E.Ãkq.)
- “Ãkwhkýku” yLku “rËÔÞkðËkLk”{kt fk÷kþkufLkwt
Lkk{ “fkfðýo” {¤u Au.
- fk÷kþkufu ðiþk÷eLke søÞkyu Ãkkx÷eÃkwºkLku Vhe
{økÄLkwt ÃkkxLkøkh çkLkkÔÞwt níkwt.
- fk÷kþkufLkk þkMkLk fk¤{kt s “çkeS çkkiØ
Mktøkerík”Lkwt ykÞkusLk fhðk{kt ykÔÞwt níkwt. yLku çkkiØ Ä{o
“{nkMktrÄf” yLku “MÚkrðh” Mkt«ËkÞ{kt ðnU[kE økÞku
níkku.
- rþþwLkkøk ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “LktËeðÄoLk” níkku.
(4) LktËðtþ (344 E.Ãkq. - 324 E.Ãkq.)
- rþþwLkkøk ðtþLkk AuÕ÷k hkò “LktËeðÄoLk”Lke níÞk
fheLku “{nk«ÈLktËu” Mk¥kk MÚkkÃke níke.
- LktËðtþLkku MktMÚkkÃkf {nkÃkÈLktË s níkku.
- çkkiØ økútÚk “{nkçkkurÄðtþ”{kt íkuLku “WøkúMkuLk”
fnuðkÞku Au.
- Ãkwhkýku{kt {nkÃkÈLktËLku “MkðoûkºkkLíkf”
(ûkrºkÞkuLkku Lkkþ fhðkðk¤ku), “Ãk]ÚðeLkku hkò” yLku
“yufhkx” fnuðkÞku Au.
- LktËðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “ÄLkLktË” níkku.
- ÄLkLktË “rMkfLËh”Lkku Mk{fk÷eLk níkku.
- ÄLkLktËLkk þkMkLkfk¤{kt s rMkfLËh yu 325 E.Ãkq.
{kt ¼khíkLkk Ãkrù{e ¼køk Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt.
- ÄLkLktËLkk þkMkLkfk¤ Ëhr{ÞkLk sLkíkk{kt
yMktíkku»kLkku VkÞËku WXkðeLku [tÿøkwÃík {kiÞo yu [kýfÞLke
{ËËÚke {økÄ Ãkh ykrÄÃkíÞ MÚkkrÃkík fÞkuo.
 yLÞ VufxMk :
 {økÄ Mkk{úkßÞðkËLke þYykík “ytøk”
{nksLkÃkËÚke ÚkE níke. rçkÂBçkMkkhu yneLkk þkMkf
“çkúñË¥k”Lku Ãkhkrsík fheLku yòíkþºkwLku ytøkLkku
ðkÞMkhkÞ rLk{ýqtf fÞkuo níkku.
 “økýÃkqhf” - økýíktºkkuLke Mk¼kLke fkÞoðkneLku
Mkt[kr÷ík fhLkkh yrÄfkhe.
 “~÷kfkøkúknf” - {íkkuLke økýíkhe fhLkkh yrÄfkhe
 “hßswøkúknf” - s{eLkLke {kÃkýe fhLkkh yrÄfkhe
 “ÿkuý{kÃkf” - yLkksLkk íkku÷{kÃkLkwt rLkheûký
fhLkkh yrÄfkhe
 “ËwøÄ ÄLk” - yuf «fkhLkku fh (Tax) níkku su
hkòLkk ÃkwºkLkk sL{Lkk Mk{Þu ÷uðk{kt ykðíkku níkku.
 “çkr÷MkkÄf” - fh yufrºkík fhLkkh yrÄfkhe
 “¼køkËwÄ” - fhLku ¾òLkk{kt s{k fhLkkh yrÄfkhe
 “¼ktzkøkkrhf” - ¾òLkkLke Ëu¾hu¾ fhLkkh yrÄfkhe
 “þkLk” - íkktçkkLkku rMk¬ku
 ðíMk {nksLkÃkËLkku þkMkf “WËÞLk” ¼kMkLkk
“MðÃLkðkMkðË¥k{”Lkku LkkÞf (Hero) níkku.
 ÞqLkkLkeykuyu ÄLkLktËLku “yøkúr{Mk” (Agrammes)
yLku “siLÿ{eMk” (Xandrames) fnÞku níkku.
******
«fhý-11 «k[eLk ¼khík Ãkh rðËuþe yk¢{ýku
1. n¾k{Lke ðtþ (EhkLke yk¢{ý)
 n¾k{Lke Mkk{úkßÞLkku MktMÚkkÃkf “MkkÞhMk-çkeòu”
níkku.
 MkkÞhMk - rîíkeÞu (558 E.Ãkq. - 529 E.Ãkq.)
økizÙkurMkÞk yÚkðk {fhkLk (Gedrosia or Makran) Lkk hMíku
¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwO Ãkhtíkw íku rLk»V¤ hnÞku.
 zurMkÞMk-«Úk{ (Ëkhk «Úk{) su MkkÞhMkLkku
WíkhkrÄfkhe níkku íku ¼khík Síkðk{kt MkV¤ ÚkÞku. suLkwt
«{ký “çkunqMíkqLk”, “ÃkŠMkÃkkur÷Mk” yLku “LkfhkuYMík{”,
yr¼÷u¾{ktÚke {¤u Au.
 økúeMkLkk hkò rMkftËhu “Ëkhk-ík]íkeÞ”Lku nhkÔÞkt.
36
 EhkLkeykuLkk yk¢{ýÚke ¾hkucer÷rÃk íkÚkk
yhkE{uf r÷rÃkLkku «[kh-«Mkkh ÚkÞku, rþ÷k÷u¾
fkuíkhðkLke «Úkk þY ÚkE yLku rðËuþe ðuÃkkh ðæÞku.
2. ÞqLkkLke yk¢{ý
 ®MkfËh :
- rMkftËhLkku sL{ 356 E.Ãkq. {kt ÚkÞku níkku.
- rMkftËhLkk rÃkíkkLkwt Lkk{ “rVr÷Ãk” níkwt, su
{fËqrLkÞkLkku hkò níkku.
- rMkftËhLkk økwhw “yhMíkq” níkk.
- E.Ãkq. 326 {kt {fËqrLkÞkLkk hkò rMkftËhu
(yu÷ufÍktzh-Ä økúux) ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwo yLku “çkÕ¾”
(çkurfxÙÞk) íkÚkk fkçkw÷ SíÞw.
- íÞkhÃkAe rnLËwfwþ Ãkðoík ÃkMkkh fheLku íkûkrþ÷kLkk
hkò “ykB¼e” Ãkh yk¢{ý fÞwo Ãkhtíkw ykB¼eyu Ãknu÷ktÚke
s rMkftËhLke Mkk{u ykí{Mk{Ãkoý fhe ËeÄwt.
- rMkftËhLkwt MkkiÚke «ÏÞkík “Íu÷{Lkwt ÞwØ”
(rðíkMíkkLkwt ÞwØ) hkò ÃkkuhMk yLku rMkftËh ðå[u ÚkÞwt níkwt.
yk ÞwØLku “nkEzuMÃkesLkwt ÞwØ” Ãký fnuðkÞ Au. yk ÞwØ{kt
ÃkkuhMk Ãkhkrsík ÚkÞku níkku. ÃkhLíkw íkuLkk ÔÞÂõíkíðÚke
«¼krðík ÚkELku rMkftËhu íkuLkwt hkßÞ íkuLku Ãkhík fhe ËeÄwt yLku
çkLLku ðå[u økkZ r{ºkíkk ÚkE økE níke.
- rMkftËhLkku MkuLkkÃkrík “MkuÕÞqõMk rLkfuxh” níkku.
- rMkftËhLkku s¤-MkuLkkÃkrík “rLkÞkoõMk” níkku.
- rMkftËhLke MkuLkkyu “rçkÞkMk LkËe”Lkk Ãkrù{e
rfLkkhk Ãkh Ãknwt[eLku íkuLku Ãkkh fhðkLke Lkk Ãkkze ËeÄe. suÚke
rMkftËhu MÚk¤{køko æðkhk 325 E.Ãkq.{kt ¼khíkÚke ÃkkAw ßðwt
Ãkzâwt.
- rMkftËhLkk ½kuzkLkwt Lkk{ “çkWfuV÷k” níkwt.
- rMkftËh ÃkkAku VÞkuo sÞkt íkuLkwt çkurçk÷kuLk{kt hMíku
yðMkkLk (323 E.Ãkq.) ÚkÞwt.
 rMkftËhLkk yk¢{ýLkk Mk{Þu {økÄ Ãkh LktËðtþLkku
þkMkf “ÄLkLktË”Lkwt þkMkLk níkwt. sLkMkk{kLÞ{kt ÄLkLktË
y÷kufr«Þ nkuðk Aíkkt íkuLke MkiLÞ þÂõík «çk÷ níke.
 rMkftËhLkk yk¢{ýLke yMkh :
- rMkftËhLkk yk¢{ý ÃkAe ¼khík yLku ÞqLkkLk
(økúeMk)Lke ðå[u ðuÃkkhe yLku MkktMf]ríkf MktçktÄ MÚkkrÃkík ÚkÞk.
- ¼khík{kt fux÷ktf MÚk¤kuyu ÞqLkkLke ðMíkeyku  rðËuþ ÞkºkeykuLkwt rððhý- Ìkw-yuLk.Mkktøk,
MÚkkrÃkík ÚkE su{kt - VkrnÞkLk, E®íMkøk, rLkÞkfoMk,
(1) fkçkw÷{kt rMkfLËrhÞk þnuh MxÙuçkku, Ã÷qxkof, ÂÃ÷Lke ðøkuhu
(2) Íu÷{ rfLkkhu çkwfkVu÷k (yk þnuhLkwt Lkk{ rMkftËhLkk  ÃkwhkíkkÂíðf MkkûÞ - yþkufLkk yr¼÷u¾,
½kuzkLkk Lkk{ ÃkhÚke hk¾ðk{kt ykÔÞwt níkwt) YÿËk{kLkku sqLkkøkZ yr¼÷u¾, MíkqÃk, rðnkh, {Xku,
(3) rMkLÄ{kt rMkfLËrhÞk þnuh økwVkyku, {kiÞofk÷eLk rMk¬kyku.
(4) rLkfiÞk þnuh (rðßÞLkøkh) * {kiÞo hkòyku :
- rMkftËhLke MkkÚku ykðu÷ EríknkMkfkhkuLke Mkk{økúeÚke 1. [LÿøkwÃík {kiÞo (323-295 E.Ãkq.)
ykÃkýkLku ¼khíkeÞ EríknkMkLkku ríkrÚk¢{ Lk¬e fhðk{kt  {kiÞo ðtþLkku MktMÚkkÃkf [LÿøkwÃík {kiÞo níkku.
{ËË {¤u Au.  [LÿøkwÃík {kiÞoyu ÃkkuíkkLkk økwÁ “[kýfÞ”
- yk EríknkMkfkhkuÚke ykÃkýkLku ¼khíkLke íkífk÷eLk (fkirxÕÞ fu rð»ýwøkwÃík)Lke {ËËÚke {økÄLkk þkMkf
Mkk{krsf yLku ykŠÚkf ÂMÚkríkLkeòý ÚkkÞ Au. “ÄLkLktË”Lke níÞk fheLku {økÄ Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku
- ¼khík{kt ÞqLkkLke rMk¬kykuLkk yLkwfhý Ãkh “W÷qf níkku.
þi÷e”Lkk rMk¬k çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞk.  [LÿøkwÃík fkuý níkku, fÞk ðtþLkku níkku. yk
- [tÿøkwÃík {kiÞo yu Ãký rMkftËhLkk MkiLÞíktºkLke fkÞo rð»kÞ{kt rðîkLkku{kt {ík¼uË Au [LÿøkwÃíkÚke MktçktrÄík
«ýk÷eÚke «uhýk ÷eÄe níke. Äkhýkyku{kt -
- ¼khíkeÞ f¤k (økktÄkh f¤k), MÚkkÃkíÞ yLku (1) çkúkñý MkkrníÞ «{kýu - þqÿ
rþÕÃkf¤k Ãkh ÞqLkkLke yMkh òuðkt {¤u Au. (2) çkkiØ yLku siLk MkkrníÞ «{kýu - ûkrºkÞ
- ¼khíkeÞkuLku “Lkûkºk þk†”Lkwt ¿kkLk {éÞwt. (3) {wÿkhkûkMk «{kýu - ð]»k¼ yLku fw÷neLk
(4) sÂMxLk «{kýu - MkkÄkhý fw÷{kt WíÃkLLk
****** (5) rð»ýw Ãkwhký «{kýu - Lke[ fw÷{kt WíÃkLLk
 [LÿøkwÃík {kiÞoLkwt “[LÿøkwÃík” Lkk{Úke «k[eLkík{
yr¼÷u¾eÞ Ãkwhkðku “YÿËk{kLkk sqLkkøkZ yr¼÷u¾” Úke
{¤u Au.
 [LÿøkwÃík {kiÞoLke Ërûký ¼khíkLke rðsÞLkk rðþu
«fhý-12 {kiÞo Mkk{úkßÞ òýfkhe íkr{÷ økútÚk “ynLkkLkqÁ” yLku “ÃkwhLkkLkwÁ” íkÚkk
yþkufLkk yr¼÷u¾kuÚke {¤u Au.
* {kiÞo EríknkMkLkk †kuík :
 305 E.Ãkq.{kt [LÿøkwÃík {kiÞuo ÞqLkkLke hkò
 fkirxÕÞ - yÚkoþk†
“MkuÕÞqfMk rLkfuxh”Lku nhkÔÞku níkku. çkLLku ðå[u MktrÄ ÚkE
 {uøkMÚkLkeÍ - EÂLzfk
níke, suLke þhíkku Lke[u {wsçk níke -
 rðþk¾kË¥k - {wÿkhkûkMk
(1) MkuÕÞwfMku [LÿøkwÃíkLku “ykhfkurMkÞk” (fkLÄkh)
 Ãkwhkýku{kt - ðkÞw Ãkwhký y™u rð»ýw Ãkwhký
“yurhÞLkk” (fkçkw÷), “nihkík” yLku “{fhkLk” ykÃÞk
 çkkiØ MkkrníÞ{kt - ËeÃkðtþ, {nkðtþ yLku
níkk.
rËÔÞkðËLkkLk
(2) MkuÕÞwfMku ÃkkuíkkLke ÃkwºkeLkk ÷øLk [LÿøkwÃík MkkÚku fÞko
 siLk MkkrníÞ{kt - ¼ÿçkknw hr[ík fÕÃkMkqºk,
níkk.
nu{[Lÿ hr[ík Ãkrhrþü ÃkðoLk

37
(3) MkuÕÞwfMku ÃkkuíkkLkku hksËqík “{uøkMÚkLkeÍ”
[LÿøkwÃíkLkk Ëhçkkh{kt {kuféÞku. íÞkt íku{Lku “EÂLzfk”
Lkk{Lke ÃkwMíkfLke h[Lkk fhe.
(4) [LÿøkwÃíku MkuÕÞwfMkLku 500 nkÚke ykÃÞk níkk.
 [LÿøkwÃík “siLk Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 [LÿøkwÃík {kiÞo yLku MkuÕÞwfMkLke ðå[u ÚkÞu÷ ÞwØLkwt
ðýoLk “yur¾ÞkLkMk” yu fÞkuo Au.
 [LÿøkwÃíkLkwt ÃkkxLkøkh “Ãkkx÷eÃkwºk” níkwt.
 [LÿøkwÃík {kiÞo yu siLk Ä{oøkwhw “¼ÿçkknw” Úke siLk
Ä{oLke Ëeûkk ÷eÄe níke yLku íku{Lke MkkÚku [LÿøkwÃík
fýkoxfLkk ©ðýçku÷økku÷k{kt sELku “MkÕ÷u¾Lkk ÃkØrík”Úke
ÃkkuíkkLkk «ký íÞS ËeÄk níkk.
 Mkt÷u¾Lkk ÃkØrík yux÷u WÃkðkMk æðkhk ÃkkuíkkLkk «ký
íÞS Ëuðk.
 MxÙuçkku yLku sÂMxLku [LÿøkwÃík {kiÞLo ku “MkuLzÙkufkuxMk”
fnÞwt.
 yurhÞLk yLku Ã÷wxkfo yu [LÿøkwÃíkLku “yuLzÙkufkuxMk”
fnÞwt.
 rðr÷Þ{ òuLMku MkkiÚke Ãknu÷kt yk «{krýík fÞwO fu
“MkuLzÙkufkuxMk” s [LÿøkwÃík {kiÞo Au.
2. rçkLËwMkkh (298 E.Ãkq.- 272 E.Ãkq.)
 [LÿøkwÃík {kiÞo ÃkAe íkuLkku Ãkwºk - “®çkËwMkkh”
hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 ÞqLkkLke ÷u¾fkuyu ®çkËwMkkhLku “ykr{ºkkufuzeÍ” fu
“yr{ºk½kík” fnÞku Au.
 yr{ºk½kík yux÷u fu þºkwykuLkku Lkkþ fhðkðk¤ku.
 ðkÞwÃkwhký{kt rçktËwMkkhLku “LktËMkkh” yLku
“¼ÿMkkh” fnuðkÞku Au.
 siLkøkútÚkku{kt ®çkËwMkkhLku “®MknMkuLk” fnuðkÞku Au.
 ®çkËwMkkhLkk Mk{Þu çku rðÿkun “íkûkrþ÷k”{kt ÚkÞk
níkk. íkûkrþ÷kLkku «Úk{ rðÿkun yþkufu Ëçkkðe ËeÄku níkku
ßÞkhu çkeòu rðÿkun Ëçkkðe þfkÞku Lk níkku.
 ®çkËwMkkh “ykSðf Mkt«ËkÞ”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 rMkrhÞkLkk hkò “yuLxeykufMku” ÃkkuíkkLkku
hksËqík íkhefu “zkÞ{ufMk”Lku ®çkËwMkkhLkk Ëhçkkh{kt
{kufÕÞku níkku.
38
 r{†Lkk hkò “xku÷u{e-rîíkeÞ rV÷kzuÕVMku”
ÃkkuíkkLkku hksËqík íkhefu “zkÞkLkerMkÞMk”Lku ®çkËwMkkhLkk
Ëhçkkh{kt {kuõÕÞku níkku.
 ÞqLkkLke ÷u¾f yuÚkuLkeÞMkLkk «{kýu - ®çkËwMkkhu
MkerhÞkLkk hkò “yuLxeykufMk-«Úk{” ÃkkMkuÚke ºký
ðMíkwykuLke {ktøkýe fhe níke su{kt (1) {eXe {rËhk (2) Mkq¾e
ytSh (3) íkíð®[íkf ÃkhLíkw yuLxeykufMku íkuLku «Úk{ çku
ðMíkwyku s ykÃke níke.
3. Mk{úkx yþkuf (272 E.Ãkq.- 232 E.Ãkq.)
 yþkufLke {kíkkLkwt Lkk{ “þw¼ÿktøke” níkwt su
“[tÃkk” (ytøk)Lke hksfw{khe níke.
 Mk{úkx yþkufu 272 E.Ãkq.{kt s hksøkkÆe «kÃík
fhe ÷eÄe níke ÃkhLíkw ¼kEyku{kt WíkhkrÄfkh {kxu
øk]nÞwØ [k÷íkwt nkuðkÚke íku çkÄkLku nhkðeLku yþkufu Mk¥kk
{u¤ðe yLku yk{ 269 E.Ãkq.{kt íkuLkwt ðkMíkrðf
hkßÞkr¼»kuf ÚkÞwt níkwt.
 yþkuf þkMkf (hkò) çkLkðkÚke Ãknu÷kt “WßsiLk”
(yðÂLík) yLku “íkûkrþ÷k”Lkku økðLkoh níkku.
 yþkufu ÃkkuíkkLke hksøkkËe “hkÄkøkwÃík” Lkk{Lkk
{tºkeLke {ËËÚke «kÃík fhe níke.
 {kMfe, økwsohk, rLkxqh yLku WËøkku÷{
yr¼÷u¾{ktÚke yþkufLkwt Lkk{ “yþkuf” {¤u Au.
 Ãkwhkýku{kt “yþkufðÄoLk”, sqLkkøkZ yr¼÷u¾{kt
“yþkuf {kiÞo”, yLku ¼kçkúw yr¼÷u¾{kt “{økÄLkku hkò”
íkhefu yþkufLkk Lkk{ {¤u Au.
 yr¼÷u¾ku{kt yþkufu “ËiðLkk{r«Þ” yLku
“ËuðkLkk{ r«ÞËMMke”Lke WÃkkrÄ fkuíkhkðe Au.
 yþkufLke hkýeyku :
1. yMktÄr{ºkk - {wÏÞ hkýe
2. ÃkÈkðíke - rËÔÞkðËkLk{kt WÕ÷u¾
(fwýk÷Lke
{kíkk)
3. {nkËuðe - {nuLÿ y™u MktÄr{ºkkLke {kíkk
4. fYðkfe -yÕnkçkkË yr¼÷u¾{kt WÕ÷u¾
 - ríkðhLke {kíkk
- yuf{kºk ÃkíLke suLkwt Lkk{
yr¼÷u¾{kt WÕ÷ur¾ík Au.
5. rík»Þhrûkíkk -çkkiØ ð]ûkLku LkwfþkLk ÃknkU[kzÞwt níkwt.
 f®÷øk ÞwwØ (261 E.Ãkq.) :
- {nkÃkÈLktË yu f®÷økLku SíkeLku {økÄ Mkk{úksÞ{kt
{¤kÔÞku níkku ÃkhLíkw ®çkËwMkkhLkk þkMkLkfk¤{kt f®÷økyu
ÃkkuíkkLke Mðíktºkíkk ½kur»kík fhe ËeÄe níke.
- hkßÞr¼»kufLkk 8 {kt ð»kuo yux÷u fu 261 E.Ãkq.{kt
yþkufu f®÷øk Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt.
- f®÷økLkk “nkÚkeøkwBVk yr¼÷u¾”{kt WÕ÷u¾ {¤u
Au fu Mkt¼ðík: íku Mk{Þu f®÷økLkku hkò LktËhks níkku.
- yk ÞwØLkwt ðýoLk yLku Ãkrhýk{ rþ÷k÷u¾ - 13
Lke ytËh íkuLku Ãkkuíku ÷ÏÞwt Au fu “hkßÞkr¼»kufLkk 8 ð»ko
ÃkAe Mk{úkx yþkufu f®÷øk Ãkh rðßÞ «kÃík fhe níke.
su{kt 1,50,000 ÔÞÂõíkLku çktËe çkLkkÔÞk, 1,00,000
ÔÞÂõíkLku {khe LkkÏÞk yLku yMktÏÞ ÔÞrfíkykuLku rLkSoð
yðMÚkk{kt Akuze {qõÞk. yk ÞwØ ÃkAe íkuLkwt “ÓËÞ
ÃkrhðíkoLk” ÚkÞwt yLku íÞkhÚke y®nMkk íkhV ðéÞku íkÚkk
“çkkiØ Ä{o” yÃkLkkÔÞku.
- íkkhkLkkÚk (ríkçkurxÞLk EríknkMkfkh)Lkk «{kýu
yþkufu f®÷økLku SíkeLku íÞkt çku yÄeLkMÚk ðneðxe fuLÿ
MÚkkrÃkík fÞko níkk. -
(1) Wíkhe fuLÿ - hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “íkkuMk÷e” níke.
(2) Ërûkýe fuLÿ - hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “òiøkZ” níke.
 yþkufLkku Ä{o :
- rËÔÞkðËkLk fnu Au fu yþkufLkku çkkiØ Ä{oLke Ëeûkk
“WÃkøkwÃík” ÃkkMkuÚke ÷eÄe níke.
- ËeÃkðtþ yLku {nkðtþLkk «{kýu yþkufLkk
þkMkLkfk¤Lkk [kuÚkk ð»ko{kt “rLkøkúkuÄ” Lkk{Lkk çkkiØ
r¼ûkwyu çkkiØ Ä{oLke Ëeûkk ykÃke níke. íkuLkk ÃkAe
{kuøøkr÷ÃkwíkríkMMkÚke «¼krðík ÚkELku íku ÃkqýoYÃkuý çkkiØ
ÚkE økÞku.
- ¼kçkúq yr¼÷u¾Úke «{krýík ÚkkÞ Au fu íkuLkku
ÔÞÂõíkøkík Ä{o “çkkiØ Ä{o” níkku. su{kt yþkuf MÃkü
YÃkÚke “çkwØ, Ä{o yLku Mkt½”Lkwt yr¼ðkËLk fhu Au.
 yþkuf æðkhk çkkiØ Ä{oLkku «[kh:
39
- yþkufu çkkiØ Ä{o yÃkLkkÔÞk ÃkAe çkkiØ Ä{oLkwt
«[kh-«Mkkh fÞwO níkwt.
- yþkuf «Úk{ Mk{úkx níkku suLku çkkiØ Ä{oLku
yktíkhhk»xÙeÞ «rMkrØ «kÃík fhðk {kxu “ÄB{
{nk{kºkku” Lke rLk{ýqtf fhe níke.
- yþkufu ÃkkuíkkLkk Ãkwºk “{nuLÿ” yLku Ãkwºke
“Mkt½r{ºkk”Lku çkkiØ Ä{oLkk «[kh {kxu “©e÷tfk”
{kufÕÞk níkk.
- yþkufu ÃkkuíkkLkk hkßÞkr¼»kufLkk 10 {kt ð»kuo
“çkkuÄøkÞk” yLku 20 {kt ð»kuo “÷wÂBçkLke” Þkºkk fhe
níke. yk MÚk¤kuLku íkuLku fh{wõík fhe ËeÄk yLku çkr÷fh
Ãký Vfík 1/8 ¼køk ÷uðkLkwt Lk¬e fÞwo.
- yþkufu LkuÃkk÷Lke íkhkELk{kt ykðu÷
“rLkøkk÷eMkkøkh” (rLkø÷eðk){kt “fLkf{wrLk”Lkk MíkqÃkLku
Mktðrîoík fhkÔÞku níkku.
- yþkufu 84,000 MíkqÃkkuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
- çkkiØ Ä{oLku “hksfeÞ Ä{o” (Buddhism as state
Religion) çkLkkÔÞku.
- fkiþkBçke, Ãkkx÷eÃkwºk, MkkhLkkÚk ðøkuhu MÚk¤ku Ãkh
çkkiîrðnkh yLku {XkuLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
- “ºkeS çkkiØ Mktøkerík”Lkwt ykÞkusLk fhkÔÞwt níkwt.
- íkuLkk yuf rþ÷k÷u¾{kt WÕ÷u¾ {¤u Au fu “[ku÷,
ÃkkztÞ, MkíÞÃkwºk, fuh¤Ãkwºk, íkk{úÃkýeoLkk Mke{kLík
hkßÞ, ÞqLkkLkLkku hkò “yuÂLxÞkuõMk” yLku íkuLkk
Ãkkzkuþe hkòyku, yþkufLkk Ä{oLkk yLkwÞkÞe Au.
 yþkufLkk yr¼÷u¾ :
- yþkufLkk yr¼÷u¾kuÚke yþkufLkwt Mkk{úkßÞ
rðMíkkh, yþkufLkku Ä{o, rðËuþe MktçktÄ, hkßÞ ðneðx,
yþkufLkwt [rhºk, f¤k yLku rþûkkLkku «Mkkh yLku íku Mk{ÞLke
Mkk{krsf yðMÚkkLke òýfkhe {¤u Au.
- yþkufu “ÄB{” (Ä{o) Lku LkiríkfíkkÚke òuze ËeÄwt.
ykLkk «[kh-«Mkkh {kxu íkuLku yr¼÷u¾kuLku Wífeýo
(fkuíkhkÔÞkt) fhkÔÞk níkk.
- yr¼÷u¾kuLku fkuíkhkðkLke (Wífeýo fhðkLke) «uhýk rþ÷k÷u¾ (ykurhMMkk)
íkuLku EhkLke þkMkf “Ëkhk-«Úk{” (zurMkÞMk-«Úk{)Úke ÷eÄe 6. {kLkMkunhk 1889 ¾hkuce nòhk
níke. rþ÷k÷u¾ (ÃkkrfMíkkLk)
- ¼khík{kt yr¼÷u¾Lkwt «[÷Lk Mkki«Úk{ “yþkuf” 7. MkkuÃkkhk 1882 çkúkñe Úkkýu ({nkhk»xÙ)
yu s fÞwo níkwt. rþ÷k÷u¾
- yþkufLkk yr¼÷u¾Lke r÷Ãkeyku 8. yuhkoøkwze 1916 çkúkñe fLkqo÷
rþ÷k÷u¾ (yktÄú«Ëuþ)
r÷rÃk yr¼÷u¾
1. yh{kEf - íkûkrþ÷k yLku ÷ã{kLk (fkçkw÷) - yr¼÷u¾ku (rþ÷k÷u¾ku){kt WÕ÷ur¾ík rð»kÞku Lke[u
r÷rÃk {wsçk Au.
2. ¾hkuce r÷rÃk - þknçkksøkZe y™u {kLkMkunhk ¢{ rþ÷k÷u¾ ðŠýík rð»kÞ
3. yh{kEf yLku - þuh - yu - fwLkk (fkLÄkh) 1. «Úk{ - Ãkþwçkr÷Lkku rLk»kuÄ yLku xefk
økúef (rî¼k»ke (yVøkkrLkMíkkLk) rþ÷k÷u¾ - Mk{ks{kt WíMkðLkku rLk»kuÄ
r÷rÃk) - çkÄk {Lkw»Þku {khe MktíkkLkLke su{ Au.
4. çkúkñe r÷rÃk - çkkfeLkk çkÄk yr¼÷u¾, ÷½w- 2. rîíkeÞ - {kLkð r[rfíMkk yLku Ãkþw r[rfíMkkLke
yr¼÷u¾Lke r÷rÃk çkúkñe s Au rþ÷k÷u¾ ÔÞðMÚkkLkwt ðýoLk
- yþkufLkk yr¼÷u¾kuLku ºký ¼køkku{kt ðnU[e þfkÞ Au - - ÷kuffÕÞký fkhe fkÞkuoLkwt ðýoLk
(1) rþ÷k÷u¾ - [ku÷, ÃkkztÞ, [uh (fuh¤Ãkwºk),
(2) Míkt¼÷u¾ Mkr¥kÞÃkwºk yLku íkk{úÃkýeo (©e÷tfk)Lkku
(3) økwnk÷u¾ WÕ÷u¾
- yþkufLkk rþ÷k÷u¾Lke þkuÄ E.Mk. 1750 {kt “ÃkkLk 3. ík]íkeÞ - yk{kt hksfeÞ yrÄfkheykuLku yk
VuLÚku÷h” yu fhe níke. rþ÷k÷u¾ ykËuþ ykÃku÷ku Au fu íku Ëh ÃkkPP[{k ð»kuo
- yþkufLkk rþ÷k÷u¾Lke MktÏÞk - 14 Au. rLkheûký Þkºkk fhu Au.
- yþkufLkk yr¼÷u¾ ðkt[ðk{kt MkV¤íkk (Mkki«Úk{) - Ä{o MktçktrÄík rLkÞ{kuLkku WÕ÷u¾
E.Mk.1837 {kt “suBMk r«MkuÃk”Lku {¤e níke. - hßswfkuLke rLk{ýqtf
(1) rþ÷k÷u¾ : 4. [íkwÚko - ¼uhe½ku»kLke søÞkyu ÄB{½ku»kLke
- yþkufLkk rþ÷k÷u¾Lke MktÏÞk 14 Au su 8 (ykX) rþ÷k÷u¾ ½ku»kýk
swËk-swËk MÚk¤kuÚke {éÞk Au. 5. Ãkkt[{ku - ÄB{ {nk{kºkkuLke rLk{ýqtf yLku fkÞo
¢{ rþ÷k÷u¾ ð»ko r÷rÃk MÚk¤
rþ÷k÷u¾ rLkËuoþ rðþu òýfkhe
1 røkhLkkh 1822 çkúkñe Mkkihk»xÙ
- Mk{ks yLku ðýoÔÞðMÚkkLkku WÕ÷u¾
rþ÷k÷u¾ (økwshkík) 6. Aêku - yk{kt ykí{-rLkÞtºkýLke rþûkk
2. þknçkksøkZe 1836 ¾hkuce Ãkuþkðh
rþ÷k÷u¾ ykÃkðk{kt ykðe Au.
rþ÷k÷u¾ (ÃkkrfMíkkLk)
- «ò nt{uþk hkòÚke {¤e þfu Au.
3. Äki÷e rþ÷k÷u¾ 1837 çkúkñe Ãkwhe (ykurhMMkk) 7. Mkkík{ku - çkÄk Mkt«ËkÞku {kxu Mkrn»ýwíkkLke ðkík
4. fk¤Mke 1837 çkúkñe ËnuhkËqLk
rþ÷k÷u¾ fhðk{kt ykðe Au.
rþ÷k÷u¾ (Wíkhk¾tz) 8. ykX{ku - yþkufLke ÄB{ Þkºkkyku (íkeÚko
5. òiøkZ 1850 çkúkñe øktò{
40
 rþ÷k÷u¾ Þkºkkyku)Lkwt ðýoLk yÕnkçkkËLkk rfÕ÷k{kt MÚkkrÃkík
9. Lkð{ku - yk{kt Mkk[e ¼ux yLku Mkk[k fhkððk{kt ykÔÞku.
rþ÷k÷u¾ rþük[khLkku WÕ÷u¾ 2. ÷kirhÞk - yk Míkt¼ ÷u¾ [tÃkkhý (rçknkh){kt
- rðrðÄ «fkhLkk Mk{khkunkuLke xefk LktËLkøkZ ykðu÷ku Au.
10. ËMk{ku - yk{kt yk ykËuþ ykÃkðk{kt ykÔÞku Míkt¼÷u¾ - yk Míkt¼ ÷u¾ WÃkh {kuhLkwt r[ºk
rþ÷k÷u¾ Au fu hkò yLku hkßÞ f{o[kheykuyu çkLku÷wt Au.
nt{uþk «òrníkLkk rðþu rð[khðwt 3. ÷kirhÞk - yk Míkt¼ ÷u¾ [tÃkkhý (rçknkh){kt
òuEyu. yhuhks ykðu÷ku Au.
11. yrøkÞkh{ku - ÄB{Lke ÔÞkÏÞk yLku ¾krMkÞíkkuLkwt Míkt¼÷u¾
rþ÷k÷u¾ ðýoLk fhðk{kt ykÔÞwt Au. 4. hk{Ãkwhðk - yk Míkt¼÷u¾ [tÃkkhý (rçknkh){kt
12. çkkh{ku - yk{kt {rn÷k {nk{kºkku Míkt¼÷u¾ ykðu÷ku Au.
rþ÷k÷u¾ (yrÄfkheyku)Lke rLk{ýqtf y™u çkÄk - yk Míkt¼÷u¾Lke þkuÄ E.Mk. 1872 {kt
«fkhLkk rð[khkuLkk MkB{kLkLke ðkík “fkh÷kÞ÷”yu fhe níke.
(ÄkŠ{f Mkrn»ýwíkkLke Lkerík) fhðk{kt 5. rËÕne {uhX - yk Míkt¼÷u¾ {uhXÚke rËÕne
ykðe Au. Míkt¼÷u¾ rVhkusþkn íkwøk÷f æðkhk ÷kððk{kt
13. íkuh{ku - f®÷øk ÞwØLkwt ðýoLk yLku yþkufLkk ykÔÞku.
rþ÷k÷u¾ ÓËÞ ÃkrhðíkoLkLke ðkík fhðk{kt ykðe - yk Míkt¼÷u¾Lke þkuÄ E.Mk. 1750 {kt
Au. “xeVuLkÚku÷h” æðkhk fhðk{kt ykðe.
- ykxrðf hkßÞkuLkku WÕ÷u¾ 6. rËÕne xkuÃkhk - yk Míkt¼÷u¾ xkuÃkhkÚke rËÕne
- Ãkkt[ Mke{kLík ÞqLkkLke hkòykuLkk Míkt¼÷u¾ rVhkusþkn íkwøk÷f æðkhk ÷kððk{kt
Lkk{, ßÞkt Mk{úkx yþkufu Ä{oLkk «[kh ykÔÞku.
{kxu {kufÕÞk níkk. (1) yÂLíkÞkuf - ykLkk Ãkh yþkufLkk 7 yr¼÷u¾kuLkku
(MkerhÞkLkhuþ) (2) íkwhBÞ (r{© WÕ÷u¾ Au.
Lkhuþ) (3) yr¥krfrLk ({uMkezkurLkÞk 3. ÷½w-rþ÷k÷u¾ :
Lkhuþ) (4) yr÷f MkwLËh (rMkheLk  yþkufLkk ÷½w rþ÷k÷u¾kuÚke íkuLkk ÔÞÂõíkøkík
Lkhuþ) (5) {øk (yurÃkhMk Lkhuþ) SðLkLke òýfkhe {¤u Au.

¢{ ÷½w rþ÷k÷u¾ MÚk¤

14. [kiË{ku - ÷kufkuLku ÄkŠ{f SðLk Sððk {kxu 1 fkLÄkh ÷½w rþ÷k÷u¾ yVøkkrLkMíkkLk
rþ÷k÷u¾ «urhík fÞko 2. yuhkøkwze ÷½w rþ÷k÷u¾ fLkqo÷ (yktÄú«Ëuþ)
(2) Míkt¼÷u¾ : 3. çkúñrøkrh ÷½w rþ÷k÷u¾ çkúñrøkrh (fýkoxf)
 yþkufLkk Míkt¼÷u¾kuLke MktÏÞk 7 Au, su Võík çkúkñe 4. s®xøk hk{uïh ÷½w çkúñrøkrh (fýkoxf)
r÷rÃk{kt ÷¾ðk{kt ykÔÞk Au. yk 6 swËk-swËk MÚk¤kuÚke
rþ÷k÷u¾
{éÞk Au.
1. «Þkøk
5. rMkØÃkwh ÷½w rþ÷k÷u¾ çkúñrøkrh (fýkoxf)
- yk Míkt¼ Ãknu÷kt fkiþkBçke{kt ÂMÚkík 6. økrð{X ÷½w rþ÷k÷u¾ {iMkqh (fýkoxf)
Míkt¼÷u¾ níkku.
- yk Míkt¼ ÷u¾Lku yfçkh æðkhk
7. hksw÷ {tzrøkrh ÷½w fLkqo÷ (ykttÄú«Ëuþ)

41
 rþ÷k÷u¾  fkirxÕÞu hkßÞLkk Mkóktøk rMkØktíkLkk Mkkík ytøk
8. økwsohk ÷½w rþ÷k÷u¾ ËríkÞk ({æÞ«Ëuþ) çkíkkÔÞk Au su{kt (1) hkò (2) y{kíÞ (3) sLkÃkË (4) Ëwøko
9. {kMfe ÷½w rþ÷k÷u¾ hkÞ[qh (yktÄú«Ëuþ) (5) fku»k (6) Ëtz (7) r{ºk
10. YÃkLkkÚk ÷½w rþ÷k÷u¾ sçk÷Ãkwh ({æÞ«Ëuþ)  fkirxÕÞLkk «{kýu hkòLku Mk÷kn ykÃkðk {kxu çku
11. ynhkuhk ÷½w rþ÷k÷u¾ r{ÍkoÃkwh (W¥kh«Ëuþ) Mk¼kyku níke - (1) {tºkeMk¼k (2) {tºkeÃkrh»kË
12. ¼kçkúq (rðhkx) ÷½w sÞÃkwh (hksMÚkkLk)  {trºkMk¼k{kt MkÇÞkuLke MktÏÞk 3 Úke 12 Lke ðå[u
rþ÷k÷u¾ níke, ßÞkhu {tºkeÃkrh»kË{kt MkÇÞkuLke MktÏÞk 12, 16 fu 20 Lke
13. MkkMkkhk{ ÷½w rþ÷k÷u¾ MkkMkkhk{ (rçknkh) ðå[u níke.
14. rÃkr÷føkwLzw ÷½w rþ÷k÷u¾ økkrð{X (fýkoxf)  {tºkeÃkrh»kËLkk MkÇÞkuLke ÃkMktËøke{k íku{Lkk
15. Mkkyku{khku ÷½w rþ÷k÷u¾ hknzku÷ ({æÞ«uËþ) [rhºkLke Ãknu÷kt íkÃkkMk fhðk{kt ykðíke níke, suLku “WÃkÄk
16. Lkuxxqh MkLLkkrík ÷½w hkÞ[qh (fýkoxf) Ãkheûký” fnu Au.
rþ÷k÷u¾  [LÿøkwÃík {kiÞo ÃkkuíkkLkwt þkMkh [kh «ktík ([¢){kt
17. WËTøkku÷Lk ÷½w rþ÷k÷u¾ ðuÕ÷khe (fýkoxf) rð¼kSík fÞwo níkwt su{kt yþkufu yuf [¢ («ktík) W{uÞwO níkwt.
18. íkûkrþ÷k ÷½w rþ÷k÷u¾ ¢{ «ktík ([¢) hksÄkLke ûkuºk
ÃkkrfMíkkLk
(ÃkkxLkøkh)
19. ÷{økk{ ÷½w rþ÷k÷u¾ ÃkkrfMíkkLk 1 WíkhkÃkÚk íkûkrþ÷k - fBçkkus, økktÄkh,
4. ÷½w Míkt¼ ÷u¾ :
¢{ ÷½wMíkt¼ ÷u¾ MÚk¤ fk~{eh, Ãktòçk yLku
1. fkiþkBçke ÷½w Míkt¼ ÷u¾ yVøkkrLkMíkkLkLkk ûkuºk
fkiþkBçke (yÕnkçkkË)
2. hkýeLkku ÷½w Míkt¼ ÷u¾ yÕnkçkkË (W¥kh«Ëuþ)
2. yðÂLíkhk»xÙ WßsrÞLke - Mkkihk»xÙ, {k¤ðk,
3. MkkhLkkÚkLkku ÷½w Míkt¼ ÷u¾ ðkhkýkMke (W¥kh«Ëuþ) (WßsiLk) hksÃkqíkkLkk yLku
4. Mkkt[eLkku ÷½w Míkt¼ ÷u¾ økwshkíkLkk ûkuºk
hkÞMkuLk ({æÞ«Ëuþ)
5. YÂB{LkËuE ÷½w Míkt¼ ÷u¾
3. ËrûkýkÃkÚk Mkwðýorøkrh - rðLæÞk[÷ ÃkðoíkLke
LkuÃkk¤
6. rLkø÷eðk ÷½w Míkt¼ ÷u¾ ËrûkýLkk çkÄk ûkuºk
LkuÃkk¤
5. hkýeLkku ÷u¾ :
4. f®÷øk íkkuMkk÷e - ykurhMMkkLkwt ûkuºk
 yþkufLke hkýe “fkYðkfe”Lkku WÕ÷u¾ («kåÞ)
 fkYðkfeLkk Ãkwºk “ríkðh”Lkku WÕ÷u¾
5. {æÞ «ktík Ãkkx÷eÃkwºk - Wíkh«Ëuþ, rçknkh
 fkYðkfe æðkhk fhðk{kt ykðu÷ ËkLkLkku WÕ÷u¾ yLku çktøkk÷Lkwt ûkuºk
 yuf{kºk ÃkíLke suLkwt Lkk{ yr¼÷u¾{kt {¤u Au.  ðneðxe {k¤¾wt :
 yk hkýeLkku ÷u¾ yÕnkçkkË{kt ykðu÷ku Au. Mkk{úkßÞ
 yk fkiþkBçke yr¼÷u¾ íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
* {kiÞofk¤Lkwt ðneðx : «ktík
 {kiÞo Mkk{úkßÞLkwt ðneðx fuLÿeÞf]ík (Centralised)
rð»kÞ fu yknkh
níkwt, ÃkhLíkw hkò ÃkkuíkkLkk yrÄfkhkuLkk «íÞu rLkhfwtþ Lk níkku.
 çkÄk yrÄfkh yLku þÂõíkyku hkòLke ÃkkMku níke.
MÚkkLkeÞ (800 økk{Lkku Mk{qn)
 hkò Mkk{úkßÞLkk çkÄk {níðÃkqýo ÃkËku Ãkh ÞkuøÞ
ÔÞÂõíkykuLke rLk{ýqtf fhíkku níkku.
ÿkuý{w¾ (400 økk{kuLkku Mk{qn)
42
  {tºke Ãkrh»kËLkk Lke[u rîíkeÞ ©uýeLkk ÃkËkrÄfkhe
¾kðkorxf (200 økk{kuLkku Mk{qn) nkuÞ Au, íku{Lku “yæÞûk” fnu Au.
 yÚkoþk†{kt 26 yæÞûkkuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
Mktøkúný (100 økk{kuLkku Mk{qn) ¢{ yæÞûkLkk Lkk{ MktçkrÄík rð¼køk
1. ÃkÛÞkæÞûk ðuÃkkh-ðkrýßÞLkku yæÞûk
2. rðrðíkkæÞûk økku[hLkku yæÞûk
økkuÃk (10 økk{kuLkku Mk{qn)
3. ykfhkæÞûk ¾kýkuLkku yæÞûk
økk{ (ðneðxLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{) 4. MkeíkkæÞûk hksfeÞ f]r»k rð¼køkLkku yæÞûk
* yÚkoþk†{kt ðŠýík íkeÚko (yrÄfkheyku) : 5. þwÕfkæÞûk Mke{k þwÕf yLku sfkík rLkÞtºkf
 fkirxÕÞLkk yÚkoþk†{kt {tºkeyku {kxu “íkeÚko” þçË 6. ÃkkiíkðkæÞûk {kÃk-íkku÷Lkku yæÞûk
ðkÃkhðk{kt ykÔÞku Au, su{Lke MktÏÞk 18 çkíkkððk{kt ykðe 7. ÷ûkýkæÞûk {wÿk íku{s xtfMkk¤Lkku yæÞûk
Au. 8. MkqºkkæÞûk fÃkkMk, fktíkýe, fkÃkz çkLkkðLkkh
¢{ íkeÚko (yrÄfkhe) MktçkrÄík rð¼køk Wãkuøk Mkt[k÷Lk fhLkkh
1. {tºke ðzk«ÄkLk («ÄkLk{tºke) 9. {wÿkæÞûk ÃkkMkÃkkuxo rð¼køkLkku yæÞûk
2. Ãkwhkurník Ä{o yLku ËkLk rð¼køkLkku «ÄkLk 10. ÷ðýkæÞûk {eXwt (salt) yrÄfkhe
({tºke) 11. økrýfkæÞûk ði~ÞkykuLkk rLkheûkf
3. MkuLkkÃkrík MkiLÞ rð¼køkLkku {tºke 12. MktMÚkkæÞûk ÔÞkÃkkrhf {køkkuoLkku yæÞûk
4. Þwðhks hkòLkku WíkhkrÄfkhe 13. MkqLkkæÞûk çkq[z¾kLkkLkku yæÞûk
5. yLíkÃkk÷ Mke{kðíkeo ËwøkkuoLkku hûkf * ðneðxe Mkr{rík yLku íkuLkk fkÞkuo :
6. ËwøkoÃkk÷ hkßfeÞ Ëwøko hûkfkuLkku yæÞûk  {kiÞofk¤{kt «{w¾ LkøkhkuLkwt ðneðx LkøkhÃkkr÷fk
7. ËtzÃkk÷ Ãkku÷eMk rð¼køkLkku yæÞûk æðkhk [÷kððk{kt ykðíkwt níkwt.
8. {trºkÃkrh»kËkæÞûk Ãkrh»kËLkku yæÞûk
 {uøkMÚkLkeÍ yu Ãkkx÷eÃkwºkLkk þkMkLk {kxu 30
9. f{koÂLíkf Wãkuøkku yLku fkh¾kLkkykuLkku yæÞûk MkÇÞku ðk¤e 6 Mkr{ríkykuLkwt ðýoLk fÞwo Au.
10. LkkÞf Lkøkh hûkkLkku yæÞûk ¢{ Mkr{rík fkÞo
11. ÔÞkðnkrhf «{w¾ LÞkÞkÄeþ 1. «Úk{ Mkr{rík Wãkuøk yLku rþÕÃk fkÞoLkwt rLkheûký
12. Ãkkih (Lkkøkhf) Lkøkh fkuxðk÷ yÚkðk LkøkhLkku 2. çkeS Mkr{rík rðËuþeykuLke Ëu¾hu¾
{wÏÞ yrÄfkhe 3. ºkeS Mkr{rík sL{-{hýLkwt rððhý hk¾ðwt
13. «Ëu»xÙk fr{þLkh/VkusËkhe LÞkÞk÷ÞLkku 4. [kuÚke Mkr{rík ðuÃkkh-ðkrýßÞLke Ëu¾hu¾
LÞkÞkÄeþ 5. Ãkkt[{e Mkr{rík WíÃkkrËík ðMíkwykuLkk ðu[kýLkwt
14. Ëkiðkrhf hks {nu÷kuLke Ëu¾hu¾ fhLkkh rLkheûký
yrÄfkhe 6. Aêe Mkr{rík ðu[ký fh ðMkq÷ fhðku.
15. yLíkðurËf yLík:ÃkwhLkku yæÞûk * økwÃík[h :
16. Mk{kníkko Lkkýk{tºke/hksMð rð¼køkLkku «ÄkLk  hksf{o[kheykuLkk ¼úük[khLke òýfkhe «kÃík
17. MkÂLLkÄkíkk hksfeÞ fku»kæÞûk fhðk {kxu økwó[hkuLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðíke níke.
18. «þkMíkk fkhkøkkhLkku yæÞûk  økwÃík[h rð¼køkLkku «{w¾ - “{nk{kíÞkÃkMkÃko”
* yæÞûk:
43
 ÞqLkkLke ÷u¾f økwÃík[h rð¼køkLkk yæÞûk  fkirxÕÞyu yÚkoþk†{kt 9 «fkhLkk ËkMkkuLkku WÕ÷u¾
(«{w¾)Lku “ykuðhrMkÞMko” fnu Au. fÞkuo Au.
 fkirxÕÞ íku{Lku “økqZÃkwhw»k” fnu Au. * yLÞ VuõxTMk :
 yÚkoþk†{kt çku «fkhLkk økwÃík[hkuLkku WÕ÷u¾ Au -  yÚkoþk†{kt WÕ÷ur¾ík {wÿk ([÷ý) Lke[u {wsçk
(1) Mkt[kh - VheLku Mkq[Lkk yufrºkík fhLkkh níke -
(2) MktMÚkk - yuf s MÚk¤u hneLku Mkq[Lkk yufrºkík fhLkkh 1. Mkwðýo - MkkuLkkLkku rMk¬ku
 LkhøkwÃík[hkuLku “MkLíke”, “rík»ýk”, “MkhË” íkÚkk Lkkhe 2. þík{kLk - [ktËeLkku rMk¬ku
økwÃík[hkuLku “ð]»k÷e”, “r¼ûkwfe”, “Ãkrhðúksf” fnuðkíkk níkk. 3. Ãký, fÃkkoÃký - [ktËeLkku rMk¬ku
* {kiÞofk÷eLk «{w¾ fhku : 4. {k»kf - íkktçkk yLku [ktËeLkku rMk¬ku
¢{ fh †kuík 5. fkfýe - íkktçkkLkku rMk¬ku
1. økwÕ{ fh MkirLkf fh  “ftxfþkuÄLk” - VkusËkhe yLku “Ä{oMÚkeÞ” -
2. rLk»¢{Þ fh rLkfkMk fh ËeðkLke fkuxkuo níke.
3. «ðu~Þ fh ykÞkík fh  yþkuf “rþð”Lkku WÃkkMkf níkku íku{ýu fk~{eh{kt
4. ðíkoLke xku÷ xufMk (ÃkÚk Ãkh) “©eLkøkh”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
5. rðrü ©{ fh  MkkhLkkÚk{kt ykðu÷ Míkt¼kf]rík “¼khíkeÞ {wÿk”
6. hßsw s{eLk {kÃkýeLkk Mk{Þu ÷uðkíkku fh íkhefu yÃkLkkðu÷e Au.
7. rððeík ÃkþwykuLke Mk÷k{íke {kxu ÷uðkíkku  Mk{úkx yþkufu ÃkkuíkkLkku y÷øk Ä{o “ÄB{” þY
fh fÞkuo.
8. WËf ¼køk ®Mk[kE fh  yþkufLkk ÄB{Lkwt {q¤ ÷ûÞ “MðøkoLke «kró” níkwt.
9. ðkrhfk ËiÞ ykðfðuhku  yþkufu íku{Lkk hkßÞkr¼»kufLkk 14 {kt ð»kuo Ä{o
10. çkr÷ yuf «fkhLkku ¼qhksMð «Mkkh {kxu “ÄB{ {nk{kºk”Lkwt ÃkË håÞwt.
11. «ýÞ E{hsLMke ðuhku  yþkufu “ykSðf Mkt«ËkÞ”Lkk hnuðk {kxu
* {kiÞofk¤Lke Mkk{krsf ÂMÚkrík : “çkhkçkhLke xufheyku”{kt [kh økwVkyku ((1) fso (2) [kuÃkkh
 {uøkMÚkLkeÍ yu ¼khíkeÞ Mk{ksLku 7 òríkyku{kt (3) MkwËk{k (4) rðï ÍkuÃkze) Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
ðnU[e níke -  yþkufLkk Ãkkiºk (ÃkwºkLkku Ãkwºk) “ËþhÚk” yu
(1) ËkþorLkf (íkíðr[íktf) (2) ¾uzqík (3) fkheøkh fu rþÕÃke “ykSðf Mkt«ËkÞ”Lku “LkkøkkswoLk økwVk” «ËkLk fhe níke.
(4) MkirLkf (5) rLkheûkf (6) Mk¼kMkË (7) yneh (Ãkþw[khf)  yþkufLkku MkkiÚke LkkLkku ÷½w Míkt¼÷u¾
 yþkufLkk yr¼÷u¾ku, {uøkMÚkLkeÍLke EÂLzfk yLku “YÂB{LkËuE” Au. yk{kt s ÷wÂBçkLke{kt “ÄB{Þkºkk”
fkirxÕÞLkk yÚkoþk†Úke {kiÞofk¤Lke Mkk{krsf ÂMÚkríkLkk rðþu (Ä{oÞkºkk)Lke Ëhr{ÞkLk yþkuf îkhk ¼q-hksMð
òýfkhe {¤u Au. (s{eLkðuhku)Lkku Ëh ykuAe fhðkLke ½ku»kýk fhðk{kt ykðe
 {kiÞofk¤{kt rððkn (÷øLk)Lkk ykXuÞ «fkh Au.
«[r÷ík níkk yLku ík÷kf yLku ÃkwLkŠððknLkwt Ãký «[÷Lk  yþkufLkku “Mkkík{ku yr¼÷u¾” MkkiÚke ÷ktçkku Au.
níkwt.  ðu[kýðuhkLkk YÃku rft{íkLkku ËMk{ku ¼køk ðMkq÷ðk{kt
 ËkMkkuLku r{÷fík hk¾ðkLkku yLku ðu[ðkLkku yrÄfkh ykðíkku níkku, suLke [kuhe fhLkkhLku “{]íÞwËtz” ykÃkðk{kt
níkku. ykðíkku.

44
 {uøkMÚkLkeÍLkk «{kýu “yuøkúkuLkku{kuE” - {køko  “MkkÚkoðkn” - ðuÃkkhe ©uýeykuLkku «ÄkLk (yæÞûk)
rLk{koý yrÄfkhe níkku.  “{iøkMÚkLkeÍ” yLku “MxÙuçkku” «{kýu “¼khík{kt
 “LkkÞf” - ÞwØ ûkuºk{kt MkuLkkLkwt Lkuík]íð fhLkkh ËkMk Lk níkk.”
yrÄfkhe  “yÕnkçkkË Míkt¼ ÷u¾” Ãkh Lke[u {wsçkLkk
 {uøkMÚkLkeÍLkk «{kýu {kiÞo MkuLkkLke Mkt¼k¤ 5 þkMkfku (hkòyku)Lkk yr¼÷u¾ fkuíkhu÷k Au -
MkÇÞkuðk¤e, 6 Mkr{ríkyku fhíke níke - (1) hkýeLkku ÷u¾
Mkr{rík fkÞo (2) fkiþkBçke yk¿kk ÷u¾
1. «Úk{ Mkr{rík - s¤MkuLkk (NAVY) Lke ÔÞðMÚkk (3) Mk{wÿøkwÃíkLke «Þkøk «þÂMík
2. çkeS Mkr{rík - ÃkrhðnLk yLku ¾kLk-ÃkkLk (4) çkehçk÷Lkku yr¼÷u¾
(hMkË)Lke ÔÞðMÚkk (5) snktøkehLkku yr¼÷u¾
3. ºkeS Mkr{rík - Úk¤MkuLkk ðk¤k MkirLkfku (Army)
Lke ÔÞðMÚkk ******
4. [kiÚke Mkr{rík - yïkhkuneykuLke MkuLkkLke Ëu¾hu¾
5. Ãkkt[{e Mkr{rík - nkÚkeMkuLkk (øksMkuLkk)Lke Ëu¾hu¾
6. Aêe Mkr{rík - hÚkMkuLkkLke Ëu¾hu¾
 yþkufLkk Mk{Þu sLkÃkËeÞ LÞkÞk÷Þ (fkuxo)Lkk
LÞkÞkÄeþ (Judge) Lku “hkswf” fnuíkk níkk.
 Mkhfkhe ß{eLkLku “Mkeíkk” fnuíkk níkk.
 “yËuð{kík]f” - yuðe s{eLk su{kt ðhMkkË ðøkh
Ãký Mkkhe ¾uíke (MkkhkuÃkkf) Úkíke nkuÞ.
 “YÃkkSðk” - Mðíktºk ðu~Þkð]r¥kLku Mðefkhðk
ðk¤e {rn÷k.
 LktËðtþLkk rðLkkþ fhðk{kt [LÿøkwÃík {kiÞo
“fk~{ehLkk hkò Ãkðíkof”Úke {ËË «kÃík fhe níke.
 {kiÞo ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “çk]nÿÚk” níkku suLke
níÞk íkuLkk MkuLkkÃkrík “Ãkw»Ãkr{ºk þwtøk” yu fheLku {økÄ{kt
“þwtøkðtþ”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 yþkufu ÃkkuíkkLke Ãkwºke “[khw{íke” {kxu LkuÃkk¤{kt
“ËuðÃk¥kLk” Lkk{Lkwt Lkøkh ðMkkÔÞwt.
 “«ðný” - Mkk{qrnf Mk{khkun
 “hksíkhtrøkýe” ÃkwMíkf «{kýu “yþkuf þið
(rþðÃkqsf) níkku.”
 [LÿøkwÃík {kiÞoLkk økðLkoh “Ãkw»ÃkøkwÃíku” swLkkøkZ
(røkhLkkh)Lkk “MkwËþoLk Mkhkuðh” Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 Ãkwhkýku{kt fkirxÕÞLku “rîs»ko¼” (©uc çkúkñý)
fnuðkÞku Au.

45
 «fhý-13 {kiÞkuo¥kh fk¤
* Ëuð¼qrík (83 E.Ãkq.- 73 E.Ãkq.) :
1. þwtøk ðtþ (184 E.Ãkq.- 73 E.Ãkq.)  þwtøk ðtþLkku AuÕ÷ku hkò Ëuð¼qrík níkku.
 þwtøkfk¤Lkk EríknkMkLke òýfkheLkk †kuík Lke[u {wsçk Au -
 Ëuð¼qríkLke níÞk íkuLkk MkuLkkÃkrík “ðMkwËuð” yu
(1) fkr÷ËkMkLke “{k÷rðfkÂøLkr{ºk{T” fheLku “fÛð ðtþ”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
* yLÞ VuõxTMk :
(2) Ãkíktsr÷Lke “{nk¼k»Þ”
 þwtøk ðtþLkk þkMkLkfk¤{kt {LkwM{]rík, Þk¿kðÕfÞ
(3) çkkýLke “n»ko[rhík”
M{]rík yLku rð»ýw M{]rík økútÚkkuLke h[Lkk ÚkE.
(4) Ãkwhký
 þwtøk ðtþLkk þkMkLkfk¤{kt Ãkíktsr÷yu
(5) çkkiØ økútÚk “rËÔÞkðËkLk”
* Ãkw»Ãkr{ºk (184 E.Ãkq.- 149 E.Ãkq.) : “yükæÞkÞe” Ãkh xefk “{nk¼k»Þ{T” ÷¾e níke.
 Ãkw»Ãkr{ºk þtwtøk yuf {kiÞo MkuLkkÃkrík níkku, suýu AuÕ÷k  {ÚkwhkLkk “{kuh” Lkk{Lkk MÚk¤uÚke Mktf»koý,
{kiÞo Mk{úkx “çk]nÿÚk”Lke níÞk fheLku 184 E.Ãkq.{kt þwtøk ðkMkwËuð, «ãwBLk, MkkBçk yLku yrLkhwØLke {qŠíkyku MÚkkrÃkík
ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke. fhðkLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
 Ãkw»Ãkr{ºk þwtøku Ãkkx÷eÃkwºkLke søÞkyu “rðrËþk”  Mkkp[e MíkqÃkLkku «ðuþ îkh yLku çkkuÄøkÞkLkk MíkqÃkLke
(WßsrÞLke)Lku ÃkkuíkkLke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) çkLkkðe níke. [khuÞ çkksw ÃkíÚkhLke ðurËfk þwtøk ðtþLkk þkMkLkfk¤{kt s
 Ãkw»Ãkr{ºk þwtøk “çkúkñý Ä{o”Lkku Mk{Úkof níkku. çkLkkððk{kt ykðe níke.
2. fÛð ðtþ (75 E.Ãkq.- 30 E.Ãkq.) :
 “{nk¼k»Þ” økútÚkLkk h[rÞíkk “Ãkíktsr÷”
 þwtøkðtþLkk Ëuð¼qríkLke níÞk fheLku ðkMkwËuð yu
Ãkw»Ãkr{ºk þwtøkLkk Ãkwhkurník níkk.
“fÛððtþ”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 Ãkw»Þr{ºku ÃkkuíkkLkk Ãkwhkurník Ãkíktsr÷Lke {ËËÚke
 fÛð ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “Mkwþ{ko” níkku.
“çku” ð¾ík “yï{u½ Þ¿k” fÞkuo.
3. [urË ðtþ
 Ãkw»Þr{ºk þwtøku yþkuf æðkhk rLkŠ{ík 84000
 [urË ðtþLkku MktMÚkkÃkf {nk{uÄðknLk níkku.
MíkqÃkkuLkku Lkkþ fÞkuo níkku.
 «ÏÞkík f®÷øk þkMkf “¾khðu÷” [urË ðtþLkku níkku.
 yk Mk{Þ{kt “MktMf]ík” ¼k»kkLkwt ÃkwLkYíÚkkLk ÚkÞwt.
 ¾khðu÷ “siLk Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 “¼hnqík MíkqÃk”Lkwt rLk{koý Ãkw»Þr{ºk þwtøku fhkÔÞwt níkwt.
 ¾khðu÷u ¼wðLkuïhLke ÃkkMku WËÞrøkheLke
* yÂøLkr{ºk (148 E.Ãkq.- 140 E.Ãkq.) :
xufheyku{kt “nkÚkeøkwBVk yr¼÷u¾” fkuíkhkÔÞku níkku.
 Ãkw»Þr{ºk þwtøkLkku WíkhkrÄfkhe yÂøLkr{ºk níkku.
 ðMíke økýíkhe fhkððkLkku «Úk{ yr¼÷u¾eÞ
 fkr÷ËkMkLke h[Lkk “{k÷rðfkÂøLkr{ºk{T”
Ãkwhkðku (MkkûÞ) ¾khðu÷Lkk nkÚkeøkwBVk yr¼÷u¾Úke {¤u Au.
yÂøLkr{ºk þwtøkLkk SðLk Ãkh ykÄkrhík LkkxÞ h[Lkk Au.
 ¾khðu÷Lkku hkßÞkr¼»kuf 28 E.Ãkq.{kt ÚkÞku níkku
* ðMkwr{ºk (133 E.Ãkq.- 123 E.Ãkq.) :
yLku íkuLku “f®÷økkrÄÃkrík” yLku “f®÷øk [¢ðíkeo”Lke
 yÂøLkr{ºkLkk Ãkwºk “ðMkwr{ºk” yu ELzku-økúef
WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
þkMkf “r{LkkLzh”Lku Ãkhkrsík fÞkuo níkku.
 “{nkhkò” WÃkkrÄLkku «k[eLkík{ WÕ÷u¾
 yk þttøk ðtþLkku [kuÚkku þkMkf níkku.
“nkÚkeøkwBVk yr¼÷u¾”{kt {¤u Au.
* ¼køkðík (114 E.Ãkq.- 83 E.Ãkq.) :
 LktËðtþLkku WÕ÷u¾ fhðkðk¤ku yk «Úk{ yr¼÷u¾ Au.
 yk þwtøk ðtþLkku Lkð{ku þkMkf níkku.
 ¾khðu÷u {økÄ þkMkf çk]nMÃkrík r{ºkLku Ãkhkrsík
 yk þkMkLkfk¤{kt s ÞðLk hksËqík
fhe siLk íkeÚkofh “þeík÷LkkÚk”Lke {qŠíkLku f®÷øk{kt Ãkhík
“nur÷ÞkuzkuhMk” yu “¼køkðík Ä{o” økúný fhe “rðrËþk”
÷kÔÞku níkku.
(çkuMkLkøkh){kt “økhwz Míkt¼”Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.

46
 ¾khðu÷u WËÞrøkrh Ãkðoík Ãkh siLk MktíkkuLkk rLkðkMk  çkúkñýkuLku “¼qr{-yLkwËkLk” (s{eLk ËkLk{kt
{kxu økwVkykuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt. ykÃkðe) ykÃkðkLke «ÚkkLke þYykík Mkki«Úk{ “MkkíkðknLk
4. MkkíkðknLk ðtþ (yktÄú ðtþ) þkMkfku” yus fhe níke.
 MkkíkðknLk ðtþLke MÚkkÃkLkk “rMk{wf”yu fhe níke.  MkkíkðknLkkuLke ¼k»kk “«kf]ík” yLku r÷rÃk
 MkkíkðknLk þkMkfkuyu ÃkkuíkkLke hksÄkLke “çkúkñe” níke.
(ÃkkxLkøkh) “ÃkiXLk” yÚkðk “«rík»ZkLk”{kt MÚkkrÃkík fhe  MkkíkðknLkkuLkku Mk{ks “{kík]Mk¥kkí{f” níkku.
níke.  MkkíkðknLk þkMkfkuLku “ËrûkýkÃkÚkLkk Mðk{e”
 «Úk{ MkËe E.Ãkq.{kt MkkíkðknLkku yu Ërûký fnuðkÞ Au.
¼khík{kt Mðíktºk hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke.  MkkíkðknLk hkßÞyu Wíkh ¼khík yLku Ërûký
 “«rík»XkLk” yktÄú«ËuþLkk ykihtøkkçkkË SÕ÷k{kt ¼khíkLke ðå[u “Mkuíkw” (Ãkw÷)Lkwt fk{ fÞwO.
Au.  MkkíkðknLkfk÷eLk Mk{ks [kh ¼køkku{kt ðnut[kÞu÷ku níkku -
 MkkíkðknLkkuLku “ykLÄú¼]íÞ” Ãký fnuðkÞ Au. (1) «Úk{ ðøko{kt - {nkhÚke, {nk¼kus yLku
 MkkíkðknLk þkMkf “þkíkfýeo «Úk{” yu {nkMkuLkkÃkrík Mkk{u÷ níkk.
“ËrûkýkrÄÃkrík” yLku “y«ríkník[¢”Lke WÃkkrÄ Äkhý (2) çkeò ðøko{kt - y{kíÞ ({tºke ðøkuhu), ðuÃkkhe
fhe níke. ðøkuhu
 þkíkfýeo «Úk{ yu çku “yï{i½ Þ¿k” yLku yuf (3) ºkeò ðøko{kt - ÷u¾f, f÷kfo, ðiã, ¾uzqík,
“hkßMkqÞ Þ¿k” fÞko níkk. MkkuLke yLku økÂLÄf (Ëðk
 MkkíkðknLk þkMkf “nk÷” yu «kf]ík ¼k»kk{kt (ykki»kÄe) ðu[Lkkh) ðøkuhu
“økkÚkk MkÃíkþíke” Lkk{Lke ÃkwMíkf ÷¾e níke. (4) [kuÚkk ðøko{kt - ðýfh, {k¤e, ÷wnkh yLku
 nk÷Lkk Ëhçkkh{kt “çk]nËfÚkk”Lkk h[rÞíkk {kAe{kh ðøkuhu Mkk{u÷ níkk.
“økwýkZÞ” yLku “fkíktºk”Lkk h[rÞíkk “Mkðoð{oLk” suðk  MkkíkðknLk þkMkfku, hkòLkk Ëuðe rMkØktík{kt rðïkMk
{nkLkw¼kðku níkk. fhíkk Lk níkk.
 økkiík{eÃkwºk þkíkfýeoLke {kíkkLkwt Lkk{ “økkiík{e  Mkk{úksÞ, “sLkÃkËku”, “ynkhku” yLku
çk÷©e” níkwt. “økk{ku”{kt rð¼krsík níkku.
 økkiík{eÃkwºk þkíkfýeo yu þf þkMkf “Lkn5kLk”Lku  “MkkuÃkkhk” yLku “fÕÞký” íku Mk{ÞLkk MkkiÚke
Ãkhkrsík fÞkuo níkku. {níðÃkqýo çktËh níkk.
 økkiík{eÃkwºk þkíkfýeoyu LkkrMkf SÕ÷k{kt  Ërûký{kt {¤u÷ çkÄe çkkiØ økwVkyku MkkíkðknLk
“ðiýkfxf” Lkk{Lkwt Lkøkh ðMkkÔÞwt níkwt. fk¤Lke s Au.
 økkiík{eÃkwºk þkíkfýeoyu MkkíkðknLk þÂõíkLku  çkkiØ økwVkyku çku «fkhLke níke -
økwshkík yLku hksÃkqíkkLkk MkwÄe ÃknkU[kze níke. (1) [iíÞøk]n - {trËh
 ðrhceÃkwºk Ãkw÷w{kðe yuf{kºk þkMkf Au suLkku (2) ÷ÞLk - r¼ûkwykuLkwt rLkðkMkMÚk¤
WÕ÷u¾ “y{hkðíke” Úke «kÃík yr¼÷u¾{kt ÚkÞku Au.  “økkiÂÕ{f” - sLkòíkeÞ ûkuºkkuLkku ðneðxe
 ykLkk þkMkLkfk¤{kt “y{hkðíkeLkk MíkqÃk” Lkku yrÄfkhe
ÃkwLkhwîkh ÚkÞku níkku.  “nuhuLkfk” - ¾òLk[e
 MkkíkðknLk þkMkfkuyu “[ktËe, íkktçkw, MkeMkw, ÃkkuxeLk  “¼qr{ yLkwËkLk”Lkku «Úk{ Ãkwhkðku (MkkûÞ)
yLku fktMkk”Lke {wÿkyku (rMk¬kyku) [÷kÔÞk níkk. MkkíkðknLk fk¤ (LkkøkkrLkfkLkku LkkLkk½kx økwVk÷u¾) Úke {¤u Au.

47
 “y{kíÞ” þçËLkku «Úk{ yr¼÷u¾eÞ MkkûÞ (2) ¼khíkeÞ ßÞkurík»kLkk y{wf þçËku ÞqLkkLke ¼k»kkÚke
(Ãkwhkðku) MkkíkðknLk fk¤Úke {¤u Au ßÞkhu MkkrnÂíÞf MkkûÞ ÷uðk{kt ykÔÞk Au.
“yÚkoþk†”{kt (3) ¼khíkeÞkuLku rMk¬k Zk¤ðkLke f¤k ykðe økE.
(5) ELzku-økúef yk¢{ý  økkøkeoMktrníkk :
 ¼khík Ãkh yk¢{ý fhðkðk¤k rðËuþe - økkøkeo Mktrníkk yuf ßÞkurík»k økútÚk Au.
yk¢{ýfkheykuLkku ¢{ Au - - ykLke h[Lkk “fkíÞkÞLk” yu fhe níke.
(1) ELzku-økúef (çkirfxÙÞLk) - yk{kt økúef yk¢{ý (ÞðLk yk¢{ý)Lkku WÕ÷u¾
(2) þf (MkerÚkÞLk) {¤u Au.
(3) Ãkn÷ð (ÃkkŠÚkÞLk) 6. þf yk¢{ý
(4) fw»kký (Þq-[e)  þfkuLke Ãkkt[ þk¾kyku ¼khík{kt ykðe níke -
 {kiÞofk¤ ÃkAe ¼khík Ãkh Vhe økúefkuLkwt yk¢{ý 1. «Úk{ þk¾k - yV½krLkMíkkLk{kt
ÚkÞwt. yk Mk{Þu yk¢{ýfkhe “zu{urxÙÞMk-«Úk{” níkku. 2. çkeS þk¾k - Ãktòçk{kt (hksÄkLke-íkûkrþ÷k)
 zu{urxÙÞMku ¼khík Ãkh yk¢{ý fhe yVøkkrLkMíkkLk, 3. ºkeS þk¾k - {Úkwhk{kt
Ãktòçk yLku rMkLÄ Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh s{kðe ÷eÄku. 4. [kuÚke þk¾k - Ãkrù{ ¼khík{kt
 ykLku “Mkkf÷” (rMkÞk÷fkux) Lku ÃkkuíkkLke hksÄkLke 5. Ãkkt[{e þk¾k - Wíkhe ËϾý{kt (Wíkhe Ërûký{kt)
(ÃkkxLkøkh) çkLkkðe.  þf þkMkfkuLkk ¼khíkeÞ økðLkohkuLku “ûkºk5”
 ELzku-økúef þkMkfku{kt MkkiÚke ðÄw «ÏÞkík fnuðkÞ Au.
“r{LkkLzh” níkku. ykLke hksÄkLke Mkkf÷ rþûkkLkku «{w¾  58 E.Ãkq.{kt WßsiLkLkk yuf MÚkkLkeÞ hkòyu þfkuLku
fuLÿ níkwt. Ãkhkrsík fheLku “rð¢{krËíÞ”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 r{LkkLzh yu “LkkøkMkuLk” (LkkøkkswoLk)Úke çkkiØ  þfku Ãkh rðßÞLkk WÃk÷ûÞ{kt 58 E.Ãkq.{kt yuf
Ä{oLke Ëeûkk ÷eÄe níke. Lkðku Mktðík “rð¢{ Mktðík” þY fhðk{kt ykÔÞku níkku.
 r{LkkLzhLkk Mkðk÷ yLku LkkøkMkuLkLkk sðkçk yuf  YÿËk{k - «Úk{ :
ÃkwMíkf{kt Mktfr÷ík Au suLkwt Lkk{ “r{r÷LËÃkLnku” Au. - þfkuLkku MkkiÚke «ÏÞkík hkò níkku.
 r{r÷LËÃkLnku yux÷u fu r{r÷LËLkk «&™ku. - ykLkwt þkMkLk (E.Mk.130-150) økwshkík{kt níkw.t
 r{LkkLzhLku “yurþÞkLkku Mkthûkf” fnuðkÞku Au. - ykLku Mkkihk»xÙLkk “MkwËþoLk Mkhkuðh” (MkwËþoLk
 yÕnkçkkËLkk hun Lkk{Lkk MÚk¤uÚke ykLkku yr¼÷u¾ ík¤kð)Lkwt Mk{khfk{ fhkÔÞwt níkwt. yk MkwËþoLk ík¤kð {kiÞo
{éÞku Au. fk¤{kt çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku.
 ÃkurhÃ÷Mk ykpV Ä yurhrÚkÞLk Mke «{kýu ykLkk  YÿËk{kt MktMf]íkLkku «u{e níkku.
rMk¬k ¼Y[ (¼zki[)Lkk çkòhku{kt [k÷íkk níkk.  YÿËk{kLkku “sqLkkøkZ yr¼÷u¾” (røkhLkkh
 ELzku-økúef ¼khíkLkk Ãknu÷kt yuðk þkMkfku Au su{Lkk yr¼÷u¾) MkkiÚke Ãknu÷ku þwæÄ “MktMf]ík” ¼k»kk{kt fkuíkhkðu÷
rMk¬kykuLkk rðþu rLkrùík MðYÃku fne þfkÞ fu yk rMk¬ku MkkiÚke ÷ktçkku yr¼÷u¾ Au.ykLkk Ãknu÷kLkk çkÄk yr¼÷u¾ku
fÞk þkMkfLkku Au. “«kf]ík” ¼k»kk{kt fkuíkhkðu÷k níkk.
 ¼khík{kt Mkki«Úk{ “MkkuLkkLkk rMk¬k” ELzku-økúef  YÿËk{kt yu “{nkûkºkÃk” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe
þkMkfku yu s çknkh Ãkkzâk níkk. níke.
 ¼khík{kt økúefkuLkk MkBÃkfo{kt ykððkÚke ÚkÞu÷ yMkh :  YÿËk{kt yu MkkíkðknLk þkMkf þkíkfýeo Lku çku ð¾ík
(1) Wíkh-Ãkrù{e ¼khík{kt “nu÷rLkÂMxf f¤k”Lkku Ãkhkrsík fÞkuo níkku.
rðfkMk ÚkÞku.
48
 MkwËþoLk ík¤kðLku YÿËk{kt Lkk økðLkoh “Mkwrðþk¾”
Lkk rLkËuoþLk{kt Mk{khfk{ fhkððk{kt ykÔÞwt níkwt.
7. Ãkn÷ð yk¢{ý
 ÃknT÷ð (ÃkkŠÚkÞLk)Lkwt {q¤ðíkLk ÃkkŠÚkÞk (EhkLk) níkwt.
 “økkuzkuVŠLkMk” þÂõíkþk¤e ÃknT÷ð hkò níkku.
 økkuzkuVŠLkMkLkk Mk{Þ{kt “MkuLx Úkku{Mk”
(St.Thomas) «Úk{ EMkkE Ä{o «[khf ¼khík{kt ykÔÞk
níkk.
 ÃknT÷ðkuLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “íkûkrþ÷k”
níke.
 ÃknT÷ðkuLkku ytík “fw»kkýku”yu fÞkuo níkku.
 økkuzkuVŠLkMkLku EMkkE økútÚkku (r¾úMíke økútÚkku){kt
“MkBÃkqýo ¼khík”Lkku hkò fnuðkÞku Au.
8 fw»kký ðtþ
* fw»kký fk÷eLk EríknkMkLkk †kuík :
 LkkøkkswoLk - {kæÞr{f Mkqºk
 yï½ku»k - çkwØ[rhík
 nkLk ðtþLkku EríknkMk ([eLke †kuík)
 yr¼÷u¾ yLku rMk¬kyku
* fw»kký ðtþ :
 {kiÞo Mkk{úkßÞ ÃkAe ¼khík{kt fw»kký Mkk{úksÞ s
yuðwt «Úk{ Mkk{úksÞ níkwt, suLkku «¼kð {æÞ yurþÞk,
EhkLk, yVøkkrLkMíkkLk yLku ÃkkrfMíkkLk MkwÄe níkku.
 ÃknT÷ðLkk ÃkAe fw»kkýku ¼khík ykÔÞk su “Þq-[e”
fçke÷kLkk níkk.
 fw»kký ðtþLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 15 {kt “fwsw÷
fzrVMkuMk” yu fhe níke.
 fwsw÷ fzrVMkuMk ÃkAe íkuLkku Ãkwºk “fzrVMkuMk rð{”
hkò çkLÞku.
 íkuLkk rMk¬kyku Ãkh rþð, LktËe yLku rºkþq¤Lke
ykf]íke {¤e Au yux÷u fu þið Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 íkuLku “{nuïh”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 íkuLku Wíkh ¼khíkLkk {kuxk¼køkLkk ûkuºkku fw»kkýkuLkk
yÄeLk fhe ËeÄk níkk.
* frLk»f:
 fw»kký ðtþLkku MkkiÚke «íkkÃke hkò “frLk»f” níkku.
49
 frLk»fLke «Úk{ hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “Ãkwhw»kÃkwh”
(Ãkuþkðh) níke ßÞkhu çkeS hkßÄkLke “{Úkwhk” níke.
 frLk»f E.Mk. 78 {kt hksøkkÆe Ãkh çkuXku níkku íÞkhu
íkuLku yuf Mktðík [÷kÔÞku, suLku “þf-Mktðík” fnuðkÞ Au.
 yk s “þf-Mktðík”Lku ¼khík Mkhfkh æðkhk
«Þkuøk{kt ÷uðk{kt ykÔÞku Au.
 frLk»f yu “{nkhks”, “hkòrÄhks” yLku
“ËuðÃkwºk”Lke WÃkkÄeyku Äkhý fhe níke.
 frLk»fLkk þkMkLkfk¤{kt “[íkwÚko çkkiØ Mktøkerík”
fk~{ehLkk fwLz÷ðLk{kt ykÞkursík fhðk{kt ykðe níke,
suLkk yæÞûk “ðMkwr{ºk” yLku WÃkkæÞûk “yï½ku»k” níkk.
 frLk»fu çkkiØ Ä{o, MktMf]ík, ¼k»kk yLku ¼khíkeÞ
f¤k MktMf]ríkLku ¾qçk s «kuíMkknLk ykÃÞwt níkwt.
 frLk»fLkk Ëhçkkh{kt yï½ku»k, LkkøkkswoLk, [hf,
ðMkwr{ºk, Ãkkïo, Mkt½hûk, {kík][ux suðk «{w¾ rðîkLkku hnuíkk
níkk.
 frLk»f çkkiØ Ä{oLke “{nkÞkLk þk¾k”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 “økktÄkh þi÷e” yLku “{Úkwhk þi÷e”Lkku rðfkMk
frLk»fLkk þkMkLkfk¤{kt s ÚkÞku níkku.
 frLk»fu fk~{ehLku SíkeLku íÞkt “frLk»fÃkwh”
(ðíko{kLk-fLkeMÃkkuh økk{) Lkk{Lkwt Lkøkh ðMkkÔÞwt níkwt.
 frLk»fu [eLkÚke Ãký ÞwØ fÞwo níkwt.
 “huþ{” (silk) çkLkkððkLke xufLkku÷kpSLke þkuÄ
Mkki«Úk{ “[eLk”{kt ÚkE níke.
 fw»kký þkMkLkku yu huþ{ {køkoLkk ðuÃkkh Ãkh rLkÞtºký
fhe ÷eÄwt níkwt.
 fw»kký þkMkfkuyu {kuxe MktÏÞk{kt MkkuLkkLkk rMk¬k
çknkh Ãkkzâk níkk, suLke þwØíkk økwÃíkfk¤Lkk rMk¬kykuÚke
Ãký Mkkhe níke.
 frLk»fLkku WíkhkrÄfkhe “nwrð»f” níkku suLkk
Mk{Þ{kt fw»kký þÂõíkLkku «{w¾ fuLÿ ÃkuþkðhÚke nxeLku {Úkwhk
çkLke økÞku níkku.
 nwrð»f “ði»ýð” Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 fw»kký ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “ðkMkwËuð” níkku.
 ðkMkwËuð “þið” Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 ðkMkwËuðLkk rMk¬kyku Ãkh “¼økðkLk rþð”Lke  LkkøkkswoLk yu “{kæÞr{f Mkqºk” Lkk{Lkk økútÚkLke
ykf]rík {¤e Au suLkk Ãkh ÞqLkkLke MkBÃkfoÚke Ëqh ÚkðkLkk MÃkü h[Lkk fhe níke su{kt íkuLku “MkkÃkuûkíkkLkku rMkØktík” hsq fÞkuo
Ãkwhkðk {¤u Au. níkku.
 “Mkk{tíkefhýLke «r¢Þk” fw»kký fk¤Úke þY ÚkE níke.  LkkøkkswoLk yu “þqLÞðkË”Lkku rð[kh ykÃÞku níkku.
 {Úkwhk “Mkkxf” (yuf «fkhLkwt fkÃkz) Lkwt rLk{koý fuLÿ níkwt.  íkuLke Mkh¾k{ýe “{kŠxLk ÕÞqÚkh” Úke Ãký fhðk{kt
 yk Mk{Þu ¼khíkÚke hku{ Mkk{úksÞLku huþ{, ykðe níke.
{÷{÷, nkÚkeËktíkLke ðMíkwyku, {Mkk÷kyku, {kuíke, MkwíkhkW, 4. yï½ku»k :
ð†, híLk, fk¤wt {h[wt ðøkuhu ðMíkwykuLkku rLkfkMk fhðk{kt  yï½ku»kÚke Mkh¾k{ýe “r{ÕxLk”, “økuxu”,
ykðíkku níkku. suLkk çkË÷k{kt hku{Úke ¼khík{kt MkkuLkwt ykðíkwt “fkLx” yLku “ðkÕxuÞh” MkkÚku fhðk{kt ykðu Au.
níkwt. EríknkMkfkh ÂÃ÷Lke yu hku{Úke Ãkw»f¤ «{ký{kt Úkíkwt  yï½ku»k yuf W¥k{ fkurxLkku MkkrníÞfkh níkku.
MkkuLkkLkku rLkfkMk Úke ÃkkuíkkLkku Ëw:¾ «fx fÞkuo Au.  yï½ku»k yu çku {nkfkÔÞku - “çkwØ[rhík” yLku
 yk Mk{ÞLkk «{w¾ çktËhku{kt “çkuheøkk{” (¼Y[) “MkkuLËhkLktË” íkÚkk yuf Lkkxf - “MkkrhÃkwºk«fhý”Lke
yÚkðk “{hwfåA” (¼]øk]fåA)Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. h[Lkk fhe níke.
 yk Mk{Þ{kt s “Ãkfðu÷ Etxku”Lkku «Þkuøk þY ÚkÞku  “çkwØ[rhík”Lku çkkiØ Ä{oLkku “{nkfkÔÞ” fnu Au
níkku. yLku ykLke Mkh¾k{ýe ðkÕ{erf f]ík “hk{kÞý” MkkÚku
 «ÏÞkík ÃkwMíkf “fk{Mkqºk”Lke h[Lkk “ðkíMÞkÞLk” fhðk{kt ykðu Au.
æðkhk yk Mk{Þ{kt s fhðk{kt ykðe.  [íkwÚko çkkiØ MktøkeríkLkku WÃkkæÞûk “yï½ku»k” s
* frLk»fLkk Mkthrûkík rðîkLkku : níkk.
1. [hf :  yï½ku»k frð, Lkkxffkh, Mktøkeík¿k, fÚkkfkh,
 “[hfMktrníkk”Lke h[Lkk fhe níke. Lkerík¿k yLku ËkþorLkf Ãký níkk.
 yk{Lku “r[rfíMkkþk†Lkk sLkf” yÚkðk * {kiÞkuo¥kh fk¤Lkk yLÞ MkkrníÞ :
“r[rfíMkkþk†Lkk rÃkíkk” Ãký fnuðkÞ Au. ÃkwMíkf/økútÚk hr[Þíkk/÷u¾f
 [hf Mktrníkk økútÚk{kt hkuøkLkk Mkkhðkh {kxuLke - Lkkxâþk† - ¼hík{wrLk
Ëðkyku (yki»kÄeyku) yLku hkuøk rLkðkhý ÃkØríkLkwt ðýoLk - {]åAfrxf{T - þqÿf
{¤u Au. - «rík¿kkÞkuøkLÄhkÞý - ¼kMk
 yk frLk»fLkku “hksðiã” níkku. 9. ðkfkxf ðtþ
2. ðMkwr{ºk :  ðkfkxf ðtþLkku MktMÚkkÃkf “rðLæÞþÂõík” níkku.
 «ÏÞkík økútÚk “{nkrð¼k»kkþk†”Lke h[Lkk  «ðhMkuLk «Úk{ :
ðMkwr{ºku s fhe níke. - «ðhMkuLkLku íkuLkk {níðÃkqýo fkÞkuo {kxu ðkfkxf
 yk økútÚk{kt çkkiØ òíkfkuLke xefk fhðk{kt ykðe Au. ðtþLkku ðkMíkrðf MktMÚkkÃkf {kLkðk{kt ykðu Au.
 yk økútÚkLku çkkiØ Ä{oLkku “rðïfkuþ” fnuðkÞ Au. - íkuLku MkkíkuÞ Þ¿k (yÂøLküku{, yï{u½,
 [íkwÚko çkkiØ MktøkeríkLkk yæÞûk “ðMkwr{ºk” s níkk. yÃkíkkuÞo{, ðkßÃkuÞ, ßÞkuríküku{, çk]nMÃkríkþð yLku
3. LkkøkkswoLk : þzTÞMf) fÞko níkk.
 LkkøkkswoLk frLk»fLkk ËhçkkhLkku {nkLk ËkþorLkf  “Mk{úkx”Lke WÃkkÄe Äkhý fhLkkh yuf{kºk
(íkíð®[íkf) s Lk®n ÃkhLíkw ði¿kkrLkf Ãký níkku. ðkfkxf þkMkf «ðhMkuLk s níkku.
 LkkøkkswoLkLku “¼khíkLkku ykELkMxkELk” fnuðkÞ Au.  ÁÿMkuLk-«Úk{ :
- yÕnkçkkË «þÂMík{kt ykLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.

50
- ykLku Mk{wÿøkwÃíkLke rðhwØ 8 (ykX) yLÞ hkòykuLke
MkkÚku {¤eLku yuf MktøkXLk çkLkkÔÞwt níkwt. ÃkhLíkw yk MktøkXLk
Mk{wÿøkwÃík Mkk{u Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
 «ðhMkuLk-çkeòu («¼kðíkeLkku Ãkwºk) {nkLk ÷u¾f
níkku. íkuLku “MkuíkwçktÄ” Lkk{Lke frðíkk ÷¾e níke. yk
frðíkk ÷¾ðk{kt “fkr÷ËkMku” íkuLke {ËË fhe níke.
 “fkr÷ËkMk” yu «ðhMkuLk-rîíkeÞLkk Mkthûký{kt s
“{u½Ëqík” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
 ðkfkxf þkMkfku “þið Ä{o”Lkk yLkwÞkÞe níkku.
******
«fhý-14 Mktøk{ Þwøk
 Ërûký ¼khík{kt {wÏÞ ºký hkßÞku níkk -
(1) ÃkktzÞ ðtþ /ÃkktzÞ hkßÞ
(2) [ku÷ ðtþ / [ku÷ hkßÞ
(3) [uh ðtþ / [uh hkßÞ
51
1. ÃkktzÞ ðtþ /ÃkktzÞ hkßÞ
 ÃkktzÞkuLkk WÕ÷u¾ Mkki«Úk{ “{uøkMÚkLkeÍu” fÞkuo Au
íkuLkk {íku yk hkßÞ “{kuíke” {kxu «ÏÞkík níkwt yLku yk
hkßÞLkwt þkMkLk nuhkf÷eÍLke ÃkwºkeLkk nkÚk{kt níkwt.
 Ãkktzâ hkòykuLkwt «íkef r[nTLk - “{kA÷e” níkwt.
 yk{Lke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “{ËwhkE” níke.
 Mktøk{ MkkrníÞ{kt Ãkktzâ hkòykuLkku WÕ÷u¾ Au.
 íku{ýu hku{Lk Mk{úkx “ykuøkMxMk”Lkk Ëhçkkh{kt
ÃkkuíkkLkku Ëqík fu hksËqík {kufÕÞku níkku.
 ÃkktzÞ hkò “LkurzÞkuLku” “Mk{wÿÃkqò «Úkk”Lke
þYykík fhe níke.
 ÃkktzÞ hkò “Lkuzqrsr÷ÞLku” “ík÷iÞk®÷økkLk{Lkku
ÞwØ” SíÞku níkku.
 ÃkktzÞ þkMkf “{wËwfwzw{e” yu Þ¿kþk¤kykuLkwt
rLk{koý fhkÔÞwt yLku “Ãk÷þk÷u” (yLkuf Þ¿kþk¤k
çkLkkðLkkh)Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 “{ËwhufktS” Lkk{Lkk økútÚk{kt Lkuzqsur÷ÞLkLkk fwþ¤
ðneðxLke [[ko {¤u Au.
 “Ãk¥kwÃkkíkw” Lkk{Lkk økútÚk{kt Lkuzqsur÷ÞLkLkk SðLkLkwt
rððhý {¤u Au.
2. [ku÷ ðtþ / [ku÷ hkßÞ
 [ku÷ ðtþLkku «k[eLkík{ WÕ÷u¾ “fkíÞkÞLku” fÞkuo
Au.
 [ku÷ hkòykuLkwt «íkef r[nTLk “ðkã” níkwt.
 yk hkßÞ Ãkqðo íkkr{÷LkkzwLkk ÃkuLLkkh yLku ðuÕ÷khw
LkËeLke ðå[u ykðu÷wt níkwt.
 íku{Lke «Úk{ hkßÄkLke “Wíkh {÷Lkqh” níke ÃkAe
Úke “WhiÞqh” yLku “íktòðwh” çkLke.
 “WhiÞqh” fÃkkMkLkk ðuÃkkh {kxu «ÏÞkík níkku.
 Mktøk{fk÷eLk [ku÷ ðtþ{kt MkkiÚke «ÏÞkík þkMkf
“frhfk÷” níkku.
 frhfk÷Lku “çk¤u÷k Ãkøkðk÷ku hkò” Ãký fnu Au.
 frhfk÷u “ðuÂÛýLkwt ÞwØ” SíÞwt níkwt. su{kt íkuýu 12
hkòykuLke MktÞwõík MkuLkkLku Ãkhkrßík fhe níke.
 frhfk÷u fkðuheLkk rfLkkhu “Ãkwnkh” (ðíko{kLk -
fkðuheÃk¥kLk{T)Lke MÚkkÃkLkk fhe íkuLku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke
çkLkkðe níke.
 frhfk÷u “ÃkrèLkÃÃkk÷u”Lkk ÷u¾fLku 1,60,000 Mðýo  WËrÞLk suh÷Lkku “fwÁûkuºkLkk ÞwØ” Mkk{u÷ ÚkðkLkku
{wÿkyku (MkkuLkkLkk rMk¬kyku) ¼utx{kt ykÃke níke. WÕ÷u¾ {¤u Au. íkuýu “{nk¼khík”Lkk ÞwØ{kt ¼køk ÷uLkkh
3. [uh ðtþ / [uh hkßÞ ðehkuLku s{kzâk níkk.
 [uh ðtþLkwt þkMkLk fuh¤Lkk ûkuºk Ãkh níkwt.  “ykrËøk E{kLk” Lkk{Lkk hkòyu Ërûký{kt
 [uh hkòykuLkwt «íkef r[nTLk “ÄLkw»k” níkwt. “þuhzeLke ¾uíke”Lke þYykík fhe níke.
 WËrÞLk suh÷ [uhðtþLkku «Úk{ þkMkf níkku. 4. Mktøk{ fk¤Lke ºký Ãkrh»kËku
 íkr{÷ frð “ÃkhLkkh” WËrÞLk suh÷Lkku Mk{fk÷eLk  Mktøk{ íkr{÷ frðykuLkku Mkt½ ({tz¤) níkwt.
níkku.  yk Mkt½ fu Ãkrh»kËLkwt ykÞkusLk “Ãkktzâ” hkòykuyu
 [uh hkßÞLke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “ðtrs” fu fÞwo níkwt.
“ðtrsÃkwh{” níke suLku “fYh” (fÁðh) Lkk{Úke Ãký  Ërûký ¼khík{kt ykÞo MkÇÞíkkLkk «[kh {kxu
yku¤¾ðk{kt ykðu Au. “Ér»k yøkMíÞ” yLku “fkuÂLzÞ” yu «ÞkMk þY fÞkuo.
 MkkrnÂíÞf Mk¼kyku íku s “Mktøk{” fnuðkÞ Au.
 [uh ðtþLkku MkkiÚke «ÏÞkík hkò “þuLkøkwxxðLk” íkuLkk æðkhk su MkkrníÞ h[kíkwt íkuLku “Mktøk{ MkkrníÞ” íkhefu
níkku, suLku “÷k÷[uh” Ãký fnuðkÞ Au. yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 þuLkøkwxxðLk yu “Ãk¥kLke Ãkqò” (fÛýøke Ãkqò)Lke
þYykík fhe níke.
Mktøk{ MÚk¤ yæÞûk Mkthûkf
1. «Úk{ Mktøk{ {Ëwhi yÚkðk {ËwhkE yøkMíÞ Ér»k Ãkktzâ hkò
2. rîíkeÞ Mktøk{ fÃkkxÃkwh{ (y÷ðkÞu) íkku÷fkÂÃÃkÞh (MktMÚkkÃkf yæÞûk yøkMíÞ Ér»k) Ãkktzâ hkò
3. ík]íkeÞ Mktøk{ {Ëwhi fu {ËwhkE Lk¬ehh Ãkktzâ hkò
5. Mktøk{ fk¤Lkk {nkfkÔÞ  yk {nkfkÔÞLke LkkrÞfk {rý{i¾÷u Au su
1. rþÕÃkrËfkh{ : rþÕÃkrËfkh{Lkk LkkÞf fkuð÷LkLke çkeS ÃkíLke {kÄðe
 yk {nkfkÔÞLke h[Lkk [uh þkMkf MkuLkøkwxwðLkLkk Lkk{Lke ði~ÞkLke Ãkwºke níke.
¼kE “E÷ktøkku ykrËf÷” yu fhe níke.  yk {nkfkÔÞ{kt {rý{i¾÷uLkk MkknrMkf fkÞkuoLkku WÕ÷u¾ Au.
 rþÕÃkrËfkh{Lkku yÚko “LkwÃkqhLke fÚkk” ÚkkÞ Au.  yk {nkfkÔÞ{kt þið Ä{oLkk “fkÃkkr÷f
 yk {nkfkÔÞ{kt “fkuð÷Lk” (LkkÞf) y™u Mkt«ËkÞ”Lkku WÕ÷u¾ Au.
“fÛýøke” (LkkrÞfk) Lke «u{ fÚkk LkwÃkqhLke [khuÞ çkksw Vhu 3. Sðf r[Líkk{rý :
Au.  yk {nkfkÔÞLke h[Lkk siLk {wrLk
 yk {nkfkÔÞ{kt ºký ¼køk Au su{kt - “ríkhwík¬Ëuðh”yu fhe níke.
(1) Ãkwnkhfktz{ - [ku÷ hkßÞkuLkwt ðýoLk  yk {nkfkÔÞLkk LkkÞf hksfw{kh Sðf Au
(2) {wËhifktz{ - Ãkktzâ hkßÞkuLkwt ðýoLk su{ýyu 8 (ykX) rððkn (÷øLk) fheLku Mk{Mík Mkw¾kuLkku
(3) ðktrsfktz{ - [uh hkßÞkuLkwt ðýoLk ¼kuøk fÞko ÃkAe MkLÞkMk økúný fÞwo níkwt.
(2) {rý{i¾÷u :  yk{kt 8 «fkhLkk rððknku (÷øLkku) Lkwt ðýoLk Au
 yk {nkfkÔÞLke h[Lkk {ËwhkE ({Ëwhk) Lkk yuf íkuÚke ykLku “{ýLkq÷” (rððkn økútÚk) Ãký fnu Au.
çkkiØ ðuÃkkhe “Mkeík÷u Mk¥kLkkh” yu fhe níke.  yk{kt siLk {wrLk ríkhwík¬Ëuðh yu siLk {ík «{kýu
 yk {nkfkÔÞLke fÚkk íÞktÚke þY ÚkkÞ Au ßÞktÚke øk]nMÚk SðLkLkwt MðYÃk MÃkü fÞwo Au.
rþÕÃkrËfkh{Lke fÚkk Mk{kÃík ÚkkÞ Au.

52
 yk {nkfkÔÞ{kt “©]tøkkh hMk”Lke [[ko ðÄw {¤u  “yhkøkrhrxf” yuf «fkhLkwt {¾{÷ ({÷{÷)
Au. níkwt, suLku rLkfkMk fhðk{kt ykðíkwt níkwt.
6. yLÞ Mktøk{ MkkrníÞ  “Ãk¥kwÃkk¥kw”{kt rf÷kh yLku Lk¬ehh suðk íkr{÷
f]rík h[rÞíkk frðykuLke frðíkkyku Mktøkúrník Au.
1. íkkuÕfkÂÃÃkÞ{ (ÔÞkfhý yLku íkkuÕfkÂÃÃkÞh  “frhfk÷” Mkkík Mðhku (Mktøkeík)Lkku ¿kkíkk yLku
y÷tfkh þk†Lkku økútÚk) ðirËf Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
2. ríkhw¬wh÷ (yk{kt ËkþorLkf ríkhwðÕ÷wðh
 “{YøkLk” (MkwçkúñÛÞ{) íkr{÷kuLkk Mkðo©uc Ëuð
rð[kh yLku &÷kufku Au) níkk.
3. {whwøkÁÃÃkkËÞ Lk¬ehh  “{rhÞB{k” [u[f hkuøkÚke MktçktrÄík þeík¤k {kíkk
4. ynLkkLkhw YÿMk{oLk níke.
5. yuíkwtíkkufu 8 økeíkLkku Mktøkún  “ykuðuÞh” yLku “Lkå[ur÷Þh” Mktøk{fk¤Lke çku
6. ÃkrhºkÃÃkíkw [uh hkòLke ðehøkkÚkk «ÏÞkík frðrÞrºkyku níke.
7. ÃkwíkwÃÃkíkw 10 økeíkLkku Mktøkún  197 ÃkktzÞ hkòykuyu Mktøk{ Mkthûký íkÚkk
7. yLÞ VufxMk «kuíMkknLk ykÃÞwt níkwt.
 fkirxÕÞu Mktøk{ fk¤Lkk Ërûký ¼khíkeÞ hkßÞkuLku  “yuLkkze” - MkuLkk yæÞûk
“fw÷Mkt½” fnÞk níkk.  íkr{÷ MkkrníÞLkk «{kýu Mk{ks 5 ¼køkku{kt
 [uh, [ku÷ yLku ÃkktzÞ ºkýuÞ hkßÞkuLkwt Mktøk{ MÚk¤ ðnu[kÞu÷ku níkku -
“ríkhw¬kBÃkwr÷Þh” níkwt. (1) çkúkñý - Ãkwhkurník ðøko, Mk{ks{kt Wå[ MÚkkLk
 [ku÷ þkMkf frhfk÷Lke ÃkkMku LkkiMkuLkk (s¤MkuLkk - (2) yhMkh - þkMkf ðøko
(Navy)) níke. (3) çkurLkøkh - ðrýf ðøko
 “Ãk¥kwÃkk¥kw” yuf ÷ktçkku fkÔÞ Au, su{kt (4) ðÕ÷k÷ - {kuxk ¾uzqík (yk ðøkoLkk hkßÃkrhðkh
fkðuheÃkèLk{Lke [[ko {¤u Au. MkkÚku ÷øLk MktçktÄ Ãký níkk)
 rþÕÃkrËfkh{ yLku ÃkrèLkÃk÷i{kt “frhfk÷”Lke (5) ðuÕ÷kh - {sqh ¾uzqík ðøko
[[ko {¤u Au.  Ãkkt[ Ãkrh»kËku hkòLke þÂõíkykuLku rLkÞtºký{kt
 “{Lkh{” - hkßÞLkku Mkðkuoå[ LÞkÞk÷Þ / hk¾íke níke su{kt -
økúk{eý LÞkÞk÷Þ. (1) y{i[h - {tºke
 «ríkrLkrÄ Ãkrh»kËLku “Ãkt[ðh{T” fnu Au. (2) Ãkwhkurníkkh - Ãkwhkurník
 ÞwØ{kt {hu÷kt MkirLkfkuLke M{]rík{kt “ðehÃkè” (3) MkuLkkÃkríkÞkh - MkiLÞ «{w¾
÷økkððk{kt ykðíkku níkku. (4) Ëqíkkh - Ëqík
 “ÃkwËkh”, “{wrþhe” yLku “íkkuLze” «ÏÞkík (5) ykuhkho - økwÃík[h, òMkqMk
ðuÃkkhe fuLÿku níkk. ynªÞk ÞqLkkLke yLku hku{Lk ðuÃkkheykuLke (i) {tz÷{T - MkBÃkqýo hkßÞ
ðMíke nkuðkLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. (ii) Lkkzw - «ktík
 ELÿLku Ãkqðo rËþkLkku, Þ{Lku Ërûký rËþkLkku, ðhwýLku (iii) Wh (ÃkuYh) - Lkøkh
Ãkrù{ rËþkLkku yLku Mkku{Lku Wíkh rËþkLkku Mkthûkf (iv) rMkYh fu rMkhiÞwh - LkkLkw økk{
çkíkkððk{kt ykÔÞku Au. (v) {wzqh - swLkwt økk{
(vi) Ãkr¥kLk{ - rfLkkhkLkwt þnuh

53
(vii) Mkk÷u - {wÏÞ Mkzf {køko  yk þkMkfLkku fkuEÃký ÷u¾ (yr¼÷u¾) fu
(viii) íkuY - LkøkhLke {wÏÞøk¤e rMk¬kyku {¤íkk LkÚke.
(ix) ÃkurzÞk÷ - MkkðosrLkf MÚk¤ 2. ½xkuíf[ (280 - 319 A.D.)
(x) yði - LkkLkk økk{Lke Mk¼k  ©eøkwÃíku ÃkkuíkkLkk Ãkwºk ½xkuíf[Lku ÃkkuíkkLkku
(xi) fhi fu fhE - ¼qr{fh WíkhkrÄfkhe çkLkkÔÞku níkku.
(xii) WÕøkw fu Mktøk{ - [wtøke fu Mke{kþwÕf  «¼kðíke økwÃík yu Ãkqýu yr¼÷u¾ yLku ÉîwÃkwh
(xiii) Ehði fu E¾i - ðÄkhkLkku fh su íkk{úÃkºk yr¼÷u¾ku{kt ½xkuíf[Lku «Úk{ økwÃík hkò fnuðkÞku
çk¤sçkheÚke ðMkw÷kíkku Au.
(xiv) yðE - hksÄkLkeLkku LÞkÞk÷Þ  yk þkMkfLkku Ãký fkuE yr¼÷u¾ fu rMk¬kyku
(xv) fku - ¼økðkLk yÚkðk hkò {¤íkk LkÚke.
(xvi) f÷k¼w - «u{÷øLk 3. [LÿøkwÃík - «Úk{ (E.Mk. 319 - 335)
(xvii) yøk{ - «u{Lke frðíkk  økwÃíkðtþLkku «Úk{ {nkLk Mk{úkx “[LÿøkwÃík-«Úk{”

(xviii) Ãkwh{ - ÞwØLke frðíkk níkku.

(xix) yðLk{ - {kfuox (çkòh)Lke søÞk  íkuýu r÷åAðe hkßfw{khe “fw{khËuðe”Lke MkkÚku
÷øLk fÞko níkk.
******  “{nkhkòrÄhks”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhðkðk¤ku
yk «Úk{ økwÃík þkMkf níkku.
 [LÿøkwÃík - «Úk{u E.Mk. 319-20 {kt “økwÃík-Mktðík”
þY fÞwO.
 Mkki«Úk{ [ktËeLkk fu hsíkLkk rMk¬kykuLkwt [÷ý
“[LÿøkwÃík «Úk{u” þY fÞwO.
 økwÃík Mktðík yLku þf Mktðík ðå[u 241 ð»kkuoLkwt yLíkh níkwt.
(þf Mktðík - E.Mk. 78, økwÃík Mktðík - E.Mk. 319 -320 )
4. Mk{wÿøkwÃík (E.Mk. 335 - 375 )
 [LÿøkwÃík «Úk{Lkku WíkhkrÄfkhe Mk{wÿøkwÃík níkku, su
E.Mk. 335 {kt hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 Mk{wÿøkwÃíkLkku Ëhçkkhe frð “nrh»kuý” níkku, suýu
«fhý-15 økwÃíkfk¤ yÕnkçkkËLkk «þkÂMík ÷u¾Lke h[Lkk fne níke. yk
yÕnkçkkËLkk «þÂMík ÷u¾{kt Mk{wÿøkwÃíkLke rðßÞkuLkwt ðýoLk
 økwÃíkfk¤Lku «k[eLk ¼khíkeÞ EríknkMkLkku “Mkwðýo {¤u Au.
Þwøk” fu “Mðýo fk¤” økýðk{kt ykðu Au.  yÕnkçkkËLkku «þÂMík ÷u¾ {kiÞo Mk{úkx yþkufLkk
 økwÃík ðtþLkk þkMkfku : Míkt¼÷u¾ Ãkh fkuíkhðk{kt ykÔÞku Au.
1. ©eøkwÃík (240 - 280 A.D.)  Mk{wÿøkwÃíku ykÞkoðíkoLkk 9 þkMkfku yLku ËrûkýkðíkoLkk
 ©e økwÃíkLku økwÃík ðtþLkku MktMÚkkÃkf {kLkðk{kt ykðu 12 þkMkfkuLku Ãkhkrsík fÞko níkk. yk rðßÞkuLkk fkhýu s zkp. ðe.
Au. yu. ÂM{Úku íku{Lku “¼khíkLkku LkuÃkkur÷ÞLk” fÌkku Au.
 ©eøkwÃíkLku “{nkhks økwÃík” Ãký fnu Au.  MkBÃkqýo økwÃíkðtþ{kt Võík Mk{wÿøkwÃíku s
“MkðohkòuåAuíkk”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
54
 Mk{wÿøkwÃíku ËrûkýkÃkÚkLkk 12 hkòykuLku nhkÔÞk ÃkAe
íku{Lku Mðíktºk fhe ËeÄk. ykLku s “Ä{o rðßÞeLkerík”
fnuðk{kt ykðu Au.
 Mk{wÿøkwÃík “¼økðkLk rð»ýw” Lkku WÃkkMkf níkku.
 Mk{wÿøkwÃíku “yï{u½fíkko”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 Mk{wÿøkwÃíkLke {kíkk r÷åAðe hksfw{khe
“fw{khËuðe” níke.
 Mk{wÿøkwÃíku ÃkkuíkkLku “r÷åAðe Ëkurnºk” fnuðk{kt
økðoLkku yLkw¼ð fhíkku níkku.
 Mk{wÿøkwÃík Lkku þkMkLkfk¤ hksLkiríkf yLku MkktMf]ríkf
çkLLku heíku økwÃík Mkk{úkßÞLkku Wíf»ko fk¤ {kLkðk{kt ykðu Au.
 Mk{wÿøkwÃíku rËÂøðsÞLke ÞkusLkk çkLkkðe níke.
«Þkøk «þÂMíkLkk «{kýu yk ÞkusLkkLkku WÆuþ “ÄhýeçktÄ”
(¼q{tz¤Lku çkktÄLkkh) ÚkðkLkku níkku.
 Mk{wÿøkwÃík yuf Wå[ fkurxLkku frð Ãký níkku. íkuýu
“frðhks” Lkk{Úke fux÷ef frðíkkyku Ãký ÷¾e níke.
 Mk{wÿøkwÃík Mktøkeík-«u{e níkku. íkuLkk yuf rMk¬k Ãkh
íkuLku “ðeýk” ðøkkzíkk çkíkkÔÞku Au.
 Mk{wÿøkwÃíkLkk Ëhçkkh{kt ©e÷tfkLkk hkò
“{uÄð{oLk” yu WÃknkh MkkÚku Ëqík{tz¤ {kufÕÞwt yLku
“çkkuÄøkÞk”{kt “{X” çkLkkððkLke ÃkhðkLkøke {ktøke níke.
 Mk{wÿøkwÃíku çkkiØ r¼ûkw “ðMkwçkLÄw”Lku Mkthûký ykÃÞwt níkwt.
 Mk{wÿøkwÃíku “rð¢{tf”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
5. [LÿøkwÃík çkeòu (rð¢{krËíÞ) (E.Mk. 375 - 415)
 Mk{wÿøkwÃík ÃkAe hk{økwÃík þkMkf çkLÞku ÃkhLíkw íku
yuf rLkçko¤ þkMkf níkku. íkuLke níÞk fheLku [LÿøkwÃík-çkeòu
hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 [LÿøkwÃík - rîíkeÞ yu ÃkkuíkkLke Ãkwºke “«¼kðíke”Lkku
rððkn (÷øLk) ðkfkxf þkMkf “YÿMkuLk-çkeòu” MkkÚku fÞko
níkk. YÿMkuLkLke {]íÞw ÃkAe [LÿøkwÃíku y«íÞûk YÃku ðkfkxf
hkßÞLku ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt ¼u¤ðe ËeÄku. íkÚkk “WßsiLk”Lku
ÃkkuíkkLke çkeS hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) çkLkkðe.
 [LÿøkwÃík - çkeòLke «Úk{ hksÄkLke “Ãkkx÷eÃkwºk”
níke.
 [LÿøkwÃík - çkeò yu ðiðkrnf MktçktÄku yLku rðßÞ
çkLLku «fkhÚke økwÃík Mkk{úkßÞLkku rðMíkkh fÞkuo níkku.
55
 [LÿøkwÃík - çkeòyu LkkøkðtþLke hkßfw{khe
“fwçkuhLkkøkk”Úke ÷øLk fÞko yLku ÃkkuíkkLkk ÃkwºkLkk ÷øLk
fËBçk hkßðtþÚke fÞko níkk.
 [LÿøkwÃík - çkeòLkk þkMkLkfk¤{kt [eLke çkkiØ Þkºke
“VkrnÞkLk” (E.Mk. 399-412) ¼khík ykÔÞku níkku.
 þfku Ãkh rðßÞLkk WÃk÷ûÞ{kt [LÿøkwÃíku [ktËeLkk
rMk¬k [÷kÔÞk níkk.
 [LÿøkwÃíkLkk yLÞ Lkk{ku{kt “ËuðøkwÃík”,
“Ëuðhks” yLku “Ëuð©e”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au. ßÞkhu íkuLke
WÃkkrÄyku{kt “rð¢{krËíÞ”, “rð¢{ktf” yLku “Ãkh{
¼køkðík”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 rËÕne{kt ykðu÷ “{unhku÷e ÷kun Míkt¼”{kt
“[Lÿ” Lkk{Lkk hkòLke [[ko {¤u Au su [LÿøkwÃík-çkeòu
nkuðkLkwt {LkkÞ Au.
 [LÿøkwÃíkLke çkLLku hkßÄkLkeyku (ÃkkxLkøkh)
Ãkkx÷eÃkwºk yLku WßsiLk økwÃíkfk¤Lke rþûkkLkk «{w¾ fuLÿku
níkk.
 [LÿøkwÃík-çkeòLkku Mk{Þøkk¤ku “çkúkñý Ä{o” Lkku
[h{kuíf»koLkku Mk{Þøkk¤ku níkku.
 [LÿøkwÃíkLkku {wÏÞ Mkr[ð “ðehMkuLk” (þið) yLku
MkuLkkÃkrík “yk{úfkËoð” (çkkiØ) níkku.
 [eLke Þkºke “VkrnÞkLk” yu ÃkkuíkkLkk rððhý{kt
õÞktÞ Ãký fkuEÃký Mk{úkxLkku WÕ÷u¾ fÞkuo LkÚke.
 [LÿøkwÃík - çkeòLkku þkMkLkfk¤ “MkkrníÞ y™u
f¤k”Lkku “Mkwðýo Þwøk” fnuðkÞ Au.
 [LÿøkwÃíku þfkuLku ÃkhkÂßík fheLku “þfkrh” WÃkkrÄ
Äkhý fhe yLku “ÔÞkÄú þi÷e”Lkk rMk¬kyku [÷kÔÞk.
 LkðhíLkku :
- [LÿøkwÃík-çkeòLkk Ëhçkkh{kt LkðhíLkku rðhkßíkk
níkk. su Lke[u {wsçk Au.
¢{ ÔÞÂõík {níðÃkqýo fkÞo
1. fkr÷ËkMk - yr¼¿kkLkþkfwtík÷{T, {u½Ëqík
ðøkuhu f]ríkykuLkk h[Lkkfkh
2. y{h®Mkn - y{hfku»k (þçËfku»k) økútÚkLkk
h[rÞíkk
3. ½Lðtíkrh - ykÞwoðuË (r[rfíMkk) økútÚkLkk
 h[rÞíkk  MõLËøkwÃíku íku{Lke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh)
4. ðuíkk÷¼è - {tºkþk† (òËw) økútÚkLkk h[rÞíkk “yÞkuæÞk” ¾Mkuze níke.
5. ðhYr[ - MktMf]ík ÔÞkfhý Ãkh økútÚk ÷¾Lkkh  MfLËøkwÃíku [eLkLkk “Mkktøk” Mk{úkxLkk Ëhçkkh{kt
6. ðhknr{rnh - çk]níkMktrníkk (ßÞkurík»k) økútÚkLkk Ëqík{tz¤ {kufÕÞwt níkwt.
h[rÞíkk  MftËøkwÃíkLkk Mk{Þ{kt swLkkøkZLkk MkwËþoLk ík¤kðLkwt
7. þtfw - rþÕÃkþk† (MÚkkÃkíÞ) økútÚkLkk rsýkuoîkh ÚkÞwt íku Mk{Þu Mkkihk»xÙLkku Mkwçkku (økðLkoh) ÃkýoËíkLkku
h[rÞíkk Ãkwºk “[¢Ãkkýeík” níkku.
8. fnÃkLkf fu - ßÞkurík»kþk† (ßÞkurík»k) økútÚkLkk  MkwËþoLk ík¤kð :
¢{ þkMkf yrÄfkhe (økðLkoh)
ûkÃkýf h[rÞíkk
1. [LÿøkwÃík {kiÞo Ãkw»ÃkøkwÃík (rLk{koý fhkÔÞw)t
9. ½xfÃkoh
2. yþkuf íkw»kkMÃk (rsýkuoØkh fhkÔÞwt)
6. fw{khøkwÃík-«Úk{ (E.Mk. 415-455 )
3. YÿËk{k fu YÿËk{Lk Mkwrðþk¾ (rsýkuoØkh fhkÔÞw)t
 ykLku “{nuLÿkrËíÞ” íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt
4. MfLËøkwÃík [fÃkkr÷ík (rsýkuoØkh fhkÔÞwt)
ykðu Au.
 [LÿøkwÃík-çkeòLkku WíkhkrÄfkhe “fw{khøkwÃík-  E.Mk. 455 {kt MfLËøkwÃíku nqýkuLku ÃkhkÂßík fÞko
«Úk{” níkku su E.Mk. 415 {kt hksøkkÆe Ãkh çkuXku níkku. níkk. nqýkuLkk yk¢{ýÚke ¼khíkLke Mkwhûkk fhðkLkku ©uÞ
 fw{khøkwÃíkLke {kíkkLkwt Lkk{ “ÄúwðËuðe” níkwt. “MfLËøkwÃík”Lku s Au.
 fw{khøkwÃík-«Úk{Lkk þkMkLkfk¤{kt s “Lkk÷tËk  MfLËøkwÃíkLkk ¼eíkhe Míkt¼ ÷u¾{ktÚke
rðïrðãk÷Þ”Lke MÚkkÃkLkk ÚkE níke, suLku “ykpfMkVkuzo “Ãkw»Þr{ºkkuLkk rðÿkun”Lku Mk{kÃík fhðkLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
ykpV {nkÞkLk çkkiØ” fnuðk{kt ykðu Au.  MfLËøkwÃíkLku “fnku{ Míkt¼ ÷u¾”{kt “þ¢krËíÞ”,
 økwÃík þkMkfku{kt MkkiÚke ðÄw yr¼÷u¾ “fw{khøkwÃík- “ykÞo{tsw©e{q÷fÕÃk”{kt “ËuðhkÞ” yLku “swLkkøkZ
«Úk{”Lkk s {éÞk Au. yr¼÷u¾”{kt “ÃkrhrûkÃíkð]ûkk” fnuðkÞku Au.
 fw{khøkwÃíkLkk þkMkLkfk¤{kt “nqýku”Lkku yk¢{ý  MfLËøkwÃíkLkk WíkhkrÄfkheyku{kt “çkwØøkwÃík” MkkiÚke
ÚkÞku níkku. ðÄw þÂõíkþk¤e hkò níkku. íku “çkkiØ Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe
 fw{khøkwÃík “ði»ýð Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku, níkku.
ÃkhLíkw íkuLku Ä{o-Mkrn»ýwíkkLke Lkerík yÃkLkkðe níke.  økwÃíkðtþLkk þkMkf “¼kLkwøkwÃík”Lkk Mk{Þu
 fw{khøkwÃíku “yï{u½ Þ¿k” fÞkuo níkku. “Mkíke«Úkk”Lkku «Úk{ MkkûÞ E.Mk. 510 {kt “yuhý
 fw{khøkwÃík-«Úk{Lkk [ktËeLkk rMk¬kyku Ãkh {kuh yr¼÷u¾”{ktÚke {¤u Au.
({Þqh)Lke ykf]rík {¤u Au. yk {kuhLke ykf]rík ðk¤k  økwÃíkðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “rð»ýwøkwÃík” níkku.
* økwÃíkfk¤{kt ðneðxe ÔÞðMÚkk
rMk¬kyku ¾qçk s MktÏÞk{kt «[r÷ík fÞko níkk.
 økwÃíkfk¤{kt “hksíktºkeÞ” þkMkLk «ýk÷e «[r÷ík
 rð÷Mkz yr¼÷u¾{ktÚke fw{khøkwÃík MkwÄeLke
níke.
ðtþkð¤e {¤u Au.
7. MfLË økwÃík (E.Mk. 455 - 467 )  økwÃík hkòyku{kt “ËuðíðLkku rMkØktík” ¾qçk s
 fw{khøkwÃík-«Úk{Lkku WíkhkrÄfkhe “MfLËøkwÃík” «ÏÞkík níkku.
níkku su E.Mk. 455 {kt hksøkkÆe Ãkh çkuXku níkku.  økwÃík hkòykuyu “Ãkh{Ëuðíkk”, Ãkh{¼èkhf”,
“yufkrÄhks”, “{nkhkòrÄhks”, “Ãk]ÚðeÃkk¤”,
 ykLku “þfkrËíÞ”íkhefu Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu
“Ãkh{uïh”, “Mk{úkx” yLku “[¢ðŠíkLk” ðøkuhu WÃkkÄeyku
Au.
Äkhý fhe níke.
56
 økwÃíkþkMkfkuLke WÃkkrÄ - økúk{
(i) r÷åArð Ëkurnºk - Mk{wÿøkwÃík  «ktíkeÞ ðneðxLkk {wr¾Þk (ðzk)Lku “¼kuøkÃkrík”,
(ii) ËuðøkwÃík - [LÿøkwÃík “¼kurøkf”, “WÃkrhf” yLku “hkßMÚkkLkeÞ” ðøkuhu Lkk{kuÚke
(iii) {nuLÿkrËíÞ - fw{khøkwÃík yku¤¾kíkku níkku.
(iv) þ¢krËíÞ - MfLËøkwÃík  Mke{k «ktíkkuLkk ðneðxfíkkoLku “økkuÃíkk” fnuíkk
 økwÃíkfk¤Lkk yrÄfkheyku : níkk.
yrÄfkhe rð¼køk  økwÃíkfk¤Lkk yr¼÷u¾kuÚke fux÷ktf «ktíkeÞ
1. {nk«ríknkh - hkß«MkkË (hkß{nu÷)Lkk ðneðxfíkkoLkwt rððhý {¤u Au.
hûkfkuLkku {wr¾Þku ¢{ hkò/þkMkf «ktíkeÞ ðneðxfíkko «kLík
2. MkðkoæÞûk - hkßÞLkk çkÄk fuLÿeÞ rð¼køkkuLkku 1. [LÿøkwÃík-çkeòu økku®ðË økwÃík íkeh ¼wÂõík
«{w¾ yrÄfkhe 2. fw{khøkwÃík ½xkuíf[ økwÃík Ãkqðeo {k¤ðk
3. {nkMktrÄrðøkúknf - ÞwØ íku{s MkÂLÄLkk rð»kÞkuÚke 3. MfLËøkwÃík ÃkýoË¥k Mkkihk»xÙ
MktçktrÄík {tºke (ÞwØ {tºke) 4. fw{khøkwÃík r[hkË¥k Wíkhe çktøkk¤
4. yûkÃkx÷krÄf]ík - ÷u¾k rð¼køkLkku Mkðkuoå[  SÕ÷k fu sLkÃkËLku “rð»kÞ” fnuíkk níkk, suLkku
yrÄfkhe «{w¾ yrÄfkhe “rð»kÞÃkrík” fnuðkíkku níkku.
5. «ríknkh - Mk{úkxLke hkýeykuLkk ytík:Ãkwh  Lkøkh ðneðx yuf “Ãkrh»kË” ({nkLkøkhÃkkr÷fk)
({nu÷)Lkku hûkf æðkhk [÷kððk{kt ykðíkku níkku. suLkku «{w¾ yrÄfkhe
6. fw{khk{kíÞ - ÃkËkrÄfkheykuLkku Mkðo©uc ðøko “ÃkwhÃkk÷” fnuðkíkku níkku.
7. hkò{kíÞ - Mk{úkxLkku Mk÷knfkh  “yrðÂMÚkf” - Lkøkhku{kt Ä{oþk¤kykuLkku
8. {nkçk÷krÄf]ík - MkuLkkLkku MkuLkkÃkrík MkwÃkrhxuLzuLx (Superintendent)
9. {nkÃke÷wÃkrík - nkÚkeMkuLkk (øksMkuLkk)Lkku yæÞûk  “Ãkkih” - Lkøkh þkMkLk {kxuLke Mkr{rík
10. rðLkÞÂMÚkík - ÄkŠ{f {k{÷kykuLkku «{w¾  “økúk{” þkMkLkLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{ níkwt. suLkku
MÚkkÃkf yrÄfkhe «{w¾ “økúkr{f” fnuðkíkku níkku.
11. {nkËtzLkkÞf - LÞkÞkÄeþ  “{n¥kh” - økúk{Mk¼kLkk MkÇÞku
12. ËtzÃkkrþf - Ãkku÷eMk rð¼køkLkk Mkðkuoå[ * økwÃíkfk¤Lke ykðfLkk †kuík :
yrÄfkhe  økwÃíkfk¤Lke ykðfLkku «{w¾ †kuík “fh” níkku.
13. ¼ktzkøkkhkrÄf]ík - hkßfku»kLkku yrÄfkhe  y{wf fhku Lke[u {wsçk níkk -
14. Þwõík ÃkwY»k - ÞwØ{kt «kÃík yLku sLkkh (1) ¼køk - hkòLku s{eLkLkk WíÃkkËLkÚke Aêku ¼køk fh
MktÃkr¥kLkku rnMkkçke yrÄfkhe MðYÃku ykÃkðk{kt ykðíkku.
 ðneðxe {k¤¾wt : (2) ¼kuøk - hkòLku Ëhhkus V¤, Vq÷ yLku þkf¼kSLkk
Mkk{úksÞ (hkßÞ, hk»xÙ, Ëuþ, {tz¤) MðYÃku {¤Lkkh fh
(3) Wÿtøk fu - s{eLk rðnkuýk ¾uzqíkkuÚke ÷uðk{kt ykðíkku fh
«ktík (¼wÂõík, «Ëuþ, ¼kuøk) WÃkrhfh
 “ÄúwðkrÄfhý” - ¼qr{fh (s{eLk ðuhku) Mktøkún
rð»kÞ (SÕ÷ku, sLkÃkË) fhLkkh yrÄfkhe

57
 ¼qr{fh (s{eLkðuhku) “rnhÛÞ” (hkufz MðYÃku) 2. ½kuMkwtze yr¼÷u¾ (hksMÚkkLk) - E.Ãkq. «Úk{ MkËe
yÚkðk “{uÞ” (yLkks MðYÃku) çkLLku heíku ykÃke þfkíkku 3. LkkLkk½kx yr¼÷u¾ ({nkhk»xÙ) - E.Ãkq. «Úk{ MkËe
níkku. 4. {unhku÷e yr¼÷u¾ - [LÿøkwÃík çkeòu
 økwÃíkfk÷eLk yr¼÷u¾ku{kt “fkÞMÚk” Lkk{Lkk 5. ¼eíkhe yr¼÷u¾ - MfLËøkwÃík
ÃkËkrÄfkheLkku WÕ÷u¾ {¤u Au. fkÞMÚk yux÷u fu ÷u¾f 6. swLkkøkZ yr¼÷u¾ - MfLËøkwÃík
(Professional writer)  MfLËøkwÃíkLkk fux÷k rMk¬kyku Ãkh ¼økðkLk rþðLkk
 økwÃíkfk¤{kt 5 «fkhLke ¼qr{ (s{eLk) Lkku WÕ÷u¾ ðknLk “LktËe”Lkwt r[ºk {¤u Au.
{¤u Au.  fw{khøkwÃík yLku çkLÄwð{koLkk {tËMkkuh rþ÷k÷u¾{kt
¢{ s{eLkLkku s{eLk
“MkqÞkuoÃkMkLkk”Lkwt ðýoLk {¤u Au.
«fkh
1. ûkuºk  “Þkuøkk[kh” ËþoLkLkku økwÃíkfk¤{kt ¾qçk s rðfkMk ÚkÞku níkku.
- f]r»k (¾uíke) ÞkuøÞ s{eLk
2. ðkMíkw  çkkiØ Ä{o rðrðÄ Mkt«ËkÞku{kt rð¼krsík níkku, íkuLku hkßfeÞ
- rLkðkMk ÞkuøÞ s{eLk
3. [khkøkkn Mkthûký Lk {¤ðkLkk fkhýu «[kh-«Mkkh Lkçk¤wt Ãkze hnÞwt níkwt.
- økku[h ðk¤e s{eLk
4. rMk÷  økwÃíkfk¤{kt yLkuf «ÏÞkík çkkiØ yk[kÞkuo su{ fu-
- rçkLk-¾uzðk÷kÞf s{eLk (yuðe
ðMkwçkLÄw, ykÞoËuð, yMktøk, {iºkuÞLkkÚk rËøkLkk{ ðøkuhuLkku
s{eLk su ¾uze þfkíke Lk níke)
5. y«ník
yrð¼koð ÚkÞku.
- støk÷Lke s{eLk
 fw{khøkwÃík-«Úk{Lkk rMk¬kyku Ãkh “{kuh” ({Þqh)
 “sÞu»Xf” - ©uýeLkku «ÄkLk
Ãkh rðhksu÷k “fkŠíkfuÞ” (MfLË) Lke «rík{k ytrfík Au.
 E.Mk. 437-38 Lkkt “{tËMkkuh yr¼÷u¾” {kt huþ{
 økwÃíkfk¤{kt {trËhkuLkwt rLk{koý þY ÚkE økÞwt níkwt.
ðýfhkuLke ©uýe æðkhk rðþk¤ MkqÞo{trËhLkwt rLk{koý yLku  økwÃíkfk¤Lkk «ÏÞkík {trËh :
Mk{khfk{Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au. ¢{ {trËh fÞkt ykðu÷ Au
 “MkkÚkoðkn” - ðuÃkkhe fkhðktLkku Lkuík]íðfíkko 1. ¼eíkhøkktð {trËh - fkLkÃkwh W¥kh «Ëuþ)
 ðuÃkkhe Mkr{ríkykuLku “rLkøk{” fnu Au yLku (¼eíkhøkk{ {trËh) - yk {trËh #xkuLkwt çkLku÷ Au
rLkøk{Lkku «ÄkLk ({wr¾Þku) “©urc” fnuðkÞ Au. 2. rþð {trËh - ¾kun (LkkøkkuË, {æÞ«Ëuþ)
3. Ëþkðíkkh {trËh - ËuðøkZ (ÍktMke, W¥kh«Ëuþ)
4. Ãkkðoíke {trËh - Lk[LkkfwXkh ({æÞ«Ëuþ)
* økwÃík fk¤{kt ÄkŠ{f ÔÞðMÚkk 5. rþð {trËh - ¼q{hk (LkkøkkuË, {æÞ«Ëuþ)
 økwÃík Mk{úkx “¼økðkLk rð»ýw”Lkk WÃkkMkf níkk. 6. rð»ýw {trËh - ríkøkðk (sçk÷Ãkwh, {æÞ«Ëuþ)
 økwÃík Mk{úkx “Ãkh{¼køkðík”Lke WÃkkrÄ Äkhý 7. ÷û{ý {trËh - ¼eíkhøkk{ (fkLkÃkwh, W¥kh«Ëuþ)
fhíkk níkk. 8. çkkiØ rðnkh, - Lkk÷tËk{kt #xkuLkwt 300 Vwx Ÿ[wt
 økwÃík þkMkfkuLkk rMk¬kyku Ãkh “÷û{eS”
çkkiØ {trËh (rðnkh)
(¼økðkLk rð»ýwLkk ÃkíLke) yLku “økhwz” (¼økðkLk
9. Ä{u¾ MíkqÃk - MkkhLkkÚk{kt #xkuLkwt çkLkkðu÷ MíkqÃk
rð»ýwLkk ðknLk)Lkwt r[ºk {¤u Au.
10. rð»ýw {trËh - WËÞrøkrh
 MfLËøkwÃíkLkku “swLkkøkZ yr¼÷u¾” ¼økðkLk
* økwÃíkfk¤Lkku MkkrníÞLkku rðfkMk
rð»ýwLke MíkwríkÚke þY ÚkkÞ Au.
 økwÃíkfk¤ “MktMf]ík MkkrníÞ”Lkku Mkwðýofk¤ økýkÞ
 “¼økðËTøkeíkk”Lke h[Lkk yk fk¤{kt s ÚkE níke.
 ¼køkðík Ä{oÚke MktçktrÄík rðrðÄ yr¼÷u¾ : Au.
1. çkuMkLkøkh (rðrËþk)Lkku økhwz Míkt¼ - E.Ãkq.çkeS MkËe

58
 økwÃíkfk¤Lke Mkh¾k{ýe ÞqLkkLk (økúeMk) Lkk “Ãkurhf÷eÞLk Þwøk” Úke ÚkkÞ Au. (MkkrníÞLkk ûkuºku)

h[rÞíkk/h[Lkkfkh h[Lkkyku/f]ríkyku/økútÚkku/rððhý
1. fkr÷ËkMk ([LÿøkwÃík-çkeòLkk - yk{Lke Mkh¾k{ýe “þufMkrÃkÞh” MkkÚku fhðk{kt ykðu Au.
Ëhçkkh{kt “LkðhíLk” íkhefu - yk{Lkk {nkfkÔÞku{kt “{u½Ëqík{T”, “ÉíkwMktnkh{T”, “h½wðtþ”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
rðhkßíkk níkk) - yk{Lkk Lkkxfku{kt “fw{khMkt¼ð{T”, “yr¼¿kkLkþktfwLíkÕ{T”,
“{k÷rðfkÂøLkr{ºk{T” yLku “rð¢{kuðþeoÞ{T”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
- MktMf]ík¼k»kkLkk «ÏÞkík frð
2. ¼kMk - ¼kMkLke f]ríkyku{kt “MðÃLkðkMkðË¥k{T”, “Ëqík½xkuíf[”, “{æÞ{LÞkÞkuøk”,
“«rík¿kkÞkiøkÄhkÞý”, “[kYÿ¥k”, “Ãkkt[hkºk”, “fýo¼kh”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
3. þqÿf - þqÿfLke f]ríkyku{kt “{]åAfrxf{T”Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
- “{]åAfrxf{T” MktMf]rík MkkrníÞLkku MkkiÚke ðÄw hku[f Lkkxfku{ktÚke yuf Au.
4. ¼èe - “hkðýðÄ” yÚkðk “¼èefkÔÞ” Lkk{Lke frðíkkLke h[Lkk ¼èeyu fhe níke.
- yk fkÔÞ{kt fw÷ 22 Mkøko yLku 1624 &÷kuf Au.
- yk ÃkwMíkf{kt ÔÞkfhýLkk rLkÞ{ Ãký ykÃkðk{kt ykÔÞk Au.
5. rð»ýwþ{ko - “Ãkt[íktºk” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk MktMf]ík ¼k»kk{kt fhe níke.
- yk økútÚkLkku rðïLke 50 Úke ðÄw ¼k»kkyku{kt yLkwðkË ÚkELku çknkh Ãkkzðk{kt ykÔÞku Au.
- yk økútÚk 5 ¼køkku{kt ðnU[kÞu÷ku Au. (1) r{ºk¼uË (2) r{ºk÷ku¼ (3) MktrÄ-rðøkún (4)
÷çÄ«ýkþ (5) yÃkheûkkfrhíð
6. ¼khðe - “rfhkíkkswoLkeÞ{T” Lkk{Lkk fkÔÞLke h[Lkk fhe níke.
- yk fkÔÞ {nk¼khíkLkk ðLkÃkðo Ãkh ykÄkrhík Au.
- yk fkÔÞ{kt fw÷ 18 Mkøko Au.
7. rðþk¾Ë¥k - {wÿkhkûkMk, Ëuðe[LÿøkwÃík
8. Ëtze - fkÔÞkËþo, Ëþfw{kh[rhík
9. LkkhkÞý Ãktrzík - rníkkuÃkËuþ
10. ðhknr{rnh - çk]níMktrníkk, Ãkt[rMkØktÂLíkfk, çk]nsòíkf yLku “÷½wòíkf”
11. Ãkk÷fkÔÞ - nMíkkÞwðuoË
12. yMktøk - Þkuøkk[kh
13. [hf - [hf Mktrníkk
14. ðkíMÞkÞLk - fk{Mkqºk
15. fk{LËf -LkeríkMkkh
16. rMkØMkuLk - LÞkÞkðíkkh
17. ykÞo¼è - MkqÞorMkØktík, ykÞo¼rxxÞ{T
18. çkwؽku»k - rðþwrØ{øøk
19. y{h®Mkn - y{hfku»k (MktMf]íkLkku «k{krýf fku»k)
20. ÄLðtíkrh - þÕÞþk† (r[rfíMkk rðþu)

59
21. ðkø¼è - yüktøknËÞ (r[rfíMkk rðþu)
22. çkúñøkwÃík - çkúñrMkØktík
23. Eïh f]»ý - MkktÏÞfkrhfk
24. rËøkLkkøk - «{ký Mk{wå[{
25. [Lÿøkkur{LkT - [Lÿ-ÔÞkfhý
 “þqLÞ” (ZERO) yLku “Ëþ{÷ð” Lke þkuÄ
* økwÃíkfk¤Lke r[ºkf¤k
økwÃíkfk¤{kt s ÚkE níke.
 økwÃíkfk¤Lke r[ºkf¤k{kt “çkkÄLke økwVkyku” yLku
 ykÞo¼è :
“ysLíkkLke økwVkyku” Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
- yk fk¤Lkk «ÏÞkík økrýík¿k yLku ¾økku¤þk†e
 E.Mk. 1818 {kt zush VeÕz yu øðkr÷ÞhLke LkSf
níkk.
“çkkÄ” Lkk{Lkk MÚk¤ ÃkhLke økwVkykuLke þkuÄ fhe níke.
- “MkqÞorMkØktík” Lkk{Lkku økútÚk ÷ÏÞku.
 çkkÄÚke 9 økwVkyku {¤e Au.
- íku Mkki«Úk{ Lkûkºk ði¿kkrLkf níkk, su{ýu ½ku»kýk
 çkkÄLke økwVkykuLkk r[ºkkuLkk rð»kÞku {Lkw»ÞLkk
fhe fu Ãk]Úðe ÃkkuíkkLkk yûk Ãkh Vhu Au.
÷kirff SðLkÚke MktçktrÄík Au. ynªÚke {¤u÷ Mktøkeík yLku
- íku{ýu “MkqÞoøkúný” yLku “[Lÿøkúný”Lkk
Lk]íÞLkk r[ºk ¾qçk s ykf»kof Au.
ðkMíkrðf fkhý çkíkkÔÞk.
 ysLíkkLke økwVkyku ykihtøkkçkkË ({nkhk»xÙ){kt ykðu÷e Au.
- íku{ýu “Ëþ{÷ð” «ýk÷eLkku rðfkMk fÞkuo.
 ysLíkkLke fw÷ 30 økwVkyku{ktÚke nðu Võík 6
- íku{Lkk «ÞkMkkuÚke økrýíkLku ¾økku¤rð¿kkLkÚke y÷øk
økwVkyku (økwVk Lktçkh 1, 2, 9, 10, 16 yLku 17) s çkkfe Au.
fhe þfkÞwt.
16 yLku 17 økwVk s økwÃíkfk¤Lke Au.
- íkuu{ýu “ykÞo¼èeÞ{T” Lkk{Lkk økútÚkLke Ãký h[Lkk
 yk økwV kyku{kt r[ºkfkheÚke Mkt çktrÄík f] ríkykuÚke
fhe níke.
«f]ríkLkwt MkkIË Þo, Ãkwhw»k yLku {rn÷kykuL ke þkherhf
- yk økútÚk{kt ytføkrýík, çkesøkrýík yLku
©ucíkk, Ãkþw-ÃkûkeykuL kku çk¤, Vq÷kuLke MkwtË híkk yLku
hu¾køkrýíkLke rððu[Lkk fhðk{kt ykðe.
Ãkrðºkíkk òuðkt suðe Au.  çkúñøkwÃík :
 økwÃíkr[ºkfkhkuyu çkwØLkk SðLkLke ½xLkkykuLku økwVk - çkúñøkwÃík yuf «ÏÞkík ¾økku¤þk†e níkk.
Lktçkh-17 {kt r[rºkík fhe Au. yk økwVk Lktçkh-17 Lku - íku{ýu “çkúñ rMkØkLík” Lke h[Lkk fhe níke, su
“r[ºkþk¤k” fnuðkÞ Au. ¾økku¤þk†Lkku yuf «ÏÞkík økútÚk Au.
 ysLíkkLke økwVkyku çkkiØ Ä{oLke {nkÞkLk þk¾kÚke - íku{ýu LÞqxLkLkk rMkØktíkLke Ãkqðo fÕÃkLkk fhe ÷eÄe
MktçktrÄík Au. níke.
 økwVk MktÏÞk 16 {kt Wífeýo {hýkMkLLk hkßfw{kheLkwt r[ºk - íku{ýu ½ku»kýk fhe níke fu, “«f]ríkLkk yuf
«þtMkLkeÞ Au. rLkÞ{Lkk «{kýu çkÄe ðMíkwyku Ãk]Úðe Ãkh Ãkzu Au, fkhýfu
Ãk]Úðe Mð¼kðÚke s çkÄe ðMíkwykuLku ÃkkuíkkLke çkksw ykfŠ»kík
fhu Au.”
* økwÃíkfk¤{kt rð¿kkLkLkku rðfkMk :  ¼kMfh - «Úk{ :
 økwÃíkfk¤{kt Äkíkwrð¿kkLk, ÃkËkÚkorð¿kkLk,økrýík, - yk{Lku “¼kMfhk[kÞo” íkhefu Ãký yku¤¾kÞ Au.
hMkkÞý rð¿kkLk, ßÞkurík»k rð¿kkLk yLku r[rfíMkk rð¿kkLkLke - yk{Lku “ykÞo¼è”Lkk «ÏÞkík MkqÞo rMkØktík Ãkh
¾qçk s «økrík ÚkE níke. xefk ÷¾e níke.

60
- “{nk¼kMfh”, “÷½w¼kMfÞo” yLku “¼k»Þ”
yk{Lkk yLÞ {níðÃkqýo økúÚt kku Au.
 ðhknr{rnh :
- ðhknr{rnh økwÃíkfk¤Lkk «ÏÞkík ¾økku¤þk†e
níkk.
- íku{ýu “çk]níMktrníkk”, “Ãkt[rMkØktríkfk”,
“çk]nßòíkf” yLku “÷½wòíkf” Lkk{Lkk «ÏÞkík økútÚkkuLke
h[Lkk fhe níke.
- çk]níMktrníkk{kt Lkûkºk-rðãk, ðLkMÃkríkþk†,
«kf]ríkf EríknkMk yLku ¼kiríkf ¼qøkku¤ suðk rð»kÞkuLkwt ðýoLk
Au.
 r[rfíMkk (Medical)
- r[rfíMkkLkk ûkuºk{kt “ðkø¼è” yu ykÞwoðuËLkk
«ÏÞkík økútÚk “yüktøk ÓËÞ”Lke h[Lkk fhe níke.
- “ÄLðLíkrh” yLku “Mkw©wík” yk ÞwøkLkk «ÏÞkík
ðiã níkk.
- “LkðLkeíkf{T” yk ÞwøkLke «ÏÞkík r[rfíMkk ÃkwMíkf
níke.
- “nMíkkÞwoðuË” Ãkþw r[rfíMkk MktçktrÄík h[Lkk Au suLku
“Ãk÷fkÔÞ” yu ÷¾e níke.
- [LÿøkwÃík - çkeò (rð¢{krËíÞ)Lkk ËhçkkhLkk
«ÏÞkík ykÞwðuoËk[kÞo yr™ r[rfíMkf “ÄLðtíkrh” yu
“hMkr[rfíMkk” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke yLku Mkkrçkík
fÞwo fu MkkuLkwt, [ktËe, ÷ku¾tz, íkktçkwt ðøkuhu Äkíkwyku{kt hkuøk
rLkðkhýLke þÂõík hnu÷e Au.
- økwÃíkfk÷eLk r[rfíMkfkuLku “þÕÞþk†”
(Operation) Lkk rð»kÞ{kt Ãký ¿kkLk níkku.
- økwÃíkfk¤{kt “yýwrMkØktík”Lkwt Ãký «ríkÃkkËLk ÚkÞwt.
* yLÞ VufxTMk :
 Ãkku÷eMk rð¼køkLkk Mkk{kLÞ f{o[kheykuLku “[kx”
yLku “¼kx” fnuíkk níkk.
 økúk{ Mk{qnkuLkk LkkLkk yuf{Lku “ÃkuX” fnuðkÞ Au.
suLkku WÕ÷u¾ ¾kun yr¼÷u¾{kt {¤u Au.
 fw{khøkwÃíkLkk “Ëk{kuËhÃkwh íkk{úÃkºk” {kt s{eLk
ðu[ký MktçktrÄík yrÄfkheykuLkk fkÞkuoLkku WÕ÷u¾ Au.
 ®Mk[kE {kxu “hnx” fu “½txeÞtºk”Lkku «Þkuøk Úkíkku
níkku.
61
 økwÃíkfk¤{kt “WßsiLk” MkkiÚke ðÄw {níðÃkqýo
ðuÃkkhe fuLÿ níkwt.
 økwÃík hkòykuyu MkkiÚke ðÄw “Mðýo {wÿkyku”
(Mkwðýo rMk¬k) çknkh Ãkkze níke.
 yk{Lke “Mðýo {wÿkyku”Lku yr¼÷u¾ku{kt
“ËeLkkh” fnuðk{kt ykðe Au.
 fkÞMÚkkuLkwt Mkki«Úk{ ðýoLk “Þk¿kðÕfÞ M{]rík”{kt
{¤u Au.
 òríkLkk YÃk{kt fkÞMÚkkuLkwt Mkki«Úk{ ðýoLk
“ykuþLk{T M{]rík”{kt {¤u Au.
 økwÃíkfk¤{kt ðu~Þkð]r¥k fhðkðk¤e {rn÷kykuLku
“økrýfk” fnuíkk níkk.
 “fwèLke” - ð]Ø ðu~ÞkykuLku fnuíkk níkk.
 økwÃíkfk¤Lkku ËuðøkZLkku Ëþkðíkkh {trËh “çkuíkðk”
LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷ Au.
 rð»ýw þ{koLke “Ãkt[íktºk” rðï{kt “çkkEçk÷”
ÃkAeLke çkeS MkkiÚke ðÄw «ÏÞkík ÃkwMíkf Au.
 ÃkwhkýkuLkwt ðíko{kLk MðYÃk økwÃíkfk¤Lkwt s Au yux÷u fu
økwÃíkfk¤{kt s ÃkwhkýkuLke h[Lkk ÚkE níke. yk Ãkwhkýku{kt
yuríknkrMkf ÃkhBÃkhkykuLkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
 økwÃíkfk¤Lke hkßfeÞ ¼k»kk (Official Language )
“«kf]ík” níke.
 “YÃÞfk” - økwÃíkfk¤Lkku [ktËeLkku rMk¬ku
 çk]nMÃkrík M{]rík, fkíÞkÞLk M{]rík, LkkhË M{]rík
yLku Þk¿kðÕfÞ M{]ríkLke h[Lkk “økwÃíkfk¤” {kt s ÚkE
níke.
 hk{kÞý yLku {nk¼khík suðk {nkfkÔÞkuLke h[Lkk
Ãký økwÃíkfk¤{kt ÚkE níke.
 økwÃíkfk¤{kt MkkrníÞ yLku rþûkkLkk ûkuºk{kt ¾qçk s
«økrík ÚkE níke. fkþe, {Úkwhk, LkkrMkf, ÃkË{kðíke,
WßsiLk, yðhÃkwh, ðÕ÷¼e, Ãkkx÷eÃkwºk yLku fkp[e ðøkuhu
økwÃíkfk¤Lkk «{w¾ þiûkrýf fuLÿ níkk.
 hksøk]n{kt ykðu÷ “shkMkt½Lke çkuXf”
økwÃíkfk¤Lke s Au.
 MkkhLkkÚkLke çkwØ{qŠík, {ÚkwhkLke {nkðehLke {qŠík,
rðrËþkLke ðhkn yðíkkhLke {qŠík, ÍkptMkeLke þu»kþGÞk
rð»ýwLke {qŠík, fkþeLke økkuðÄoLkÄkhe f]»ýLke {qŠík ðøkuhu yk  økwÃíkfk¤Úke s “rðfuLÿefhý” (Decentralisation)
ÞwøkLke {qŠíkf¤kLkk «{w¾ WËknhý Au. Lke «ð]r¥k ðÄðk ÷køke níke.
 økwÃíkfk¤{kt {rn÷kykuLke ÂMÚkrík Mkkhe Lk níke. yk  “yûkÞLkerð” - MÚkkÞeËkLk yux÷u fu yuðe s{eLk
fk¤{kt s Mkíke«ÚkkLkku «Úk{ MkkûÞ {¤u Au. suLkkÚke Mkíkík ¼q-hkßMð (s{eLkðuhku) {¤íkku hnu.
 òríkyku “Ãkuxkòríkyku”{kt rð¼krsík ÚkE økE  yûkÞLkerð s{k fhkððkLkku «Úk{ yr¼÷u¾eÞ
níke. «{ký [LÿøkwÃík-çkeòLkk çkkiØ MkuLkkÃkrík “yk{úfkËoð”
 y~Ãk]~ÞíkkLke fw«Úkkyu ÃkkuíkkLkku ÃkkÞku {sçkqík fhe æðkhk Wífeýo fhkðu÷ “Mkkt[e yr¼÷u¾”Úke {¤u Au.
÷eÄku.  LkkhËu 15 «fkhLkk yLku {Lkwyu 7 «fkhLkk ËkMkkuLkku
 “Þk¿kðÕfÞ M{]rík”{kt Mkki«Úk{ {rn÷kykuLku WÕ÷u¾ fÞkuo Au.
r{÷fík MktçktrÄík yrÄfkh ykÃkðkLke ðkík fnuðk{kt ykðe.  {u½Ëqík{T yLku Ãkwhkýku{kt “ËuðËkMke «Úkk”Lkku
 MkkiÚke ðÄw “¼qr{ yLkwËkLk” økwÃíkfk¤{kt WÕ÷u¾ {¤u Au.
ykÃkðk{kt ykÔÞku.  økwÃíkfk¤Lkk {wÏÞ yrÄfkheyku :
 “LkkhË M{]rík” yLku “Ãkhkþh M{]rík” {kt rðÄðk yrÄfkhe rð¼køk
1. nrh»kuý - yk Mk{wÿøkwÃíkLkk MktrÄrðøkúknf
rððknLkwt Mk{ÚkoLk {¤u Au.
 øktøkk yLku Þ{wLkkLke {qŠíkLkwt MðYÃk økwÃíkfk¤Lke s yLku {nkËtzLkkÞf níkk. íku{ýu
ËuLk Au. «Þkøk «þÂMíkLke h[Lkk fhe níke.
2. ðehMkuLk þið - [LÿøkwÃík çkeòLkku MktrÄrðøkúknf
 Ãkku÷eMk rð¼køkLkk ÃkËkrÄfkheyku{kt WÃkrhf,
3. rþ¾h Mðk{e - [LÿøkwÃík çkeòLkk {tºke yLku
ËþkÃkhkrÄf, [kihkîhrýf, ËtzÃkkrþf, ytøkhûkf ðøkuhu
«{w¾ níkk. fw{khk{kíÞ
4. Ãk]Úðe»kuý - fw{khøkwÃíkLkk {tºke yLku
 hkßfkÞo{kt Mk{úkxLke {ËË fhðkðk¤e {tºke yLku
y{kíÞ níkk. fk{LËfLkk “LkeríkMkkh” økútÚk{kt {tºkeyku yLku fw{khk{kíÞ
5. yk{úfkËoð - [LÿøkwÃík çkeòLkk MkuLkkÃkrík
y{kíÞkuLke ðå[uLkku ytíkh MÃkü fhðk{kt ykÔÞku Au.
* «k[eLk ¼khíkLke «{w¾ økwVkyku, MíkqÃk yLku [iíÞ :
¢{ økwVkyku ¾krMkÞík
1. ysLíkkLke økwVk - ysLíkkLke økwVkyku ykihtøkkçkkË ({nkhk»xÙ){kt ykðu÷e Au.
- ysLíkkLke fw÷ 30 økwVkyku{ktÚke nðu Võík 6 økwVkyku s çkkfe Au.
2. yu÷kuhkLke økwVk - yu÷kuhkLke økwVkyku ÃkkuíkkLke ÷tçkkE, Ãknku¤kE yLku ¾kuËfk{Lkk fkhýu rðï¼h{kt «ÏÞkík Au.
- yu÷kuhk{kt fw÷ 34 økwVkyku Au. su{ktÚke 17 rnLËw økwVkyku, 12 økwVkyku y™u 5 siLk økwVkyku Au.
- rnLËq økwVkyku{kt MkkiÚke «{w¾ økwVk “fi÷kþ {trËh” Au.
- siLk økwVkyku{kt “ELÿMk¼k” yLku “søkLLkkÚk” MkkiÚke «{w¾ økwVk Au.
3. y{hkðíkeLke økwVk - y{hkðíkeLke økwVkyku økwLxqh (yktÄú«Ëuþ){kt ykðu÷ Au.
4. çkkÄLke økwVk - çkkÄLke økwVkyku øðkr÷Þh ({æÞ«Ëuþ)Lkk çkkÄ Lkk{Lkk MÚk¤u ykðu÷e Au.
- ynªÚke 9 økwVkyku {¤u÷e Au.
- økwVk Lktçkh - 2 “Ãkktzð økwVk”, økwVk Lktçkh-3 “nkÚke¾kýk” yLku økwVk Lktçkh-4
“htøk{nu÷”Lkk Lkk{Úke «ÏÞkík Au.
- yk økwVkykuLkwt rLk{koý Ãkkt[{e-Aêe MkËe{kt ÚkÞku Au.
62
 5. yur÷VuLxkLke økwVk - yur÷VuLxkLke økwVk {wtçkE ({nkhk»xÙ){kt ykðu÷e Au.
- yk økwVk{kt Ãkkihkrýf ËuðíkkykuLke ¼ÔÞ {qŠíkyku Au.
- yk{ktÚke MkkiÚke ðÄw «ÏÞkík “rºkËuðLke {qŠík” Au.
- yk økwVkykuLkwt rLk{koý “hk»xÙfqx hkòyku”Lkk Mk{Þu ÚkÞku níkku.
6. fLnuheLke økwVk - fLnuheLke økwVkyku {wtçkE ({nkhk»xÙ){kt ykðu÷e Au.
- yk økwVkyku çkeS MkËeLke Au.
- ynªÞk 90 økwVkyku ykðu÷e Au.
- ynªÚke {¤u÷ [iíÞøk]nLke çkLkkðx “fk÷uoLkk [iíÞøk]n”Úke {¤u Au.
7. çkhkçkh y™u - yk økwVkyku “økÞk” (rçknkh){kt ykðu÷e Au.
LkkøkkswoLke økwVkyku - yk þi÷f]ík økwVkykuLkwt rLk{koý “Mk{úkx yþkuf” æðkhk fhðk{kt ykÔÞwt níkw.t
- yk økwVkyku “ykSðf Mkt«ËkÞ”Lkk rLkðkMk {kxu çkLkkððk{kt ykðe níke.
- “MkwËk{k”, “rðïÍkuÃkze” yLku “fýo[kÃkz” yk ºkýuÞ økwVkyku ynªÞk yþkufu çkLkkðe
níke.
- {kiÞo þkMkf “ËþhÚk”Lke økwVkyku{kt “÷ku{þ Ér»kLke økwVk” yLku “økkuÃkefk økwVk” {níðÃkqýo
Au.
- LkkøkkswoLke xufhe Ãkh ykðu÷ ºký økwVkyku{kt “ËuðkLkktr«Þ ËþhÚk” (yþkufLkku Ãkkiºk) ytrfík Au
su ykSðf Mkt«ËkÞLku ËkLk{kt ykÃkðk{kt ykðe níke.
8. WËÞrøkrhLke økwVk - yk økwVkyku WËÞrøkrh Ãkðoík - ¼wðLkuïh (ykurhMMkk) {kt ykðu÷e Au.
- yk økwVkykuLkwt rLk{koý þwtøkfk¤{kt ÚkÞwt níkwt.
- yk økwVkyku siLk Ä{oÚke MktçktrÄík Au.
9. LkkøkkswoLkfkuLzk økwVk - yk økwVk yktÄú«Ëuþ{kt ykðu÷e Au.
- [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-Mkktøk «{kýu MkkíkðknLk hkòyu ynetÞk yuf çkkiØ {XLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
- yk yuf «ÏÞkík çkkiØ fuLÿ níkwt.
10. ¼sLke økwVk - yk økwVk Ãkqýu ({nkhk»xÙ){kt ykðu÷e Au.
* «k[eLk ¼khíkLkk «{w¾ MíkqÃk :  MíkqÃk [kh «fkhLkk nkuÞ Au.
 MíkqÃk yux÷u fu fkuE ðMíkwLkku Mktøkún (1) þkherhf MíkqÃk (2) Ãkkrh¼kurøkf MíkqÃk (3) WÆurþfk MíkqÃk
 ¼økðkLk çkwØLkk SðLkLke «{w¾ ½xLkkyku su{ fu (4) ÃkqòÚkof MíkqÃk
sL{, Ä{o[¢«ðíkoLk, MkBçkkurÄ, rLkðkoý ðøkuhu {níðÃkqýo
MÚk¤ku Ãkh MíkqÃkkuLkwt rLk{koý ÚkÞwt níkwt.
¢{ MíkqÃk ¾krMkÞík
1. ¼hnwíkLkku MíkqÃk - yk MíkqÃk MkíkLkk ({æÞ«Ëuþ) {kt ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLke þkuÄ 1873 {kt yu÷ufÍtzkh f®LkÄ{ yu fhe níke.
- yk MkkiÚke «k[eLk MíkqÃk Au.
2. Mkkt[eLkku MíkqÃk - yk MíkqÃk hkÞMkuLk ({æÞ«Ëuþ){kt ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLkwt rLk{koý “Mk{úkx yþkuf” æðkhk fhkððk{kt ykÔÞwt níkwt.
- íÞkhÃkAe þwtøk þkMkfku yLku MkkíkðknLk þkMkfkuyu ykLkwt ÃkwLkhwîkh fÞOw.

63
 - yk çkkiØ MíkqÃkku{kt MkkiÚke {kuxwt yLku ©uc níkwt.
3. y{hkðíkeLkku MíkqÃk - yk økwLxqh SÕ÷k{kt (yktÄú«Ëuþ) f]»ýk LkËeLkk rfLkkhu ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLke þkuÄ E.Mk. 1797 {kt fLko÷ fkr÷Lk {ifSyu fhe níke.
- yk MíkqÃkLkwt «k[eLk Lkk{ “ÄLÞfxf” níkwt.
4. MkkhLkkÚkLkku MíkqÃk - yk MíkqÃk ðkhkýkMke (Wíkh«Ëuþ) {kt ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLkku rLk{koý “Mk{úkx yþkufu” fhkÔÞwt níkwt.
- yk MíkqÃk #xkuÚke çkLku÷ Au.
- ykLku “Ä{u¾ MíkqÃk” Lkk Lkk{u Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
5. søkÃkuè MíkqÃk - yk MíkqÃk yktÄú«Ëuþ{kt ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLkwt rLk{koý “Eûðkfwtðtþ”Lkk þkMkfkuyu fhkÔÞwt níkwt.
6. rÃkÃknhðk MíkqÃk - yk MíkqÃk yktÄú«Ëuþ{kt ykðu÷ Au.
7. çkkuÄøkÞkLkku MíkqÃk - yk MíkqÃk rçknkh{kt ykðu÷ Au.
- yk MíkqÃkLkku ÃkkÞku “Mk{úkx yþkufu” LkkÏÞku níkku.
- yk MíkqÃkLkwt rLk{koý “økúuLkkEx”Úke fhðk{kt ykÔÞwt Au.
* [iíÞøk]n :
 çkkiØ Ä{oLkk yLkwÞkÞe “{qŠíkÃkqò”Lkk rðhkuÄe níkk.
suÚke ¼økðkLk çkwØLke Ãkqò {kxu rLkŠ{ík MíkqÃkLku “[uíÞøk]n”
fnuðkÞ Au.
 çkkiØ Ä{oLkk yLkwÞkÞe æðkhk ðtËLkk, æÞkLk ðøkuhu
[iíÞøk]nku{kt s ÚkkÞ Au.
 [iíÞøk]nLke LkSf s çkkiØ r¼ûkwykuLkk rLkðkMk {kxu
“rðnkh” çkLku÷k nkuÞ Au.
 “Ëkøkkuð” - yk [iíÞkuLke ytËh çkLku÷ LkkLkk-LkkLkk
MíkqÃkku.

*****

64
 «fhý-16 økwÃíkku¥kh fk¤
 økwÃík Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLk ÃkAeLkku Mk{Þ “økwÃíkku¥kh
fk¤” fnuðkÞ Au.
 økwÃík Mkk{úkßÞLkk ÃkíkLk ÃkAe Wíkh ¼khík{kt
fux÷ktf ðtþku / Mk{wËkÞku yÂMíkíð{kt ykÔÞk níkk su{kt -
(1) ðÕ÷¼eLkku {iºkf ðtþ
(2) {ki¾rh ðtþ
(3) Ãkw»Þ¼qrík ðtþ
(1) ðÕ÷¼eLkku {iºkf ðtþ
 {iºkf ðtþLkku MktMÚkkÃkf “¼èkfo” níkku.
 [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøku E.Mk. 640 {kt
ðÕ÷¼eLke {w÷kfkíku ykÔÞku níkku, íÞkhu “ÄúwðMkuLk-ºkeò”Lkwt
þkMkLk ðÕ÷¼e Ãkh níkwt.
 øk]nMkuLku fLkkisLkk {ki¾he þkMkf Eïh ð{ko
(E»kký ð{ko) Lku su røkhLkkh MkwÄe ÄMke ykÔÞk íku{Lku nktfe
fkZðk{kt MkV¤ hÌkk níkk.
 “þe÷krËíÞ-Ãknu÷kt”Lkwt WÃkLkk{ “Ä{korËíÞ” níkwt.
[eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøku íku{Lke ËkLkr«ÞíkkLkk ð¾ký
fÞko.
 “ÄúwðMkuLk-çkeòu” n»koðÄoLkLkku Mk{fk÷eLk yLku
s{kE níkku.
 “frð ¼èe” su{ýu “hkðý ðÄ” yLku
“¼èefkÔÞ”Lke h[Lkk fhe níke, {iºkf hkò “ÄúwðMkuLk-
[kuÚkk”Lkku ykr©ík frð (Ëhçkkhe frð) níkku.
 ðÕ÷¼e rðïrðãk÷Þ rþûkk™wt {kuxwt yLku «ÏÞkík
fuLÿ níkwt.
2. {ki¾rh ðtþ
 {ki¾rh ðtþLkku MktMÚkkÃkf “{w¾h” níkku.
 {w¾h økwÃík hkòykuLkku Mkk{tík níkku.
 Lkk÷tËk yr¼÷u¾ «{kýu {ki¾rh þkMkf Mkðoð{oLk
yu Ãkw»Þ¼qrík ðtþLkk þkMkfku MkkÚku {¤eLku nqýku Lku Ãkhkrsík
fÞko níkk.
 {ki¾rh ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “økúnð{ko” níkku.suLkk
÷øLk Ãkw»Þ¼qrík ðtþLkk «¼kfh ðÄoLkLke Ãkwºke yLku
n»koðÄoLkLke çkuLk “hksÞ©e” MkkÚku ÚkÞk níkk.
 fLLkkis Ãkh {ki¾rh ðtþLkwt þkMkLk níkwt.
65
(3 ) Ãkw»Þ¼qrík ðtþ
 Ãkw»Þ¼qrík ðtþLkku MktMÚkkÃkf “Ãkw»Þ¼qrík” níkku.
 yk{Lkwt ÃkkxLkøkh (hksÄkLke) “ÚkkLkuïh”
(nrhÞkýk hksÞLkk fwhwûkuºk SÕ÷k{kt) níkwt.
 «¼kfhðÄoLk yk ðtþLke Mðíktºkíkk Lkku sL{Ëkíkk
yLku «Úk{ «¼kðþk¤e þkMkf níkku.
 n»ko[rhík økútÚk «{kýu «¼kfhðÄoLku
“Ãkh{¼èkhf” yLku “{nkhkòrÄhks” suðe WÃkkrÄyku
Äkhý fhe níke.
 «¼kfhðÄoLk Lke ÃkíLkeLkwt Lkk{ Þþku{íke níkwt.
 «¼kfh ðÄoLkLkk çku Ãkwºkku - hkßÞðÄoLk yLku
n»koðÄoLk íkÚkk yuf Ãkwºke - hkßÞ©e níke.
 hkßÞ©eLkk ÷øLk {ki¾rh ðtþLkk økúnð{ko MkkÚku ÚkÞk níkk.
 «¼kfhðÄoLkLke rðßÞkuLkku WÕ÷u¾ çkký¼èyu fÞkuo Au.
 {k¤ðkLkk þkMkf ËuðøkwÃíku økúnð{koLke níÞk fhe
ËeÄe yLku hkßÞ©eLku fkhkøkkh{kt Lkk¾e ËeÄe.
 «¼kfhðÄoLkLke {]íÞw ÃkAe hkßÞðÄoLk hksøkkÆe
Ãkh çkuXku yLku {k¤ðkLkk þkMkf ËuðøkwÃíkLku ÞwØ{kt Ãkhkrsík
fhe {khe LkkÏÞku. rðßÞkuWÃkhktík ßÞkhu íku Ãkhík Vhe hnÞku
níkku íÞkhu {køko{kt økkiz þkMkf “þþktf” (ËuðøkwÃíkLkku r{ºk)
yu rðïkMk½kíkÚke hkßÞðÄoLkLke níÞk fhe ËeÚke.
 økkiz þkMkf “þþktf” þið Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
ykLku çkkuÄøkkÞkLkk çkkurÄð]ûkLku fkÃke LkkÏÞku níkku.
* n»koðÄoLk :
 n»koðÄoLk (n»ko)Lkk EríknkMkLke òýfkheLkk †kuík :
(1) çkký¼è - n»ko[rhík, fktËBçkhe
(2) n»koðÄoLk - r«ÞËŠþfk, híLkkð÷e, LkkøkkLktË
(3) [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøkLkwt rððhý
(4) n»kofk¤Lkk yr¼÷u¾ku, rMk¬kykuLkku yÇÞkMk
 hkßÞðÄoLkLke {]íÞw ÃkAe E.Mk. 606 {kt 16 ð»koLke
ðÞu n»koðÄoLk ÚkkLkuïhLke hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 “øk]nð{ko”Lke níÞk ÃkAe fLLkkis Ãkh økkiz þkMkf
þþktf yu yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku. suLku n»ko yu Ãkhkrsík
fheLku fLLkkis Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku.
 n»ko yu “fLLkkiis” Lku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke
(ÃkkxLkøkh) çkLkkðe.
 n»koðÄoLk “rþ÷krËíÞ”Lkk Lkk{u Ãký yku¤¾kÞ Au.
 ykLku “Ãkh{¼èkhf {økÄ Lkhuþ” Lke WÃkkrÄ ¢{ yrÄfkhe fkÞo
Äkhý fhe níke. 1. çk÷krÄf]ík MkuLkkÃkrík
 E.Mk. 632 {kt n»ko yLku [k÷wõÞ hkò Ãkw÷furþLk- 2. {nkçk÷krÄf]ík Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík
çkeò ðå[u “Lk{oËk” LkËeLkk rfLkkhu ÞwØ ÚkÞwt, su{kt n»ko 3. fw{khk{kíÞ hkßfw{khLkku Mk÷knfkh
Ãkhkrs¥k ÚkÞku níkku. (yunku÷ yr¼÷u¾Lkk «{kýu) 4. {nkMkÂLÄrðøkúnkrÄf]ík ÞwØ yLku þktríkLkku {tºke
 Ërûký ¼khíkLkk yr¼÷u¾kuÚke {k÷q{ Ãkzu Au fu n»ko 5. çk]nËk~ððkh (fwLík÷) yïkhkune MkuuLkkLkku MkuLkkÃkrík
“W¥kh ¼khíkLkku Mðk{e” (“Mkf÷ku¥khkÃkÚkLkkÚk”) níkku. 6. ÃkrÚk MkirLkfkuLkk rþrðhkuLkku yæÞûk
 íkuLkk Mkk{úkßÞ{kt ÚkkLkuïh, fLLkkis, Ynu÷¾tz, 7. Þ{ [uèe hkíkLkk Mk{Þu æÞkLk
yðÄ, yÕnkçkkË, {økÄ ðøkuhu Mkk{u÷ níkk. hk¾Lkkhe {rn÷kyku
 n»koLkwt hkßÞ - 8. hkßMÚkkLkeÞ økðLkoh
rn{k÷Þ 9. ËkiMMkkÄrLkf økúk{kæÞûk
W¥kh 10. ¼kirøkf hkßfeÞ fh yufrºkík fhLkkh
Ãkqðeo Ãktòçk  Mk{úkxLke {ËË fhðk {kxu yuf {trºkÃkrh»kË níke.
Ãkrù{ Ãkqðo çkúñÃkwºk LkËe n»koLkk Mk{Þu “¼tze” ykLkku Mkr[ð níkku.
 [eLke Þkºke “Ìkw-yuLk-íMkktøk” n»koðÄoLkLkk
Ërûký þkMkLkfk¤{kt ¼khík ykÔÞku níkku.
Lk{oËk LkËe  n»ko yu E.Mk. 641 {kt ÃkkuíkkLkk hksËqík [eLk{kt
 «¼kfhðÄoLk MkqÞoLkk WÃkkMkf níkk. {kufÕÞk níkk yLku E.Mk. 643 yLku 645 {kt çku [eLke
 hkßÞðÄoLk çkkiØ Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku. hksËqík {tz¤ íkuLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞk níkk.
 n»koðÄoLk yu ðtþLkk ºký Ëuðku - rþð, MkqÞo yLku  n»ko yu fk~{ehLkk þkMkf ÃkkMkuÚke ¼økðkLk çkwØLkk
çkwØLku ©æÄktsr÷ yŠÃkík fhe ÃkhLíkwt ÃkkuíkkLkk hkßÞLkk AuÕ÷k yðþu»k çk¤sçkheÚke «kÃík fÞko níkk.
ð»kkuo{kt n»ko yu çkkiØ Ä{oLke {nkÞkLk þk¾kLkku yLkwÞkÞe  n»koLkk Mk{Þ{kt “Lkk÷tËk rðïrðãk÷Þ” {nkÞkLk
çkLke økÞku níkku. þk¾k (çkkiØ Ä{o)Lke rþûkkLkwt «{w¾ fuLÿ níkwt.
 E.Mk. 643 {kt n»koðÄoLku “fLLkkis”{kt yuf çkkiØ  n»koLkk Mk{ÞÚke “Mkk{Líkfk¤” þY ÚkÞku níkku.
Mk¼kLkwt ykÞkusLk fÞwO níkwt. su{kt çkkiØ Ä{oLke {nkÞkLk  n»koðÄoLku ºký Lkkxfku håÞk íkuÚke s íkuLku
þk¾kLkwt «[kh fhðk{kt ykÔÞwt. ykLkk yæÞûk ykMkk{Lkk “MkkrníÞfkh Mk{úkx” Ãký fnuðk{kt ykðu Au. ºký Lkkxfku
hkò “¼kMfhð{ko” níkk. Lke[u {wsçk Au -
 n»koðÄoLkLkwt ðneðxe {k¤¾wt : (1) r«ÞËŠþfk
Mkk{úksÞ (2) híLkkð÷e
(3) LkkøkkLktË
¼wÂõík («ktík) - þkMkf - hkßMÚkkLkeÞ, WÃkrhf, hk»xÙeÞ  n»kuo çkký¼è, {Þqh, rËðkfh, Ìkq-yuLk-íMkktøk
suðk rðîkLkkuLku Mkthûký ykÃÞwt.
rð»kÞ (SÕ÷ku) - þkMkf - rð»kÞÃkrík  n»koðÄoLku rðþk¤ MkiLÞ íkiÞkh fÞwo su{kt 60 nòh
nkÚke yLku yuf ÷k¾ ½kuzuMkðkh níkk.
økúk{ (þkMkLkLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{) þkMkf - økúk{kûkÃkxr÷f
 n»kofk÷Lkk «{w¾ yrÄfkhe :

66
 hkßÞLkwt {wÏÞ ykðfLkwt MkkÄLk “¼qr{fh” níkku 7. ®÷økhks {trËh Lkkøkhþi÷e
íkuLku “¼køk” fnuðk{kt ykðíkku, su{kt WíÃkkrËík ÃkkfLkku 1/6 8. ríkY{÷¼kE {trËh ÃkktzÞ ðtþ ÿrðz þi÷e
¼køk ÷uðk{kt ykðíkku. 9. øktøkufkuLz [ku÷Ãkwh{T [ku÷ þkMkf ÿrðz þi÷e
 n»ko “«Þkøk” (yÕnkçkkË) {kt Ëh 5 ð»kuo yuf {trËh hksuLÿ
Ä{oMk¼kLkwt ykÞkusLk fhíkku suLku “{kuûkÃkrh»kË” fnuðk{kt 10. çk]nËuïh {trËh [ku÷ þkMkf ÿrðz þi÷e
ykðíkwt íku{Lkk Mk{Þ{kt 6 ð¾ík {kuûkÃkrh»kË ¼hkE níke. (íktòðwh) hkshks
 n»koLkk Mk{Þ{kt Lkk÷tËk rðïrðãk÷ÞLkk fw÷Ãkrík 11. fi÷kþ {trËh (fkt[e) ÃkÕ÷ðtþLkk ÿrðz þi÷e
“þe÷¼ÿ” níkk. Lkh®Mknð{oLk- II
 fÕnýLke “hksíkhtøkeýe” fk~{ehLkku «k[eLk 12. {k{Õ÷Ãkwh{Lkwt ÃkÕ÷ð ðtþ ÿrðz þi÷e
EríknkMk Au. {trËh
 “fwt¼{u¤k”Lke þYykík n»koðÄoLku s fhe níke. 13. fi÷kþ {trËh hk»xÙfqx ðtþ çkuMkh þi÷e
 “{nkønnkh” - Lkk÷tËk rðïrðãk÷ÞLku fux÷ktf (E÷kuhk)
yr¼÷u¾ku{kt {nkønnkh fnuðk{kt ykÔÞku Au. 14. Ëþkðíkkh {trËh økwÃíkfk¤ çkuMkh þi÷e
 n»koLku ¼khíkLkku AuÕ÷ku rnLËq Mk{úkx fnuðkÞ Au. (ÍktMke)
 “n»ko[rhík”{kt «ktíkeÞ þkMkf {kxu “÷kufÃkk÷” 15. yur÷VuLxkLke økwVk hk»xÙfqx ðtþ çkuMkh þi÷e
þçË ðkÃkhðk{kt ykÔÞku Au.
 “n»ko[rhík”{kt ®Mk[kELkk MkkÄLkLkk YÃku ******
“íkw÷kÞtºk” (s¤ÃktÃk)Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
 n»koðÄoLkLke {]íÞw ÃkAe fLLkkis Ãkh Þþkuð{koLkwt
þkMkLk MÚkkrÃkík ÚkÞwt níkwt.
 «ÏÞkík frð - “ðkõÃkrík” Þþkuð{koLkk Ëhçkkh{kt níkk.
 ðkfTÃkríkLke h[Lkk “økkizðnku”{kt Þþkuð{koLke
rðßÞkuLkwt ðýoLk Au. yk økútÚk “«kf]ík” ¼k»kk{kt Au.
 økwÃíkku¥kh fk¤Lkk MÚkkÃkíÞku :
{trËh MÚkkÃkfðtþ/hkò MÚkkÃkíÞ
þi÷e
1. Ëu÷ðkzkLkwt siLk hk»xÙfqx ðtþ Lkkøkhþi÷e
{trËh
2. {kuZuhkLkwt MkqÞo {trËh ¼e{Ëuð Ãknu÷ku Lkkøkhþi÷e
3. ftËrhÞk {nkËuðLkwt [tËu÷ þkMkf Lkkøkhþi÷e
{trËh ÄøkËuð
4. ¾sqhknkuLkk {trËh [tËu÷ þkMkf Lkkøkhþi÷e
5. fkuýkfoLkwt MkqÞo{trËh øktøkþkMkf Lkkøkhþi÷e
Lkh®MknËuð
6. søkLLkkÚk ÃkwheLkwt yLkLíkð{ko Lkkøkhþi÷e
{trËh

67
 «fhý-17 «{w¾ hksðtþ
 fkt[eLkku “{wõíkuïh {trËh” yLku “çkufwLx ÃkuY{k÷
1. ÃkÕ÷ð ðtþ
{trËh”Lkwt rLk{koý LktËeð{oLk - rîíkeÞ yu fhkÔÞwt níkwt.
 ÃkÕ÷ð ðtþLkku MktMÚkkÃkf “®Mknrð»ýw” níkku.
 ykhçkkuLkk yk¢{ýLkk Mk{Þu ÃkÕ÷ðkuLkku hkò
 “rfhkíkkswoLkeÞ{” Lkku ÷u¾f “¼khðe”
Lkh®Mknð{oLk - rîíkeÞ níkku.
®Mknrð»ýwLkk Ëhçkkh{kt níkku.
 fkt[eLkk fi÷kMkLkkÚk {trËhLku hksrMkîuïh {trËh Ãký
 “{nuLÿð{oLk-«Úk{” yu “{¥krð÷kMk «nMkLk”
fnu Au. yk {trËhLkk rLk{koýÚke ÿrðz MÚkkÃkíÞ f÷kLke
Lkk{Lkk nkMÞ LkkxfLke h[Lkk fhe níke. yk Lkkxf{kt þið
þYykík ÚkE níke.
yLku çkkiØ MkLÞkÞeykuLkk yðøkwýku yLku {w¾oíkkykuLke {òf
 Lkh®Mknð{oLk - «Úk{ æðkhk {nkçk÷eÃkwh{Lkk
Wzkððk{kt ykðe Au.
yufk~{ {trËh su{Lku “hÚk” fnuðkÞ Au íkuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt
 {nuLÿð{oLk «Úk{ Ãkw÷furþLk-rîíkeÞÚke ÞwØ{kt
níkwt.
ÃkhkÂßík ÚkÞku yLku íkuLku ðUøkeLkku «Ëuþ Ãkw÷furþLkLku ykÃkðku
 hÚk {trËhkuLke MktÏÞk - 7 Au.
Ãkzâku níkku.
(1) ÿkiÃkËe hÚk ({trËhku{kt MkkiÚke LkkLkwt)
 Lkh®Mknð{oLk «Úk{u Ãkw÷furþLk-rîíkeÞLku ÃkhkÂßík
(2) Lkfw÷ - MknËuð hÚk
fhe íkuLkk hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “ðkíkkÃke” Ãkh yrÄfkhe
(3) yswoLk hÚk
fhe ÷eÄku.
(4) ¼e{ hÚk
 Lkh®Mknð{oLk-«Úk{u “{nk{Õ÷” yLku
(5) Ä{ohks hÚk
“ðkíkkÃkefkuLz”Lke WÃkkÄe Äkhý fhe níke.
(6) økýuþ hÚk
 [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøku Lkh®Mknð{oLk «Úk{Lkk
(7) rÃkLzkhe hÚk
Mk{Þøkk¤k{kt s ÃkÕ÷ð hkßÞLke Þkºke fhe níke. 2. hk»xÙfqx ðtþ
 Lkh®Mknð{oLk - «Úk{u fkt[eLke LkSf  hk»xÙfqx ðtþLkku MktMÚkkÃkf “ËÂLíkËwøko” níkku.
“{nk{Õ÷Ãkwh{” ({nkçk÷eÃkwh{T) Lkøkh ðMkkÔÞku níkku.  íkuLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “{kLÞ¾ux”
 Lkh®Mknð{oLk-rîíkeÞ yu “fkt[e{kt fi÷kþ {trËh” ({k÷¾uz) níke.
çkLkkÔÞwt níkwt.  þYykík{kt íku fýkoxfLkk [k÷wõÞ hkòykuLkk nuX÷
 Lkh®Mknð{oLk-rîíkeÞLkk Ëhçkkh{kt MktMf]ík ¼k»kkLkk níkk.
{nkLk frð “ËLze” rðhkßíkk níkk. (Ëþfw{kh[rhík 1. ËÂLíkËwøko
økútÚkLkk ÷u¾f)  hk»xÙfqx ðtþLkku MktMÚkkÃkf
 fkt[e MktMf]ík ¿kkLkLkwt fuLÿ níkwt.  E.Mk. 738 {kt íkuýu ykhçkkuLku Ãkhkrs¥k fÞko
 ÃkÕ÷ð þkMkfkuLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “fkpt[e”  íkuýu WßsiLk{kt “rnhÛÞøk¼o Þ¿k” ({nkËkLkÞ¿k) fÞkuo.
(íkr{÷Lkkzw{kt fkt[eÃkwh{) níke.  E.Mk. 753 {kt [k÷wõÞ þkMkf feŠíkð{koLku ÃkhkÂßík
 ÃkÕ÷ð ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “yÃkhkrsíkð{oLk” níkku. fheLku Mk{Mík {nkhk»xÙLkku Mðk{e çkLke økÞku.
 ®Mknrð»ýw “ði»ýð Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku.  yu÷kuhk{kt “Ëþkðíkkh” {trËh çkLkkÔÞwt.
 {nuLÿð{oLk - «Úk{ þYykík{kt siLk Ä{oLkku 2. f]»ý - «Úk{
yLkwÞkÞe níkku. ÃkhLíkw ÃkAeÚke íkr{÷ Mktík “yÃÃkh”Lkk  ykLku [k÷wõÞ Mkk{úkßÞLku ÃkqýoYÃkuý Mk{kÃík fhe ËeÄku.
«¼kð{kt ykðeLku “þið” Ä{o yÃkLkkðe ÷eÄku.  yu÷kuhkLkk «ÏÞkík “fi÷kþ {trËh”Lkwt rLk{koý f]»ý - «Úk{u
 «ÏÞkík ði»ýð Mktík “ríkY{økE y÷ðkh” s fhkÔÞwt níkwt. yk ðkMíkwf¤kLkku Wíf]ü Lk{qLkku økýkÞ Au.
LkLËeð{oLk-rîíkeÞLkk Mk{fk÷eLk níkk.  íkuýu “þw¼íkwtøk” y™u “yfk¤ð»ko”Lke WÃkkÄe
Äkhý fhe.
68
 3. Äúwð
 Äúwðu “rLkYÃk{fkr÷ ðÕ÷¼”, “Äkhð»ko” y™u
“©eðÕ÷¼”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 Äúwð «Úk{ hk»xÙfqx hkò níkku, suýu fLLkkis Ãkh
yrÄfkh fhðk {kxu “rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko”{kt ¼køk ÷ELku
økwsoh- «ríknkh þkMkf “ðíMkhks” yLku Ãkk÷ þkMkf
“Ä{oÃkk÷”Lku Ãkhkrsík fÞkuo níkku.
 íkuýu øktøkk-Þ{wLkk Ëkuykçk MkwÄe yrÄfkh fhe ÷eÄku
yLku íkuÚke íkuLku “Äkhk ð»ko” Ãký fnuðkÞ Au.
4. y{kuÄð»ko
 y{kuÄð»ko siLk Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 íkuLkk Ëhçkkh{kt “ykrËÃkwhký”Lkk h[rÞíkk
“rsLkMkuLk”, “økrýíkMkkh Mktøkún” Lkk h[rÞíkk
“{nkðehk[kÞo” yLku “y{kuÄð]r¥k” Lkk h[rÞíkk
“þõíkkÞLk” hnuíkk níkk.
 y{kuÄð»ko yu Ãkkuíku Ãký “fLLkz”Lkk «ÏÞkík økútÚk
“frðhks{køko” Lke h[Lkk fhe níke.
 y{kuÄð»ko yu “íkwtøk¼ÿk” LkËe{kt s¤Mk{krÄ ÷eÄe
níke.
 íkuýu “«&™ku¥kh {ÂÕ÷fk” Lkk{Lkk økútÚkLke Ãký
h[Lkk fhe níke.
5. ELÿ-ík]íkeÞ
 ELÿ - ík]íkeÞu Ãkk÷ ðtþLkk þkMkf ËuðÃkk÷Lku
ÃkhkÂßík fheLku fLLkkis Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku.
 ELÿ-ík]íkeÞLkk þkMkLkfk¤{kt s “y÷{MkqËe”
yhçkÚke ¼khík ykÔÞku níkku. y÷{MkqËeyu íkuLku {nkLkík{T
¼khíkeÞ Mk{úkx fnÞku Au.
6. f]»ý-ík]íkeÞ
 hk»xÙfqx ðtþLkku AuÕ÷ku {nkLk þkMkf f]»ý-ík]íkeÞ
níkku.
 “ík¬ku÷{Lkk ÞwØ”{kt [ku÷ þkMkf ÃkhktíkfLku
ÃkhkÂßík fheLku fkt[e yLku íktòðwh Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku.
 ÃkkuíkkLkk rðßÞLke M{]rík{kt hk{uïh{TT{kt yuf
rðßÞMíkt¼ çkLkkÔÞku níkku.
 ykLkk Ëhçkkh{kt s “fLLkz” ¼k»kkLkk “frð
ÃkkuLLk” hnuíkk níkk su{ýu “þktríkÃkwhký”Lke h[Lkk fhe
níke.
69
7. yLÞ VuõxMk
 fÕÞkýeLkk [k÷wõÞ þkMkf íki÷Ãk-çkeòyu E.Mk.
973 {kt hk»xÙfqx þkMkf “ffo-çkeòu” (hk»xÙfqx ðtþLkku AuÕ÷ku
hkò)Lku nhkðeLku hk»xÙfqx hkßÞ Ãkh ÃkkuíkkLkku yrÄfkh fhe
÷eÄku.
 hk»xÙfqx hkòykuyu ÃkkuíkkLkk hkßÞku{kt {wÂM÷{
ðuÃkkheykuLku ðMkðkx fhðkLke yLku EM÷k{ Ä{oLkwt «[kh
fhðkLke ÃkhðkLkøke ykÃke níke.
 hk»xÙfqx hkòyku ði»ýð, þið, þkfík Mkt«ËkÞ yLku
siLk Ä{oLkk WÃkkMkf níkk.
 yu÷kuhk yLku yur÷VuLxkLke økwVkykuLkwt rLk{koý
hk»xÙfqx hkòykuLkk Mk{Þu s ÚkÞwt níkwt.
3. [k÷wõÞ ðtþ
* [k÷wõÞ ðtþ (çkkËk{e)
 çkkËk{eLkk [k÷wõÞ ðtþLkku MktMÚkkÃkf “Ãkw÷furþLk-
«Úk{” níkku.
 ykLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “ðkíkkÃke” yÚkðk
“çkkËk{e” níke. (nk÷Lkk çkeòÃkwhLke LkSf)
 Ãkw÷furþLk-rîíkeÞ (çkeòu) [k÷wõÞ ðtþLkku MkkiÚke
{nkLk hkò níkku.
 siLk frð “hrðfeŠík” yu “yunku÷ yr¼÷u¾” {kt
íkuLkk rðßÞkuLkwt rðMík]ík rððhý ykÃÞwt Au.
 íkuýu n»koðÄoLkLku Ãký ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 íkuýu ÃkÕ÷ð þkMkf feŠíkð{ko-«Úk{Lku Ãký ÃkhkÂßík
fÞkuo níkku.
 {wÂM÷{ EríknkMkfkh “íkçkkhe”Lkk «{kýu E.Mk. 625-
26 {kt Ãkw÷urfþLk-rîíkeÞ yu EhkLkLkk hkò ¾wMkhku-rîíkeÞLkk
Ëhçkkh{kt ÃkkuíkkLkku Ëqík{tz¤ {kufÕÞku níkku. yk ðkíkLke Ãkwrü
“ystíkkLke økwVk”{kt {¤u÷ yuf r[ºkÚke Ãký ÚkkÞ Au.
 [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøku Ãkw÷furþLk-rîíkeÞLkk
Mk{Þ{kt s çkkËk{eLke Þkºkk fhe níke.
 yk ðtþLkku AuÕ÷ku hkò feŠíkð{ko-rîíkeÞ níkku suLku
hk»xÙfqx hkò ËÂLíkËwøko yLku f]»ý-«Úk{u ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 rsLkuLÿLkku “{uøkwíke {trËh” Ãkw÷furþLk-rîíkeÞyu
çkLkkÔÞku níkku.
 rð¢{krËíÞ-rîíkeÞLkk þkMkLkfk¤{kt s ˬLk
(Ërûký){kt ykhçkkuyu yk¢{ý fÞwo níkwt.
 yunku÷Lku “{trËhkuLkwt þnuh” fnuðkÞ Au.
 Ãkèf÷Lkwt “rðÁÃkkûk{nkËuð {trËh” Lkwt rLk{koý
“÷kuf {nkËuðe” yu yLku “ºku÷kufuïh {trËh”Lkwt rLk{koý
“ºki÷kufÞËuðe” yu fhkÔÞwt níkwt. yk çkLLku rð¢{krËíÞ-
rîíkeÞLke ÃkíLke níke.
* [k÷wõÞ ðtþ (fÕÞkýe)
 fÕÞkýeLkk [k÷wõÞ ðtþLke MÚkkÃkLkk “íki÷uÃk-
rîíkeÞ” yu fhe níke.
 ykLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “{kLÞ¾ux” níke.
 E.Mk. 1042 {kt Mkku{uïh-«Úk{ hkò çkLÞku. íkuýu
{kLÞ¾uxLke søÞkyu “fÕÞkýe” (fÕÞkýÃkwh)Lku ÃkkuíkkLke
hkßÄkLke çkLkkðe níke.
 “fkuÃÃk{Lkk ÞwØ”{kt Mkku{uïh-«Úk{ ÃkhkÂßík ÚkÞku
níkku. suÚke E.Mk. 1068 {kt “íkwtøk¼ÿk” LkËe{kt zqçkeLku
ykí{níÞk fhe níke.
 rð¢{krËíÞ- VI (E.Mk. 1070-1126 ) yk ðtþLkku
{nkLk þkMkf níkku.
 íkuýu E.Mk. 1076 {kt “[k÷wõÞ rð¢{fk¤” Lkk{Lkk
MktðíkLke þYykík fhe níke.
 çku {nkLk ÷u¾f “rðÕný” yLku “rð¿kkLkuïh”,
rð¢{krËíÞ- VI Lkk Ëhçkkh{kt níkk.
 “rð¢{ktfËuð[rhík”Lke h[Lkk “rðÕný” yu fhe
níke. yk økútÚk{kt rð¢{krËíÞ-VI Lkk SðLkLke ½xLkkykuLkwt
ðýoLk fhðk{kt ykÔÞwt Au.
 Þk¿kðÕfÞ M{]rík Ãkh xefk-“r{íkkûkhk” Lkk{Lkk
økútÚkLke h[Lkk rð¿kkLkuïh yu fhe níke.
 “Mkku{uïh-ík]íkeÞ” yu “{kLkMkkuÕ÷kMk” Lkk{Lkk
rþÕÃkþk†Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
* [k÷wõÞ ðtþ (ðutøke)
 E.Mk. 615 {kt Ãkw÷ufrþLk-rîíkeÞ æðkhk rLkÞwwõík
økðLkoh “rð»ýwðÄoLk” yu Ãkqðeo [k÷wõÞ ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe
níke.
 rð»ýwðÄoLk Ãkw÷ufurþLk-rîíkeÞLkku ¼kE níkku.
 ykLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) ðUøke (yktÄú«Ëuþ)
níke.
4. [ku÷ ðtþ
 [ku÷ ðtþLkku MktMÚkkÃkf “rðßÞk÷Þ” níkku.
70
 íkuLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “íktòðwh” níke.
 íktòðwhLkku ðkMíkwfkh fwtsh{Õ÷Lk hkshks
ÃkuYÚkå[Lk níkku.
 rðßÞk÷Þ yu “LkhfuMkhe”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe
níke.
 íkuýu “rLkþwt¼MkqrËLke Ëuðe”Lkwt {trËh çkLkkÔÞwt níkwt.
 rðßÞk÷ÞLkku WíkhkrÄfkhe “ykrËíÞ «Úk{” níkku
suýu [ku÷kuLkwt Mðíktºk hkßÞ MÚkkrÃkík fÞow níkwt.
 íkuýu ÃkÕ÷ðkuLku ÃkhkÂßík fheLku “fkuËLzhk{”Lke
WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 ÃkhkLíkf «Úk{ [ku÷ðtþLke Mkðkuoå[íkkLkku ðkMíkrðf
MktMÚkkÃkf níkku.
 ík¬ku÷{Lkk ÞwØ{kt ÃkhkLíkf «Úk{ hk»xÙfqx hkò
f]»ý-III Úke ÃkhkÂßík ÚkÞku níkku.
 hkshks- «Úk{Lkwt ðkMíkrðf Lkk{ yrh{kur÷ð{oLk níkwt.
ykLku “÷kune yLku ÷ku¾tz Lkerík” (hõík yLku ÷kun Lkerík)Lkwt
yLkwMkhý fheLku hkshksLke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 hkshksLkk íktòðwh yr¼÷u¾{kt íkuLke ÞwØ MktçktrÄík
MkV¤íkkykuLkwt rððhý {¤u Au.
 hkshks-«Úk{ yu ©e÷tfk Ãkh yk¢{ý fÞwo yLku
íÞktLkk hkò {nuLÿ-Ãkt[{Lkk hkßÞLkk Wíkhe ¼køk Ãkh
yrÄfkh fhe ÷eÄku.
 hkshks- «Úk{ ©e÷tfkLkk Síku÷k «Ëuþku Ãkh [ku÷
Mkk{úkßÞLkwt yuf Lkðwt «ktík “{wÂBz[ku÷{tz¤{T” çkLkkÔÞwt
yLku íkuLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “Ãkku÷LLkYðk”Lku çkLkkðe.
 hkshks-«Úk{u þi÷uLÿ þkMkf ©e{kh
rðßÞkuíkwtøkð{oLk æðkhk rLkr{ík “[qzk{rý çkkiØ rðnkh”Lku
ykŠÚkf {ËË fhe níke.
 hkshks-«Úk{ þiðÄ{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 hkshks-«Úk{u íktòðwh{kt “hkshksuïh {trËh”
(çk]nËuïh {trËh) Lkk{Lkwt rþðSLkwt {trËh çkLkkÔÞwt níkwt.
 hkshks-«Úk{Lkku Ãkwºk yLku WíkhkrÄfkhe hksuLÿ-
«Úk{ hksøkkÆe çkuXku.
 çktøkk÷Lkk Ãkk÷ þkMkf “{rnÃkk÷”Lku ÃkhkÂßík fÞko
ÃkAe hksuLÿ-«Úk{u “øktøkufkUz[ku÷”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe
níke. yk rðßÞLke M{]rík{kt fkðuhe LkËeLkk rfLkkhu
“øktøkufkUz[ku÷Ãkwh{T” Lkk{Lke Lkðe hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh)Lkwt 3. Ãkwøk÷uÂLË Lk÷çkUçkk
rLk{koý fhkÔÞwt yLku ynªÞk “[ku÷øktøk{T” Lkk{Lkwt rðþk¤ 4. sÞLøkkuËkh (fw÷kuíkwtøk- f®÷økíkwÃkýeo

Mkhkuðh çkLkkÔÞwt. I Lkku hksfrð)

 ykLku ©e÷tfk Ãkh yk¢{ý fhe MkBÃkqýo ©e÷tfk 5. þurff÷kh ÃkuheÞkÃkwhký{T
Síke ÷eÄwt yLku yLkwhkÄkÃkwhLku ©e÷tfkLke hkßÄkLke çkLkkðe. 6. LktrçkytzkhLktrf ríkY{whE (Ãkkp[{ku ðuË)
 hksuLÿ-«Úk{Lku “ËrûkýLkku LkuÃkkur÷ÞLk” Ãký 7. hk{kLkws ©e¼k»Þ
fnuðkÞ Au.  f÷tsw (fkþw) - [ku÷fk¤Lkk MkkuLkkLkk rMk¬k
 øksLkeLkku MkwÕíkkLk “{n{qË øksLkðe” hksuLÿ  “ÃktÃkk”, “ÃkkuLLkk” yLku “hLLkk” fLLkz MkkrníÞLkk
«Úk{Lkku Mk{fk÷eLk níkku. rºkhíLk yk Mk{Þ{kt s ÚkÞk.
 [ku÷ðtþLkku AuÕ÷ku hkò hksuLÿ-III níkku.  rð»ýwLkk WÃkkMkf “y÷ðkh” yLku rþðLkk WÃkkMkf
* [ku÷ ðneðxe {k¤¾wt : “LkÞLkkh” fnuðkÞ Au.
Mkk{úkßÞ  [ku÷ {trËh :
¢{ {trËh rLk{koíkk
{tz÷{T 1. fBÃknhuïh {trËh (rºk¼wðLk{kt) fw÷ku¥kwtøk-ík]íkeÞ
2. yuhkðíkuïh {trËh (ËkhkMkwh{{kt) hkshks - rîíkeÞ
fkuè{ 3. øktøkufkUz[ku÷Ãkwh{T {trËh hksuLÿ-«Úk{
(øktøkufkUz[ku÷Ãkwh{{kt)
Lkkzw 4. çk]nËuïh {trËh (íktòðwh{kt) hkshks-«Úk{
5. fkuhtøkLkkÚk {trËh (©erLkðkMkLkÕ÷qh) ÃkhkLíkf - «Úk{
fwho{ (økúk{Mkt½ku)  s{eLkLkk «fkh :
¢{ s{eLkLkk «fkh ÃkwMíkf
 ÃkuYLËh{T - Wå[ ©uýeLkk yrÄfkhe 1. ÃkÂÕ÷[tË{ - siLk MktMÚkkykuLku ËkLk{kt ykÃku÷
 rMkYLËh{T- rLkBLk ©uýeLkk yrÄfkhe s{eLk
 ðu÷uõzh - hkòLkk ytøkhûkfku 2. ríkYLk{xzÙ¬Lke - {trËhLku ¼ux MðYÃku ykÃku÷ s{eLk
 ðrhíÃkku¥køkff - hkßMð rð¼køkLkku Wå[ yrÄfkhe 3. ðuÕ÷LkðøkkE - çkúkñý rMkðkÞLkk ¾uzqíkLke s{eLk
 [ku÷ þkMkfkuyu ©uc s¤-MkuLkk (Navy) Lkwt rLk{koý 4. çkúñËuÞ - çkúkñýkuLku ¼ux MðYÃku ykÃku÷
fÞwo níkwt. s{eLk
 [ku÷kuLkk ðneðxLke MkkiÚke «{w¾ ¾krMkÞík 5. þk¤k¼kuøk - fkuE Mfq÷Lku ykÃku÷ s{eLk
“MÚkkLkeÞ MðþkMkLk” níkwt. Ëhuf økk{ 30 ðkuzo{kt rð¼krsík  [ku÷ þkMkfku y™u fÕÞkýeLkk [k÷wõÞku ðå[u þktrík
níkku. MÚkkrÃkík fhðk{kt økkuðkLkk fËtçk hkò “ßÞfuþ- Ãknu÷kt” yu
 økúk{Mk¼kLke yLíkøkoík rðrðÄ fkÞkuo {kxu {æÞMÚkLke ¼qr{fk ¼sðe níke.
Mkr{ríkykuLke MÚkkÃkLkk fhðk{kt ykðe níke.  fw÷kuíktøkw-rîíkeÞ yu ®[Ëçkh{T {trËhLke
 [ku÷ þkMkLkfk¤{kt íkr{÷ MkkrníÞLkwt ¾qçk s “økkurðLËhksLke {qŠík” (¼økðkLk rð»ýwLke {qŠík) Lku
rðfkMk ÚkÞwt. ËrhÞk{kt Vufe ËeÄe níke.
rðîkLk ÃkwMíkf
1. ftçkLk íkr{÷ hk{kÞý
2. ðuftx {kÄð ÉøøkÚkoËerÃkfk (ÉøðuËLke xefk)
71
 fux÷kÞ ð»kkuo ÃkAe ði»ýð yk[kÞo
“hk{kLkwò[kÞo” yu yk {qŠíkLkwt ÃkwLkhwîkh fhe íkuLku
ríkYÃkríkLkk {trËh{kt «ký «ríkck fhe.
 “Wh” - MkðoMkkÄkhý ÷kufkuLke Mkr{rík níke, su
ònuh fÕÞký {kxuLkk Mkhkuðhku, ík¤kðku yLku çkøke[kykuLkk
rLk{koý {kxu økk{Lke s{eLkLkwt yrÄøkúný fhðkLkwt fkÞo fhíke
níke.
 “Lkøkh{” - ðuÃkkheykuLke Mk¼k
 íkr{÷ MkkrníÞLkk rºkhíLk - ftçkLk, Ãkwøk÷urË,
ykixx¬wxxLk
 [ku÷fk¤Lke “LkxhksLke «rík{k” [ku÷ f¤kLke
Wíf]üíkk çkíkkðu Au.
 hksuLÿ-«Úk{Lkk økwhw - “EMkkLkrþð” (þið Mktík)
níkk.
 [ku÷fk¤Lkku MkkiÚke {níðÃkqýo çktËh
“fkðuheÃkèLk{” níkku.
5. Ãkk÷ðtþ
 økkizLkk «ÏÞkík þkMkf “þþktf”Lke {]íÞw ÃkAe
çktøkk¤{kt yhksõíkk «Mkhe økE níke. E.Mk. 750 {kt
çktøkk÷{kt Ãkk÷ ðtþLke MÚkkÃkLkk “økkuÃkk÷” yu fhe níke.
 økkuÃkk÷ “çkkiØ Ä{o”Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 økkuÃkk÷u ykuËLíkÃkwh{kt rðnkh (rðïrðãk÷Þ)
çkLkkÔÞwt níkwt.
 Ãkk÷ ðtþLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “{wtøkuh” níke.
 Ãkk÷ðtþLkku MkkiÚke {nkLk þkMkf yLku økkuÃkk÷Lkku
WíkhkrÄfkhe “Ä{oÃkk÷” níkku.
 Ä{oÃkk÷u “rð¢{rþ÷k rðïrðãk÷Þ”Lke MÚkkÃkLkk
fhe níke, su çkkiØ rþûkkLkwt «ÏÞkík fuLÿ níkwt.
 fLLkkis {kxu rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko Ãkk÷ðtþ, økwsoh
«ríknkh ðtþ yLku hk»xÙfqx ðtþLke ðå[u ÚkÞku níkku.
 Ä{oÃkk÷u økwsoh «ríknkh ðtþLkk þkMkf ðíMkhksLku
Ãkhkrsík fÞkuo níkku ÃkhLíkw Lkkøk¼è-rîíkeÞÚke íku ÃkhkÂßík
ÚkÞku níkku.
 yrøkÞkh{e MkËeLkk økwshkíke frð “Mkkuê÷” yu
Ä{oÃkk÷Lku “WíkhkÃkÚk Mðk{e”Lke WÃkkrÄÚke MktçkkurÄík fÞkuo
Au.
72
 Ä{oÃkk÷ çkkiØ Ä{oLkku yLkwÞkÞe níkku.
 «ÏÞkík çkkiØ ÷u¾f “nrh¼ÿ” Ä{oÃkk÷Lkk
Ëhçkkh{kt níkk.
 Ä{oÃkk÷Lkku WíkhkrÄfkhe ËuðÃkk÷ níkku suýu
ykuËLíkÃkwhe (rçknkh)Lkk «ÏÞkík çkkiØ{XLkwt rLk{koý fhkÔÞwt
níkwwt.
 òðkLkk þi÷uLÿðtþe þkMkf çkk÷Ãkwºk ËuðLkk yLkwhkuÄ
Ãkh ËuðÃkk÷u íkuLku Lkk÷tËk{kt yuf çkkiØ rðnkh çkLkkððk {kxu
5 økk{ ËkLk{kt ykÃÞk níkk.
 ËuðÃkk÷u økwsoh «ríknkh þkMkf r{rnh¼kusLku
ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 “økkuzeherík”Lkk{Lke MkkrnÂíÞf rðãkLkku rðfkMk
Ãkk÷ þkMkfkuLkk Mk{Þ{kt ÚkÞku níkku.
 ykhçke Þkºke “Mkw÷u{kLk” yu Ãkk÷ ðtþLku økwsoh
«ríknkh yLku hk»xÙfqxkuÚke ðÄw þÂõíkþk¤e çkíkkÔÞku Au yLku
Ãkk÷ Mkk{úkßÞLku “Yn{k” fnÞwt Au.
6. MkuLk ðtþ
 Ãkk÷ðtþLke rLkçko¤íkkykuLkku ÷k¼ WXkðeLku
“Mkk{Lík MkuLk” yu çktøkk÷{kt MkuLkðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 MkuLk ðtþLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “LkrËÞk”
(÷¾Lkkiíke) níke.
 MkuLkðtþLkku «Úk{ Mðíktºk þkMkf rðßÞMkuLk níkku, su
þiðÄo{Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 çkÕ÷k÷MkuLk fwþ÷ þkMkf y™u ÞkuøÞ ÷u¾f níkku.
 çkÕ÷k÷MkuLku “ËkLkMkkøkh” (fkÞËkLke ÃkwMíkf) y™u
“yËT¼wíkMkkøkh” (¾økku¤ rð¿kkLkLke ÃkwMíkf) Lkk{Lkk
økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
 ÷û{ýMkuLkLke Ëhçkkh{kt “çkúkñý MkðoMð”Lkk
h[rÞíkk (÷u¾f) “n÷kÞwØ”, økeíkkøkkurðtË”Lkk h[rÞíkk
(÷u¾f) “ßÞËuð” yLku “ÃkðLkËqík”Lkk ÷u¾f (h[rÞíkk)
“ÄkuÞe” hnuíkk níkk.
 n÷kÞwØ ÷û{ý MkuLkLkku {wÏÞ{tºke yLku {wÏÞ
LÞkÞkÄeþ níkku.
 ÷û{ý MkuLk yuf Mkk{úkßÞðkËe þkMkf níkku. suýu
økZðk÷ þkMkf “ßÞ[Lÿ” Lku ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 rðßÞMkuLku ËuðÃkkzk{kt “«ãwBLkuïh {trËh”
(¼ku÷uLkkÚkLkwt rðþk¤ {trËh)Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 MkuLkðtþ «Úk{ hkßðtþ níkku. suýu ÃkkuíkkLkk
yr¼÷u¾ Mkki«Úk{ “rnLËe” {kt fkuíkhkÔÞk níkk.
 ÷û{ý MkuLk çktøkk÷Lkku AuÕ÷ku rnLËq hkò níkku.
 E.Mk. 1202 {kt çkrgÞkh ¾÷Syu ÷û{ýMkuLkLkk
þkMkLkfk¤{kt çktøkk÷ Ãkh yk¢{ý fÞwO.
7. fk~{ehLkk hksðtþ
 fÕnýLke “hkßíkthrøkýe” (E.Mk. 1150) Lkk{Lkk
økútÚkÚke E.Mk. 700 Úke 1200 MkwÄe fk~{eh{kt ºký hkßðtþkuLkwt
hkßÞ níkwt.
(A) fkfkuox ðtþ
(B) WíÃk÷ ðtþ
(C) ÷kunkh ðtþ
(A) fkfkuox ðtþ
 Mkkík{e MkËe{kt fkfkuox ðtþ (rnLËq ðtþ)Lke MÚkkÃkLkk
“Ëw÷o¼ðÄoLk” yu fhe níke.
 [eLke Þkºke Ìkq-yuLk-íMkktøku Ëw÷o¼ðÄoLkLkk
þkMkLkfk¤{kt fk~{ehLke Þkºke fhe níke.
 E.Mk. 713 {kt fk~{ehLkku þkMkf “[LÿÃkez” níkku,
suLkk Mk{Þu ykhçk yk¢{ý ÚkÞwt níkwt.
 fkfkuox ðtþLkku MkkiÚke þÂõíkþk¤e þkMkf
“÷r÷íkkrËíÞ {wõíkkÃkez” (E.Mk. 724-760) níkku.
 fk~{ehLkku «ÏÞkík “{kíkoLz {trËh” (MkqÞoLkku
{kíkoLz {trËh)Lkwt rLk{koý “÷r÷íkkrËíÞ {wõíkkÃkez” æðkhk
fhkððk{kt ykÔÞwt níkwt.
 ÷r÷íkkrËíÞyu ríkçkurxÞLkku, íkwfkuo y™u ftçkkuÍkuuLku
ÃkhkÂßík fÞko níkk.
 fLLkkus þkMkf ÞþkuðÄoLkLku ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 hkßíkhtrøkýe{kt ÷r÷íkkrËíÞLke rðßÞkuLkwt rððhý Au.
 fkfkuox ðtþLkku AuÕ÷ku hkò ßÞkÃkez níkku.
(B) WíÃk÷ ðtþ
 fk~{eh{kt WíÃk÷ ðtþLke MÚkkÃkLkk “yðÂLíkð{oLk”
(E.Mk. 883) yu fhe níke.
 “yðÂLíkÃkwh” Lkk{Lkk LkøkhLke MÚkkÃkLkk
yðÂLíkð{oLku fhe níke.
73
 yðÂLíkð{oLkLkku yuÂLsLkeÞh “MkqGÞ” yu f]r»kLkk
rðfkMk {kxu ®Mk[kE LknuhkuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 WíÃk÷ðtþLke {nkhkýe “rËîk” (rËÆk) yu íkuLkk
Ãkrík ûku{uLÿøkwÃíkLke {]íÞw ÃkAe ÷øk¼øk 50 ð»kkuo MkwÄe WíÃk÷
ðtþLkwt þkMkLk Mkt¼kéÞwt.
 E.Mk. 1003{kt hkýe rËîkLke {]íÞw ÃkAe
÷kunkhðtþLkwt þkMkLk ykÔÞwt.
(C) ÷kunkh ðtþ
 ÷kunkh ðtþLkku MktMÚkkÃkf “Mktøkúk{hks” (hkýe
rËîkLkku ¼ºkeòu) níkku.
 ÷kunkh ðtþLkku þkMkf “n»ko” (økwÃíkkufkh fk¤Lkk
Ãkw»Þ¼qrík ðtþLkku n»ko yk çkLLku y÷øk - y÷øk ÔÞÂõíkyku
Au) rðîkLk, frð yLku fux÷eÞ ¼k»kkykuLkku òýfkh níkku.
 “fÕný” n»koLkk Ëhçkkh{kt níkku.
 ÷kunkh ðtþLkku AuÕ÷ku hkò ßÞ®Mkn níkku.
 E.Mk. 1339 {kt þkn{eh yu fk~{eh{kt {wÂM÷{
þkMkLkLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 fÕný :
- fÕnýLkk rÃkíkk ÷kunkh þkMkf n»koLkk Ëhçkkh{kt
{tºke níkk.
- fÕnýu “hkßíkhtrøkýe” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe
níke.
- hkßíkhtrøkýeLke h[Lkk “MktMf]ík” ¼k»kk{kt fhðk{kt
ykðe níke.
- hkßíkhtrøkýeLke h[Lkk ÷kunkh þkMkf “ßÞ®Mkn”
Lkk fk¤{kt fhe níke.
- yk økútÚk{kt 8 íkhtøk yLku 8000 &÷kuf Au.
- íkhtøk 1, 2 yLku 3 {kt fk~{ehLkk «k[eLk EríknkMkLkwt ðýoLk Au.
- íkhtøk 4, 5 yLku 6 {kt fkfkuox yLku WíÃk÷ ðtþLkku
EríknkMk Au.
- íkhtøk 7 yLku 8 {kt ÷knkuh ðtþLkku EríknkMk Au.
- yk ÃkwMíkf{kt ÷u¾fu fkuEÃký «fkhLkwt ÃkûkÃkkík hkÏÞwwt
Lk nkuE Lku hkòLkk økwýku yLku yðøkwýkuLkwt ðýoLk fÞwo nkuðkÚke
yk ÃkwMíkf yuríknkrMkf árüyu ¾qçk s {níðLkwt Au.
8 økwsoh - «ríknkh ðtþ
 ykçkw Ãkðoík Ãkh “{nŠ»k ðrþcu” Þ¿k fÞkuo íkuLkk
yÂøLkfwtz{ktÚke “Ãkh{kh”, “«ríknkh”, “[k÷wõÞ” íkÚkk
“[kinký” hkßÃkqíkku WíÃkLLk ÚkÞk íku{ [tËçkhkELkk
“Ãk]ÚðehkshkMkku”{kt ðýoLk Au.
 yÂøLkfw¤Lkk hkßÃkqíkkuLkku MkkiÚke òýeíke “økwsohe”
þk¾kLkku ðtþ “økwsoh «ríknkh” fnuðkÞ Au.
 n»koðÄoLkLke {]íÞw ÃkAe økwsoh «ríknkhkuyu fLLkkis
Ãkh rLkÞtºký fhe W¥kh ¼khíkeÞ Mkk{úksÞLke MÚkkÃkLkk fhe.
 yk ðtþLkku MÚkkÃkf “nrhþ[tÿ” Lkk{Lkku hkò
níkku, ÃkhLíkw ðkMíkrðf «Úk{ hkò “Lkkøk¼è «Úk{” níkku.
 Lkkøk¼è-«Úk{ ÃkAe “ðíMkhks” hksøkkÆe Ãkh
çkuXku suLkk rðþu siLk økútÚk “fwðÕÞ{k¤k” yLku
“nrhðtþÃkwhký”{ktÚke {níðÃkqýo òýfkhe {¤u Au.
 Lkkøk¼è-rîíkeÞ yu rºkÃkûkeÞ Mkt½»ko{kt Ãkk÷ þkMkf
Ä{oÃkk÷Lku ÃkhkÂßík fÞkuo ÃkhLíkw hk»xÙfwx þkMkf økkurðLË-
ík]íkeÞÚke ÃkhkÂßík ÚkÞku.
 økwsoh-«ríknkh ðtþLkku MkkiÚke þÂõíkþk¤e yLku
«íkkÃke hkò “r{rnh¼kus-«Úk{u (E.Mk. 836-889 )
“fLLkkis” Lku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) çkLkkðe.
 r{rnh÷kus rð»ýw¼õík níkku, íkuýu “ykrËðkhkn”
Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 ykhçk Þkºke “Mkw÷u{kLk” yu íkuLkk rðþu ÷ÏÞwt Au fu
“yk hkò ÃkkMku yÃkkh MkirLkf MktÃkr¥k níke yLku íku
{wMk÷{kLkkuLkku fèh þºkw níkku.”
 r{rnh¼kusLkku Ãkwºk yLku W¥khkrÄfkhe
“{nuLÿÃkk÷” hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 {nuLÿÃkk÷Lkk rðþu òýfkhe “hkßíkhtrøkýe”
økútÚk{ktÚke {¤u Au.
 {nuLÿÃkk÷Lkk Ëhçkkh{kt “hksþu¾h” («ÏÞkík
÷u¾f yLku {nuLÿÃkk÷Lkk økwY) rðhkßíkk níkk.
 hkßþu¾hLke f]ríkyku (ÃkwMíkf){kt “fkÔÞ{e{ktMkk”,
“fÃkqh{tshe”, “rðîþk÷¼trøkfk”, “çkk÷hk{kÞý”,
“¼wðLkfkuþ”, “nhrð÷kMk” ðøkuhuLkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 yk ðtþLkku AuÕ÷ku hkò ÞþÃkk÷ níkku.
 “yLktøkÃkk÷u” rËÕne{kt íkku{hðtþLke MÚkkÃkLkk fhe
níke.
9. økZðk÷ (hkXkuh) ðtþ
 økwsoh-«ríknkhkuLkk ÃkíkLk ÃkAe fLLkkis{kt
“[LÿËuð” yu øknzðk÷ ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
74
 yk{Lke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “ðkhkýkMke”
(fkþe) níke. íkuÚke øknzðk÷ þkMkfkuLku “fkþe Lkhuþ” Ãký
fnuíkk níkk.
 yk ðtþLkku MkkiÚke ðÄw þÂõíkþk¤e yLku «ÏÞkík
hkò “økkurðË[Lÿ” níkku.
 økkurðË[LÿLkku {tºke “÷û{eÄh” þk†kuLkku «fktz
Ãktrzík níkku, suýu “f]íÞfÕÃkíkY” Lkk{Lke ÃkwMíkf ÷¾e níke.
 økkurðË[LÿLke yuf hkýe fw{khËuðeyu MkkhLkkÚk{kt
Ä{o[¢ rsLk rðnkh çkLkkÔÞku níkku.
 økZðk÷ ðtþLkku AuÕ÷ku hkò “ßÞ[tÿ” níkku.
 ßÞ[tÿLke ÃkwºkeLkwt Lkk{ “MktÞkurøkíkk” níkwt.
Ãk]Úðehks [kinkýyu MktÞkurøkíkkLkwt yÃknhý fÞwo níkwt.
 sÞ[tÿLkku çktøkk÷Lkk MkuLk þkMkf ÷û{ýMkuLk yLku
Ãk]Úðehks [kinkýLke MkkÚku Mkt½»ko ÚkÞwt níkwt.
 E.Mk. 1193 {kt ÚkÞu÷ «ÏÞkík “[tËkðhLkk
ÞwØ”{kt {kunB{Ë økkuheyu sÞ[tÿLku ÃkhkÂßík fhe íkuLke
níÞk fhe ËeÄe níke.
 ßÞ[tÿLkk Ëhçkkh{kt “©en»ko” Lkk{Lkku rðîkLk
hnuíkku níkku. suýu “Lki»kÄ[rhík” yLku “¾tzLk¾kã” Lkk{Lkk
økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
10. [kinký ðtþ
 [kinký ðtþLkku MktMÚkkÃkf “ðkMkwËuð” níkku.
 yk ðtþLke þYykíkLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh)
“yrnåAºk” níke su ÃkAe yßÞhks - rîíkeÞ yu yß{uh
LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe íkuLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke çkLkkðe.
 yýkuohksLkku Ãkwºk ðeMk÷Ëuð (rðøkúnhks [kuÚkku)
níkku. su frð yLku ÷u¾f Ãký níkku su{ýu “nrhfu÷” fu
“nrhfu÷e” Lkk{Lkk MktMf]ík LkkxfLke h[Lkk fhe níke. yk
LkkxfLkk fux÷ktf ytþku “ZkE rËLk fk ÍkuÃkzk” Lkk{Lke
{ÂMsËLke rËðk÷ Ãkh fkuíkhu÷k Au.
 yk “ZkE rËLk fk ÍkuÃkzk” Lkk{Lke {ÂMsË
þYykík{kt rðøkúnhks [kuÚkk æðkhk rLkŠ{ík yuf rðãk÷Þ
(school) níkwt.
 “Mkku{Ëuð” rðøkúnhks [kuÚkkLkk hksfrð níkk.
íku{ýu “÷r÷ík rðøkúnhks”Lkk{Lkwt Lkkxf ÷ÏÞwt níkwt.
 Ãk]Úðehks [kinký :
- 1178 {kt Mkku{uïhLkk Ãkwºk “Ãk]Úðehks-ºkeòu”
þkMkf çkLÞku.
- fÚkkyku{kt íkuLku “hkÞrÃkÚkkuhk” fnuðk{kt ykðu÷ Au.
- Ãk]Úðehks - ºkeòu yk ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf níkku
- “[LÿðhËkE” Ãk]Úðehks ºkeòLkku hksfrð níkku,
suýu “Ãk]ÚðehkshkMkku” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
- hýÚkt¼kih{kt siLk {trËhLkk rþ¾hLkwt rLk{koý
Ãk]Úðehksu s fhkÔÞwt níkwt.
- Ãk]Úðehks [tËu÷ þkMkf Ãkh{kŠËËuðLku ÃkhkÂßík fÞkuo
níkku.
- E.Mk. 1186 {kt Ãk]Úðehksu økwshkíkLkk hkò
¼e{Ëuð-çkeò Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt.
- “ßÞkLkf” (ßÞLkkf) yu “Ãk]Úðehks rðßÞ”
Lkk{Lkk MktMf]ík fkÔÞLke h[Lkk fhe níke.
- Ãk]Úðehks-ºkeò yu s ßÞ[tÿLke Ãkwºke MktÞkurøkíkkLku
÷øLk{tzÃkÚke WÃkkzeLku ÷E økÞku níkku.
- E.Mk. 1191 {kt «ÏÞkík “íkhkELkLkwt «Úk{ ÞwØ”
Ãk]Úðehks [kinký y™u {kunB{Ë økkuheLke ðå[u ÚkÞwt níkwt.
su{kt {kunB{Ë økkuhe ÃkhkÂßík ÚkÞku níkku.
- E.Mk. 1192 {kt “íkhkELkLkwt çkeswt ÞwØ” ÚkÞw ÃkhLíkw
yk{kt Ãk]Úðehks [kinkýLke nkh ÚkE níke. íÞkhÚke ¼khík{kt
íkwfo Mk¥kk MÚkÃkkE yLku [kinký ðtþLkku ytík ykÔÞku níkku.
11. {k¤ðkLkku Ãkh{kh ðtþ
 E.Mk. 820 {kt “WÃkuLÿhks” yu Ãkh{kh ðtþLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 Ãkh{kh ðtþLkku «Úk{ Mðíktºk yLku þÂõíkþk¤e
þkMkf ©en»ko (MkeÞf) níkku.
 Ãkh{khkuLke «Úk{ hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “WßsiLk”
níke ÃkhLíkw ÃkAeÚke “ÄkhkLkøkhe” çkLke.
 “{wts” (E.Mk. 974-995) «ÏÞkík Ãkh{kh þkMkf
níkku. suýu [k÷wõÞ þkMkf “íki÷Ãk-rîíkeÞ”Lku Mkkík (7) ð¾ík
ÃkhkÂßík fÞkuo níkku.
 {wtsLkk Ëhçkkh{kt “LkðMkknMkktf[rhík” økútÚkLkk
h[rÞíkk “ÃkËT{økwÃík”, “ËþYÃk÷kuf” økútÚkLkk h[rÞíkk
“ÄrLkf” yLku “ËþYÃkf” økútÚkLkk h[rÞíkk “ÄLktsÞ”
rðhkßíkk níkk.
75
 {wtsLkk rðþu òýfkhe yr¼÷u¾ku yLku “ykELku-
yfçkhe” Úke Ãký {¤u Au.
 {wtsyu “Äkh”Lke LkSf “{wtsMkkøkh Mkhkuðh”Lkwt
rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 Ãkh{kh ðtþLkku MkkiÚke ðÄw þÂõíkþk¤e hkò “hkò
¼kus” (E.Mk. 1018-1060 ) níkku.
 hkò ¼kusyu “¼kusÃkwh Mkhkuðh” (¼kuÃkk÷Lke
Ërûký-Ãkqðo{kt) Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 hkò¼kus yu ÃkkuíkkLke hkßÄkLke{kt “MkhMðíke
{trËh” y™u “MktMf]ík {nkrðãk÷Þ”Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt
níkwt. nðu íÞkt yuf {ÂMsË çkLkkðu÷e Au.
 hkò ¼kusyu WßsiLkLke søÞkyu “Äkh”
(ÄkhkLkøkhe)Lku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke çkLkkðe níke.
 hkò ¼kusLku íkuLke rðîíkkLkk fkhýu s “frðhks”
fnuðkÞ Au.
 hkò ¼kus yu ÷¾u÷kt økútÚkku{kt r[rfíMkk þk† WÃkh
“ykÞwoðuËMkðoMð”, MÚkkÃkíÞþk† Ãkh
“Mk{hktøkýMkqºkÄkh”, “ÞwÂõíkfÕÃkíkY” (ðkMíkwþk†Lke
MkkÚku - MkkÚku rðrðÄ ði¿kkrLkf Þtºkku yLku íkuLkk WÃkÞkuøkLkku
WÕ÷u¾ Au) , “MkhMðíkeftXk¼hý”, “rMkØktíkMktøkún”,
“hks{kíkoLz”, “ÞkuøkMkqºkð]r¥k”, “rðãkrðLkkuË” ðøkuhuLkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 “ykELk-yu-yfçkhe”Lkk «{kýu íkuLkk Ëhçkkh{kt
500 rðîkLkku níkk.
 ¼kus yu r[íkkiz{kt “rºk¼wðLk LkkhkÞý {trËh”Lkwt
rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 ¼kus yu “¼kusÃkwhLkøkh”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hkò¼kusu ¼e{Ëuð Ãknu÷ktLku nhkðe yýrn÷ðkz
Ãkkxý SíÞwt.
 E.Mk. 1297 {kt y÷kWÆeLk ¾÷SLkk MkuLkkÃkrík
LkwMkhík ¾kLk y™u W÷wøk ¾kLku {k¤ðk Ãkh yrÄfkh fhe
÷eÄku.
12. [tËu÷ ðtþ
 çkwtËu÷¾tzLkwt «k[eLk Lkk{ “suòf¼wÂõík” níkwt.
 [tËu÷ ðtþLkku MktMÚkkÃkf “LkLLkwf” níkku.
 [tËu÷ 36 hksÃkqík ðtþku {kLkku yuf økýkÞ Au. íkuyku  [tËu÷ hkò feŠíkð{koLkk Ëhçkkh{kt
Ãký «ríknkhkuLkk Mkk{tík níkk. “«çkkuÄ[tËkuËÞ” Lkk{Lkk LkkxfLkk h[Lkkfkh “f]»ýr{©”
 yk ðtþLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) “¾sqhknku” hnuíkk níkk.
níke. þYykík{kt ykLke hkßÄkLke “fk®÷sh” ({nkuçkk)  feŠíkð{koyu {nkuçkkLke LkSf “feŠíkMkkøkh”
níke. Lkk{Lkk MkhkuðhLke h[Lkk fhe níke.
 hkò Ätøk yu ÃkkuíkkLke hkßÄkLke fr÷tshÚke  [tËu÷ hkò “Ãkh{kŠËËuð”Lkk Ëhçkkh{kt “ykÕnk”
¾sqhknku{kt MÚkkLkkLíkrhík fhe níke. y™u “WË÷” Lkk{Lkk çku MkuLkkÃkrík níkk, su{ýu Ãk]Úðehks
 [tËu÷ ðtþLkku «Úk{ Mðíktºk yLku MkkiÚke «íkkÃke hkò [kinkýLke MkkÚku ÚkÞu÷ ÞwØ{kt ðehøkrík «kÃík fhe níke.
“Þþkuð{oLk” níkku.  Ãkh{kŠËËuð yk ðtþLkku AuÕ÷ku hkò níkku suýu
 Þþkuð{oLku fLLkkis Ãkh yk¢{ý fhe økwsoh- E.Mk. 1202 {kt fwíkwçkÆeLk yuçkfLke yÄeLkíkk Mðefkhe ÷eÄe
«ríknkh hkò ËuðÃkk÷Lku nhkÔÞku yLku íkuLkkÚke yuf rð»ýwLke níke suÚke íkuLkk {tºke yßÞËuð yu íkuLke níÞk fhe ËeÄe.
«rík{k «kÃík fhe, suLku íkuýu ¾sqhknkuLkk rð»ýw {trËh{kt
MÚkkrÃkík fhe níke. ******
 Þþkuð{oLku yuf {kuxk MkhkuðhLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 Þþkuð{oLkLkku Ãkwºk yLku WíkhkrÄfkhe “Ätøk” níkku.
 hkò Ätøku {kunB{Ë økÍLkðeLke rðYæÄ{kt
rnLËwþkne þkMkf ßÞÃkk÷Lke {ËË {kxu MkiLÞ {kufÕÞwt níkwt.
 rðïrðÏÞkík “¾sqhknkuLkk {trËh” hkò Ätøku
çkLkkÔÞkt.
 hkò Ätøku Ãkk÷ þkMkfLku ÃkhkÂßík fhe “çkLkkhMk”
Ãkh yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku.
 hkò Ätøku “rsLLkLkkÚk”, “rðïLkkÚk” yLku
“ðiãLkkÚk” {trËhLkwt rLk{koý fhkÔÞwt. “ftËkrhÞk {nkËuð
{trËh” Lkwt rLk{koý E.Mk. 999 {kt hkò Ätøku s fhkÔÞwt níkwt.
 hkò Ätøku ÃkkuíkkLkk AuÕ÷k Mk{Þ{kt øktøkk-Þ{wLkkLkk
Mktøk{{kt («Þkøk{kt) ¼økðkLk ¼ku÷uLkkÚkLke íkÃkùÞko fhíkkt
ÃkkuíkkLkk «ký íÞS ËeÄkt.
 [tËu÷ þkMkf “rðãkÄh” yu fLLkkisLkk «ríknkh
þkMkf hkßÞÃkk÷Lke níÞk fhe ËeÄe fkhý fu íkuýu {n{qË
øksLkðeLkk yk¢{ýLke Mkk{u ÷zÞk ðøkhs ykí{Mk{Ãkoý
fhe ËeÄwt níkwt.
 rðãkËh s yuf÷ku yuðku ¼khíkeÞ hkò níkku suýu
{n{qË økßLkðeLke Mkk{u ÞwØ{kt íkuLkku MkV¤íkkÃkqðof «ríkhkuÄ
fÞkuo.

76
 {æÞfk÷eLk ¼khík
«fhý-1 ¼khík Ãkh ykhçk ({wÂM÷{) yk¢{ý
* {wnB{Ë - rçkLk fkrMk{
 yhçk «Úk{ {wÂM÷{ yk¢{ýfkhe níkk su{ýu
¼khík Ãkh yk¢{ý fheLku {fhkLk íkÚkk {hw«Ëuþ ÚkELku ®Mk½
Ãkh fçkòu {u¤ððk{kt MkV¤ ÚkÞkt níkk.
 ¼khík Ãkh yk¢{ý fhLkkh «Úk{ {wÂM÷{ þkMkf
{wnB{Ë rçkLk fkrMk{ níkku suýu E.Mk. 712 {kt ÚkèkLke LkSf
“Ëu𤔠çktËh fçksu fÞwO níkwt.
 yk yk¢{ýLkk Mk{Þu rMkLÄ Ãkh “Ëkrnh” Lkk{Lkk
hkòLkwt þkMkLk níkwt. suLku fkrMk{u nhkðeLku rMkLÄ íkÚkk
{w÷íkkLk Ãkh fçkòu fhe ÷eÄku.
 {wnB{Ë-rçkLk-fkrMk{u ¼khík{kt «Úk{
“srsÞkðuhku” ®Mk½{kt ðMkqÕÞku níkku.
 íku Mk{Þu çkøkËkËLkk yhçk rðîkLk “y÷òVhe”
yu yhçke ¼k»kk{kt çkúñøkwÃíkLkk çku ÃkwMíkfku “çkúñrMkîktík”
yLku “¾tz¾kã”Lkwt yLkwðkË fÞwo níkwt.
 “fr÷÷kðkrËBLkk” Ãkt[íktºkLkwt yhçke yLkwðkË Au.
 yhçkkuyu ®Mk½{kt ôxkuLkwt Ãkk¤ðwt íkÚkk “¾sqhe
¾uíke”Lke þYykík fhe níke.
* {n{qË øksLkðeLkwt yk¢{ý
 E.Mk. 932 {kt “y÷ÃíkøkeLk” Lkk{Lkk yuf íkwfo
MkhËkhu “øksLke” Mkk{úkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke, suLke
hkßÄkLke “øksLke” níke.
 y÷ÃíkøkeLkLkku økw÷k{ y™u s{kE “MkwçkwfíkøkeLk”
E.Mk. 977 {kt økßLkeLke hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 E.Mk. 986 {kt MkwçkwfíkøkeLku ¼khíkLkk Ãkrù{ku¥kh
¼køk Ãkh yk¢{ý fÞwo níkwt. yk ¼khík Ãkh «Úk{ “íkwfeo
yk¢{ý” níkwt.
 «Úk{ íkwfo yk¢{ýLkk Mk{Þu Ãktòçk{kt þkne ðtþLkku
þkMkf “ßÞÃkk÷” níkku.
 MkwçkwfíkøkeLku ßÞÃkk÷Lku nhkÔÞku níkku.
 {n{qË øksLkðe MkwçkwfíkøkeLkLkku Ãkwºk níkku, suLkku
sL{ E.Mk. 971 {kt ÚkÞku níkku.
 {n{qË økßLkðe ÃkkuíkkLkk rÃkíkkLkk þkMkLkfk¤{kt
“¾whkMkkLk”Lkku þkMkf níkku.
77
 {n{qË øksLkðe E.Mk. 998-999 {kt øksLkeLkku
þkMkf çkLÞku níkku.
 MkwçkwfíkøkeLk ÃkhÚke «uhýk ÷ELku {n{qË økßLkðe
yu E.Mk. 1000 Úke 1027 MkwÄe{kt ¼khík Ãkh 17 ð¾ík
yk¢{ýku fÞko. íkuLkk yk¢{ýLkku WÆuþ ÄLk-MktÃkr¥k ÷qtxðkLkku
níkku.
 çkøkËkËLkk ¾÷eVk y÷-fkrËh-rðÕ÷knyu {n{qË
økßLkðeLku {kLÞíkk «ËkLk fhíkktLke MkkÚku “Þ{eLk-WËT-
Ëki÷k” yLku “Þ{eLk-W÷-r{Õ÷kn”Lke WÃkkÄeyku ykÃke
níke.
 {n{qË økßLkðe yuf {qŠík¼tsf yk¢{ýfkhe níkku.
 {n{qË økßLkðeyu ¼khík Ãkh «Úk{ yk¢{ý
E.Mk. 1000 {kt fÞwO yLku ÃktòçkLkk Mke{kðíkeo ûkuºk Ãkh
yrÄfkh fhe ÷eÄku.
 {n{qË økßLkðe yu E.Mk. 1001 {kt rnLËqþkne
ðtþLkk hkò “ßÞÃkk÷”Lke rðYæÄ yk¢{ý fÞwo. yk
“ðirnLËLkk ÞwØ”{kt ßÞÃkk÷ ÃkhkÂßík ÚkÞku yLku íkuLku
ykí{níÞk fhe ÷eÄe.
 {n{qË øksLkðeLkku MkkiÚke «ÏÞkík yk¢{ý E.Mk.
1025 {kt “Mkku{LkkÚk {trËh” (Mkkihk»xÙ) Ãkh ÚkÞku níkku. yk
Mk{Þu “¼e{Ëuð-Ãknu÷kt”Lkwt þkMkLk níkwt.
 {n{qË øksLkðeLkwt AuÕ÷wt yk¢{ý E.Mk. 1027 {kt
“òxku”Lke rðYØ níkwt.
 E.Mk. 1030 {kt {n{qË økßLkðe {]íÞw ÚkE økE.
 “MkwÕíkkLk”Lke WÃkkÄe Äkhý fhðkðk¤ku «Úk{
þkMkf {n{qË økßLkðe níkku.
 {n{qË økßLkðeLke MkkÚku “y÷çkYLke” (rfíkkçk-W÷-
rnLË), “rVhËkiMke” (þknLkk{k), “Wíçke” yLku “çkinkfe”
(íkkhe¾-yu-MkwçkwfíkøkeLk) Ãký ¼khík ykÔÞk níkk.
* {wnB{Ë økkuhe
 E.Mk. 1173 {kt “þnkçkwËeLk {wnB{Ë økkihe”
økkihLkku hkò çkLÞku níkku.
 “økkih” {n{qË økßLkðeLkk nuX¤ yuf LkkLkfzwt
hkßÞ níkwt.
 {wnB{Ë økkuheyu E.Mk. 1175 {kt ¼khík Ãkh «Úk{
yk¢{ý “{wÕíkkLk” Ãkh fÞwo níkwt.
 {wnB{Ë økkuheLkwt çkesw yk¢{ý E.Mk. 1178 {kt ¼e{Ëuð-çkeò yu {wnB{Ë økkuheLku nhkÔÞku níkku. ¼khík{kt
økwshkík Ãkh fÞwo níkwt. økwshkík (yÂLn÷ðkz Ãkkxý)Lkk hkò økkuheLke yk «Úk{ nkh níke.
 {wnB{Ë økkuheyu ÷zu÷k «{w¾ ÞwØku :
¢{ ð»ko ÞwØ hkò Ãkrhýk{
1. 1191 íkhkELkLkwt «Úk{ ÞwØ Ãk]Úðehks [kinký Ãk]Úðehks [kinký Síke økÞku
2. 1192 íkhkELkLkwt «Úk{ ÞwØ Ãk]Úðehks [kinký {wnB{Ë økkuheLkku rðßÞ
3. 1194 [tËkðhLkwt ÞwØ øknzðk÷ þkMkf ßÞ[tÿ økkuheLkku rðßÞ
 {wnB{Ë økkuheyu ¼khík{kt Síku÷k «ËuþkuLkwt þkMkLk
¼kh ÃkkuíkkLkk økw÷k{ku (yk{ehku)Lku MkkUÃkeLku øksLke síkku
hnÞku.
 fwíkwçkwÆeLk yuçkfLku rËÕneLkwt þkMkLk ykÃÞwt.
 {wnB{Ë økkuheLkk MkuLkkÃkrík “çkgÞkh ¾÷S” yu
Ãkqðeo¼khíkLkwt yr¼ÞkLk fÞwo. íkuýu “Lkk÷tËk rðïrðãk÷Þ”
yLku “rð¢{rþ÷k rðïrðãk÷Þ”Lku Mk{kÃík fhe ËeÄk.
 {wnB{Ë økkuheLkk rMk¬kyku Ãkh yufçkksw “f÷{k”
y™u çkeS çkksw “÷û{eS” ytrfík hnuíkk níkk.
 E.Mk. 1206 {kt ¾ku¾hkykuLke MkkÚku ÞwØ{kt økkuhe
{]íÞw ÃkkBÞku.
 ¼khík{kt íkwfeo hkßÞLkku MktMÚkkÃkf “{wnB{Ë
økkuhe”Lku {kLkðk{kt ykðu Au.
******

78
 «fhý-2 rËÕne MkÕíkLkík (E.Mk. 1206-1526)
 “fwíkwçk{eLkkh”Lkk rLk{koýLke þYykík “fwíkwçkwÆeLk
 E.Mk. 1206 Úke 1526 MkwÄe rËÕne MkÕíkLkíkLkk yuçkfu” fhe níke su EÕíkwíkr{þu Ãkqýo fhkðe níke. yk
hkòykuLkwt þkMkLk níkwt. fwíkwçk{eLkkh MkqVe Mktík “fwíkwçk çkgÞkh fkfe” Lke ÞkË{kt
 rËÕne MkÕíkLkík{kt Lke[u {wsçkLkk ðtþkuyu þkMkLk rËÕne{kt çkLkkððk{kt ykÔÞwt Au.
fÞwo níkwt.  fwíkwçkwÆeLk yuçkfLkk Ëhçkkh{kt “nMkLk rLkÍk{e”
(A) økw÷k{ ðtþ (E.Mk. 1206-1290) yLku “V¾ú-yu-{wËÂççkh” suðkt rðîkLkku rðhkßíkk níkk.
(B) ¾÷S ðtþ (E.Mk. 1290-1320)  E.Mk. 1210 {kt ÷knkuh{kt “[kiøkkLk” (Ãkku÷ku)
(C) ík½÷¾ fu íkwøk÷f ðtþ (E.Mk. 1320-1414) h{íke ð¾íku ½kuzk ÃkhÚke Ãkze sðkLkk fkhýu yfM{kík {]íÞw
(D) MkiÞË ðtþ (E.Mk. 1414-1451) ÚkE økE níke.
(E) ÷kuËe ðtþ (E.Mk. 1451-1526)  fwíkwçkwÆeLk yuçkfLkku {fçkhku “÷knkuh”{kt ykðu÷ku
Au.
(A) økw÷k{ ðtþ (E.Mk. 1206-1290)
2. EÕíkwíkr{þ (E.Mk. 1210- 1236 )
 {wnB{Ë økkuheLkwt fkuE MktíkkLk Lk níkwt íkuÚke íku{Lkk
 fwíkwçkwÆeLk yuçkfLke {]íÞw ÃkAe “ykhk{þkn”Lku
økw÷k{ fwíkwçkwÆeLk yuçkfu E.Mk. 1206 {kt íku{Lkk yðMkkLk
þkMkf çkLkkððk{kt ykÔÞku, suýu Vfík 8 {rnLkk MkwÄe s
ÃkAe ÷knkuh{kt Mk¥kk økúný fhe.
þkMkLk fÞwO níkwt.
 E.Mk. 1206 Úke E.Mk. 1290 Lkk rËÕne MkÕíkLkíkLkk
 ykhk{þknLke níÞk fheLku “EÕíkwíkr{þ”
þkMkfku økw÷k{ ðtþLkk fnuðkÞk ðkMíkð{kt íkuyku yuf s ðtþ
rËÕneLke hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
fu fw¤Lkk Lk níkk íku{Lku “EÕçkhe íkwfo”, “{k{÷qf
 EÕíkwíkr{þ íkwfeoMíkkLkLkku EÕçkhe íkwfo níkku, su
MkwÕíkkLkku” Ãký fnuðkÞ Au.
yuçkfLkku økw÷k{ yLku s{kE níkku.
 økw÷k{ ðtþLke Ëhr{ÞkLk fwíkwçkwÆeLk yuçkfu
 rËÕneLkku MkwÕíkkLk çkLkðkÚke Ãknu÷kt EÕíkwíkr{þ
“fwíçke”, EÕíkwíkr{þu “þBþe” y™u çk÷çkLku “çk÷çkLke”
“çkËkÞq”Lkku MkwçkuËkh (økðLkoh) níkku.
hkßðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
1. fwíkwçkwÆeLk yuçkf (E.Mk. 1206-1210 )  EÕíkwíkr{þ ÷knkuhÚke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh)
 økw÷k{ ðtþLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1206 {kt fwíkwçkwÆeLk MÚkkLkkLíkrhík fheLku “rËÕne” ÷kÔÞku níkku.
yuçkfu fhe níke.  EÕíkwíkr{þu ÃkkuíkkLkk [k÷eMk økw÷k{ MkhËkhkuLkwt yuf
 ¼khík{kt íkwfoMk¥kkLkku MÚkkÃkf níkku. su rËÕne Ãkh ˤ çkLkkÔÞwt, suLku “íkwfkoLk-yu-r[nk÷økkLke” fnuíkk níkk.
þkMkLk fhLkkh «Úk{ íkwfo níkku.  EÕíkwíkr{þLkk þkMkLkfk¤{kt {tøkku¤ þkMkf “[tøkus
 fwíkwçkwÆeLk yuçkfu ÃkkuíkkLke hkßÄkLke (ÃkkxLkøkh) ¾kLk” yu Ãkrù{ku¥kh ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwO níkwt.
“÷knkuh”{kt çkLkkðe níke. (Ïðkrhs{ þknLkku Ãkwºk “s÷k÷wÆeLk {ktøkçkLkeo” {tøkku÷
 «k[eLk “Lkk÷tËk rðïrðãk÷Þ”Lku Lkkþ fhLkkh þkMkf [tøkus ¾kLkLkk ¼ÞÚke ¼khíkLke íkhV ¼køÞku yLku
yuçkfLkku MknkÞf MkuLkkLkkÞf çkgÞkh ¾÷S níkku. EÕíkwíkr{þu ¾qçk s çkwrØ{íkkÚke íkuLku Mkthûký Lk ykÃkeLku
 fwíkwçkwÆeLk yuçkfLku “÷k¾kçkÏþ” (÷k¾kuLkwt ËkLk {tøkku÷kuLkk yk¢{ýÚke ÃkkuíkkLku çk[kðe ÷eÄku)
ykÃkLkkh) Ãký fnuðkÞ Au.  EÕíkwíkr{þ «Úk{ þkMkf níkku, suLku E.Mk. 1229
 rËÕneLke “fwðík-W÷-EM÷k{” {ÂMsË y™u {kt “çkøkËkËLkk ¾÷eVk” Úke MkwÕíkkLk ÃkËLke fkÞËuMkhLke
ys{uh{kt “ZkE rËLk fk ÍkuÃkzk” Lkk{Lke {ÂMsËLkwt Mðef]rík «kÃík fhe níke.
rLk{koý fwíkwçkwÆeLk yuçkfu fhkÔÞwt níkwt.  EÕíkwíkr{þu “nkis-yu-MkwÕíkkLke”Lkwt rLk{koý
“Ëun÷e-yu-fwnLkk”Lke LkSf fhkÔÞwt níkwt.

79
 EÕíkwíkr{þu “Efíkk” ÔÞðMÚkk y{÷{kt {qfe níke.
 “Sík÷” yLku “xtfk” Lkk{Lkk rMk¬kyku [÷kÔÞk
níkk. Sík÷ “íkktçkk”Lkku rMk¬ku níkku ßÞkhu xtfk “[ktËe”Lkku
rMk¬ku níkku.
 EÕíkwíkr{þLku Mkki«Úk{ þwØ yhçke rMk¬kyku çknkh
ÃkkzðkLkku ©uÞ ykÃkðk{kt ykðu Au.
 EÕíkwíkr{þu “fwíkwçk{eLkkh”Lkwt rLk{koý fkÞo Ãkwhwt
fhkÔÞwt níkw.t
 EÕíkwíkr{þu Mkki«Úk{ rËÕneLkk yk{ehkuLkwt Ë{Lk fÞwO
níkwt.
 EÕíkwíkr{þLkk Mk{Þu “yðÄ”{kt “ÃkqÚkqo rðÿkun”
ÚkÞku níkku.
 EÕíkwíkr{þu ÞkÕËkis yLku fwçkk[kLke þÂõíkLku
Mk{kÃík fhe níke. íkuýu hkßÃkqíkkLkk yLku {k÷ðk Lkk hkßÞkuLku
ÃkkuíkkLkk ykÄeLk fÞko níkk.
 E.Mk. 1234-35 {kt WßsiLk Ãkh yk¢{ý fhe
“{nkfk¤” {trËhLku ÷qxâwt níkwt.
 EÕíkwíkr{þLke {]íÞw E.Mk. 1236 {kt ÚkE níke.
 øðkr÷ÞhLke rðßÞ (E.Mk. 1231) ÃkAe
EÕíkwíkr{þu ÃkkuíkkLke Ãkwºke “hÂßÞk”Lkwt Lkk{ rMk¬kyku Ãkh
ytrfík fhkÔÞwt níkwt.
 YnkLke, {r÷f íkkswÆeLk huòçk yLku “íkçkfkík-yu-
LkkrMkhe” Lkk ÷u¾f r{Lnks -WMk rMkhks ðøkuhu rðîkLkku
EÕíkwíkr{þLkk Ëhçkkh{kt hnuíkk níkk.
 yðVe yu EÕíkwíkr{þLkk þkMkLkfk¤{kt s
“rsðk{e- W÷ - rnfkÞík” Lkk{Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
3. hÂßÞk MkwÕíkkLkk (E.Mk. 1236 -1240 )
 EÕíkwíkr{þ ÃkAe íkuLkku Ãkwºk “YfLkwÆeLk rVhkusþkn”
hksøkkÆe Ãkh çkuXku, íku yuf yÞkuøÞ yLku Ëwçko¤ þkMkf nkuðkÚke
íkwfeo yk{ehkuyu “hÂßÞk”Lku hksøkkÆe Ãkh çkuMkkze níke.
 hÂßÞk rËÕne MkÕíkLkíkLke «Úk{ y™u AuÕ÷e {rn÷k
þkrMkfk níke.
 hrsÞk yu ÃkËko«ÚkkLku íÞSLku ÃkwY»kkuLke su{
“[kuøkk” (fkçkk) yLku “fw÷kn” (xkuÃke) ÃknuheLku
hksËhçkkh{kt hksøkkÆe Ãkh þkMkLk Mkt¼kéÞwt níkwt.
80
 hrsÞk yu ÃkËko«ÚkkLku íÞSLku ÃkwY»kkuLke su{
“[kuøkk” (fkçkk) y™u “fw÷kn” (xkuÃke) ÃknuheLku
hksËhçkkh{kt hksøkkÆe Ãkh þkMkLk Mkt¼kéÞwt níkwt.
 hrsÞk çkuøk{u “{r÷f s{k÷wÆeLk Þkf]ík”Lku
“y{eh-yu-yk¾qh” (yïþk¤kLkku yæÞûk) íkhefu rLkÞwõík
fÞkuo níkku.
 hrsÞkLkk þkMkLkfk¤{kt [n÷økkLke ([k÷eMk)
MkhËkhku yu íkuLke rðYØ »kzÞtºk fhðwt þY fhe ËeÄwt níkwt yLku
íkuLku çktËe çkLkkðe rËÕneLke hksøkkÆe Ãkh çknuhk{þknLku
çkuMkkze ËeÄku.
 hÂßÞkyu “yÕíkqrLkÞk” (¼trxzkLkku økðLkoh) Úke
÷øLk fhe ÷eÄk níkk. ykLkkÚke ÷øLk fÞko ÃkAe hrsÞkyu
Vhe rËÕneLke hksøkkÆe «kÃík fhðkLkku «ÞkMk fÞkuo níkku,
ÃkhLíkw íku yMkV¤ hne níke.
 ¼trxzkÚke rËÕne ykðíke ð¾íku hrsÞk yLku yÕíkqrLkÞkLke
níÞk “fiÚk÷”Lke LkSf fhe Ëuðk{kt ykðe níke.
 íkífk÷eLk EríknkMkfkh r{Lnks-WMk-rMkhks
«{kýu hrsÞkLkwt {rn÷k nkuðwt íkuLkk ÃkíkLkLkwt {wÏÞ fkhý níkwt.
4. LkkrMkYÆeLk {n{qË (E.Mk. 1246 -1265 )
 hrsÞk ÃkAe {wEswÆeLk çknuhk{þkn (E.Mk. 1240-
1242) Lku MkwÕíkkLk çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku.
 íkuLkk Mk{Þ{kt MkwÕíkkLkLke þÂõíkykuLku ykuAe fhðk
{kxu yuf Lkðk ÃkË “LkkÞçk-yu-{w{r÷fkík”Lkwt MksoLk fÞwo
níkwt. yk ÃkË Ãkh Mkki«Úk{ “{r÷f ErgíkÞkYÆeLk
yuóøkeLk” Lke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe níke.
 çknuhk{þknLku çktËe çkLkkðe íkuLke níÞk E.Mk.
1242 {kt fhe Ëuðk{kt ykðe.
 çknuhk{þkn ÃkAe y÷kWÆeLk {MkqË þkn (E.Mk.
1242-1246 )Lku MkwÕíkkLk çkLkkððk{kt ykÔÞku níkku.
 {Mkqn þknLkk Mk{Þ{kt íkwfo MkhËkh Mkðkuoå[ çkLke
økÞk y™u íkuLke ÃkkMku Võík MkwÕíkkLkLke WÃkkrÄ s hne økE.
 [k÷eMk MkhËkhku{ktÚke “çk÷çkLk”Lku “y{eh-yu-
nkrsçk” rLkÞwõík fhðk{kt ykÔÞku.
 çk÷çkLkLkk »kzÞtºkÚke E.Mk. 1246 {kt y÷kWÆeLk
{MkqË þknLku MkwÕíkkLkLkk ÃkËÚke nxkðeLku “LkkrMkYÆeLk
{n{qË”Lku MkwÕíkkLk çkLkkðe ËeÄku.
 LkkrMkYÆeLk {n{qËLke MkkÚku çk÷çkLkLke ÃkwºkeLkk
÷øLk fhðk{kt ykÔÞk níkk.
 LkkrMkYÆeLk {n{qË yuðku MkwÕíkkLk níkku su xkuÃke
MkeðeLku ÃkkuíkkLkwt økwshkLk [÷kðíkku níkku.
 LkkrMkYÆeLk {n{qËLkk þkMkLkfk¤{kt “r{Lknks-
WMk-rMkhks” {wÏÞ fkSLkk ÃkË Ãkh níkk. íku{Lke ÃkwMíkf
“íkçkfkík-yu-LkkrMkhe” yk MkwÕíkkLkLku s Mk{ŠÃkík Au.
5. øÞkMkwÆeLk çk÷çkLk (E.Mk. 1265 -1287 )
 LkkrMkYÆeLk {n{qËLke MkkÚku s EÕíkwíkr{þLkk
“þBMkeðtþ”Lkku ytík ÚkÞku yLku “çk÷çkLke ðtþ” Lkku
MkÕíkLkík Ãkh yrÄfkh ÚkE økÞku.
 çk÷çkLkLkwt ðkMíkrðf Lkk{ “çknkWÆeLk çk÷çkLk”
níkwt.
 EÕíkwíkr{þu øðkr÷ÞhLku SíÞk ÃkAe çknkWÆeLk
çk÷çkLkLku ¾heËe ÷eÄku níkku.
 çk÷çkLk MkwÕíkkLk çkLÞk Ãknu÷kt Lke[u {wsçkLkk ÃkËku
Ãkh hnÞku.
¢{ MkwÕíkkLk ÃkË
1. EÕíkwíkr{þ y™u hÂßÞk y{eh - yu - yk¾qh
2. y÷kWÆeLk {MkqË þkn y{eh - yu - nkrßçk
3. LkkrMkYÆeLk {n{qË LkkÞçk - yu - {w{r÷fkík
 LkkrMkYÆeLk {n{qË yu çk÷çkLkLku E.Mk. 1249 {kt
“W÷qøk ¾kp”Lke WÃkkÄe ykÃke níke.
 íkwfeo MkhËkhkuLkk «¼kð yLku þÂõíkLku Mk{kÃík fhðk
{kxu íkuýu EÕíkwíkr{þ æðkhk MÚkkrÃkík “íkwfkoLk-yu-
[n÷økkLke”Lku Mk{kÃík fhe ËeÄe.
 ÃkkuíkkLkk rðhkuÄeykuLkk «íÞu çk÷çkLku “÷kun yLku
hfík”Lke LkeríkLkwt Ãkk÷Lk fÞwo níkwt.
 çk÷çkLku íkwfeo «¼kðLku ykuAwt fhðk {kxu “rMkßËk”
yLku “ÃkkçkkuMk”Lke «ÚkkLke þYykík hksËhçkkh{kt fhe
níke.
 çk÷çkLku VkhMke íknuðkh “Lkðhkus” WßððkLke
«Úkk Ãký þY fhe níke.
 “rMkßËk” - s{eLk Ãkh ½qtxý xufeLku {kÚkwt Lk{kðeLku
Mk÷k{ fhðwt yLku “ÃkkçkkuMk” - MkwÕíkkLkLkk ÃkøkkuLku [q{ðwt.
81
yk «Úkkyku EhkLke Ëhçkkh{kt «[r÷ík níke, suLku çk÷çkLku
rËÕne MkÕíkLkík{kt þY fhe.
 çk÷çkLk {tøkku÷kuLkk yk¢{ýÚke rËÕneLke hûkk
fhðk{kt MkV¤ hnÞku níkku.
 çk÷çkLku “hksíðLkku rMkØktík”Lke ½ku»kýk fhe níke.
íkuLkk «{kýu Mkw÷íkkLk “rLkÞk{ík-yu-¾wËkE” (EïhLkku
«rík®çkçk) nkuÞ Au. íku «Úk{ MkwÕíkkLk níkku, suýu hkßíðLkk
rMkØktíkLke ½ku»kýk fheLku ÃkkuíkkLku “rsÕ÷k-yu-E÷kne”Lke
WÃkkÄe Äkhý fhe níke. íkuýu fwhkLkLkk rLkÞ{kuLkk ykÄkhu
þkMkLk [÷kðeLku ¾÷eVkLkk {níðLku Mðefkh fÞkuo níkku.
 çk÷çkLkLkk Ëhçkkh{kt VkhMkeLkk «ÏÞkík frð
“y{eh ¾wMkhku” y™u “y{eh nMkLk” hnuíkk níkk.
 økw÷k{ ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “þBMkwÆeLk fi{qMko” níkku.
 y{eh ¾wMkhku :
- {q¤ Lkk{ - {wnB{Ë nMkLk
- sL{ - ÃkrxÞk÷e (çkËkÞqp -W¥kh«Ëuþ)
- sL{ Mk{Þ - E.Mk. 1253
- økwY - «ÏÞkík MkqVe Mktík þu¾ rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk
- þkMkf - çk÷çkLkÚke ÷ELku {wnB{Ë íkwøk÷f MkwÄe
rËÕne MkwÕíkkLkkuLkk Ëhçkkh{kt hnÞk níkk.
- «ÏÞkík - rMkíkkh yLku íkçk÷kLke þkuÄLkku ©uÞ
y{eh ¾wMkhkuLku s ykÃkðk{kt ykðu Au.
(B) ¾÷S ðtþ (E.Mk. 1290 - 1320)
1. s÷k÷wÆeLk rVhkus ¾÷S (E.Mk. 1290 -1296 )
 økw÷k{ ðtþLkk þkMkLkLku Mk{kÃík fhe E.Mk. 1290
{kt s÷k÷wÆeLk rVhkus ¾÷S yu “¾÷S ðtþ”Lke MÚkkÃkLkk
fhe níke.
 MkwÕíkkLk çkLkðkÚke Ãknu÷k ß÷k÷wÆeLk rVhkus ¾÷S
çkw÷tËþnuhLkku EfíkkËkh níkku.
 s÷k÷wÆeLk yu “rf÷ku¾he”Lku ÃkkuíkkLke hkßÄkLke
çkLkkðe níke.
 s÷k÷wÆeLk yuf WËkh þkMkf níkku. íku rnLËwykuLkk
«rík Mkrn»ýw níkku.
 s÷k÷wÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt {tøkku÷ rËÕne{kt
ðMkðkx fÞkuo, su{Lku “LkðeLk {wMk÷{kLk” (Lkðk {wÂM÷{)
fnuðkÞ Au.
 s÷k÷wÆeLkLkk Mk{Þ{kt EhkLke Vfeh “MkeËe {ki÷k”Lku  Ërûký ¼khíkLke rðßÞLkku ©uÞ “{r÷f fkfqh”Lku
nkÚkeLkk Ãkøk Lke[u ËçkkðeLku {khe Ëuðk{kt ykÔÞk níkk. òÞ Au. yk økwshkíkLke rnLËq òríkLkku yuf “rfLLkh”
 E.Mk. 1296 {kt s÷k÷wÆeLkLke níÞk fhe (rnszku) níkku.
y÷kWÆeLk ¾÷S rËÕneLkku MkwÕíkkLk çkLÞku níkku.  y÷kWÆeLkLkk ðneðxe MkwÄkhk :
2. y÷kWÆeLk ¾÷S (E.Mk. 1296 -1316 ) * MkiLÞ MkwÄkhkyku :
 s÷k÷wÆeLk rVhkus ¾÷SLkk þkMkLkfk¤{kt - íkuýu MkirLkfkuLku hkufz Ãkøkkh ykÃkðkLke ÔÞðMÚkk
y÷kWÆeLk ¾÷S “fzk{kýufÃkwh” (yÕnkçkkË)Lkku fhe níke.
MkwçkuËkh níkku. - MkirLkfkuLke rLk{ýqtf y™u íkk÷e{ “ykrhs-yu-
 y÷kWÆeLkLku “y÷e økwhþMÃk” Ãký fnuðkÞ Au. {w{ kr÷f” rð¼køk nuX¤ fhðk{kt ykðe.
 y÷kWÆeLk E.Mk. 1296 {kt rËÕneLke hksøkkÆe Ãkh - MkirLkfkuLke yku¤¾ fhðk {kxu “nwr÷Þk ÃkØrík”
çkuXku. yLku ½kuzkykuLke yku¤¾ fhðk {kxu “Ëkøk ÃkØrík”
 y÷kWÆeLku ÃkkuíkkLke rðßÞkuÚke WíMkkrník ÚkELku (r[nTLk) yÃkLkkðe níke.
“rMkfLËhu MkkLke”Lke WÃkkÄe Äkhý fhe níke. - MkiLÞ rð¼køkLku MktøkrXík fhðk {kxu yuf {kuxe
 y÷kWÆeLk ¾÷Syu fhu÷ MkÕíkLkíkLkku rðMíkkh: MÚkkÞe MkuLkk çkLkkðe níke.
* W¥kh ¼khíkLke rðßÞ :
¢{ ð»ko þkMkf ûkuºk * ykŠÚkf MkwÄkhkyku :
1. 1299 fýoËuð ðk½u÷k økwshkík - y÷kWÆeLk ¾÷S «Úk{ MkwÕíkkLk níkku, suýu
2. 1301 nB{eh Ëuð hýÚkt¼kih LkkýkfeÞ yLku hkßMð ÔÞðMÚkkLku MkwÄkhðk {kxu ¾qçk
3. 1303 hkýk híkLk®Mkn {uðkz-hkò híkLk®MknLke
«ÞkMk fÞko níkk.
ÃkíLke “ÃkËT{eLke” Lku «kÃík - ¼q-hkßMð ÔÞðMÚkkLku ðÄw yMkhfkhf çkLkkððk
fhðk y÷kWÆeLku Ãkkuíku {kxu y÷kWÆeLk yu “ËeðkLk-yu-{wMík¾hks” Lkk{Lkk
Lkuík]íð fÞwo níkwt. yuf Lkðk yrÄfkheLke rLk{ýqtf fhe níke.
4. 1305 hkÞ {nk÷fËuð {k¤ðk
- MkwÕíkkLku ¼q-hkßMðLke Ëh 50% (1/2) fhe ËeÄe níke.
5. 1311 fLnkh Ëuð Ík÷kuh - 1311 MkwÄe{kt - MkwÕíkkLku “¾BMk” (÷qxu÷wt ÄLk) {kt MkwÕíkkLkLkku
Võík LkuÃkk¤, fk~{eh y™u ¼køk 1/4 Úke ðÄkheLku 3/4 fhe ËeÄku níkku.
ykMkk{{kt s y÷kWÆeLkLkku - ykLku ðuÃkkheyku{kt çkuE{kLkeLku hkufðk {kxu ykuAwt
yrÄfkh Lk níkku. íkku÷Lkkh ÔÞÂõíkykuLkk þhehÚke {kMk fkÃkðkLkku Mk¾ík
* Ërûký ¼khíkLke rðßÞ : ykËuþ ykÃÞku níkku.
¢{ ð»ko þkMkf ûkuºk - ykLku ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt “{qÕÞ rLkÞtºký
1. 1307-08 hk{[Lÿ Ëuðrøkrh «ýk÷e” yÚkðk “çkòh rLkÞtºký «ýk÷e”Lku {sçkqíkeÚke
2. 1309-10 «íkkÃk YÿËuð ðkhtøk÷- yk Mk{Þu s y{÷{kt {qfe níke.
MktMkkhLkku «ÏÞkík - {wMk÷{kLkkuÚke “sfkík” (ÄkŠ{f fh)Lkk YÃku
“fkurnLkqh nehku” r{÷fíkLkku 1/40 {ku ¼køk ÷uðk{kt ykðíkku níkku.
y÷kWÆeLkLku ykÃÞku. - çkòh rLkÞtºký fhðk {kxu y÷kWÆeLku Lke[u
3. 1310-11 ðehçkÕ÷k÷ îkhMk{wÿ {wsçkLkk Lkðk ÃkËkuLkwt MksoLk fÞwO níkwt. -
4. 1312-13 ðeh ÃkktzÞ ÃkktzÞ hkßÞ

82
1. ËeðkLk-yu- - yk ðuÃkkheyku Ãkh rLkÞtºký ÃkwMíkf “hun÷kt” yLku EMkk{eLke ÃkwMíkf “Vwíkqnkík-WMk-
rhÞkMkík hk¾íkku níkku. yk çkòh Mk÷kíkeLk”Úke {¤u Au.
rLkÞtºkýLke Ãkqhe ÔÞðMÚkkLkwt * yLÞ VuõxMk :
Mkt[k÷Lk fhíkku níkku.  y÷kWÆeLk ¾÷Syu rËÕne{kt y÷kE Ëhðkòu,
2. þnLkk-yu-{tze - «íÞuf çkòh{kt çkòhLkku nkis-yu-¾kMk, MkeheLkku rfÕ÷ku, s{kík¾kLkk {ÂMsË
yÄeûkf ðøkuhuLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
3. çkheË - çkòhLke ytËh VheLku çkòhLkwt  y÷kWÆeLkLkk Mk{Þ{kt rËÕne{kt “nkS {ki÷k”Lkku
rLkheûký fhíkku níkku. rðÿkun ÚkÞku níkku, suLku n{eËwÆeLk yu ËçkkÔÞku níkku.
4. {wLkrnÞkLk - økwÃík[h  y÷kWÆeLkLkk þkMkLkfk¤{kt {tøkku÷ku yu ¼khík
WÃkh ÃkkuíkkLkwt AuÕ÷wt yk¢{ý fÞwO níkwt.
- y÷kWÆeLku “{r÷f Þkfqçk”Lku ËeðkLk-yu-rhÞkMkík  y÷kWÆeLkLke {]íÞw E.Mk. 1316 {kt ÚkE níke.
rLk{ýqtf fÞkuo níkku.  ¾÷S ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf LkkrMkYÆeLk ¾wMkhku
- y÷kWÆeLk æðkhk rLk{ýqtf Ãkk{u÷ “ÃkhðkLkk- þkn níkku.
LkðeMk” Lkk{Lkku yrÄfkhe ðMíkwykuLke Ãkhr{x ykÃkíkku níkku. (C) ík½÷¾ (íkwøk÷f) ðtþ (E.Mk. 1320 - 1414)
- “þnLkk-yu-{tze” - ynªÞk ÃkkfkuLku ðu[ký {kxu 1. økÞkMkwÆeLk ík½÷¾ (E.Mk. 1320 -1325 )
÷kððk{kt ykðíkku níkku.  ík½÷¾ ðtþLkku MktMÚkkÃkf “økkÍe {r÷f” fu
- “MkhkÞ - yu - yË÷” - ynªÞk fkÃkz, ¾ktz, “øÞkMkwÆeLk ík½÷¾” níkku.
yki»kÄeyku, {uðku, íku÷ y™u yLÞ rLkŠ{ík ðMíkwyku ðu[ký  ¾wMkhku þknLkk þkMkLkLku Mk{kÃík fhe øÞkMkwÆeLk
{kxu ÷kððk{kt ykðíke níke. ík½÷¾ E.Mk. 1320 {kt rËÕneLkku MkwÕíkkLk çkLÞku níkku.
- {qÕÞ rLkÞtºkýLku MkV¤ çkLkkððk{kt “{wníkrMkçk”  y÷kWÆeLk ¾÷SLkk Mk{Þu íku “rËÃkk÷Ãkwh”Lkku
(MkuLMkh) yLku “LkkrÍh” (LkkÃk-íkku÷ yrÄfkhe) Lke MkqçkuËkh níkku.
{níðLke ¼qr{fk níke.  øÞkMkwÆeLk ík½÷¾u ÷øk¼øk 29 ð¾ík {tøkku÷
- hkßMð MkwÄkhkykuLke yLíkøkoík y÷kWÆeLku Mkki«Úk{ yk¢{ýLku yMkV¤ fÞwo níkwt.
r{Õf, ELkk{ yLku ðfVLke yLíkøkoík ykÃkðk{kt ykðu÷  rËÕneLkku íku «Úk{ MkwÕíkkLk níkku su hksÄhkýkÚke
s{eLkLku ÃkkAe ÷ELku íkuLku “¾k÷Mkk ¼qr{” {kt çkË÷e MktçktrÄík Lk nkuðk Aíkkt Ãký y{ehku{kt «ÏÞkík níkku. íkuýu
ËeÄe. y÷kWÆeLkLkk Mk{Þu ÷eÄu÷e y{ehkuLke s{eLk íku{Lku Ãkhík
- y÷kWÆeLk ¾÷S æðkhk çku Lkðk fhku Lkk¾ðk{kt fhe ËeÄe níke.
ykÔÞk níkk -  øÞkMkwÆeLku ®Mk[kE {kxu fwðkyku yLku LknuhkuLkwt
(1) [hkE fh - Ãkþwyku (ËqÄ ykÃkLkkh) Ãkh rLk{koý fhkÔÞwt níkwt. Mkt¼ðík: LknuhkuLkwt rLk{koý fhðkðk¤ku
÷økkzðk{kt ykðíkku. øÞkMkwÆeLk «Úk{ þkMkf níkku.
(2) økZe fh - ½hku yLku ÍkuÃkzeyku Ãkh  øÞkMkwÆeLkLkwt ík½÷¾u rËÕneLke LkSf
÷økkzðk{kt ykðíkku. “íkwøk÷fkçkkË” Lkk{Lkwt yuf Lkðwt Lkøkh MÚkkrÃkík fÞwo níkwt.
- y÷kWÆeLk ¾÷SLke ykŠÚkf LkeríkLke òýfkhe “hku{Lk þi÷e”{kt rLkŠ{ík yk Lkøkh{kt yuf ËwøkoLkwt rLk{koý
rsÞkWÆeLk çkhLkeLke ÃkwMíkf “íkkhe¾-yu-rVhkusþkne” fhðk{kt ykÔÞwt suLku “AÃÃkLkfkux” fnuðkÞ Au.
y{eh ¾wMkhkuLke ÃkwMíkf “¾òELkw÷-Víkqn”, EçLkçkíkqíkkLke  øÞkMkwÆeLku “hM{-yu-r{ÞkLk” Lkk{Lke ykŠÚkf
Lkerík çkLkkðe níke.

83
 økÞkMkwÆeLk ík½÷¾Lkk r[~íke Mkt«ËkÞLkk Mktík
“rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk” MkkÚku Mkkhk MktçktÄ Lk níkk. “Mktík
rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk” yu s øÞkMkwÆeLk rðþu fnÞwt níkwt. fu
“çÎËHè ¥|¢è ÎêÚ ãññ¢” (rËÕne nswt ½ýe Ëqh Au)
 øÞkMkwÆeLk ík½÷¾Lke {]íÞw E.Mk. 1325 {kt
çktøkk¤™k yr¼ÞkLkÚke Ãkhík ykðíke ð¾íku “sqLkk ¾kp”
æðkhk çkLkkðu÷ ÷kfzeLkk {nu÷{kt Ëçkkðe sðkÚke ÚkE níke.
2. {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾ (E.Mk. 1325 -1351 )
 øÞkMkwÆeLk ík½÷¾Lke {]íÞw ÃkAe E.Mk. 1325 {kt
“sqLkk ¾kp” (òiLkk ¾kp) yu “{wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke
WÃkkÄe økúný fhe Ãkkuíku rËÕneLke MkwÕíkkLk çkLke økÞku.
 {æÞfk÷eLk çkÄk MkwÕíkkLkku{kt {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾
MkkiÚke ðÄw rþrûkík, rðîkLk yLku ÞkuøÞ ÔÞÂõík níkku.
 {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke ÞkusLkkyku :
(1) øktøkk - Þ{wLkk Ëkuykçk ûkuºk{kt fh ð]rØ :
- {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke «Úk{ ÞkusLkk{kt øktøkk-
Þ{wLkk- Ëkuykçk ûkuºk{kt 50 xfk MkwÄe fhku{kt ðÄkhku fÞkuo yLku
Ëw¼koøÞðþ yk ð»kuo s Ëw»fk¤ Ãkzâku, ÃkhLíkw ík½÷¾Lkk
yrÄfkheykuyu sçkhËMíke fhLke ðMkq÷e fhe níke. suLkk
Ãkrhýk{u rðÿkun Úkíkkt yk ÞkusLkk yMkV¤ hne níke.
(2) hksÄkLke ÃkrhðíkoLk (E.Mk. 1326-27 ) :
- {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke çkeS ÞkusLkk rËÕneÚke
hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “Ëuðrøkrh” ÷E sðkLke níke.
- MkwÕíkkLku ËuðrøkrhLkwt Lkk{ “Ëki÷íkkçkkË” hkÏÞwt níkwt.
- hksÄkLke Ëuðrøkrh ÷E sðkLkk fkhýku Lke[u {wsçk
níkk -
(1) ËuðrøkrhLkwt Mkk{úksÞLke ðå[u nkuðwt.
(2) Ërûký ¼khík WÃkh rLkÞtºký hk¾ðk {kxu
(3) hksÄkLkeLku {tøkku÷kuLkk yk¢{ýÚke Mkwhrûkík fhðk
{kxu
- MkwÕíkkLkLke yk ÞkusLkk Ãký yMkV¤ hne yLku íkuLku
sLk-ÄLkLkwt yÃkkh LkwfþkLk ðuXðwt Ãkzâwt níkwt.
(3) Mkktfuríkf {wÿkLkwt «[÷Lk (E.Mk. 1329-30) :
- {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke ºkeS ÞkusLkk Mkktfuríkf
{wÿk (Mkktfuríkf [÷ý)Lkwt «[÷Lk níkwt.
- MkwÕíkkLku íkktçkk yLku Ãkeík¤Lkk rMk¬k çknkh Ãkkzâk
yLku íkuLke ®f{ík [ktËeLkk rMk¬kLke çkhkçkh hk¾e.
84
- MkwÕíkkLkLke yk ÞkusLkk Ãký yMkV¤ hne níke yLku
íkuLku ¾qçk s ykŠÚkf LkwfkþkLk ðuXðwt Ãkzâwt níkwt.
- ¼khík{kt «Úk{ ð¾ík Mkktfuríkf {wÿk [÷kððkLkku
©uÞ {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lku s Au.
(4) ¾whkMkkLk yLku fhkr[÷ yr¼ÞkLk :
- {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾u ÃkkuíkkLke [kuÚke yLku Ãkkt[{e
ÞkusLkk yLíkøkoík ¾whkMkkLk yr¼ÞkLk yLku fhkr[÷
yr¼ÞkLk fÞwo níkwt.
- ¾whkMkLk yr¼ÞkLk{kt rðßÞ «kÃík fhðk {kxu íkuLku
÷øk¼øk 3,70,000 MkirLkfkuLku Mkk÷¼hLkwt Ãkøkkh yuzðkLMk{kt
ykÃÞwt níkwt. ÃkhLíkw hksLkiríkf ÃkrhÂMÚkríkyku{kt ÃkrhðíkoLkLkk
fkhýu çkLLku ðå[u MktrÄ Úkíkkt MkwÕíkkLkLku ykŠÚkf YÃkÚke
LkwfþkLk ðuXðwt Ãkzâwt níkwt.
- fhkr[÷ yr¼ÞkLk Ëhr{ÞkLk rðþk¤ MkuLkk støk÷ku
yLku Ãknkzku{kt VMkkELku {]íÞw Ãkk{íkk yk yr¼ÞkLk Ãký
yMkV¤ hnÞwt níkwt.
- yk{, ¾whkMkkLk yLku fhkr[÷ yr¼ÞkLkku yMkV¤
hnÞk níkk.
 {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾u f]r»kLkk rðfkMk {kxu
“y{eh-yu-fkune” Lkk{Lkku yuf Lkðku rð¼køk çkLkkÔÞku
níkku.
 ykr£fk Þkºke “EçLk çkíkqíkk” ({kuh¬ku rLkðkMke)
E.Mk. 1333 {kt ¼khík ykÔÞku níkku. {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾u
ykLku rËÕneLkku fkÍe rLkÞwõík fÞkuo níkku.
 E.Mk. 1342 {kt MkwÕíkkLku ykLku ÃkkuíkkLkk hksËqík
çkLkkðeLku [eLk {kufÕÞku níkku.
 EçLkçkíkqíkkLke ÃkwMíkf “hun÷kt” {kt {wnB{Ë
ík½÷¾Lkk Mk{ÞLke ½xLkkykuLkwt ðýoLk {¤u Au. ykLku
ÃkkuíkkLke ÃkwMíkf{kt rðËuþe ðuÃkkheykuLkwt ykðkøk{Lk, zkf
ÔÞðMÚkk yLku økwÃík[h ÔÞðMÚkkLkk rðþu ÷ÏÞwt Au.
 {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾u çkËkÞqt{kt {ehLk {w÷ne{,
rËÕne{kt þu¾ rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk, {wÕíkkLk{kt þu¾
YfLkwÆeLk, yswÄLk{kt þu¾ {wÕíkkLk ðøkuhu MktíkkuLke fçkú Ãkh
{fhçkk çkLkkÔÞk níkk.
 {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾ “þu¾ y÷kWÆeLk” Lkku rþ»Þ níkku.
 íku rËÕne MkÕíkLkíkLkku «Úk{ þkMkf níkku, su  {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lkk þkMkLkfk¤{kt Ërûký{kt
ys{uh{kt “þu¾ {wELkwÆeLk r[~íke” (Ïðkò Mkknuçk)Lke “nrhnh” yLku “çkw¬k” Lkk{Lkk çku ¼kEykuyu E.Mk. 1336
Ëhøkkn yLku çknhkE[{kt “Mkk÷kh {MkqË økkÍe”Lkk {kt Mðíktºk hkßÞ “rðßÞLkøkh”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
{fçkhk Ãkh økÞku níkku.  çkn{Lkþknu E.Mk. 1347 {kt Mðíktºk “çkn{Lke”
 {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾u “rsLk «¼k Mkqh”Lkk{Lkk hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
siLk MkkÄwLke MkkÚku [[ko-rð[khýk fhe níke.  {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾Lke {]íÞw E.Mk. 1351 {kt
 rËÕneLkk MkwÕíkkLkku{kt íku «Úk{ MkwÕíkkLk níkku, suLku rMkLÄ síke ð¾íku “Úkèk” Lkk{Lkk MÚk¤u ÚkE níke.
“ÞkuøÞíkkLkk ykÄkhu” ÃkË ykÃkðwt þY fÞwo níkwt.  EríknkMkfkh çkËkÞqtpLke ÷¾u Au fu “MkwÕíkkLkLkk {hðk
Ãkh MkwÕíkkLkLku íkuLke «òÚke yLku «òLku MkwÕíkkLkÚke {wÂõík {¤e
økE.”
* ¼khík Ãkh {tøkku÷ yk¢{ý :
yk¢{ý þkMkf ð»ko yk¢{ýfkhe
1. «Úk{ {tøkku÷ yk¢{ý çknhk{þkn E.Mk. 1241 íkkíkkh ¾kp
2. çkeswt {tøkku÷ yk¢{ý çk÷çkLk E.Mk. 1285-86 íku{qh ¾kp
3. ºkeswt {tøkku÷ yk¢{ý s÷k÷wÆeLk ¾÷S 1292 yçËwÕ÷k ¾kp
4. {tøkku÷ yk¢{ýkuLkku Mk{Þøkk¤ku y÷kWÆeLk ¾÷S 1296-1309 fwík÷wøk Ïðkò, íkkhËeçkuøk
5. {tøkku÷ yk¢{ýkuLkku AuÕ÷ku Mk{Þøkk¤ku {wnB{Ë-rçkLk-ík½÷¾ 1326-27 íkh{kþheLk
3. rVhkusþkn ík½÷¾ (E.Mk. 1351-1388) :  ®Mk[kELke MkwrðÄk {kxu rVhkusþknu 5 {kuxe LknuhkuLkwt
 rVhkusþkn ík½÷¾Lkku hkßÞkr¼»kuf “Úkèk”Lke rLk{koý fhkÔÞwt níkwt. su{kt
LkSf E.Mk. 1351 {kt ÚkÞku níkku. Vhe rVhkusLkku (1) Þ{wLkkÚke rnMkkh (150 {kE÷ ÷ktçke)
hkßÞkr¼»kuf rËÕne{kt fhðk{kt ykÔÞku. (2) Mkík÷sÚke ÄøÄh (96 {kE÷ ÷ktçke)
 rVhkusþkn ík½÷¾ øÞkMkwÆeLk ík½÷¾Lkk LkkLkk (3) rMkh{kihÚke nktMke
¼kE “hßsçk”Lke ÃkwºkeÚke ÚkÞk níkk. ykðe heíku rVhkus (4) ÄøÄhÚke rVhkuòçkkË
rnLËq {kíkkÚke WíÃkLLk «Úk{ {wÂM÷{ þkMkf níkku. (5) Þ{wLkkÚke rVhkuòçkkË
 rVhkus þknLku ¾÷eVk æðkhk “fkrMk{ y{eh W÷  rVhkusþknu 300 Lkðk LkøkhkuLke MÚkkÃkLkk fhe níke
{ku{{eLk”Lke WÃkkrÄ ykÃkðk{kt ykðe níke. su{kt rVhkusÃkwh, ÍkuLkÃkwh, VíkunçkkË, rnMkkh yLku
 rVhkusþkn ík½÷¾u hkßMð ÔÞðMÚkkLke yLíkøkoík rVhkuòçkkË «{w¾ Au.
ÃkkuíkkLkk þkMkLkfk¤{kt EM÷k{e fkÞËk æðkhk Mðefkhu÷ [kh  rVhkusþkn ík½÷¾u “{uhX” yLku “xkuÃkhk” Úke
fh ðMkq÷ fhðkLkku ykËuþ ykÃÞku yLku 24 Ëw¾ËkÞf fhkuLku yþkuf Míkt¼ {tøkkðeLku rËÕne{kt rVhkusþkn fkux÷k{kt
Mk{kÃík fÞko. [kh «fkhLkk fh Lke[u {wsçk Au - MÚkkrÃkík fhðkÞk níkk.
(1) ¾hks (÷økkLk), (2) ¾wBMk (ÞwØ{kt ÷qxu÷ {k÷) (3)  rVhkusþkn ík½÷¾u yLkkÚk {wÂM÷{ {rn÷kyku,
srsÞk (4) sfkík rðÄðkyku, Akufheyku yLku økheçkkuLke {ËË {kxu yuf Lkðku
 rVhkusþkn ík½÷¾ “çkúkñýku” Ãkh “srsÞk” fh rð¼køk “ËeðkLk - yu - ¾ihkík”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
÷økkðLkkh «Úk{ {wÂM÷{ þkMkf níkku.  rVhkusþkn ík½÷¾u ËkMkku {kxu yuf y÷øk rð¼køk
 rVhkusþkn «Úk{ þkMkf níkku, suýu þkne LknuhkuÚke “ËeðkLk-yu-çktËøkkLk”Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
®Mk[kE {kxu ÃkkýeLkk WÃkÞkuøk Ãkh “®Mk[kE-fh” ÷økkÔÞku
níkku su WÃksLkku 1/10 ¼køk níkku.
85
MkÕíkLkíkfk÷eLk MkwÕíkkLkkuLkk þkMkLkfk¤{kt MkkiÚke ðÄw ËkMkkuLke
MktÏÞk (÷øk¼øk 1,80,000) rVhkusþknLkk Mk{Þ{kt s níke.
 rVhkusþknu f{o[kheyku yLku MkirLkfkuLku MkuðkLkk
çkË÷u hkufz Ãkøkkh Lk ykÃkeLku òøkeh «ËkLk fhðkLke Lkerík
yÃkLkkðe níke. íkuýu MkiLÞ ÃkËkuLku ðtþkLkøkwík çkLkkðe ËeÄk.
íkuýu “nwr÷Þk ÃkØrík” yLku ½kuzkLku ËkøkðkLke ÃkØríkLku çktÄ
fhe ËeÄe. suLku y÷kWÆeLk ¾÷Syu þY fhe níke.
 rVhkusþknu “Víkqnkík-yu-rVhkusþkne” Lkk{Úke
ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk ÷¾e níke.
 rVhkusþknu “rsÞkWÆeLk çkLkeo” yLku “þBMk-yu-
rþhks yVef” suðk EríknkMkfkhkuLku Mkthûký «ËkLk fÞwo
níkwt.
 rsÞkWÆeLk çkLkeoyu “Víkðk-yu-snkËkhe” yLku
“íkkhe¾-yu-rVhkusþkne” Lkk{Lke ÃkwMíkfku ÷¾e níke.
 rVhkusþknu “ßðk¤k{w¾e {trËh”Lkk økútÚkk÷ÞÚke
÷qtxu÷k 1300 økútÚkku (MktMf]ík ¼k»kkLkk) {ktÚke fux÷ktfLkku VkhMke
¼k»kk{kt “y÷kWÆeLk” ÃkkMkuÚke “Ë÷kÞík - yu -
rVhkusþkne” Lkk{Úke yLkwðkË fhkÔÞku. ßðk¤k{w¾e {trËh
rn{k[÷ «Ëuþ{kt ykðu÷ Au.
 rVhkusþknu [ktËe yLku íkktçkkLkk r{©ýÚke rLkŠ{ík
rMk¬kyku çknkh Ãkkzâk níkk, suLku “yîk” yLku “rð¾”
fnuðkíkk níkk.
 rVhkusþkn ík½÷¾u rËÕne{kt “rVhkusþkn fkux÷k
Ëwøko”Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 rVhkusþknLkk þkMkLkfk¤{kt rLkŠ{ík “¾kLk-yu-
snkt íku÷tøkkLke” Lkk {fçkhkLke Mkh¾k{ýe “suYMk÷{”{kt
rLkŠ{ík “ô{hLke {ÂMsË” Úke fhðk{kt ykðu Au.
 rVhkusþkn ík½÷¾u yuríknkrMkf M{khfkuLkk Mkthûký
{kxu {níðÃkqýo fkÞo fÞko níkk. íkuLku rËÕne{kt ò{k {ÂMsË,
fwíkwçk{eLkkh, þBMke ík¤kð, snkpÃkLkkn y™u þu¾
rLkÍk{wÆeLk ykur÷ÞkLke Mk{krÄLkwt ÃkwLkhwîkh fhðkÞwt níkwt.
 rVhkusþknu 30 sux÷k f]rºk{ Mkhkuðh Ãký çkLkkÔÞk
níkk.
 rVhkusþknu rËÕneLke ykswçkksw V¤kuLkk 1200
çkkøkku ÷økkÔÞk níkk.
86
 rVhkusþknu “Ïðkò rnMkk{wÆeLk” Lku hk»xÙeÞ
ykðfLkku ytËkòu ÷økkzðkLkwt fkÞo MkkutÃÞwt níkwt.
 rVhkusþkn ík½÷¾Lke {]íÞw E.Mk. 1388 {kt ÚkE
níke.
 ík½÷¾ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “LkkrMkYÆeLk {n{qË
ík½÷¾” níkku.
 {r÷f Mkhðhu (yuf rfLLkh (rnszku))
“òuLkÃkwh”{kt yuf Mðíktºk hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke. íkuLku
“{r÷fwþþof” (ÃkqðkorÄÃkrík)Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
yk Mk{Þu rËÕneLkku MkwÕíkkLk “LkkrMkYÆeLk {n{qË ík½÷¾”
níkku.
* íki{qh÷tøkLkwt ¼khík Ãkh yk¢{ý :
 íki{qh÷tøk {tøkku÷ Lkuíkk [tøkus ¾kpLkku ðtþs níkku.
 íki{qh÷tøk xÙktMk-ykprfMkÞkLkkLkku òøkehËkh níkku.
 íki{qh÷tøku E.Mk. 1398 {kt ¼khík Ãkh yk¢{ý fÞwO
níkwt íÞkhu rËÕneLkku MkwÕíkkLk “LkkrMkYÆeLk {wnB{Ë ík½÷¾”
níkku.
 íki{qh÷tøku ÃktòçkLkk þkMkf r¾ús ¾kp MkiÞËLku
{wÕíkkLk, ÷knkuh yLku ËeÃkk÷Ãkwh «ËuþkuLkku þkMkf rLkÞwõík
fÞkuo níkku.
 íki{qh ÷tøku 15 rËðMk MkwÄe rËÕneLku ÷qtxe níke. íkuLku
rVhkuÍkçkkË, {uhX, nrhîkh yLku fktøkzk Ãkh Ãký yk¢{ý
fÞwo íkuLku ¼khíkLke yÃkkh ÄLk MktÃkrík yLku yLkuf fwþ¤
fkheøkhku Mk{hftË ÷E økÞku.
(D) MkiGÞË ðtþ (E.Mk. 1414 1451)
1. r¾ús ¾kp (E.Mk. 1414-1421 )
 MkiGÞË ðtþLkku MktMÚkkÃkf “r¾ús ¾kp” níkku.
 r¾ús ¾kt “íki{qh÷tøk”Lkku MkuLkkÃkrík níkku. ¼khíkÚke
Ãkhík síke ð¾íku íki{qh÷tøku r¾ús ¾ktLku {wÕíkkLk, ÷knkuh yLku
ËeÃkk÷Ãkwh «ËuþkuLkku þkMkf rLkÞwõík fÞkuo níkku.
 r¾ús ¾kt yu MkwÕíkkLkLke søÞkyu “hiÞík - yu -
yk÷k”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 r¾ús ¾kt rLkÞr{ík heíku íki{qhLkk Ãkwºk “þknY¾”
Lku fh {kuf¤íkku níkku. yLku íkuLkk Lkk{Úke ¾wíkçkk fkuíkhkÔÞk
níkk.
 r¾ús ¾kp yu ÃkkuíkkLkk rMk¬k çknkh Ãkkzâk Lk níkk.
íkuLkk þkMkLkfk¤{kt ík½÷¾ þkMkfkuLkk rMk¬k s [k÷íkk
níkk.
 r¾ús ¾kp yu Ãktòçk, {wÕíkkLk yLku rMkLÄLku rËÕne
MkÕíkLkík{kt Mkk{u÷ fÞko níkk.
 MkÕíkLkík fk¤{kt þkMkLk fhðkðk¤ku “MkiGÞË ðtþ”
yuf{kºk rþÞk Mk{wËkÞLkku ðtþ níkku.
 r¾ús ¾kpLke {]íÞw E.Mk. 1421 {kt ÚkE níke.
2. {wçkkhf þkn (E.Mk. 1421 - 1434 )
 r¾ús ¾kpLkku Ãkwºk {wçkkhf þkn E.Mk. 1421 {kt
rËÕneLke hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 {wçkkhf ¾kp yu “þkn”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 {wçkkhf þknLkk Ëhçkkh{kt “ÞkrnÞk rçkLk yn{Ë
MkhrnLËe” rðhkßíkk níkk. suLke ÃkwMíkf “íkkhe¾- yu-
{wçkkhfþkne”{kt MkiGÞË ðtþLkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
 {wçkkhf þknu “{wçkkhfkçkkË” (Þ{wLkkLkk fktXu)
Lkk{Lkk LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {wçkkhfþknu ÃkkuíkkLkk Lkk{Lkk Mðíktºk YÃku ¾wíkçkk
ðt[kÔÞk yLku rMk¬kyku çknkh Ãkkzâk níkk.
 E.Mk. 1434 {kt íkuLke {]íÞw ÃkAe {wnB{Ëþkn
þkMkf çkLÞku níkku íkuLku çkn÷ku÷ ÷kuËeLku “¾kLk-yu-
¾kLkk”Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke.
 MkiGÞË ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “y÷kWÆeLk
yk÷{þkn” níkku, suLku çkn÷ku÷ ÷kuËeyu nxkðeLku MkiGÞË
ðtþLkwt þkMkLk Mk{kÃík fhe ËeÄwt.
(E) ÷kuËe ðtþ (E.Mk. 1451 - 1526)
1. çkn÷ku÷ ÷kuËe ( E.Mk. 1451 - 1489 )
 ÷kuËe ðtþLke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1451 {kt “çkn÷ku÷
÷kuËe” yu fhe níke.
 rËÕne Ãkh «Úk{ yVøkkLk hksÞLke MÚkkÃkLkkLkku ©uÞ
“çkn÷ku÷ ÷kuËe” Lku òÞ Au.
 çkn÷ku÷ ÷kuËe yVøkkrLkMíkkLkLkk “røks÷kuE
fçke÷k” Lke {níðÃkqýo þk¾k “þknq¾u÷” Úke MktçktrÄík níkku.
 rËÕneLkku Mkw÷íkkLk çkLkðk Ãkh íkuýu “çkn÷ku÷
þknøkkÍe” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke. íkuýu yVøkkLk
MkhËkhkuLku òøkehku «ËkLk fhe níke.
87
 íku ÃkkuíkkLkk MkhËkhkuLku “{MkLkË- yu- y÷e” fneLku
MktçkkurÄík fhíkku níkku yLku MkhËkhkuLkk Q¼k hnuðk Ãkh íku
Ãkkuíku Ãký Q¼ku hnuíkku níkku.
 çkn÷ku÷ ÷kuËe yu òiLkÃkwhLku rËÕne MkÕíkLkík{kt
¼u¤ðe ËeÄku níkku, suLkk Ãkh þfeoðtþ MðíktºkYÃkÚke þkMkLk
fhíkku níkku.
 íkuýu “çkn÷ku÷e” Lkk{Lkku yuf rMk¬ku çknkh Ãkkzâku
níkku yk rMk¬ku yfçkhLkk þkMkLkfk¤ MkwÄe «[÷Lk{kt níkku.
2. rMkfLËh ÷kuËe(E.Mk. 1489 - 1517)
 çkn÷ku÷ ÷kuËeLkku Ãkwºk rLkÍk{ ¾kp E.Mk. 1489 {kt
“MkwÕíkkLk rMkftËh þkn” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe rËÕneLke
hksøkkÆe Ãkh çkuXku.
 rMkftËh ÷kuËe Mðýofkh rnLËw {kíkkLkku Ãkwºk níkku.
íkuLke {kíkkLkwt Lkk{ sÞçktÄ níkwt.
 «ÏÞkík Mktík “fçkeh” rMkftËh ÷kuËeLkk Mk{fk÷eLk níkk.
 rMkftËh ÷kuËeLkk þkMkLkfk¤{kt Mktøkeík f¤kLkku ©uc
økútÚk “÷ßsík-yu-rMkfLËhþkne”Lke h[Lkk ÚkE níke
 E.Mk. 1494 {kt rMkfLËh þkn yLku þfeo þkMkf
nwMkiLk þknLke ðå[u çkLkkhMkLkwt ÞwØ ÚkÞwt níkwt.
 rMkfLËh ÷kuËeyu ß{eLkLkk {kÃk {kxu “øks-yu-
rMkfLËhe” Lkk{Lkwt Mfu÷Lkwt «[÷Lk fÞwo níkwt.
 rMkfLËh ÷kuËeLkk ykËuþ Ãkh MktMf]íkLkk yuf
“ykÞwoðuË” økútÚkLkwt VkhMke ¼k»kk{kt “Vhntøk-yu-
rMkfLËhe”Lkk Lkk{Úke yLkwðkË fhðk{kt ykÔÞwt.
 rMkfLËh ÷kuËeyu E.Mk. 1504 {kt “ykøkhk”
þnuhLke MÚkkÃkLkk fhe níke
 rMkfLËh ÷kuËeyu hkßMÚkkLkLkk þkMkfku Ãkh ÃkkuíkkLkwt
ykrÄÃkíÞ çkLkkðe hk¾ðkLkk WÆuþÚke “ykøkhk” Lku çkeS
hksÄkLke çkLkkðe níke.
 rMkfLËh ÷kuËe yuf yMkrn»ýw þkMkf níkku. íkuLku
{kunh{{kt “íkkrsÞk” rLkfk¤ðk Ãkh «ríkçktÄ ÷økkðe ËeÄku
níkku. {wÂM÷{ {rn÷kykuLku ÃkehMkknuçk yLku MktíkkuLke {Íkhku
Ãkh sðk Ãkh «ríkçktÄ ÷økkðe ËeÄku níkku. çkúkñýkuÚke srsÞk
fh ðMkq÷Þku níkku. íkuLku Lkøkhfkux (rn{k[÷«Ëuþ) Lkk
ßðk¤k{w¾e {trËhLke {qŠíkLku íkkuzeLku íkuLkk xwfzkykuLku
fMkkEykuLku {ktMk íkku÷ðk {kxu ykÃke ËeÄk níkk.
 rMkfLËh ÷kuËe “økw÷Y¾e” WÃkLkk{Úke frðíkkyku  “÷kuËeðtþ”Lkk þkMkLkfk¤{kt y{ehkuLkwt {níð ¾qçk
(VkhMke ¼k»kk{kt) ÷¾íkku níkku. s ðÄe økÞwt níkwt.
 “{kiXLke {ÂMsË”Lkwt rLk{koý rMkfLËh ÷kuËeLkk  “{sr÷Mk-yu-¾÷ðík”Lke çkuXfku “{sr÷Mk-yu-
ðSh æðkhk fhkððk{kt ykÔÞwt níkwt. ¾kMk” {kt ÚkÞk fhíke níke.
 rMkfLËh ÷kuËeyu {wÂM÷{ rþûký{kt MkwÄkh ÷kððk  “çkkh-yu-ykÍ{” - yk{kt rðîkLk, {wÕ÷k, fkS
{kxu íkw÷BçkkLkk þu¾ yçËwÕ÷k yLku þu¾ yS{wÕ÷kLku ðøkuhu WÃkÂMÚkík hnuíkk níkk yLku MkwÕíkkLk hkßfeÞ fkÞkuoLkk
ykøkhk{kt çkku÷kÔÞk níkk. {n¥k{ ¼køkLku Ãkwhwt fhíkku níkku.
 øk¤kLke çke{kheÚke rMkfLËh ÷kuËeLke {]íÞw E.Mk. * MkÕíkLkíkfk¤Lkk yrÄfkhe ({tºke) :
1517 {kt ÚkE níke. ¢{ yrÄfkhe ({tºke) fkÞo
3. Eçkúkne{ ÷kuËe (E.Mk. 1517 - 1526) 1. ðSh - MkwÕíkkLkLkku «ÄkLk{tºke
 E.Mk. 1517 {kt rMkfLËh ÷kuËeLke {]íÞwLkk rËðMku s - {wÏÞ ðneðxe yrÄfkhe
íkuLkku Ãkwºk Eçkúkrn{ “Eçkúkrn{ þkn”Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe - hkßMÚk rð¼køkLkku «{w¾
ykøkhkLke hksøkkÆe Ãkh çkuXku. - íkuLkk fkÞko÷ÞLku “ËeðkLk-yu-
 Eçkúkne{ ÷kuËe rËÕne MkÕíkLkíkLkku AuÕ÷ku þkMkf rðòhík” fnuíkk níkk.
níkku. - ík½÷¾ fk¤ ¼khíkeÞ
 {kLk®MknLkk Ãkwºk rð¢{SíkLku ÃkhkÂßík fhe ðShkíkLkku Mðýofk¤ níkku.
Eçkúkne{ ÷kuËeyu øðkr÷ÞhLku rËÕne MkÕíkLkík{kt {¤kðe 2. {wþrhV-yu- - «ktíkku y™u yLÞ rð¼køkkuÚke
ËeÄku. {w{kr÷f «kÃík ykðf yLku ¾[oLkwt rnMkkçk
 E.Mk. 1517 Lkk “½xki÷eLkk ÞwØ”{kt Eçkúkne{ hk¾Lkkh
÷kuËe {uðkzLkk hkýk MkktøkkÚke ÃkhkÂßík ÚkÞku níkku. - {nk÷u¾kfkh
 {w½÷ þkMkf “çkkçkh”Lku ¼khík Ãkh yk¢{ý 3. {wMíkkiVe-yu- - {nk÷u¾k Ãkheûkf
fhðk {kxuLkwt rLk{tºký ÃktòçkLkk þkMkf “Ëki÷ík ¾kLk ÷kuËe” {w{kr÷f - yk {wþrhVLkk rnMkkçkLke
yLku “yk÷{ ¾kLk ÷kuËe” (Eçkúkne{ ÷kuËeLkk fkfku) yu íkÃkkMk fhíkku níkku.
ykÃÞwt níkwt. 4. {s{wykËkh - WÄkh ykÃku÷ LkkýktLkku rnMkkçk
 21 yur«÷, 1526 Lkk hkus “ÃkkýeÃk¥kLkk «Úk{ hk¾Lkkh
ÞwØ”{kt Eçkúkrn{ ÷kuËe çkkçkhÚke ÃkhkÂßík Úkíkkt rËÕne 5. ËeðkLk- yu- ðfV - yk rð¼køkLke MÚkkÃkLkk
MkÕíkLkík yLku ÷kuËe ðtþLkku ytík ykÔÞku. “s÷k÷WÆeLk ¾÷S” æðkhk
 Eçkúkne{ ÷kuËe rËÕne MkÕíkLkíkLkku yuf{kºk þkMkf fhðk{kt ykðe níke.
níkku. su ÞwØ{kt ÷zíkkt-÷zíkkt {]íÞw ÃkkBÞku níkku. - yk ¾[oLkk [kuÃkzkykuLke
(F) MkÕíkLkíkfk¤Lke þkMkLk-ÔÞðMÚkk Ëu¾hu¾ fhíkku níkku.
* fuLÿeÞ ðneðx : 6. ykrhs-yu- - MkiLÞ rð¼køkLkku yæÞûk
 MkÕíkLkík fk¤{kt {trºkÃkrh»kËLku “{sr÷Mk-yu- {w{kr÷f (ËeðkLk- («{w¾)
¾÷ðík” fnuíkk níkk. yu-yso) - MkirLkfkuLke ¼híke fhðe,
 fuLÿeÞ ðneðxLkku {wr¾Þk - “MkwÕíkkLk” níkku. nwr÷ÞkLke LkkUÄ hk¾ðe,
 “çk÷çkLk” yLku “y÷kWÆeLk ¾÷S”Lkk Mk{Þu ½kuzkykuLku ËkøkðkLke ÃkØrík,
yk{ehkuLkwt {níð ykuAwt ÚkE økÞwt níkwt. MkirLkfkuLke íkk÷e{ ðøkuhu fkÞo

88
 fhíkku níkku. 12. Eþk-yu-{w{kr÷f - Ãkºkk[kh rð¼køkLkku yæÞûk
7. çkheË-yu-{w{kr÷f - økwó[h yLku zkf rð¼køkLkku («{w¾)
yæÞûk («{w¾) 13. y{eh-yu-çknh - s¤{køkkuoLke Ëu¾hu¾ fhLkkh
8. fkS-W÷-fòík - MkwÕíkkLk ÃkAe LÞkÞLkku Mkðkuoå[ yrÄfkhe
yrÄfkhe 14. y{eh-yu-yk¾qh - yïþk¤k (yMíkçk÷)Lkku yæÞûk
9. Mkÿ-WMk-MkwËqh - Ä{o yLku ËkLk rð¼køkLkku 15. MkËh-yu-snkpËkh - MkwÕíkkLkLkk ytøkhûkfkuLkku yrÄfkhe
yæÞûk («{w¾) 16. þnLkk-yu-Ãke÷ - nÂMíkþk¤kLkku yæÞûk
10. ðfe÷-yu-Ëh - þkne {nu÷ yLku MkwÕíkkLkLke 17. y{eh-yu-{sr÷Mk -hkßÞ Ëhçkkh{kt Úkðkðk¤k

ÔÞÂõíkøkík MkuðkykuLke Ëu¾hu¾ WíMkðku yLku ËkðíkkuLke ÔÞðMÚkk

fhLkkh yrÄfkhe. fhðe.
11. çkkhçkf - þkne ËhçkkhLke þkLk-þkifík,
hM{ku yLku {ÞkoËkykuLke hûkk
fhðe.
* MkÕíkLkíkfk¤Lkk «{w¾ rð¼køk :
¢{ rð¼køk rð¼køk çkLkkðLkkh MkwÕíkkLk fkÞo
1. ËeðkLk-yu-{wMík¾hks y÷kWÆeLk ¾÷S - Lkkýkt rð¼køk (Finance Department)
- ykðfðuhkLkwt rnMkkçk- rfíkkçk hk¾ðwt.
2. ËeðkLk-yu-fkune {wnB{Ë rçkLk ík½÷¾ - f]r»k rð¼køk
3. ËeðkLk-yu-yso çk÷çkLk - MkiLÞ rð¼køk
4. ËeðkLk-yu-çktËøkkLk rVhkusþkn ík½÷¾ - ËkMk (økw÷k{) rð¼køk
5. ËeðkLk-yu-¾ihkík rVhkusþkn ík½÷¾ - ËkLk rð¼køk
6. ËeðkLk-yu-EÂMíknkf rVhkusþkn ík½÷¾ - ÃkuLþLk rð¼køk
7. ËeðkLk-yu-ðfV s÷k÷wÆeLk ¾÷S - ¾[oLkwt rnMkkçk hk¾Lkkh rð¼køk
8. ËeðkLk-yu-rhÞkMkík y÷kWÆeLk ¾÷S - çkòhrLkÞtºký yLku LkkÃkíkki÷Lkwt rLkheûký
9. ðfe÷-yu-MkwÕíkkLk LkkrMkYÆeLk {n{qË ík½÷¾ - þkMkLk ÔÞðMÚkkLke Ëu¾hu¾
* «kLíkeÞ yLku MÚkkLkeÞ ðneðx : * MkiLÞ ðneðx :
Mkk{úkßÞ - MkwÕíkkLk  rËÕne MkÕíkLkíkLke þkMkLk ÔÞðMÚkk {wÏÞíðu MkirLkf
þÂõík Ãkh ykÄkrhík níke.
Efíkk («ktík) - {wVíke, LkkrÍ{, LkkÞçk  MkwÕíkkLkLke MkuLkk{kt {wÏÞíðu [kh «fkhLkk MkirLkf
níkk -
rþf (SÕ÷ku) - rþfËkh (1) MkwÕíkkLk æðkhk hk¾ðk{kt ykðu÷ MÚkkÞe MkirLkf
(2) «kLíkkuLkk yæÞûkku («{w¾ku) æðkhk hk¾ðk{kt
ÃkhøkLkk (íkk÷wfku) - ykr{÷ ykðu÷ MÚkkÞe MkirLkf
(3) ÞwØLkk Mk{Þu ¼híke fhu÷ yMÚkkÞe MkirLkf
økk{ (MkkiÚke LkkLkwt yuf{) - MkhÃkt[ (økk{ (4) sunkË ÷zðkðk¤k ÔÞÂõíkyku
ðneðx{kt MkwÕíkkLk nMíkûkuÃk fhíkku Lk níkku.)
89
 MkwÕíkkLkLkk MkirLkf “n~{-yu-f÷çk” fnuðkíkk EåAk {kLkðk{kt ykðu Au íkuLku s “Es{k”
níkk. fnu Au.
 MkwÕíkkLkLke MÚkkÞe MkuLkkLku “¾kMkk-yu-¾i÷” fnuíkk 4. õÞkMk - íkfoLkk ykÄkhu rð&÷ur»kík fkÞËkLku fÞkMk fnu

níkk. Au.
 {tøkku÷ MkuLkkLke ðøkeofhýLke “Ëþ{÷ð «ýk÷e”  MkwÕíkkLk yXðkrzÞk{kt çku ð¾ík Ëhçkkh{kt LÞkÞ
(Ëþktþ «ýk÷e) Lku MkÕíkLkíkfk÷eLk MkiLÞ ÔÞðMÚkkLkwt ykÄkh fhðk {kxu nksh hnuíkku níkku.
çkLkkððk{kt ykÔÞwt níkwt. * f]r»k y™u hkßMð ÔÞðMÚkk :
- 1 Mkh-yu-¾u÷ - 10 yïkhkune (½wzMkðkh)  MkÕíkLkík fk¤{kt hkßÞLke Mk{Mík s{eLk {wÏÞíðu
- 1 rMkÃkn Mkk÷kh - 10 Mkh-yu-¾u÷ [kh ðøkkuo{kt rð¼kSík níke -
- 1 y{eh - 10 rMkÃknMkk÷kh
- 1 {r÷f - 10 yk{eh
1. Efíkk - yk s{eLkÚke ÷økkLk ðMkq÷ðkLkwt fk{
- 1 ¾kLk - 10 {r÷f {wVíke fu ð÷e fhíkk níkk. su ÃkkuíkkLkk
 MkÕíkLkík fk¤{kt çkkhwËLke {ËËÚke økku¤ku ¾[o [÷kððk {kxuLke hf{ fkXeLku
VUfðkðk¤e {þeLkLku “{tøk÷ef” y™u “yhkoË” fnuíkk çkkfeLke hf{ þknefku»k{kt s{k fhíkk
níkk. níkk.
 EÕíkwíkr{þu “Efíkk «Úkk” (Efíkk «ýk÷e) Lke
2. ¾k÷Mkk - yk s{eLk ÃkqýoYÃkuý MkwÕíkkLkLkk
þYykík fhe níke suLku “y÷kWÆeLk ¾÷S”yu Mk{kÃík fhe yrÄfkh nuX¤ níke. “[kiÄhe” y™u
ËeÄe níke. yk Efíkk «ÚkkLke VheÚke þYykík “rVhkus “{wfË{” Lkk{Lkk yrÄfkhe yk
ík½÷¾u” fhe níke. s{eLkÚke fh yufrºkík fhíkk níkk.
 MkÕíkLkík fk¤{kt Mkkhe LkM÷Lkk ½kuzkyku íkfeo,
3. yLkwËkLk - yk fh{wõík s{eLk níke su ¼Ux,
ykhçk yLku hrþÞkÚke {tøkkððk{kt ykðíkk níkk ßÞkhu nkÚke ÃkwhMfkh yÚkðk ÄkŠ{f yLkwËkLk MðYÃku
çktøkk¤Úke {tøkkðíkk níkk. ykÃkðk{kt ykðíke níke. yk s{eLk
* LÞkÞ ðneðx : «kÃík fhLkkhLku s{eLk Ãkh ðtþkLkwøkík
 MkÕíkLkík fk¤{kt {wÂM÷{ fkÞËkLkk [kh †kuík, yrÄfkh «kÃík níkk.
fwhkLk, nËeMk, Eß{k yLku fÞkMk níkk. yk{Lkk rLkÞ{kuLkk
4. Mkk{tíkkuLke - yk s{eLk MkwÕíkkLkLkk nuX¤ rnLËq
s{eLk hkòyku Mkk{tíkku fu òøkehËkhkuLke s{eLk
ykÄkhu LÞkÞ fhðk{kt ykðíkku níkku.
1. fwhkLk - {wÂM÷{ fkÞËkLkku «{w¾ †kuík, ykLkk níke su Ëh ð»kuo Lk¬e fhu÷ fh MkwÕíkkLkLku
rLkÞ{kuLke {ËËÚke ðneðxe Mk{MÞkykuLkwt ykÃkíkk níkk.
Mk{kÄkLk fhðk{kt ykðíkwt níkwt.  MkÕíkLkík fk¤{kt {wÏÞíðu 5 «fkhLkk fh «[r÷ík níkk -
2. nËeMk - yk økútÚk{kt ÃkiøkBçkhLkk fkÞkuo yLku fÚkLkkuLkku (1) W© - {wMk÷{kLkkuÚke ÷uðk{kt ykðíkku s{eLkfh
WÕ÷u¾ {¤u Au. ßÞkhu fwhkLkLkk rLkÞ{kuÚke (s{eLkðuhku) (5 Úke 10 xfk)
(2) ¾hks - økih - {wÂM÷{kuÚke ({wÂM÷{ rMkðkÞ)
fkuE Mk{MÞkLkku rLkfk÷ Lk {¤u íkku nËeMkLkku
WÃkÞkuøk Úkíkku níkku. ÷uðk{kt ykðíkku s{eLkfh ( 1/3 Úke 2/3 Lke
3. Es{k - {wÂM÷{ fkÞËkykuLke ÔÞðMÚkk fhðkðk¤k ðå[u)
(3) sfkík - Võík ÄLkðkLk {wÂM÷{kuÚke ÷uðk{kt ykðíkku
“{wßík®nË” fnuðkÞ Au. yk {wßíkrnË æðkhk
ÔÞkÏÞkrÞík fkÞËkLku Eïh (yÕ÷kn)Lke ÄkŠ{f fh (ykðfLkk 2.5 xfk yÚkðk
r{÷fíkLkku 1/40 {ku ¼køk)
90
(4) sÂßÞk - økih - {wMk÷{kLkkuÚke ÷uðk{kt ykðíkku * MkÕíkLkíkfk¤Lke ðkMíkwf¤k :
ÄkŠ{f fh ¢{ ðkMíkwf¤k/E{khíkLkwt Lkk{ þkMkf (çkLkkðLkkh)
(5) ¾wBMk - yk ÞwØ{kt ÷qxu÷k ÄLk/s{eLk{kt økkZu÷k (A) økw÷k{ðtþfk÷eLk ðkMíkwf¤k :
ÄLk Ãkh ÷uðk{kt ykðíkku fh. 1. fwÔðík - W÷-EM÷k{ fwíkwçkwÆeLk yuçkf
- MkwÕíkkLkLku 1/5 ¼køk y™u 4/5 ¼køk {ÂMsË (rËÕne{kt) (¼khík{kt
MkirLkfkuLku su{ýu ÄLk ÷qxâwt nkuÞ. çkLkkðu÷ «Úk{ ðkMíkwf¤kí{f
- y÷kWÆeLk ¾÷S y™u {wnB{Ë-rçkLk- Lk{qLkku)
ík½÷¾Lkk Mk{Þ{kt MkwÕíkkLkLku 4/5 ¼køk 2. fwíkwçk{eLkkh (Ïðkò fwíkwçkwÆeLk yuçkf
y™u 1/5 ¼køk MkirLkfku {kxu. fwíkwçkwÆeLk çkgÞkh fkfeLke (EÕíkwíkr{þu Ãkwhwt
- MkwÕíkkLk rMkfLËh ÷kuËeyu s{eLk{kt ÞkË{kt çkLkkðu÷) (rËÕne{kt) fhkÔÞwt níkwt)
økkZu÷kt ¾òLkk{ktÚke fkuE ¼køk ÷eÄku Lk 3. ZkE rËLk fk ÍkUÃkzk fwíkwçkwÆeLk yuçkf
níkku. (ys{uh{kt)
 yk MkÕíkLkík fk¤{kt ÷økkLk Lk¬e fhðkLke r{r©ík 4. MkwíkkLkøkZeLkku {fçkhku EÕíkwíkr{þ
«ýk÷eLku “{wõíkE” fnuðkÞ Au. (rËÕne{kt)
 s{eLkLke {kÃkýe fÞko ÃkAe ûkuºkV¤Lkk ykÄkhu (yk {fçkhkLkwt rLk{koý
÷økkLk Lk¬e fhðkLku “{Mkkník” fnuðkÞ Au. yk EÕíkwíkr{þu ÃkkuíkkLkk Ãkwºk
«ýk÷eLke þYykík “y÷kWÆeLk ¾÷S” yu fhe níke. LkkrMkYÆeLk {n{qËLke ÞkË{kt
 y÷kWÆeLk ¾÷Syu ËkLk{kt ykÃku÷e çkÄe fhkÔÞwt níkwt.
s{eLkkuLku “¾k÷Mkk s{eLk” (fuLÿLkk rLkÞtºkýðk¤e 5. EÕíkwíkr{þLkku {fçkhku hrÍÞk MkwÕíkkLkk
s{eLk){kt ÃkrhðŠíkík fhe ËeÄe níke. (rËÕne{kt)
* ykŠÚkf rðfkMk 6. nkis - yu - þBMke EÕíkwíkr{þ
 MkÕíkLkík fk¤Lkk rMk¬k : (çkËkÞqt{kt)
¢{ þkMkf rMk¬ku
7. {n{wÆeLk r[~íkeLke Ëhøkkn EÕíkwíkr{þ
1. {wnB{Ë ½kuhe - Ëun÷eðk÷ rMk¬ku (MkkuLkk,
(ys{uh)
[ktËe, r{r©ík Äkíkw)
8. ÷k÷ {nu÷ (rËÕne{kt) çk÷çkLk
2. EÕíkwíkr{þ - xtfk ([ktËeLkku rMk¬ku) (B) ¾÷Sðtþ fk÷eLk ðkMíkwf¤k :
- Sík÷ (íkktçkkLkku rMk¬ku)
1. y÷kE Ëhðkò (rËÕne{kt) y÷kWÆeLk ¾÷S
- yË÷ (íkktçkk yLku [ktËeLkku
(y÷kE Ëhðkò fwÔðík-W÷-
r{r©ík rMk¬ku)
EM÷k{ {ÂMsËLkku Ërûkýe
3. çk÷çkLk - {kþk ([ktËeLkku rMk¬ku)
«ðuþîkh Au)
4. {wçkkhf þkn - xtfk - yu - y÷kE (MkkuLkkLkku
2. s{kík¾kLkk {ÂMsË y÷kWÆeLk ¾÷S
¾÷S rMk¬ku)
(rËÕne{k) (yk {ÂMsËLkwt
5. {wnB{Ë-rçkLk- - hkMkøkLke ([ktËeLkku rMk¬ku)
rLk{koý þu¾ rLkÍk{wÆeLk
ík½÷¾ -yË÷e (fktMkkLkku rMk¬ku)
ykur÷ÞkLke ËhøkknLke LkSf
6. rVhkus þkn - Ëkøk y™u rËhn{ (íkktçkkLkku
çkLkkððk{kt ykÔÞku)
ík½÷¾ rMk¬ku)
3. rMkheLkku rfÕ÷ku (rËÕne{kt) y÷kWÆeLk ¾÷S
91
 4. W¾k {ÂMsË (¼híkÃkwh{kt) {wçkkhf þkn ¾÷S (rËÕne{kt)
5. þu¾ rLkÍk{wÆeLk r¾ús ¾kp 11. fk¤e {ÂMsË òuLkþkn
ykur÷ÞkLke Ëhøkkn 12. ¾kLk - yu - snkt sqLkkþkn
(rËÕne{kt) íku÷økkýeLkku
6. nkis-yu-y÷kE y÷kWÆeLk ¾÷S {fçkhku(rËÕne{kt)
(rËÕne{kt) (D) MkiGÞËðtþ fk÷eLk ðkMíkwf¤k:
7. nkis-yu-¾kMk (rËÕne{kt) y÷kWÆeLk ¾÷S 1. r¾úòçkkË r¾ús ¾kp
(C) ík½÷¾ðtþfk÷eLk ðkMíkwf¤k : 2. {wçkkhfkçkkË {wçkkhfþkn
1. íkwøk÷fkçkkËLkku rfÕ÷ku øÞkMkwÆeLk ík½÷¾ 3. {wçkkhf þkn MkiÞËLkku y÷kWÆeLk yk÷{
(rËÕne{kt) (yk{kt AÃÃkLk {fçkhku
fkuxLkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt) (E) ÷kuËeðtþ fk÷eLk ðkMíkwf¤k :
2. øÞkMkwÆeLkLkku {fhçkku {wnB{Ë-rçkLk-ík½÷¾ 1. çkn÷ku÷ ÷kuËeLkku {fçkhku rMkfLËh ÷kuËe
(rËÕne{kt) 2. {kuXLke {ÂMsË r{Þkt ¼wykt
3. ykrË÷kçkkËLkku rfÕ÷ku {wnB{Ë-rçkLk-ík½÷¾ 3. rMkfLËh ÷kuËeLkku {fçkhku Eçkúkne{ ÷kuËe
(rËÕne{kt) 4. {kuíke {ÂMsË rMkfLËh ÷kuËe
4. çkkh Úkkt¼÷kLkku {nu÷ {wnB{Ë-rçkLk-ík½÷¾
(rËÕne{kt) * MkÕíkLkíkfk÷eLk Mktøkeík f¤k :-
5. snkptÃkLkknLkøkh (rËÕne{kt) {wnB{Ë-rçkLk-ík½÷¾ Mktøkeík f¤k þkuÄ fhLkkh
6. fw~f-yu-rVhkuòçkkË rVhkusþkn ík½÷¾ 1. fÔðk÷e y{eh ¾wMkhku
7. rVhkusþkn fkux÷kLkku rfÕ÷ku rVhkusþkn ík½÷¾ 2. økÍ÷ Ïðkçk {wELkwÆeLk r[híke
(rËÕne{kt) 3. ÏÞk÷ òuLkÃkwh þkMkf nwMkuLkþkn þfeo
8. rVhkusþknLkku {fçkhku rVhkusþkn ík½÷¾
(rËÕne{kt)
9. ¾ezfe {ÂMsË (rËÕne{kt) rVhkusþkn ík½÷¾
10. çkuøk{Ãkwhe {ÂMsË rVhkusþkn ík½÷¾
* MkÕíkLkíkfk÷eLk MkkrníÞ :
¢{ økútÚk/MkkrníÞ ÷u¾f ðýoLk/rððhý
1. [[Lkk{kt (yhçke y÷e ynu{Ë - ykhçkku îkhk rMkLÄ rðsÞLkwt ðýoLk
¼k»kk{kt) - LkkrMkYÆeLk fwçkk[kLkk Mk{Þ{kt ykLkku VkhMkeyLkwðkË
y÷e rçkLk ðf fqfeyu fÞkuo níkku.
2. rfíkkçk-W÷-Þkr{Lke Wíkçke - yk{kt MkwçkwfíkøkeLk Úke {n{qË økÍLkðeLkk þkMkLk Lkk
EríknkMkLkwt ðýoLk
3. siLk-W÷-y¾çkkh yçkw MkEË - {n{qË økÍLkðe yLku VkhMkLkk EríknkMkLkwt ðýoLk
4. íkkhe¾-yu-rMkLÄ {eh {wnB{Ë - ykhçkkuLke rðsÞÚke ÷ELku yfçkh MkwÄeLkku RríknkMk
(íkkhe¾-yu-{kMkq{e) {kMkq{e

92
5. íkkhe¾-yu-{MkqËe yçkw÷ VÍ÷ -{n{qË økÍLkðeLkku EríknkMk
6. rfíkkçk-W÷-rnLË y÷çkYLke -{n{qË økÍLkðeLke MkkÚku ykðu÷ y÷çkYLke {n{qË
(íkkhe¾-W÷-rnLË) økÍLkðeLkku EríknkMk yLku 11 {e MkËeLkku ¼khíkLkku
(yhçke ¼k»kk{kt) hksLkiríkf yLku Mkk{krsf EríknkMkLkwt ðýoLk
7. íkçkfkík-yu-LkkrMkhe r{LknkMk- WMk-rMkhks - E.Mk. 1260 MkwÄeLkku EríknkMk
- LkkrMkYÆeLk {n{qËLku yk ÃkwMíkf Mk{ŠÃkík Au.
8. íkksw÷ {wykrMkh nMkLk rLkÍk{e - {wnB{Ë ½kuuheLkk ¼khík yk¢{ýLke òýfkhe
9. íkkhe¾-yu-rVhkusþkne rsÞkWÆeLk çkhLke - çk÷çkLk Úke rVhkusþkn íkÄ÷¾ MkwÄeLkku EríknkMk
10. Víkðk-yu-snkptËkhe rsÞkWÆeLk çkhLke - MkÕíkLkíkfk÷eLk hksLkiríkf EríknkMk
11. Vwíkqn -WMk- Mk÷kíkeLk Ïðkò EMkk{e - økÍLkðe ðtþ Úke ÷ELku {wnB{Ë-rçkLk-íkÄ÷¾ MkwÄeLkku
EríknkMk
- yk ÃkwMíkf çkn{Lke ðtþLkk «Úk{ þkMkf y÷kWÆeLkLku
Mk{ŠÃkík
12. íkkhe¾-yu-rVhkusþkne þBMk-yu-rMkhks yVef - rVhkusþkn íkÄ÷¾Lkku EríknkMk.
13. Víkqnkík-yu-rVhkusþkne rVhkusþkn íkÄ÷¾ - rVhkusþknLke ykí{fÚkk
14. íkkhe¾-yu-{wçkkhfþkne ÞknÞk rçkLk- - ík½÷¾ðtþ Úke MkiGÞË ðtþ MkwÄe Lkku EríknkMk
- yn{Ë MkhrnLËe - MkiGÞË ðtþLkku EríknkMk òýðkLkku yuf{kºk †kuík
15. VðkË-W÷-VðkË y{eh nMkLk rMksS - þu¾ rLkÍk{wÆeLk Lkku ðkíkko÷kÃk.
16. ¾ih-W÷-{sr÷Mk nkr{Ë Y{e f÷tËh - y÷kWÆeLk Lkwt çkòh rLkÞtºký
17. hun÷kt EçLkçkíkqíkk - ík½÷¾ " íkwøk÷f ðtþLke òýfkhe

******

93
 «fhý-3 ËϾýLkk {wÏÞ hkßÞku
 ËuðhkÞ-«Úk{u íkwtøk¼ÿk LkËe Ãkh ®Mk[kE Lke MkwrðÄk {kxu
(A) rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ :- Lknuhku fkXe níke.
 rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1336 {kt  ËuðhkÞ-«Úk{ Lkk þkMkLkfk¤ {kt “Exk÷e” Lkku Þkºke
nrhnh yLku çkw¬khkÞ Lkk{Lkk çku ¼kEyku yu ÃkkuíkkLkk økwY “rLkfku÷kufkuLxe” rðsÞLkøkh Lke Þkºkk Ãkh ykÔÞku níkku.
“rðÄkhÛÞ” Lke {ËËÚke fhe níke.  ËuðhkÞ-«Úk{ Lkk Ëhçkkh {kt íku÷wøkw frð “©eLkkÚk” rðhksíkk
rðsÞLkøkh Ãkh [kh ðtþkuLkwt þkMkLk níkwt su{kt - níkk su{Lku “nhrð÷kMk{T” Lkk{ Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
(1) Mktøk{ ðtþ ( E.Mk. 1336-1485)  ËuðhkÞ «Úk{ yu s Mkki «Úk{ ð¾ík {wMk÷{kLkku Lku
(2) Mkk÷wð ðtþ (E.Mk.1485-1502) rðsÞLkøkh Lke MkuLkk{kt ¼híke fÞko níkk.
(3) íkk÷wð ðtþ (E.Mk. 1502-1569)  Mktøk{ ðtþLkku MkkiÚke «íkkÃke hkò “ËuðhkÞ-rîíkeÞ”
(4) yhðezw ðtþ (E.Mk. 1569-1612) níkku, suLku “EB{krË ËuðhkÞ” fu “«kiZ ËuðhkÞ” Ãký
1. Mktøk{ ðtþ : (E.Mk. 1336-1485) fnuðkÞ Au.
nrhnh yLku çkw¬kyu ÃkkuíkkLkk rÃkíkk Mktøk{ Lkk Lkk{ Ãkh  VkhMke Þkºke “yçËw÷ hßòf” ËuðhkÞ-çkeò Lkk
Mktøk{ ðtþLke MÚkkÃkLkk fhe níke. þkMkLkfk¤ {kt s rðsÞLkøkh ykÔÞku níkku.
nrhnh yLku çkw¬k Ãknu÷kt ðkhttøk÷Lkk fkfíkeÞ þkMkf  «ÏÞkík frð “©eLkkÚk” Úkkuzkf Mk{Þ MkwÄe ËuðhkÞ-çkeò
“«íkkÃk YÿËuð” Lkk Mkk{tík níkk. Lkk Ëhçkkh {kt Ãký hÌkk níkk.
 nrhnh-«Úk{ (E.Mk.1336-1356) rðsÞLkøkh  Vrhþíkk Lkk «{kýu ËuðhkÞ-çkeò yu ÃkkuíkkLke MkuLkk {kt
Mkk{úkßÞ Lkku Ãknu÷ku þkMkf níkku. çku nòh {wMk÷{kLkku Lku ¼híke fÞko níkk yLku yu{Lku òøkeh
 rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) Ãký ykÃke níke.
“nBÃke” níke.  yuf yr¼÷u¾{kt ËuðhkÞ-çkeò Lku “øksçkuxfh”
 rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ “íkwtøk¼ÿk LkËe” Ãkh ykðu÷ku (nkrÚkÞku Lkku rþfkhe) fnuðkÞku Au.
níkku.  ËuðhkÞ-çkeò yu çku økútÚkkuLke MktMf]ík ¼k»kk{kt h[Lkk fhe
 nrhnh-«Úk{ Lkku hkßÞkr¼»kuf “rðÄkhÛÞ” yLku (1) {nkLkkxf MkwÄkrLkrÄ (2) çkúñMkqºk Ãkh xefk
ðuËkuLkk ¼k»Þfkh “MkkÞý” æðkhk fhkððk{kt ykÔÞku.  ËuðhkÞ-çkeò yu “Ënus «Úkk” Lku økuhfkÞËuMkh ònuh
 nrhnh- «Úk{ Lkku WíkhkrÄfkhe íkuLkku ¼kE “çkw¬k- fhe níke.
«Úk{” hksøkkËeT Ãkh çkuXku.  Mktøk{-ðtþLkku AuÕ÷ku þkMkf “rðYÃkk©-çkeòu” níkku.
 çkw¬k-«Úk{ Lkk Mk{Þ{kt çkn{Lke þkMkfkuÚke «ÏÞkík 2. Mkk÷wð ðtþ ( E.Mk. 1485-1505)
“{wËTøk÷ Lkk rfÕ÷kLkwt ÞwØ” ÚkÞwt níkwt. su{kt Ërûkýe ¼khíkLkk  E.Mk. 1485 {kt Lkh®Mkn Mkk÷wð yu Mkk÷wð ðtþ Lke
EríknkMk{kt çkÒku Ãkûkku yu íkkuÃkkuLkku Mkki «Úk{ ð¾ík «Þkuøk MÚkkÃkLkk fhe níke.
fÞkuo.  íkuLkk MkuLkkLkkÞf LkhMkk LkkÞf yu íkuLkk W¥khkrÄfkheyku
 rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lke hks¼k»kk “íku÷wøkq” níke. Lku Mk{kÃík fhe íkk÷wð (íkw÷wð) ðtþ Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 çkw¬k-«Úk{ yu “ðuË{køko «ríkckÃkf” Lke WÃkkrÄ Äkhý 3. íkw÷wð (íkk÷wð) ðtþ (E.Mk. 1505-1565 ) :
fhe níke.  íkw÷wð ðtþ Lkku MktMÚkkÃkf LkhMkk LkkÞf Lkku Ãkwºk “ðeh
 ËuðhkÞ-«Úk{ yk ðtþ Lkku «{w¾ þkMkf níkku, suýu Lkh®Mkn” níkku.
“íkwtøk¼ÿk” LkËe Ãkh çktÄ çkLkkÔÞku níkku.  íkw÷wð ðtþ Lkku MkkiÚke {nkLk þkMkf “f]»ýËuðhkÞ”
 çkn{Lke þkMkf rVhkusþkn Úke ÞwØ {kt Ãkhkrsík ÚkðkLkk (E.Mk. 1509-1529) níkku. ykLku íkw÷wð ðtþ Lkku ðkMíkrðf
fkhýu ÃkkuíkkLke Ãkwºke Lkk ÷øLk íkuLke MkkÚku fhðk ÃkzÞk. MktMÚkkÃkf {kLkðk{kt ykðu Au.

94
 f]»ýËuð hkÞ yu ÃkkuxwoøkeÍ økðLkoh “yÕçkwffo” Lku
¼èf÷ {kt Ëwøko çkLkkððkLke ÃkhðkLkøke ykÃke níke.
 “Mkk÷wð ríkB{k” f]»ýËuðhkÞ Lkku ÞkuøÞ {tºke yLku
MkuLkkÃkrík níkku.
 çkkçkhu ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk “çkkçkhLkk{k” {kt
f]»ýËuðhkÞ Lku ¼khíkLkku MkkiÚke þÂõíkþk¤e þkMkf çkíkkÔÞku
Au.
 f]»ýËuðhkÞ Lkk þkMkLkfk¤{kt ÃkkuxwoøkeÍ Þkºke “zkur{tøkku
ÃkkÞMk” (tDomingoes Paes) rðsÞLkøkh {kt ykÔÞku níkku.
 f]»ýËuðhkÞ Lkk Ëhçkkh {kt íku÷økq MkkrníÞ Lkk ykX
Mkðo©uc frð hnuíkk níkk, su{Lku “yü rËøøks” fnuðkÞ
Au.
 f]»ýËuðhkÞ Lkk þkMkLkfk¤ Lku íku÷økq MkkrníÞLkku
“õ÷krMkf Þwøk” fnuðkÞ Au.
 f]»ýËuðhkÞ yu MktMf]ík{kt “òBçkðíke fÕÞký{T” yLku
íku÷økq{kt “yk{wõík{kÕÞË” Lkk{ Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe
níke.
 “Ãkktzwhtøk {nkí{Þ{T” Lkk{ Lkk økútÚkLke h[Lkk
 yåÞwíkËuð hkÞ yu “ríkYÃkíke” yLku “fk÷knMíke”
Lkk{Lkk çku MÚk¤ku Ãkh ÃkkuíkkLkku hkßÞkr¼»kuf fhkÔÞku.
 ÃkkuxwoøkeÍ Þkºke “LkqrLks” ykLkk Ëhçkkh{kt hÌkku níkku.
 yåÞwíkËuðhkÞ ÃkAe “MkËkrþðhkÞ” þkMkf çkLÞku,
ÃkhLíkw ðkMíkrðf Mk¥kk “hk{hkÞ” Lkk ÃkkMku níke.
ykLkk Mk{Þ{kt s «ÏÞkík “íkk÷efkuxk Lkwt ÞwØ” yÚkðk
“hkûkMke íkktøkze Lkwt ÞwØ” ÚkÞwt níkwt.
 íkk÷efkuxkLkwt ÞwØ :
- 23 òLÞwykhe, 1565 {kt rðsÞLkøkh Ãkh “çkeòÃkwh”,
“yn{ËLkøkh”, “økku÷fwLzk” yLku “çkeËh” Lke MktÞwõík
MkuLkk yu yk¢{ý fÞwO níkwt.
- yk ÞwØ Lku “íkk÷efkuxkLkwt ÞwØ”, “hkûkMke íkktøkzeLkwt ÞwØ”,
yÚkðk “çkLknèeLkwt ÞwØ” fnuðkÞ Au.
- yk MktÞwõík MkuLkk Lkwt Lkuík]íð “y÷e ykrË÷þkn” yLku
rðsÞLkøkh Lkwt Lkuík]íð “hk{hkÞ” fhe hÌkku níkku.
- yk ÞwØ Lkk fkhýu s rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lkwt ÃkíkLk ÚkÞwt.
4. yh®ðzq ðtþ (E.Mk. 1569-1612) :
 yh®ðzq ðtþ Lke MÚkkÃkLkk “ríkY{÷” yu fhe níke.

“íkuLkk÷ehk{ hk{f]»ý” yu fhe níke. Ãkktzwhtøk {nkí{Þ{T ykLke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “ÃkuLkwfkuLzk” níke.
Lke økýíkhe 5 {nkfkÔÞku {kt fhðk{kt ykðu Au.  E.Mk. 1586 {kt ðUfx-çkeòyu rðsÞLkøkh Lke hksÄkLke

 f]»ýËuðhkÞ yu “ykLÄú¼kus” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe [Lÿrøkrh{kt MÚkkrÃkík fhe. íkuýu MÃkuLk Lkk hkò rVr÷Ãk-ºkeò
níke. MkkÚku ÃkºkÔÞðnkh fÞkuo níkku.
 f]»ýËuðhkÞ Lku ÞðLkhks MÚkkÃkLkk[kÞo Ãký fnu Au.  ðUfx-çkeò Lkk þkMkLkfk¤{kt s “ðkuzuÞkh” yu E.Mk.

f]»ýËuðhkÞ yu “rðê÷Mðk{e {trËh”, “nòhk {trËh” yLku 1612 {kt “{uMkqh” hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke.

“Lkkøk÷Ãkwh” Lkk{ Lkk Lkðk Lkøkh Lkwt rLk{oký fhkÔÞwt níkwt.  yh®ðzqðtþLkk þkMkLkfk¤ {kt s “Mkesh Vuzrhf” yu
 f]»ýËuðhkÞ Lkk hksfrð “yÕ÷kMkeLk ÃkuœwLkk” níkk. rðsÞLkøkhLke Þkºkk fhe níke.
 f]»ýËuðhkÞ Lke {]íÞw E.Mk. 1529 {kt ÚkE níke.  yhrðzq ðtþ Lkku AuÕ÷ku hkò “©e htøk-ík]íkeÞ” níkku.

 f]»ýËuðhkÞ ÃkAe “yåÞwíkËuð hkÞ” hksøkkËeT Ãkh çkuXku.

rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ{kt ykðLkkh rðËuþe Þkºkeyku :
¢{ Þkºke Ëuþ þkMkf Mk{Þ
1. rLkfku÷kufkuLxe Exk÷e ËuðhkÞ-«Úk{ E.Mk. 1420
2. yçËw÷ hßòf VkhMk ËuðhkÞ-çkeòu E.Mk. 1442
3. zku®{økkuMk ÃkkÞMk Ãkkuxwoøk÷ f]»ýËuðhkÞ E.Mk. 1515
4. zâqhux çkkhçkkuMkk Ãkkuxwoøk÷ f]»ýËuðhkÞ E.Mk. 1516
5. VhLkktzku LkqrLks Ãkkuxwoøk÷ yåÞwík ËuðhkÞ E.Mk. 1542

95
* rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lkwt ðneðx :
{tz¤{T («ktík)
fkuè{ fu ð÷Lkkzq (SÕ÷ku)
Lkkzq (íkk÷wfku)
{u¤køkúk{ (50 økúk{ Lkku Mk{qn)
Wh (økk{) (ðneðxLkwt MkkiÚke LkkLkwt yuf{)
 rðsÞLkøkh Lke {wÿk ([÷ý) “Ãkuøkkuzk” níke.
 {trËhku{kt hnuðkðk¤e {rn÷kyku Lku “ËuðËkMke” fnuíkk
níkk. yk{Lku SðLk-rLkðkon {kxu s{eLk yÚkðk Ëh {rnLku
Ãkøkkh ykÃkðk{kt ykðíkku níkku.
 “ðuMk-ðøk” - {kýMkkuLke ¾heË-ðu[ký.
 rðsÞLkøkh{kt ËkMk «Úkk «[r÷ík níke.
 rðsÞLkøkh Mkk{úkßÞ Lkk MkuLkkLkkÞfku Lku “LkkÞf” fnuíkk
níkk. yk LkkÞf {wÏÞíðu ¼qMkk{tík (s{ªËkh) níkk, su{Lku
hkò Ãkøkkh Lkk çkË÷u s{eLk ykÃke Ëuíkk níkk su “y{h{T”
fnuðkÞ Au.
 ykÞtøkh ÔÞðMÚkk :
- ðneðx Lku ÔÞðÂMÚkík YÃk Úke [÷kððk {kxu «íÞuf økk{ Lku
yuf Mðíktºk yuf{Lkk YÃku MktøkrXík fhðk{kt ykÔÞku níkku.
- yk MktøkrXík økúk{eý yuf{ku Ãkh þkMkLk fhðk {kxu 12
ðneðxe yrÄfkhe Lke rLk{ýqf fhðk{kt ykðe níke, su{Lku
Mkk{qrnf YÃk Úke “ykÞtøkh” fnuíkk níkk.
- yk ykÞtøkhku Lkwt ÃkË ðtþkLkwøkík níkwt. ÃkhLíkw yk ÃkË ðu[e
yÚkðk røkhðu {qfe þfkíkwt níkwt.
- økúk{ MíkhLke fkuEÃký r{ÕfíkLkwt ðu[ký fu ËkLk {kt ykÃkðk
Ãknu÷kt yk{Lke ÃkhðkLkøke ÷uðe VhrsÞkík níke.
- hkò “{nkLkkÞfk[kÞo” Lkk{Lkk rðþu»k yrÄfkhe Lke
{ËËÚke yk{Lkk WÃkh ®LkÞºký hk¾íkku níkku.
 LkkÞtfh ÔÞðMÚkk :
- yk rðsÞLkøkh Lkk ðneðxLke rðrþü ÔÞðMÚkk níke.
96
- yk ÔÞðMÚkkLke MÚkkÃkLkk rðsÞLkøkh Lkk þkMkfku æðkhk
ËrhÞkE yLku yï ðuÃkkh WÃkh yMkh fkhf rLkÞtºký
MÚkkrÃkík fhðk {kxu ÚkE níke.
- LkkÞtfh ÔÞðMÚkkLkk {q¤{kt LkkÞf níkk su fu {kuxk Mkk{tík
níkk.
- yk LkkÞf fuLÿeÞ þkMkf Lku MkiLÞ {ËË WÃk÷çÄ fhkðíkk
níke suLkk çkË÷k{kt s{eLk ykÃkðk{kt ykðíke níke suLku
“y{h{T” fnuíkk níkk.
- rðsÞLkh Mkk{úkßÞ Lke 75 xfk s{eLk yk{Lke yLíkøkoík
níke.
- hkò “{nk{tz÷uïh” Lkk{Lkk rðþu»k yrÄfkhe Lke {ËË
Úke yk{Lkk WÃkh rLkÞtºký hk¾íkku níkku.
 “ðzðk” (çkzðk)- Wíkh ¼khíkÚke Ërûký ¼khík{kt
ykðe Lku ðMkðkx fhLkkh ÷kufku.
 “ðeh Ãktò÷”- [uèeykuLke su{ ðuÃkkh{kt rLkÃkwý ËMíkfkh
ðøkoLkk ÷kufku.
 “Íkuhe¾kLkk” - xfMkk÷ rð¼køk
 “fËk[kh” - rðsÞLkøkh Lkwt MkiLÞ rð¼køk
 “fqrË”- íku ¾uík-{sqh fu s{eLk Lkk ¾heË-ðu[ký Lke
MkkÚku s xÙkLMkVh ÚkE síkk níkk.
 “fwx]røk”- çkúkñý, {trËh fu {kuxk s{eËkh, su Ãkkuíku
¾uíke fhíkk Lk níkk. ¾uzqíkku Lku ¼kzkÃkèk Ãkh s{eLk ykÃke
Ëuíkk níkk, ykðe s{eLk Lku “fwèrøk” fnuíkk níkk.
 ÞwØ {kt ðehíkkLkwt «ËþoLk fhðk ðk¤k MkirLkfku su ðehøkrík
«kÃík fhíkk íku{Lkk Ãkrhðkh Lku ykÃkðk{kt ykðíke s{eLk
“hõík fkuzøku” (h¥k fkuzøku) fnuðkÞ Au.
 “ôçkr÷” - økk{{kt rðþu»k Mkuðkyku Lkk çkË÷u ykÃkðk{kt
ykðíke fh{wõík s{eLk.
 ðh yLku ðÄq çkLLku Úke “rððkn-fh” ÷uðk{kt ykðíkku
níkku. rðÄðkykuÚke ÷øLk fhLkkh Lku yk{kÚke {wÂõík níke.
(B) çkn{Lke Mkk{úkßÞ :
 {wnB{Ë-rçkLk-íkÄ÷¾ Lkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk.1347 {kt
“nMkLkøktøkq” yu çkn{Lke Mkk{úkßÞ Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 nMkLkøktøkq yu “y÷kWÆeLk nMkLk çkn{Lkþkn” Lke
WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 ykLku ÃkkuíkkLke hksÄkLke (ÃkkxLkøkh) “økw÷çkøkko” Lku
çkLkkðe níke.
 çkn{Lke hkßÞLke hks¼k»kk “{hkXe” níke.
 çkn{Lkþkn yu ÃkkuíkkLkk Mkk{úkßÞ Lku [kh «kLíkku {kt
økw÷çkøkko, Ëku÷íkkçkkË, çkhkh yLku çkeËh {kt ðnU[e ËeÄku.
 y÷kWÆeLk çkn{Lkþkn Lkk ÃkAe íkuLkku Ãkwºk {wnB{Ëþkn-
«Úk{ MkwÕíkkLk çkLÞku. ykLkk þkMkLkfk¤ {kt s MkkiÚke Ãknu÷kt
“çkkYË” Lkku «Þkuøk (çkw¬k Lke rðYæÄ) fÞkuo.
 íkkswÆeLk rVhkusþkn yu yfçkh Lkk VíkunÃkwh Mkefhe Lke
su{ “¼e{k” LkËe Lkk fktXu “rVhkuòçkkË” LkøkhLke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 íkkswÆeLk rVhkusþknu “¾økku¤þk†” Lkk yÇÞkMk {kxu
Ëki÷íkkçkkË {kt yuf “ðiÄþk¤k” Lkwt rLk{oký fhkÔÞwt níkwt.
 rþnkçkwÆeLk yn{Ëþkn «Úk{ yu ÃkkuíkkLke hksÄkLke
økw÷çkøkko Úke nxkðeLku “çkeËh” fhe ËeÄe níke. ykLku çkeËh
Lkwt Lkðwt Lkk{ “{wnB{ËkçkkË” hkÏÞwt níkw.t
 ¾whkMkkLk Lkku «ÏÞkík frð “þu¾ ykshe” rþnkçkwÆeLk
yn{Ëþkn «Úk{ Lkk Ëhçkkh {kt níkk.
 yn{Ëþkn Lkku þkMkLkfk¤ LÞkÞ yLku Ä{orLkcíkk {kxu
«ÏÞkík níkku ykLkk fkhýu s ykLku “yn{Ëþknð÷e”
yÚkðk “Mktík yn{Ë” Ãký fnuíkk níkk.
 nq{kÞqtpþkn yu EhkLke rLkðkMke “{n{qË økðktp” Lku
ÃkkuíkkLkku «ÄkLk{tºke rLkÞwõík fÞkuo níkku.
 nq{kÞqtþ p kn Lku íkuLke rLkcwhíkk Lkk fkhýu “Íkr÷{” Ãký
fnuðkÞ Au.
 nq{kÞqtpþkn Lku “ˬLk Lkku Lkehku” Ãký fnu Au.
{n{qË økðkpt yu çkeËh {kt yuf {nkrðãk÷ÞLke MÚkkÃkLkk
fhkðe níke.
 {n{qË økðkpt yu “hkisík-W÷-ELþk” yLku “ËeðkLk-yu-
y©” Lkk{ Lkk çku «ÏÞkík økútÚkkuLke h[Lkk fhe níke.
 E.Mk. 1417 {kt hrþÞLk Þkºke “rLkrfíkLk” çkn{Lke
Mkk{úkßÞ Lke Þkºkk Ãkh ykÔÞku níkku. yk Mk{Þu çkn{Lke
hkßÞ Ãkh “íkkswÆeLk rVhkusþkn” Lkwt þkMkLk níkwt.
 çkn{Lke ðtþ Lkku AuÕ÷ku þkMkf “f÷e {wÕ÷kþkn” níkku.
ykLke {]íÞw Lkk Mk{Þu çkn{Lke hkßÞ 5 Mðíktºk hkßÞku{kt
ðnut[kE økÞku níkku su{kt -
97
(1) çkeòÃkwh
(2) yn{ËLkøkh
(3) çkhkh
(4) økku÷fwLzk
(5) çkeËh
1. çkeòÃkwh :
 E.Mk. 1489 {kt “ÞwMkwV ykrË÷þkn” yu çkeòÃkwh {kt
Mðíktºk “ykrË÷þkne ðtþ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ÞwMkwV ykrË÷þkn yu VkhMkeLke søÞkyu “rnLËðe”
(ËϾLke WËqo) Lku hks¼k»kk çkLkkðe níke.
 Eçkúkrn{ ykrË÷þkn- rîíkeÞ Lku “søkíkøkwY” Ãký
fnuðkÞ Au. ykLku økheçkku Lke {ËË fhðkLkk fkhýu “yçk÷k
çkkçkk” Ãký fnuðkÞ Au.
 Eçkúkrn{ ykrË÷þkn - rîíkeÞ yu rnLËe økeík MktøkúnLkwt
økútÚk “rfíkkçk-yu-LkkuhMk” Lke h[Lkk fhe níke.
 ykLkk þkMkLkfk¤ {kt s “Vrhþíkk” yu “íkkhe¾-yu-
Vrhþíkk” Lkk{Lkk yiríknkrMkf økútÚk Lke h[Lkk fhe níke.
 E.Mk. 1686 {kt ykihtøkÍuçk yu çkeòÃkwh Lku {wøk÷
Mkk{úkßÞ {kt {¤kðe ËeÄku níkku.
2. yn{ËLkøkh :
 E.Mk. 1490 {kt “{r÷f yn{Ë” yu yn{ËLkøkh
hkßÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 ykLku “rLkÍk{þkne ðtþ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 çkwhnkLk rLkÍk{þkn Lkk þkMkLkfk¤ {kt “çkwhnkLk - yu -
{wykrMkh” Lkk{Lkk yuríknkrMkf økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
 {qíkoò rLkÍk{þkn - rîíkeÞLkku ðSh “{r÷f ytçkh”
níkku. ykLku {hkXkykuLke {ËË Úke {wøk÷ku Lku ¾qçks nuhkLk
fÞko níkk. {r÷f ytçkhu Ërûký {kt xkuzh{÷ Lke ÔÞðMÚkk Lkk
ykÄkhu “hiGÞíkðkze ÔÞðMÚkk” y{÷{kt {qfe níke.
 E.Mk. 1636 {kt yn{ËLkøkh Lku {wøk÷ Mkk{úkßÞ {kt
{¤kðe Ëuðk{kt ykÔÞku.
3. çkhkh :
 E.Mk. 1484 {kt “Víkun WÕ÷kn E{kËþkn” yu çkhkh
{kt Mðíktºk “E{kËþkne ðtþ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 E.Mk. 1574 {kt yn{ËLkøkh Lkk MkwÕíkkLku çkhkh Lku {wnB{Ë fw÷eþkn Lku “ˬLke WËqo fkÔÞ” Lkku sL{Ëkíkk
ÃkkuíkkLkk hkßÞ{kt {¤kðe ËeÄku. fnuðkÞ Au.
4. økku÷fwLzk :  økku÷fwLzk “nehk” {kxu søkík«ÏÞkík níkku.
 E.Mk. 1512 {kt “fw÷e fwíkwçkþkn” yu økku÷fwLzk {kt  E.Mk. 1687 {kt ykihtøkkÍuçk yu økku÷fwLzk {wøk÷
“fwíkwçkþkne ðtþ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. Mkk{úkßÞ {kt {¤kðe ËeÄku.
 {wnB{Ë fw÷e þkn yu “niËhkçkkË” Lkøkh Lke MÚkkÃkLkk 5. çkeËh :
fhe yLku “ËeðkLk” ˬLke WËqo{kt ÷ur¾ík fkÔÞ Mktøkún Lke  E.Mk. 1526 {kt “y{eh y÷e çkheË” yu çkeËh{kt
h[Lkk fhe níke. “çkheËþkne ðtþ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {wnB{Ë fw÷eþkn yfçkhLkku Mk{fk÷eLk níkku.  E.Mk.1618 {kt yk hkßÞ Lku çkeòÃkwh {kt {¤kðe Ëuðk{kt
ykÔÞku.
¢{ hkßÞ ðtþ MktMÚkkÃkf MÚkkÃkLkk ð»ko
1. çkeòÃkwh ykrË÷þkne ðtþ ÞwMkwV ykrË÷þkn E.Mk. 1489
2. çkhkh E{kËþkne ðtþ VíkunWÕ÷kn E{kËþkn E.Mk. 1484
3. yn{ËLkøkh rLkÍk{þkne ðtþ {r÷f yn{Ë E.Mk. 1490
4. økku÷fwLzk fwíkwçkþkne ðtþ fw÷e fwíkwçkþkn E.Mk. 1512
5. çkeËh çkheËþkne ðtþ y{ehy÷e çkheË E.Mk. 1526

******

98
 «fhý-4 ÄkŠ{f yktËku÷Lkku
ÄkŠ{f yktËku÷Lkku Lku çku ¼køk{kt ðnU[e þfkÞ Au.
1. ¼Âõík yktËku÷Lk
2. MkqVe yktËku÷Lk
(A) ¼Âõík yktËku÷Lk :
¼Âõík yktËku÷Lk Lke þYykík Ërûký ¼khíkÚke ÚkE níke.
¼Âõík yktËku÷Lk Lkk «Mkkh Lkku ©uÞ 12“y÷ðkh Mktíkku”
(ði»ýð) yLku 63 “LkÞLkkh Mktíkku” (þið) Lku òÞ Au.
þið Mktík “yÃÃkkh” yu ÃkÕ÷ð hkò {nuLÿð{oLk Lku
þiðÄ{o Mðefkh fhkÔÞku níkku.
¼Âõík yktËku÷Lk Lkk «Úk{ «[khf “ykrË þtfhk[kÞo”
níkkt. su{ýu “yîiíkðkË” hsq fÞkuo.
¼Âõík yktËku÷Lk Lku Ërûkrý ¼khík Úke W¥kh ¼khík{kt
÷kððkLkku ©uÞ “hk{kLktË” (12 {e MkËe) Lku òÞ Au.
hk{kLktËLke rþûkkÚke çku y÷øk-y÷øk rð[khÄkhkLkku
WËT¼ð ÚkÞku.
1. rLkøkwoý
2. Mkøkwý
 rLkøkwoý rð[khÄkhk ðk¤k Mktíkku ¼økðkLk Lkk rLkhkfkh YÃk
Lke Ãkqò fhu Au yLku ÔÞÂõíkøkík MkkÄLkk íkÚkk íkÃkùÞko Ãkh
¼kh ykÃku Au. rLkøkwoý rð[khÄkhk ðk¤k «ÏÞkík Mktíkku {kt
“fçkeh” yLku “økwYLkkLkf” Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 Mkøkwý rð[khÄkhk ðk¤k Mktíkkuyu hk{ yÚkðk f]»ýLke
Ãkqò fhðk Ãkh ¼kh ykÃÞku. íku{ýu {qŠíkÃkqò, yðíkkhðkË,
feíkoLk ðøkuhu Lkku «[kh fÞkuo. Mkøkwý rð[khÄkhk ðk¤k
«ÏÞkík Mktíkku{kt “ðÕ÷¼k[kÞo”, “íkw÷MkeËkMk”,
“MkwhËkMk”, “[iíkLÞ {nk«¼w”, “{ehkçkkE” ðøkuhu Lkku
Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
* ¼Âõík yktËku÷Lk Lkk «{w¾ Mktíkku :
1. hk{kLkwò[kÞo :
 yk{Lkku ßL{ E.Mk. 1017 {kt {ÿkMk Lke LkSf
“ÃkuYBçkh” Lkk{Lkk MÚk¤u ÚkÞku níkku.
yk{Lku “rðrþükîiíkðkË” Lkk rMkØktík Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwO.
 yk{Lkku Mkt«ËkÞ “©e Mkt«ËkÞ” fnuðkÞ Au.
 yk{Lkk ykhkæÞËuð “¼økðkLk hk{” níkk.
99
 ¼Âõík yktËku÷Lk Lkk «Úk{ «[khf hk{kLkwò[kÞo Lku
{kLkðk {kt ykðu Au.
 «ÏÞkík ði»ýð Mktík “hk{kLktË” íku{Lkk rþ»Þ níkk.
2. rLkBçkkfk[kÞo :
 rLkBçkkfk[kÞo hk{kLkwò[kÞo Lkk Mk{fk÷eLk níkk.
 yk{Lku “îiíkkîiíkðkË” Lkk rMkØktík Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwO.
 yk{Lkku Mkt«ËkÞ “MkLkfkrË Mkt«ËkÞ” fnuðkÞ Au.
 yk{Lkk ykhkæÞ Ëuð “¼økðkLk ©e f]»ý” níkk.
 yk{Lkk {íku, “Ãkh{ ykLktËLke «kró {kxu ¼økðkLk
©ef]»ýLkk [hýf{¤ku{kt ykí{Mk{Ãkoý s yuf{kºk {køko
Au.”
3. {kæðk[kÞo :
 {kæðk[kÞo Lku “îiíkðkË” Lkk rMkØktík Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwO.
 yk{Lkku Mkt«ËkÞ “çkúñ Mkt«ËkÞ” fnuðkÞ Au.
 yk{Lkk {íku, “{kLkðSðLk Lkku «{w¾ WÆuþ nrhËþoLk
fhðkLkku Au, suLkkÚke Ãkh{kLktË Lke «kró Úkþu.”
yk{Lkk {íku, “¿kkLkÚke ¼Âõík {¤u Au yLku ¼ÂõíkÚke
{kuûk”.
(4) hk{kLktË :
 hk{kLktË Lkku sL{ “«Þkøk” (W¥kh«Ëuþ) {kt ÚkÞku níkku.
 yk{Lku yufuïhðkË Ãkh ¼kh ykÃÞku níkku.
 yk{Lkk ykhkæÞËuð “©ehk{” níkk.
 yk{Lkk æðkhk òrík-«Úkk Lkku rðhkuÄ fhðk{kt ykÔÞku
níkku.
 yk{Lkk rþ»Þku {kt “fçkeh”, “hiËkMk”, “MkuLkk”,
“ÄLLkk”, “MkÄLkk”, “ÃkeÃkk” níkk su Lke[e òríkLkk níkk.
yk{Lke {rn÷k rþ»Þku{kt “ÃkËT{kðíke” yLku “MkwhMkeh”
Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 yk{Lku yuf WíMkkne rðhÂõík ˤ Lkwt rLk{koý fÞwO níkwt su
yksu Ãký “ðihkøke” Lkk{Úke «ÏÞkík Au.
 yk Ãknu÷kt Mktík níkk su{ýu ÃkkuíkkLkk WÃkËuþ “rnLËe” {kt
ykÃÞk níkk.
 þe¾ku Lkk “ykrËøkútÚk” {kt hk{kLktË yu ÷¾u÷k ÃkËku Lkku
Ãký Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au.
(5) fçkeh (E.Mk. 1440-1510):
 fçkeh Lkku sL{ ðkhkýMke{kt yuf rðÄðk çkúkñýeLkk
øk¼oÚke ÚkÞku níkku.
 íku{Lkwt Ãkk÷Lk-Ãkku»ký “LkeY-Lke{k” Lkk{Lkk {wÂM÷{  yk{Lku Ãkqðo{e{ktMkk Lke xefk “MkwçkkurÄLke” yLku
ËtÃkríkyu fÞwO níkwt. “rMkØktík hnMÞ” Lkk{Lkk økútÚkku Lke h[Lkk fhe níke.
 fçkeh MkwÕíkkLk “rMkfLËh ÷kuËe” Lkk Mk{fk÷eLk níkk.  “MkqhËkMk” (E.Mk. 1483-1563) ðÕ÷¼k[kÞo Lkk
 fçkeh Lke ðkýe Lkku Mktøkún “çkesf” Lkk{Úke «ÏÞkík Au. rþ»Þ níkk.
yk çkesf Lkwt Mktf÷Lk fçkeh Lkk rþ»Þ “Ä{oËkMk” æðkhk  yk{Lkk {íku, “øk]nMÚk yk©{ Lkwt Ãkk÷Lk fhíkk Ãký {kuûk
fhðk{kt ykÔÞwt Au. Lke «kró ÚkE þfu Au.”
 çkesfLkk ºký ¼køk Au.  yk{Lkk {íku, “ykí{k yLku çkúñ {kt fkuE ytíkh LkÚke
1. h{uLke 2. MkçkË 3. Mkk¾e yLku ¼Âõík îkhk ykí{k ÃkkuíkkLkk çktÄLkku Úke Aqxe þfu Au.”
(7) [iíkLÞ {nk«¼w (E.Mk. 1486-1534)
 fçkehLkk WÃkËuþ “MkçkË” þe¾ku Lkk “ykrËøkútÚk” {kt
 [iíkLÞ Lkku sL{ E.Mk.1486{kt çktøkk¤ Lkk LkrËÞk
Mktøkúrník Au.
SÕ÷k{kt ÚkÞku níkku.
 çkesfLke ¼k»kkLku “Mk½w¬ze” fnuðkÞ Au yk{kt
 yk{Lkk rÃkíkk- søkLLkkÚk r{©, {kíkk- þ[e Ëuðe níkk.
çkús¼k»kk, yðÄe yLku hksMÚkkLke ¼k»kk Lkk þçË òuðk {¤u
 yk{Lkwt LkkLkÃkýLkwt Lkk{ - “rLk{kE Ãktrzík” níkwt.
Au.
 yk{Lku “økkuMkkE Mkt½” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke yLku MkkÚku
 fçkehu hk{, hne{, yÕ÷kn, nshík ðøkuhu Lku yuf s
s “MktfeíkoLk «Úkk” Lku sL{ ykÃÞku.
EïhLkk yLkuf YÃk {kLÞk níkk.
 yk{Lku “y®[íÞ ¼uËk¼uËðkË”Lkk rMkØktíkLkwt «ríkÃkkËLk
 yk{Lku òrík«Úkk, ÄkŠ{f f{ofktz, {qŠíkÃkqò, sÃk-íkÃk,
fÞwO.
yðíkkhðkË ðøkuhuLkku rðhkuÄ fÞkuo yLku yufuïhðkË{kt
 íku{Lku f]»ýLke «u{{Þe ¼Âõík yLku hMk-feíkoLkLkku WÃkËuþ
ykMÚkk hk¾íkkt rLkhkfkh çkúñ Lke WÃkkMkLkk Ãkh ¼kh ykÃÞku
ykÃÞku.
níkku.
 [iíkLÞ s yuf{kºk yuðk ¼Âõík frð níkk su{ýu
 rLkøkwoý ¼ÂõíkÚke òuzkÞu÷ fçkeh yuðk «Úk{ ¼õík níkk,
{qŠíkÃkqòLkku rðhkuÄ Lk fÞkuo níkku.
su{ýu Mktík nkuðk Aíkkt ÃkqýoYÃkÚke øk]nMÚk SðLk «Mkkh fÞkuo.
 MkLÞkMke ÚkÞk ÃkAe çktøkk¤ Akuze Lku “Ãkwhe” (ykurhMMkk)
 fçkehLkk yLkwÞkÞeyku “fçkehÃktÚke” fnuðkÞk.
[kÕÞk økÞk, sÞkt íku{ýu çku ËkÞfk MkwÄe ¼økðkLk søkLLkkÚk
 fçkehLke {]íÞw E.Mk. 1510 {kt {øknh {kt ÚkE níke.
(6) ðÕ÷¼k[kÞo (E.Mk. 1479-1531 ):- Lke WÃkkMkLkk fhe níke.
 ðÕ÷¼k[kÞo Lkku sL{ E.Mk. 1479 {kt “[BÃkkhÛÞ”  E.Mk. 1533-34 {kt íku{Lke {]íÞw ÚkE økE níke.
(8) {ehktçkkE (E.Mk. 1498-1546)
(ðkhkýMke) {kt ÚkÞku níkku.
 {ehktçkkE Lkku sL{ E.Mk. 1498 {kt hksMÚkkLk Lkk {uzíkk
 yk{Lke {kíkk - “ÞÕ÷{økY”, rÃkíkk - ÷û{ý ¼è,
SÕ÷k Lkk “[kufkhe” økk{{kt ÚkÞku níkku.
ÃkíLke -{nk÷û{e, Ãkwºk- økkuÃkeLkkÚk yLku rðê÷LkkÚk.
 yk{Lkk rÃkíkkLkwt Lkk{ “híkLk®Mkn hkXkih” níkwt.
 yk{Lku “þwÿkîiíkðkË” Lkk rMkØktík Lkwt «ríkÃkkËLk fÞwO.
E.Mk 1516 {kt yk{Lkk ÷øLk hkýkMkktøkk Lkk {kuxk Ãkwºk
 yk{Lkku Mkt«ËkÞ “Yÿ Mkt«ËkÞ” fnuðkÞ Au.
“¼kushks” MkkÚku ÚkÞk níkk.
 yk{Lku rðsÞLkøkh Lkk þkMkf “f]»ýËuðhkÞ” Lkk Mk{Þ
 yk f]»ý¼õík níke yLku íku{Lkk ¼Âõíkøkeík {wÏÞíðu
{kt “ði»ýðÄ{o” Lkku «[kh fhe f]»ýLke ¼Âõík fhðk Ãkh
çkús¼k»kk yLku hksMÚkkLke {kt ÷¾ðk{kt ykÔÞk Au.
¼kh ykÃÞku.
 yk{Lkk {íku, “Eïh «kró Lkku yuf{kºk MkkÄLk ¼Âõík
 yk{Lkk ¼Âõík{køko Lku “Ãkwrü{køko” fnu Au.
Au.”
 yk{Lkk yLkwÞkÞeyku “y»xËkÃk” Lkk{Úke «ÏÞkík (9) íkw÷MkeËkMk :
níkk.

100
 økkuMðk{e íkw÷MkeËkMk Lkku sL{ hkòÃkwh (W¥kh«Ëuþ)
økk{{kt E.Mk. 1532 {kt ÚkÞku níkku.
 íkw÷MkeËkMkS {w½÷ Mk{úkx “yfçkh” yLku {uðkz híLk
“hkýk «íkkÃk” Lkk Mk{fk÷eLk níkk.
íkw÷MkeËkMkS yu “yðÄe” ¼k»kk{kt
“hk{[rhík{kLkMk” Lke h[Lkk fhe níke.
 íku{Lkk {íku, “Eïh yuf Au íkuLkwt Lkk{ hk{ Au yLku íkuLku
¼Âõík îkhk s «kó fhe þfkÞ Au.”
 íku{Lke yLÞ h[Lkkyku{kt “økeíkkð÷e”, “frðíkkð÷e”,
“rðLkÞÃkrºkfk” «ÏÞkík Au.
(10) økwYLkkLkf :
 økwYLkkLkf Lkku sL{ E.Mk. 1469 Ãktòçk Lkk “ík÷ðLze”
(nk÷ {kt LkLkfk Lkk Mkknuçk) {kt ÚkÞku níkku.
 íku{Lkk rÃkíkk- fk÷qhk{ yLku {kíkk - ík]ÃíkkËuðe, ÃkíLke-
Mkw÷ûkýe níkk.
 økwYLkkLkfu “þe¾Ä{o” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 økwYLkkLkf MkqVeMkLík “çkkçkk VheË” Úke «¼krðík níkk.
 økwYLkkLkf Lke ðkýe “økwYøkútÚk Mkknuçk” {kt Mktfr÷ík Au.
 íku{Lkku rþ»Þ “{hËkLkk” níkku su “hçkkçk” ðøkkzíkku
níkku.
 íku{ýu Ëuþ Lke 5 ð¾ík Ãkrh¢{k fhe, suLku “WËkMkeMk”
fnuðkÞ Au.
 ÃkkuíkkLkk SðLk Lkk ytík Mk{Þ {kt íku{ýu “hkðe” LkËe Lkk
fktXu fhíkkhÃkwh {kt ÃkkuíkkLkku “zunhk” ({X) MÚkkrÃkík fÞkuo níkku.
 íku{Lke {]íÞw E.Mk.1539 {kt fhíkkhÃkwh {kt ÚkE níke.
(11) MkqhËkMk :
 MkqhËkMk yfçkh yLku snkPøkeh Lkk Mk{fk÷eLk níkk.
 MkqhËkMkLkk økwY “ðÕ÷¼k[kÞo” níkk.
 MkqhËkMk “yüAk5” Lkk frð níkk.
 MkqhËkMkLke ÃkwMíkfku{kt “MkqhMkkøkh”, “MkkrníÞ÷nuhe”,
yLku “MkwhMkkð÷e” Lkku Mk{kðuþ ÚkkÞ Au.
 MkqhËkMkLkk økútÚk{kt f]»ý Lkk çkkÕÞfk¤ Lkwt ðýoLk Au.
 yk{kt ©ef]»ýLkk «rík ¼Âõík yLku «u{ Ëþkoððk{kt
ykÔÞku Au. yk økútÚk “çkús ¼k»kk” {kt Au.
12. ËkËq ËÞk÷ (E.Mk. 1554-1606 )
101
 ËkËq ËÞk÷ Lkku sL{ E.Mk. 1554 {kt “y{ËkðkË” {kt
ÚkÞku níkku.
 ËkËq ËÞk÷ Lkk økwY “fçkeh” níkk.
 íku{ýu “rLkÃk¾ Mkt«ËkÞ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 {w½÷ Mk{úkx “yfçkhu” íku{Lku ÄkŠ{f [[ko {kxu yuf
ð¾ík “VíkunÃkwh Mkefhe” yk{trºkík fÞko níkk.
 Mkkt¼h {kt ykðe Lku íku{ýu “Ãkhçkúñ Mkt«ËkÞ” Lke
MÚkkÃkLkk fhe níke.
 íku {qŠíkÃkqò, yðíkkhðkË, ðøkuhu Lkk rðhkuÄe níkk.
 íku{Lkk WÃkËuþ “ËkËqhk{ fe ðkýe” Lkk{ Lkk ÃkwMíkf {kt
{¤u Au.
(13) hiËkMk :
 hiËkMk òrík Úke [{kh níkk yLku çkLkkhMk {kt {ku[e Lkwt
fk{ fhíkk níkk.
 hiËkMk “hk{kLktË” Lkk 12 rþ»Þku {ktÚke yuf níkk.
 íku{ýu “hiËkMke Mkt«ËkÞ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hiËkMk “{ehkçkkE” Lkk økwY níkk.
(14) ðeh¼kLk :
 ðeh¼kLk Lkku sL{ nrhÞkýk Lkk Lkkhøkku÷{kt E.Mk.
1543 {kt ÚkÞku níkku.
 íku{ýu “MkíkLkk{e” Mkt«ËkÞLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 MkíkLkkr{ÞkuLke Ä{o ÃkwMíkf Lkwt Lkk{ “ÃkkuÚke” Au.
(15) þtfhËuð :
 þtfhËuð [iíkLÞ {nk«¼w Lkk Mk{fk÷eLk níkk.
 yk{Lku ¼Âõík yktËku÷LkLkwt «[kh-«Mkkh “ykMkk{” {kt
fÞwO níkwt.
 yk Lkk{Äkuhk Mkt«ËkÞ Lkk Mk{Úkof níkk.
 íku{Lkk «{kýu «kÚkoLkk Vq÷ku Úke fhðe òuEyu, íku
{qŠíkÃkqò Lkk rðhkuÄe níkk.
 yk{Lku “{nkwÃkwY»keÞ Mkt«ËkÞ” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
{nkhkü Lkk «{w¾ Mktíkku :
1. ¿kkLk Ëuð (¿kkLkuïh)
 {hkXe ¼k»kk yLku MkkrníÞ Lkk MktMÚkkÃkf
 {nkhk»xÙ {kt ¼Âõík yktËku÷Lk Lkk sLkf
¿kkLkuïh yu “¼økðËøkeíkk” Ãkh yuf ÷ktçke xefk-
“¼kðkÚko ËerÃkfk” Lkk{Úke ÷¾e níke. suLku “¿kkLkuïhe” Lkk
Lkk{u Ãký yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 yk ÃkwMíkf {nkhk»xÙLkk ¼ÂõíkðkË Lkku †kuík Au yLku 6 ¼kMfhk[kÞo ¼uËk¼uËðkË
÷ktçkk ¼sLk Lkk YÃku ÄkŠ{f WÃkËuþ Au. 7 [iíkLÞ {nk«¼w yr[íÞ ¼uËk¼uËðkË
2. Lkk{Ëuð : 8 ©eftX þiðrðrþü yîiíkðkË
 Lkk{ËuðLkk ykhkæÞ Ëuð ÃktZhÃkwhLkk rðXkuçkk (rð»ýw) 9 ©eÃkrík ðehþið rðrþü yîiíkðkË
níkk. 10 rð¿kkLk r¼ûkw yrð¼køk yîiíkðkË
 rðXkuçkkLke WÃkkMkLkkLku “ðhfhe Mkt«ËkÞ” Lkk Lkk{u
yku¤¾ðk{kt ykðu Au suLke MÚkkÃkLkk Lkk{Ëuð yu fhe níke. * «{w¾ MÚkkÃkf yLku íku{Lkk Mkt«ËkÞ :
 Lkk{Ëuð Lkk fux÷ktf økeíkkí{f Ãkã “økwYøkútÚk Mkknuçk” ¢{ MÚkkÃkf Mkt«ËkÞ
(þe¾ku Lkku ykrËøkútÚk) {kt Mktfr÷ík Au. 1 ðÕ÷¼k[kÞo Yÿ Mkt«ËkÞ
 Lkk{ËuðLkk {íku, “òu yuf ÃkíÚkh Lke Ãkqò ÚkkÞ Au, íkku 2 {kæðk[kÞo çkúúñ Mkt«ËkÞ
çkeò Lku Ãkøk Lke[u fu{ høkzðk{kt ykðu Au.” 3 hk{kLkwò[kÞo ©e Mkt«ËkÞ
3. yufLkkÚk : 4 ËkËq ËÞk¤ rLkÃk¾ Mkt«ËkÞ
 yufLkkÚku “hk{kÞý” Ãkh “¼kðkÚko hk{kÞý” Lkk{ Úke 5 rník nhðtþ hkÄkðÕ÷¼ Mkt«ËkÞ
xefk ÷¾e níke. 6 ©e[tÿ (økwYLkkLkf Lkk Ãkwºk) WËkMke Mkt«ËkÞ
 íku{Lke Lkiríkfíkk Ãkh ykÄkrhík ¼sLk yksu Ãký {hkXe
7 rLkíÞkLktË økkuMðk{e [iíkLÞ Mkt«ËkÞ
{kt nksh Au.
8 ÃkwhtÄhËkMk ËkMkfqx Mkt«ËkÞ
 yuf ð¾ík EïhLke Ãkqò {kxu ÷kðu÷k økkuËkðhe LkËeLkwt
Ãkrðºk s¤ íku{ýu yuf íkhMÞk økÄuzk Lku Ãkkðe ËeÄwt níkwt.
9 [tzeËkMk çkkW÷ Mkt«ËkÞ
10 þtfhk[kÞo M{]rík Mkt«ËkÞ
4. íkwfkhk{ :
11 rLkBçkkfk[kÞo MkLkfkrË Mkt«ËkÞ
 yk{Lku ¼Âõík{Þ frðíkkyku ÷¾e suLku “y¼tøk”
12 [iíkLÞ {nk«¼w {æÞøkkizeÞ Mkt«ËkÞ
fnuðkÞ Au.
 íku{ýu Mkk{krsf fw«Úkkyku Lkku rðhkuÄ fÞkuo yLku Eïh Lkk
«rík íku{Lkk rð[kh “fçkeh” Úke {¤u Au. (B) MkqVe yktËku÷Lk :
 íkwfkhk{ rþðkS Lkk Mk{fk÷eLk níkk. íku{ýu rþðkS  MkqVe {ík Lke WíÃkrík EM÷k{ Lkk “ðnËík-W÷-ðsqË”
æðkhk {kuf÷u÷ ¼ux Lku ÷uðkÚke ELkfkh fhe ËeÄku níkku. rMkØktík Úke ÚkE níke. suLkku yÚko Au - Eïh yuf Au yLku íku
 íkwfkhk{u “çkkhfhe ÃktÚk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke. MktMkkhLke Mk{Mík ðMíkwyku{kt nksh Au.
5. hk{ËkMk :  ðnËík-W÷-ðsqË Lkku rMkØktík þu¾ {wnkWÆeLk EçLk-W÷-
 hk{ËkMk rþðkS Lkk ykæÞkÂí{f økwY níkk. yhçke yu ykÃÞku níkku.
 “ËkMkçkkuÄ” Lkk{ Lkku økútÚk íku{Lkk WÃkËuþku Lkwt Mktf÷Lk  MkqVe {ík Lkk ykæÞkÂí{f «ðíkof Lku “Ãkeh” yLku rþ»Þ
Au. Lku “{wheË” fnuðkÞ Au.
* «{w¾ MÚkkÃkf yLku íku{Lkk {ík :  MkqVe su yk©{ku {kt rLkðkMk fhu Au íku{Lku “¾kLkfkn”
¢{ MÚkkÃkf {ík fnu Au.
1 {kæðk[kÞo îiíkðkË  «íÞuf Ãkeh ÃkkuíkkLkku yuf yLkw[h Lkk{ktrfík fhíkku níkku,
2 ðÕ÷¼k[kÞo þwØkîiíkðkË suLku “ð÷e” fnuíkk níkk.
3 rLkBçkkfko[kÞo îiíkkîiíkðkË ykELk -yu-yfçkhe {kt yçkw÷ Vs÷ yu 14 MkqVe
4 hk{kLkwò[kÞo rðrþ»xÙkyîiíkðkË rMk÷rMk÷kyku Lkku WÕ÷u¾ {¤u Au.
5 þtfhk[kÞo yîiíkðkË
102
 15{e - 16{e MkËe {kt MkqVe {ík 12 rMk÷rMk÷k {kt
rð¼krsík ÚkE økÞku níkku.
 yk çkÄk rMk÷rMk÷k çku ¼køkku{kt rð¼krsík níkk.
(1) çkk -þhk - EM÷k{e fkÞËk Lkwt yLkwMkhý fhðkðk¤k.
(2) çku-þhk - EM÷k{e fkÞËk Úke çktÄu÷k Lkrn yLku ÄwB{fz
«ð]r¥k Lkk.
1. r[~íke Mkt«ËkÞ (r[~íke rMk÷rMk÷k) :
 E.Mk. 1192 {kt {wnB{Ë økkuhe Lke MkkÚku “Ïðkò
{wELkwÆeLk r[~íke” ¼khík ykÔÞk níkk.
 “Ïðkò {wELkwÆeLk r[~íke” yu ¼khík{kt “r[~íke
rMk÷rMk÷k” (r[~íke Mkt«ËkÞ) Lke þYykík fhe níke.
 r[~íke rMk÷rMk÷k Lkku {wÏÞ fuuLÿ “ys{uh” níkku.
 Ïðkò {wELkwÆeLk r[~íke Lkk fux÷kÞ rþ»Þ níkk- su{kt
“þu¾ fwíkwçkwÆeLk çkgÞkh fkfe” yLku “þu¾ n{eËwÆeLk”
«{w¾ níkk.
 Ïðkò fwíkwçkwÆeLk çkgÞkh fkfe EÕíkwíkr{þ Lkk
þkMkLkfk¤ {kt rËÕne ykÔÞk níkk.
 çkgÞkh fkfe Lkk rþ»Þ çkkçkk VheË níkk.
 çkkçkk VheË Lke h[Lkk yku (ÃkËku) Lku þe¾kuLkk
“ykrËøkútÚk” {kt Mkk{u÷ fhðk{kt ykðe Au.
 çkkçkk VheË Lkk çku {níðÃkqýo rþ»Þ níkk -
(1) rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk yLku (2) y÷kWÆeLk Mkkrçkh
 rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk E.Mk. 1258 {kt rËÕne ykÔÞk
níkk.
 nshík rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk yu ÃkkuíkkLkk SðLkfk¤ {kt
rËÕne Lkk Mkkík MkwÕíkkLkku Lkwt þkMkLk òuÞwt níkwt.
 W÷u{k ðøko rLkÍk{wÆeLk Úke Ä]ýk fhíkku níkku ÃkhLíkw
Mkk{kLÞ sLkíkk íku{Lke «þtMkk fhíke níke.
 rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk Lku “{nçkqçk E÷kne” Ãký fnuðkÞ
Au.
 rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk Lkk «{w¾ rþ»Þ níkk - (1) þu¾
Mk÷e{ r[~íke, (2) y{eh-¾wMkhku (3) y{eh nMkLk
Ëun÷ðe.
 þu¾ n{eËwÆeLk Lkkøkkihe yu Lkkøkkih Lku r[~íke rMk÷rMk÷k
Lkku yuf {níðÃkqýo fuLÿ çkLkkÔÞku. íku{ýu “rnLËðe” ¼k»kk
(ˬLke WËqo) yÃkLkkðe yLku fux÷ef VkhMke ÃkwMíkfku Lkku
rnLËðe {kt yLkwðkË fhkÔÞku níkku.
103
 þu¾ LkkrMkYÆeLk r[~íke yuf yLÞ «{w¾ Mktík níkk.
su{Lku “r[hkøk-yu-Ëun÷ðe” fnuðkÞ Au. íku rLkÍk{wÆeLk
ykur÷Þk Lkk rþ»Þ níkk.
 y{eh ¾wMkhku rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk Lkk MkkiÚke r«Þ rþ»Þ
níkk. ykur÷Þk Lke {]íÞw Lkk Mk{k[kh Mkkt¼éÞk Lkk çkeò
rËðMku s íkuLku «ký íÞS ËeÄkt.
 MkiÞË {wnB{Ë økuMkqËhks yLÞ «{w¾ Mktík níkk su{Lkwt
fuLÿ “økw÷çkøkko” níkwt. yk{Lku Ëw:¾eyku yLku Ërhÿku Lkk «rík
«u{ Lkk fkhýu “çktËkLkðks” fnuðkÞ Au.
 “þu¾ çkwhnkLkwÆeLk økheçk” yu E.Mk. 1340 {kt Ërûký
¼khíkLkk ûkuºkku {kt r[~íke Mkt«ËkÞLke þYykík fhe yLku
“Ëki÷íkkçkkË” Lku ÃkkuíkkLkku {wÏÞ fuLÿ çkLkkÔÞku.
 þu¾ Mk÷e{ r[~íkeLkwt fuLÿ VíkunÃkwh Mkefhe níkw. snkPøkeh
Lkku sL{ þu¾ Mk÷e{ r[~íke Lkk ykþeðkoË Úke ÚkÞku níkku.
LkkrMkYÆeLk r[hkøk-yu Ëun÷ðe yuf [{ífkhe Mktík níkk,
su{ýu “íkkurnË-yu-ðsqËe” Lke h[Lkk fhe níke.
 çktøkk÷ Lkk þkMkf nqMkuLkþkn yu r[~íke Mkt«ËkÞ Úke
«¼krðík ÚkE Lku ÃkkuíkkLkku «ÏÞkík “MkíÞÃkeh yktËku÷Lk”
[÷kÔÞku níkku.
2. MkwnhkðËeo Mkt«ËkÞ (MkwnhkðËeo rMk÷rMk÷k) :
 MkwnhkðËeo rMk÷rMk÷k Lke MÚkkÃkLkk “þu¾ þnkçkwÆeLk
MkwnhkðËeo” (E.Mk. 1145-1234) yu fhe níke.
 yk Mkt«ËkÞ rMkLÄ, Ãktòçk, yLku {wÕíkkLk MkwÄe Mker{ík
níkwt.
 þu¾ çknkWÆeLk sfkrhÞk MkwnhkðËeo Lkku {wÏÞk÷Þ
{wÕíkkLk níkw.t
 ¼khík{kt yk Mkt«ËkÞ Lkk MktMÚkkÃkf “þu¾ çknkWÆeLk
sfkrhÞk MkwnhkðËeo” níkk.
 MkwnhkðËeo Mkt«ËkÞ Lkk Mktíkkuyu hksfeÞ Mkthûký Lku
Mðefkh fÞwO níkwt yLku ÃkkuíkkLkwt SðLk ¼kiríkf Mkw¾ -
MkwrðÄkykuLke ðå[u ÃkMkkh fÞwO níkwt.
 MkwnhkðËeo Mkt«ËkÞ Lkk yLÞ «{w¾ Mktík níkk -
s÷k÷wÆeLk íkçkheÍ, MkiGÞË Mkw¾o òuþ, çkwhnkLk ðøkuhu.
3. fkrËhe rMkr÷Mk÷k (fkrËhe Mkt«ËkÞ) :
 fkrËhe rMk÷rMk÷k Lkku MktMÚkkÃkf çkøkËkË Lkku “þu¾
yçËw÷ fkrËh S÷kLke” (E.Mk. 1077-1166 ) níkk.
 yk rMk÷rMk÷k ¼khík{kt 15 {e MkËe{kt ykÔÞku níkku. * «{w¾ MkqVe Mkt«ËkÞ yLku íkuLkk MktMÚkkÃkf :
¼khík {kt yk Mkt«ËkÞ Lkk «ðíkof “{wnB{Ë økkuMk” níkk. ¢{ MkqVe Mkt«ËkÞ MktMÚkkÃkf
 þkn rLkÞk{íkwÕ÷kn, {¾Ëq{ {wnB{Ë S÷kLke yLku þu¾ 1. r[~íke Mkt«ËkÞ þu¾ {wELkwÆeLk r[~íke
yçËw÷ nf {wnËeË «{w¾ Mktík níkk. 2. MkwnhkðËeo Mkt«ËkÞ rþnkçkwÆeLk MkwnhkðËeo,
 þknsnkP Lkku Ãkwºk “Ëkhk rþfkun” fkrËhe Mkt«ËkÞ Lkk çknkWÆeLk sfkrhÞk (¼khík{kt)
“{wÕ÷kþkn” Lkku rþ»Þ níkku.
 yk rMk÷rMk÷k Lkk yLkwÞkÞeyku økeík-Mktøkeík ðøkuhuLkk 3. LkfþçktËe Mkt«ËkÞ Ïðkò WçkuËwÕ÷k, Ïðkò çkkfe
rðhkuÄe níkk. yk ÷kufku rþÞk {ík Lkk Ãký rðhkuÄe níkk. rçkÕ÷kn (¼khík{kt)
4. rVhËkuMke rMk÷rMk÷k (rVhËkuMke Mkt«ËkÞ) : 4. fkrËhe Mkt«ËkÞ þu¾ yçËwh fkrËh S÷kLke
 rVhËkuMke Mkt«ËkÞ MkwnhkðËeo rMk÷rMk÷k Lke s yuf þk¾k 5. Mk¥kkhe Mkt«ËkÞ þkn yçËwÕ÷k Mk¥kkhe
níke. 6. rVhËkiMke Mkt«ËkÞ þu¾ þheVwÆeLk ÞknTÞk
 rVhËkuMke rMk÷rMk÷kLkwt fkÞoûkuºk “rçknkh” níkwt. 7. hkuþrLkÞk Mkt«ËkÞ r{Þk çkÞkrsË yLMkkhe
 yk rMk÷rMk÷k Lku “þu¾ þheVwÆeLk ÞknTÞk” yu «ÏÞkík 8. f÷tËhe Mkt«ËkÞ LkS{wÆeLk f÷tËh
çkLkkÔÞku níkku.
 þu¾ þheVwÆeLk ÞknTÞk, Ïðkò rLkÍk{wÆeLk Lkk rþ»Þ
******
níkk.
 yk Mkt«ËkÞ yu EM÷k{ Lkk rMkØktíkku Lkwt ykÄwrLkfhý fÞwo
níkw.
5. LkfþçktËe Mkt«ËkÞ (LkfþçktËe rMk÷rMk÷k) :
 LkfþçktËe rMk÷rMk÷k Lke MÚkkÃkLkk “Ïðkò WçkuËwÕ÷k” yu
fhe níke.
 ¼khík{kt yk rMk÷rMk÷k Lke MÚkkÃkLkk “Ïðkò çkfe
rçkÕ÷kn” yu fhe níke.
 ¼khík {kt ykLkk «[kh-«Mkkh Lkku ©uÞ Ïðkò çkfe
rçkÕ÷kn Lkk rþ»Þ “þu¾ yn{Ë MkhrnLËe” (yfçkhLkku
Mk{fk÷eLk) Lku òÞ Au.
 Ïðkò {eh ËËo yk rMk÷rMk÷k Lkk AuÕ÷k «ÏÞkík Mktík
níkk.
 yk Mkt«ËkÞ MkqVeyku{kt MkkiÚke ðÄw fèhðkËe rMk÷rMk÷k
(Mkt«ËkÞ) níkku.

* MkqVe Mktík yLku íku{Lke WÃkkrÄyku :

¢{ MkqVeMktík WÃkkrÄ
1. þu¾ rLkÍk{wÆeLk ykur÷Þk {nçkqçk-yu-E÷kne
2. þu¾ LkkrMkYÆeLk {n{qË r[hkøk-yu-rËÕne
3. þu¾ yn{Ë MkhrnLËe {wòrnË
4. MkiÞË {wnB{Ë økuMkqËhks çktËk Lkðks
104
 «fhý-5 {w½÷ Mkk{úkßÞ
(A) çkkçkh (E.Mk. 1526-1530)
 {w½÷ ðtþLkku MktMÚkkÃkf “çkkçkh” níkku.
 çkkçkh rÃkík]Ãkûku íku{qh Lkku Ãkkt[{ku ðtþs yLku {kík]Ãkûku
[tøkus ¾kPLkku 14 {ku ðtþs níkk. yk{ íkqfo yLku {kuøk÷ Lkwt
Mkr{©ý Lkku “[økíkkE ðtþ” çkkçkhu MÚkkÃÞku.
 çkkçkhLkku sL{ E.Mk. 1483 {kt “VhøkLkk”{kt ÚkÞku
níkku.
íkuLkk rÃkíkk W{hþu¾ r{Íko VhøkLkk Lkk{Lkk LkkLkk hkßÞLkku
þkMkf níkku.
 çkkçkh 11 ð»koLke ô{hu (E.Mk. 1494) rÃkíkkLkk {]íÞw
ÃkAe VhøkLkk Lke økkËe Ãkh çkuXku.
 çkkçkhu E.Mk. 1507 {kt “çkkËþkn” Lkk WÃkkrÄ Äkhý
fhe níke, suLku nsw MkwÄe fkuE íki{qh þkMkfu Äkhý fhe Lk
níke.
 çkkçkh Lkk [kh Ãkwºk níkk (1)nq{kÞqP (2) fk{hkLk
(3)yMfhe (4) rnLËk÷
 çkkçkhLku ¼khík ykððkLkwt rLk{tºký Ãktòçk Lkk MkqçkuËkh
“Ëki÷ík ¾kP ÷kuËe” yLku “yk÷{ ¾kP ÷kuËe” yu ykÃÞwt
níkwt.
 çkkçkhu ¼uzk Lkk rfÕ÷k Lku Síkðk E.Mk. 1519 {kt Mkki
«Úk{ çkkYË yLku íkkuÃk Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au.
* çkkçkh îkhk ÷zu÷k «{w¾ ÞwØku :
1. ÃkkýeÃkík Lkwt «Úk{ ÞwwæÄ :
- ÃkkýeÃkík Lkwt «Úk{ ÞwwØ çkkçkh yLku Eçkúkrn{ ÷kuËe ðå[u
E.Mk. 1526 {kt ÚkÞwt níkwt.
- yk ÞwØ {kt çkkçkhu íkkuÃk Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo níkku.
- çkkçkh Lkk {wwÏÞ íkkuÃk[e - “WMíkkË y÷e” yLku “{wMíkVk
¾kP” níkk.
- yk ÞwØ {kt çkkçkhu “íkwøk÷{k ÞwØLkerík” yLku “WM{kLke
rðrÄ” (Y{e rðrÄ) Lkku «Úk{ ð¾ík WÃkÞkuøk fÞkuo.
- yk ÞwØ Eçkúkrn{ ÷kuËe nkhe økÞku. yLku ¼khík{kt
{w½÷ðtþLke MÚkkÃkLkk ÚkE.
- Eçkúkrn{ ÷kuËe rËÕne MkÕíkLkík Lkku «Úk{ þkMkf níkku su
ÞwØ MÚk¤u {]íÞw ÃkkBÞku ykLke MkkÚku íkuLkku r{ºk øðkr÷Þh Lkku
hkò “rð¢{Sík” Ãký ÞwØMÚk¤u {]íÞw ÃkkBÞku.
105
- nq{kÞqP yu “fkurnLkqh Lkku nehku” øðkr÷Þh Lkk hkò
rð¢{Sík Lkk Ãkrhðkh ÃkkMku Úke s yk ÞwØ{kt AeLkðe ÷eÄku
níkku.
- ¼khík rðsÞ Lkk WÃk÷ûÞ {kt çkkçkhu «íÞuf fkçkq÷
rLkðkMke Lku yuf-yuf [ktËeLkku rMk¬ku ¼ux MðYÃku ykÃÞku.
íkuLke yk WËkhíkkk Lkk fkhýu íkuLku “f÷LËh” Lke WÃkkrÄ
ykÃkðk{kt ykðe.
(2) ¾kLkðk Lkwt ÞwØ :
- ¾kLkðkLkwt ÞwØ çkkçkh yLku {uðkz Lkk þkMkf “hkýkMkktøkk”
ðå[u E.Mk. 1527 {kt ÚkÞwt níkw.
- çkkçkhu hkýk Mkktøkk Lke rðYØ “sunkË” Lke ½ku»kýk fhe
níke.
- yk ÞwØ {kt hkýk Mkktøkk EòøkúMík ÚkE økÞku yLku çkkçkh
rðsÞe hÌkku.
- yk ÞwØ {kt rðsÞ ÃkAe çkkçkhu “økkÍe” Lke WÃkkrÄ Äkhý
fhe níke.
- hkýk Mkktøkk EòøkúMík nk÷ík{kt ÞwØ MÚk¤ Úke çk[e
rLkfkéÞku Ãkhtíkw íkuLkk fkuE Mkk{tíku íkuLku Íuh ykÃke Ëuíkkt íkuLke
{]íÞw E.Mk. 1528 {kt ÚkE økE.
(3) [tËuhe Lkwt ÞwØ :
- [tËuhe Lkwt ÞwØ çkkçkh yLku [tËuhe Lkk þkMkf “{urËLkehkÞ”
ðå[u E.Mk. 1528 {kt ÚkÞwt níkwt.
- ¾kLkðk Lkk ÞwØ ÃkAe hksÃkqíkkuLke þÂõík MkBÃkqýoÃkýu Lkkþ
Ãkk{e Lk níke. hksÃkqíkkuLke çk[u÷e MkuLkkLkwt Lkuík]íð {urËLkehkÞ
yu fÞwO níkwt.
- yk ÞwØ{kt {urËLkehkÞ {]íÞw ÃkkBÞku yLku çkkçkh rðsÞe ÚkÞku.
- yk ÞwØ ÃkAe çkkçkhLke þÂõíkLku ÷÷fkhðkðk¤wt fkuE
hksÃkqík çkåÞku Lk níkku.
(4) Äk½hk Lkwt ÞwØ :
- Äk½hkLkwt ÞwØ çkkçkh yLku Eçkúkrn{ ÷kuËe Lkk ¼kE
“{n{qË ÷kuËe” ðå[u E.Mk. 1529 {kt ÚkÞwt níkwt.
- yk{kt {n{qË-÷kuËe Lku Ãkhkrsík fhe çkkçkhu yk ÞwØ Síke
÷eÄwt. yLku yVøkkLkku Lke þÂõík Lku Ëçkkðe ËeÄe.
* yLÞ VuõxTMk :
 çkkçkh «ÏÞkík LkfþçktËe MkqVe “Ïðkò WçkuËwÕ÷k
ynhkh” Lkku yLkwÞkÞe níkku.
 çkkçkh Lku “{wçkEÞkLk” Lkk{ Lke Ãkãþi÷e Lkku sLkf
{kLkðk{kt ykðu Au.
 E.Mk. 1530 {kt “ykøkhk” {kt çkkçkh Lke {]íÞw ÚkE
níke.
 ykøkhk {kt çkkçkhu “Lkqh-yVøkkLk” (ykhk{çkkøk)
çkLkkÔÞku. þYykík{kt çkkçkhLkk þðLku ykhk{çkkøk{kt
ËVLkkððk {kt ykÔÞku. ÃkhLíkw ÃkAe Úke íkuLku “fkçkq÷” (íkuLkk
ÃkMktËøke Lkk MÚk¤u) {kt ËVLkkððk{kt ykÔÞku. (yfçkh îkhk)
 çkkçkhu ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk “çkkçkhLkk{k” Lke
h[Lkk “íkwfeo” ¼k»kk{kt fhe níke.
 çkkçkh Lke ykí{fÚkk “çkkçkhLkk{k” (íkwswf-yu-çkkçkhe)
Lkku VkhMke{kt yLkwðkË “yçËw÷ hne{ ¾kLk¾kLkk” yu fÞkuo
ßÞkhu íkuLkku ytøkúuS {kt yLkwðkË “©e{íke ðuçkrhs” yu
fÞkuo.
 ÃkkýeÃkík rðsÞ Úke Ãknu÷kt çkkçkh ¼khík Ãkh 4 ð¾ík
yk¢{ý fhe [qõÞku níkku.
 çkkçkhu {wMk÷{kLkku Ãkh ÷økkzðk{kt ykðíkku “ík{økk”
Lkk{Lkku fh Mk{kó fhe ËeÄku níkku.
 çkkçkhu íkwfeo ¼k»kk {kt Lkk fkÔÞMktøkún “ËeðkLk”Lkwt
Mktf÷Lk fhkÔÞwt níkwt.
 çkkçkhu “¾ík-yu-çkkçkhe” (rhMkk÷-yu-WsMk) Lke h[Lkk
fhe níke.
(B) nq{kÞqP (E.Mk. 1530-1556 ) :
 nq{kÞqP Lkwt {q¤ Lkk{ - LkkrMkYÆeLk {wnB{Ë níkwt.
 nq{kÞqP Lkku sL{ E.Mk.1508 {kt fkçkw÷{kt ÚkÞku níkku.
LkkrMkYÆeLk nq{kÞqP 23 ð»koLke ô{hu (E.Mk.1530) ykøkhk
Lke hksøkkËeT Ãkh çkuXku.
 ykøkhkLke hksøkkËeT Ãkh çkuMkíkk Ãknu÷kt íku “çkËÏþkp”
Lkku MkqçkuËkh níkku.
 çkkçkhLkk rLkËuoþkLkwMkkh nq{kÞPqyu ÃkkuíkkLkk hkßÞLke
ðnU[ýe ÃkkuíkkLkk ¼kEyku{kt fhe ËeÄe níke su{kt -
1. fk{hkLk - fkçkq÷ yLku fktÄkh
2. yMfhe - Mkt¼¤
3. rnLËk÷ - y÷ðh yLku {uðkz
4. Mkw÷u{kLk r{òo (fkfkLkku Akufhku) - çkËÏþkp
106
 E.Mk.1533{kt nq{kÞqPyu “ËeLkÃkLkkn” (rËÕne Lke
LkSf) Lkk{Lkk Lkðk LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 nq{kÞqP Lkku «{w¾ þºkw “þuhþkn þqhe” níkku.
 “[kuMkkLkwt ÞwØ” (E.Mk.1539) þuhþkn Mkqhe yLku
nq{kÞqP Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt. yk ÞwØ{kt nq{kÞqP Ãkhkrsík ÚkÞku
níkku. yk ÞwØ ÃkAe s “þuh¾kP” yu þuhþknLke ÃkËðe
Äkhý fhe níke.
 “rçk÷økúk{ (fLLkkus) Lkwt ÞwØ” (E.Mk.1540) þuhþkn
Mkqhe yLku nq{kÞqP Lke ðå[u ÚkÞwt níkwt. yk ÞwØ{kt Ãký nq{kÞqP
Ãkhkrsík ÚkÞku níkku. yk ÞwØ ÃkAe þuhþkn yu ykøkhk yLku
rËÕne Ãkh fçkòu fhe ÷eÄku níkku.
 yk ykÄkhu nq{kÞqP Lkk þkMkLkfk¤ çku ¼køkku{kt ðnU[e
þfkÞ
(1) «Úk{ [hý - E.Mk. 1530-1540
(2) çkeswt [hý - E.Mk. 1555-1556
 rçk÷økúk{ Lkk ÞwØ{kt Ãkhkrsík ÚkÞk ÃkAe nq{kÞqP þYykík
{kt y{hfkuxLkk “hkýk ðehMkk÷” Lkk {nu÷{kt hÌkku yLku
íÞkh ÃkAe íku EhkLk (VkhMk) [kÕÞku økÞku.
 E.Mk. 1555 {kt EhkLkLkk þkn yLku çkuh{ ¾kp Lke
{ËËÚke íkuýu Vhe rËÕneLke Mk¥kk «kó fhe.
* nq{kÞqP îkhk ÷zu÷k ÞwØku :
1. Ëkuhknk Lkwt ÞwØ - E.Mk. 1531-32
2. [kuMkkLkwt ÞwØ - E.Mk. 1539
3. rçk÷økúk{ Lkwt ÞwØ - E.Mk. 1540
4. MkhrnLË Lkwt ÞwØ - E.Mk. 1555
 nq{kÞqP Lke Mkkuíku÷e çkuLk “økw÷çkËLk çkuøk{” yu
“nq{kÞqLkk{k ” Lke h[Lkk fhe níke.
 nkS çkuøk{ yu rËÕne{kt nq{kÞqPLkku {fçkhku çkLkkÔÞku
níkku.
 nq{kÞqP ßÞkurík»k{kt rðïkMk fhíkku níkku, yk {kxu íkuýu
Mkókn Lkk Mkkíkku rËðMk {kxu Mkkík htøkLkk fÃkzk ÃknuhkðkLkku
rLkÞ{ çkLkkÔÞku níkku.
 nq{kÞqP yuf{kºk {q½÷ hkò níkku suýu Mkk{úkßÞ Lke
ðnu[ýe ¼kEykuLku fhe ËeÄe níke. hksLkiríkf árüyu
nq{kÞqPLke yk MkkiÚke {kuxe ¼q÷ níke.
 nq{kÞqPyu 1535-36 {kt økwshkíkLkk MkwÕíkkLk çknkËwhþkn
Lku nhkðe {ktzq yLku [ktÃkkLkuh SíÞwt níkwt. (yk Mk{Þu s hkýe
fýkoðíkeyu nq{kÞqP Lku hk¾ze {kuf÷e níke.
 E.Mk. 1556 {kt ËeLkÃkLkkn ¼ðLk{kt ÂMÚkík økútÚkk÷Þ
(Library) - þuh{tz¤ Lke MkeZeykuÚke Lke[u ÃkzðkLkk fkhýu
nq{kÞqPLke {]íÞw ÚkE níke.
 “yçkw÷ VÍ÷u” nq{kÞqP Lku “ELMkkLk-yu-fkr{÷” fÌkku
Au.
 EríknkMkfkh ÷uLkÃkq÷ «{kýu, “nq{kÞqP SðLk ¼h
÷z¾zkíkku hÌkku yLku ÷z¾zkíkk s ÃkkuíkkLke òLk økw{kðe
ËeÄe.”
(C) Mkqhðtþ (E.Mk. 1540-1555 )
 Mkqh Mkk{úkßÞ Lkku MktMÚkkÃkf “þuhþkn Mkqhe” níkku.
 þuhþknLkwt yMk÷e Lkk{ “VheË ¾kp” níkwt.
 þuhþknLkku sL{ E.Mk.1472{kt nkurþÞkhÃkwh (Ãktòçk)
{kt ÚkÞku níkku.
 ykLkk rÃkíkk nMkLk ¾kp “òuLkÃkwh” hkßÞLke ytíkøkoík
MkkMkkhk{Lkk s{etËkh níkk.
 VheË yu yuf ð¾ík þuhLku ík÷ðkhLkk yuf s «nkhÚke
{khe ËeÄku níkku. íkuLke ykðe çknkËwheÚke «MkÒk ÚkELku
rçknkhLkk yV½kLk þkMkf “{wnB{Ë çknkh ¾kp ÷kunkLke”
yu íkuLku “þuh¾kp” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke.
 þuhþkn Mkqheyu {w½÷ Mk{úkx nq{kÞqP Lku “rçk÷økúk{Lkk
ÞwØ” (1540) {kt nhkðeLku rËÕneLke hksøkkËeT Ãkh çkuXku.
 þuh¾kp yu E.Mk. 1539 Lkk “[kuMkkLkk ÞwØ” {kt nq{kÞqP Lku
nhkðeLku “þuhþkn” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
 E.Mk. 1544 {kt þuhþkn yu òuÄÃkwh Lkk þkMkf “{k÷Ëuð”
Ãkh yk¢{ý fÞwO. yk ÞwØ{kt hksÃkqík MkhËkh “sÞíkk” yLku
“fwÃÃkk” yu ¾qçks ðehíkk Lkwt «ËþoLk fÞwO níkwt. yk ÞwØ þuhþkn
¾qçks {w~fu÷e Úke Síke þõÞku níkku.
 yk ÞwØ ÃkAe þuhþkn Mkqhe yu fÌkwt níkwt fu, “nwt yuf {wêe ¼h
çkkshk {kxu rnLËwMíkkLk Lkwt Mkk{úkßÞ ÷øk¼øk økw{kðe çkuXku nkuík”
 þuhþkn Mkqhe Lkwt AuÕ÷wt ÞwØ “fk®÷sh Lkwt ÞwØ”
(çkwtËu÷¾tz-E.Mk. 1545) níkwt. fk®÷sh Lkku hkò
“fehík®Mkn” níkku. yk ÞwØ{kt yuf “W¬k” Lkk{Lkwt íkkuÃk
[÷kðíkkt økku¤kLkk rðMVkux Úke þuhþknLke {]íÞw ÚkE økE.
107
 þuhþkn Mkqhe Lkku {fçkhku “MkkMkkhk{” (rçknkh) {kt
ykðu÷ku Au.
 “hkuníkkMkøkZ Lkku rfÕ÷ku”, “rf÷k-yu-fwnLkk” (rËÕne)
Lkk{Lke {ÂMsË Lkwt rLk{koý þuhþkn Mkqhe Lkk æðkhk
fhkððk{kt ykÔÞwt níkwt.
 þuhþkn Mkqhe yu “økúktz xÙf hkuz” Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
 þuhþkn Mkqhe Lkk þkMkLkfk¤{kt “{r÷f {wnB{Ë
ÍkÞMke” yu “ÃkË{kðík” Lke h[Lkk fhe níke.
 “zkf-«Úkk” Lkwt «[÷Lk þuhþkn Mkqhe îkhk fhðk{kt
ykÔÞwt níkwt.
 E.Mk.1541{kt þuhþkn Mkqheyu Ãkkx÷eÃkwºk Lku “Ãkxýk”
Lkk Lkk{Úke ÃkwLk: MÚkkrÃkík fÞkuo.
 þuhþkn Mkqheyu s{eLk Lkk {kÃk {kxu 32 ytfðk¤ku
“rMkfLËhe-øks” yLku “MkLk Lke ztze” Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo
níkku.
 f®LkÄ{u þuhþkn Lkk {fçkhk Lku íkks{n÷Úke Ãký MkwtËh
fÌkku Au.
 þuhþknLkk “YrÃkÞk” Lkk rðþu ÂM{Úku ÷ÏÞwt Au fu, “yk
YrÃkÞku ðíko{kLk rçkúrxþ {wÿk-«ýk÷eLkku ykÄkh Au.”
 þuhþkn Mkqhe yu (178 økúuLk Lkku [ktËeLkku “YrÃkÞku” yLku
380 økúuLkLkku íkktçkkLkku “Ëk{” «[÷Lk{kt {qõÞku níkku.
 þuhþkn Mkqheyu hkuníkkMkøkZ Lkku rfÕ÷ku yLku fLLkkus Lke
søÞkyu “þuhMkqh” Lkk{Lkku Lkøkh ðMkkÔÞku níkku.
 þuhþkn Mkqhe ÃkkfLkku 1/3 ¼køk ÷økkLkLkk MðYÃku ðMkq÷íkku
níkku.
 “Ãkèk «Úkk” yLku “fçkqr÷Þík” Lke þYykík
þuhþkn Mkqhe yu fhe níke.
 “yççkkMk ¾kLk þuhðkLke” þuhþkn MkqheLkku EríknkMkfkh
níkku, íkuýu “íkkhe¾-yu-þuhþkne” Lke h[Lkk fhe níke.
 þuhþknLkwt ðneðx :
1. ËeðkLk - yu- ðòhík - «ÄkLk {tºke íkÚkk Lkkýk{tºke
2. ËeðkLk-yu-ykhes - MkiLÞ rð¼køk
3. ËeðkLk-yu-hMkk÷ík - rðËuþ {tºkk÷Þ
4. ËeðkLk-yu-#þk - þkne½ku»kýkÃkºk, ÃkºkÔÞðnkh
(MktËuþkÔÞðnkh ) rð¼køk
5. ËeðkLk-yu-fkS- MkwÕíkkLk ÃkAe {wÏÞ LÞkÞkÄeþ
6. ËeðkLk-yu-çkheË - zkf ÔÞðMÚkk yLku økwÃík[h  íkuýu “s÷k÷wÆeLk {wnB{Ë yfçkh çkkËþkne økkÍe” Lke
rð¼køk WÃkkrÄ Äkhý fhe hksøkkËeT Ãkh çkuXku.
 þuhþkn Mkqheyu MkirLkfku Lke yku¤¾ {kxu “nwr÷Þk  yfçkhLkk ðSh - “çkih{ ¾kp” níkk.
ÃkØrík” yLku ½kuzkykuLke yku¤¾ {kxu “Ëkøk ÃkØrík” Lku Vhe  yfçkh E.Mk. 1556 MkwÄe çkih{ ¾kp Lkk Mkthûký{kt níkku.
«[r÷ík fhe.  ÃkkýeÃkíkLkwt çkeswt ÞwØ :
 þuhþkn Mkqhe ÃkAe íkuLkku Ãkwºk “EM÷k{þkn” (E.Mk. - ÃkkýeÃkíkLkwt çkeswt ÞwØ yfçkh yLku nu{q rð¢{krËíÞ ðå[u
1545-1553) hksøkkËeT Ãkh çkuXku. E.Mk. 1556 {kt ÚkÞwt níkwt.
 EM÷k{þknLke {]íÞw ÃkAe íkuLkku Ãkwºk rVhkus hksøkkËeT Ãkh - çkih{ ¾kp Lke {ËËÚke yfçkhu nu{qLku yk ÞwØ{kt nhkÔÞku
çkuXku Ãkhtíkw “{kunB{Ë ykrË÷” (E.Mk. 1553-1556) yu níkku.
íkuLke níÞk fhe hksøkkËeT Mkt¼k¤e. - nu{q {wnB{Ë ykrË÷þkn Mkqh Lkku «ÄkLk{tºke níkku.
 yk {kunB{Ë ykrË÷ Lkku «ÄkLk{tºke “nu{q” níkku suLku  çkih{ ¾kp MkkÚku yfçkhLkk {ík¼uË yLku {Lk¼uË Úkíkkt
“rð¢{krËíÞ” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke. çkih{ ¾kp ßÞkhu {¬k sðk {kxu økwshkík ykÔÞk íÞkhu íkuLke
 nu{q rð¢{krËíÞ Lke WÃkkrÄ Äkhý fhLkkh ¼khíkLkku 14 níÞk “{wçkkhf ¾kp” ÃkkMkuÚke fhkðe ËeÄe níke.
{ku yLku AuÕ÷ku þkMkf níkku.  çkih{ ¾kp yLku yfçkhLke ðå[u “rík÷ðkzk” Lkk{Lkk
(D) yfçkh (E.Mk. 1556-1605 ) MÚk¤u ÞwØ ÚkÞwt níkwt su{kt çkih{ ¾kp Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
 nq{kÞqP Lkk rLkðkoMkLkfk¤ ËhBÞkLk yfçkhLkku sL{ E.Mk.  çkih{ ¾kp Lke rðÄðk “Mk÷e{k çkuøk{” MkkÚku yfçkhu
1542 {kt y{hfkux Lkk “hkýk ðehMkk÷” Lkk {nu÷{kt ÚkÞku ÷øLk fhe yLku íkuLkk Ãkwºk “yçËw÷ hne{” Lkwt Ãkk÷Lk-Ãkku»ký
níkku. fhe íkuLku “¾kLk-yu-¾kLkk” Lke WÃkkrÄ ykÃke níke.
 yfçkhLke {kíkkLkwt Lkk{ “n{eËkçkkLkku çkuøk{” níkwt.  Ãkuxefkux þkMkLk :
 yfçkhLkwt hkßÞkr¼»kuf çkuh{ ¾kp Lke Ëu¾hu¾{kt çkih{ ¾kpLke {]íÞw ÃkAe E.Mk. 1560 Úke 1562 MkwÄe
“f÷Lkkuh” (økwhËkMkÃkwh-Ãktòçk) Lkk{Lkk MÚk¤u E.Mk. 1556 yfçkhLkk þkMkLkfk¤{kt íku{Lke ÄkÞe {kp “{kn{ yLkøkk”
{kt ÚkÞwt níkwt. Lkwt «¼wíð níkwt. ykLku s EríknkMkfkhku yu “Ãkurxfkux
 yfçkhLkk rþûkf EhkLke rðîkLk “yçËw÷ ÷íkeV” níkk. þkMkLk” Lkk{ ykÃÞwt Au.
 yfçkh îkhk Síku÷k «Ëuþku :
¢{ «Ëuþ/hkßÞ þkMkf ð»ko ¾krMkÞík
1. rËÕne {wnB{Ë ykrË÷þkn Mkqh 1556 -ÃkkýeÃkíkLkwt çkeswt ÞwØ
(nu{q rð¢{krËíÞ -yfçkh yLku çkih{ ¾kp Lkk Lkuík]íð {kt
2. {k¤ðk çkksçknkËwh 1561 -Ãkeh {wnB{Ëk yLku ykÄ{ ¾kLku {w½÷kuLkwt Lkuík]íð fÞwO.
3. [wLkkh yVøkkLkku Lkwt þkMkLk 1562 -{wøk÷ku Lkwt Lkuík]íð yçËwÕ÷k ¾kp
4. økkUzðkLkk ðehLkkhkÞý yLku Ëwøkkoðíke 1564 -Ëwøkkoðíkeyu {wøk÷kuLku nhkÔÞk
5. yk{uh ¼kh{¤ 1562 -hksÃkqík hkò ¼kh{¤u MðuåAk Úke yfçkh Lkwt þhý
MðefkÞwO yLku Ãkwºke “nh¾kçkkE” Lkk ÷øLk yfçkh MkkÚku
fÞko.
6. {uzíkk sÞ{¤ 1562 -{wøk÷kuLkwt Lkuík]íð MkhVwÆeLk
7. {uðkz WËÞ®Mkn 1568 -yfçkhu Lkuík]íð fÞwO.
(nÕËe½kxeLkw -{kLk®Mknu Lkuík]íð fÞwO.
1576
108
 t ÞwØ) hkýk «íkkÃk
8. hýÚkt¼kuh MkqhsLk hkÞnkzk 1569 -¼økðkLkËkMk yLku yfçkhu Lkuík]íð fÞwO.
9. fk®÷sh hk{[Lÿ 1569 -{wøk÷kuLkwt Lkuík]íð {sLkq¾kp fkfkþknu
10. {khðkz [LÿMkuLk 1570 MðuåAk Úke yÄeLkíkk Mðefkhe
11. suMk÷{uh hkð¤ nrhhkÞ 1570 MðuåAk Úke yÄeLkíkk Mðefkhe
12. çkefkLkuh fÕÞký{¤ 1570 MðuåAkÚke yÄeLkíkk Mðefkhe
13. økwshkík {ws^Vh ¾kp-ík]íkeÞ 1571 {wøk÷kuLkwt Lkuík]íð r{Íko yÍeÍ fkufk yLku yfçkh
14. rçknkh- ËkWË ¾kp 1574 {wøk÷kuLkwt Lkuík]íð {wLke{ ¾kp
çktøkk¤
15. fkçkw÷ nfe{ r{Íko 1581 {kLk®Mkn yLku yfçkh
16. fk~{eh ÞwMkwV ¾kpt 1586 hkò ¼økðkLkËkMk yLk fkrMk{ ¾kpt
17. ykurhMMkk rLkMkkh ¾kpt 1590 {kLkrMktn
18. rMkLÄ òLkeçkuøk 1593 yçËw÷ hne{ ¾kLk ¾kLkk
19. çk÷q[eMíkkLk ÃkLLke yVøkkLk 1595 {eh {kMkq{
20. fLÄkh {ws^Vh nwMkuLk 1595 {wøk÷ MkwçkuËkh þknçkuøk
 Ërûký ¼khíkLke rðsÞ :
1. ¾kLkËuþ y÷e ¾kp 1591 MðuåAkÚke yrÄLkíkk Mðefkhe
2. Ëki÷íkkçkkË [kptË çkeçke 1599 yfçkh, {whkË, yçËw÷ hne{ ¾kLk ¾kLkk, yçËw÷ VÍ÷
3. yn{ËLkøkh çknkËwhþkn 1600 hksfw{kh ËkrLkÞk¤ yLku yçËw÷ hne{ ¾kLk ¾kLkk
4. yMkehøkZ {ehLk çknkËwh 1601 yfçkh (yk yfçkh Lkku AuÕ÷ku yr¼ÞkLk níkku.
yfçkhLkkt fux÷ktf {níðÃkqýo fkÞkuo :- 11. E÷kne Mktðík Lke þYykík E.Mk. 1583
¢{ fkÞo ð»ko 12. hksÄkLke ÷knkuh MÚkkLkktíkrhík E.Mk. 1585
1. nh{ˤ Úke {wÂõík E.Mk. 1562  yfçkhLkk ËhçkkhLkk LkðhíLk :
2. ËkMk«ÚkkLkku ytík E.Mk. 1562 (1) yçËw÷ hne{ ¾kLk-¾kLkk :
3. íkeÚkoÞkºkk fh Mk{kÃík E.Mk. 1563  çkih{ ¾kp Lkku Ãkwºk
4. srsÞk fh Mk{kÃík E.Mk. 1564  yfçkhu ¾kLk-yu-¾kLkk WÃkkrÄ ykÃke níke.
5. VíkunÃkwh Mkefhe Lke MÚkkÃkLkk (hksÄkLke E.Mk. 1571  Mk÷e{ Lkku økwY
çkLkkðe)  rnLËe yLku VkhMke Lkku «ÏÞkík rðîkLk
6. òøkehËkhe «ÚkkLkku ytík E.Mk. 1575  “íkwsf-yu-çkkçkhe” Lkw VkhMke{kt yLkwðkË fÞwO.
7. EçkkËík¾kLkk Lke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1575 (2) çkehçk÷ :
8. EçkkËík¾kLkk{kt çkÄk Ä{oLkk ÷kufku Lkku E.Mk. 1578 - {q¤ Lkk{ - {nuþ ËkMk
«ðuþ - sL{- fkÕÃke (E.Mk. 1528)
9. {snhLke ½ku»kýk E.Mk. 1579 - ÃkkuíkkLkk çkwrØ [kíkwÞo {kxu «ÏÞkík
10. ËeLk-yu-E÷kne Lke MÚkkÃkLkk E.Mk. 1582 - ËeLk-yu-E÷kne Ä{o Mðefkhðk ðk¤ku «Úk{ yLku AuÕ÷ku
rnLËq þkMkf çkehçk÷ níkku.

109
- yfçkhu çkehçk÷ Lku “frðr«Þ” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe
níke.
- E.Mk. 1586 {kt ÞwMkwVÍkEykuLkk rðÿkunLku Ëçkkððk{kt
çkehçk÷Lke {]íÞw ÚkE níke.
(3) xkuzh{÷ :
- yfçkhLkk ËeðkLk
- E.Mk. 1580 {kt ¼qhksMð ÔÞðMÚkk {kt “sÃíke «ýk÷e”
(ËnMkk÷ çktËkuçkMík) y{÷{kt {qfLkkh.
(4) íkkLkMkuLk :
- yfçkh Lkk ËhçkkhLkk «ÏÞkík Mktøkeíkfkh, økkÞf
- sL{ - E.Mk. 1506 {kt øðkr÷Þh {kt yuf çkúkñý
Ãkrhðkh{kt
- {q¤ Lkk{ - hk{íkLkwt ÃkktzuÞ
- «{w¾ f]ríkyku - “r{Þkp fe xkuze”, “r{Þkp fk {Õnkh”,
“r{Þkp fk Mkkhtøk”, “Ëhçkkhe fkLnhk”
- yfçkhu íkkLkMkuLk Lku “ftXk¼hý ðkýerðÕ÷kMk” Lke WÃkkrÄ
ykÃke níke.
- íkkLkMkuLk, yfçkhLkk Ëhçkkh{kt ykÔÞk Ãknu÷kt heðkp Lkk
hkò “hk{[Lÿ” Lkk Ëhçkkh {kt níkk.
- íkkLkMkuLk “ÄúwÃkË” Lkk {nkLk økkÞf níkk.
- íkkLkMkuLk Lkk økwY - nrhËkMk
- øðkr÷Þh Lkk MkqVe Mktík “{wnB{Ë økkuMk” Lke «uhýk Úke
íkkLkMkuLk yu EM÷k{ Ä{o ytøkefkh fÞkuo níkku.
(5) {wÕ÷k Ëku ÔÞkò :
- ykhçk rLkðkMke
- ÃkkuíkkLke çkwrØ [kíkwÞo yLku ðkfÃkxwíkk {kxu «ÏÞkík
- ¾kuhkf{kt hkus çku zwwtøk¤e ÷uðkLkk fkhýu Ëku ÔÞkòLke WÃkkrÄ
ykÃke.
(6) nfe{ nw{k{ :
- yfçkh Lkk ÄrLkc r{ºk yLku þkne ÃkkXþk¤k Lkk «{w¾
(7) yçkw÷ VÍ÷ :
- yçkw÷ VÍ÷u “yfçkhLkk{k” økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
- íku ËeLk-yu-E÷kne Ä{oLkku {wÏÞ Ãkwhkurník níkku.
- “yLkðh-yu-MkkËkík”- “Ãkt[íktºk” Lkwt VkhMke ¼k»kk{kt
yLkwðkË yçkw÷ VÍ÷u fÞwO.
- yçkw÷ VÍ÷u “ykELk-yu-yfçkhe” økútÚk Lke h[Lkk fhe.
110
- E.Mk. 1602 {kt “Mk÷e{” (snkptøkeh) Lkk rLkËuoþ Ãkh
ËrûkýÚke ykøkhk íkhV ykðe hnu÷ yçkw÷ VÍ÷ Lku {køko{kt
s “ðeh®Mkn çkwLËu÷k” Lkk{ Lkk ÔÞÂõíkyu níÞk fhe ËeÄe.
(8) hkò {kLk®Mkn :
- «ÏÞkík hksÃkqík MkuLkkLkkÞf
- nÕËe½kxe Lkk ÞwØ Lkwt Lkuík]íð fhLkkh.
(9) ViS :
- yçkw÷ VÍ÷Lkku {kuxku ¼kE
- yfçkh Lkk Ëhçkkh Lkku “hksfrð”
- økrýík Lke «ÏÞkík ÃkwMíkf “÷e÷kðíke” Lkku VkhMke{kt
yLkwðkË.
- MkqhËkMk îkhk hr[ík “Lk÷ Ë{ÞLíke fÚkk” Lkwt VkhMke{kt
yLkwðkË fÞwO suLkwt Lkk{ “Mknu÷e” hkÏÞwt.
- Wå[ fkurx Lkku frð yLku MkkrníÞfkh.
yLÞ VuõxMk :-
 yfçkh “Lk¬khk” (Lkøkkzk) Lkk{Lkwt ðk½Þtºk ðøkkzíkku
níkku.
 {wøk÷kuLke hksfeÞ ¼k»kk “VkhMke” níke.
 nÕËe½kxeLkwt ÞwØ :
- yfçkh yLku {nkhkýk «íkkÃk ðå[u
- 18 sqLk, 1576 Lkk hkus
- {wøk÷kuLkwt Lkuík]íð - {kLk®Mkn yLku ykMkV ¾kp
- yk ÞwØ{kt yfçkhLkku rðsÞ.
- {nkhkýk «íkkÃk Lke {]íÞw - E.Mk. 1597 {kt.
 E.Mk. 1572 {kt yfçkhu økwshkík SíÞwt íkuLke ÞkË{kt íkuLke
hksÄkLke VíkunÃkwh rMkfhe {kt “çkw÷tË Ëhðkòu” çktÄkÔÞku.
 økwshkík rðsÞ Ëhr{ÞkLk yfçkh Mkki «Úk{ ÃkkuxwoøkeÍku Úke
{éÞku yLku ynªÞk s íkuLku Mkki «Úk{ ð¾ík “ËrhÞk” Lku òuÞku.
 “økwshkík yr¼ÞkLk” Lku EríknkMkfkh “ÂM{Úku” MktMkkh
Lkk EríknkMk Lkku MkkiÚke ÍzÃke yk¢{ý fÌkwt Au.
 yfçkhLkk þkMkLkfk¤ {kt ÄkŠ{f rðfkMk :
- yfçkh Lkk Mk{fk÷eLk «ÏÞkík MkqVe Mktík “þu¾ Mk÷e{
r[~íke” níkk.
- þu¾ Mk÷e{ r[~íkeLke ÞkË{kt s íkuLkk Ãkwºk Lkwt Lkk{
“Mk÷e{” hkÏÞwt níkwt.
- EçkkËík¾kLkk {kt ¼køk ÷uLkkh rðîkLk :
¢{ rðîkLkLkwt Lkk{ Ä{o
1 ÃkwY»kku¥k{ yLku Ëuðe rnLËq Ä{o {ku÷kLkk nwMkiLk Vis yu “Ãkt[íktºk” Lkwt VkhMke ¼k»kk{kt
2 nrhrðsÞ Mkqhe, rsLk[Lÿ Mkqhe siLk Ä{o yLkwðkË “Þkh-yu-ËkrLkþ” Lkk{Úke fÞwO.
3 ËMíkqhS {unhS hkýk ÃkkhMke Ä{o  “yÚkoððuË”Lkwt VkhMke ¼k»kk{kt yLkwðkË nkS Eçkúkne{
4 Yfkçkeçkk yLku {ktMkuhkpx EMkkE Ä{o MkhnËe yu yLku “hksíkhtrøkýe” Lkwt {wÕ÷kþkn {kunB{Ë yu
5 {wÕ÷k yçËw÷ Lkçke {wÂM÷{ Ä{o fÞwO níkwt.
 yfçkhu yk{uhLkk hkò ¼kh{÷Lkk Ãkwºk
- yfçkhu siLk Ä{o Lkk siLkk[kÞo nrhrðsÞ Mkqhe Lku “¼økðkLkËkMk”Lku “yk{eh-W÷-W{hk” Lke WÃkkrÄ «ËkLk
“søkíkøkwY” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke. fhe níke.
- yfçkhu “Mkw÷nfw÷” yux÷u çkÄkLke MkkÚku þktríkÃkqýo  yfçkh Lkk þkMkLkfk¤{kt “Mðk{e nrhËkMk” yuf {nkLk
ÔÞðnkh Lke Lkerík yÃkLkkðe níke. Mktøkeíkfkh níkk. íku ð]tËkðLk {kt hneLku ¼økðkLkLke WÃkkMkLkk
- yfçkhu VíkunÃkwh rMkfhe{kt E.Mk. 1575 {kt fhíkk níkk. ÷kufðkÞfk «{kýu yfçkh Ãkkuíku íkuLke ÍkuÃkze {kt
“EçkkËík¾kLkkt” («kÚkoLkk ¼ðLk) þY fÞwO. su{kt çkÄkt “økeík-Mktøkeík” Mkkt¼¤ðk økÞku níkku fkhýfu íku{ýu
Ä{kuoLke “Ä{oMktMkË” çkuMkíke níke. Ëhçkkh{kt ykððkLke Lkk Ãkkze ËeÄe níke.
- E.Mk. 1582 {kt yfçkhu “ËeLk-yu-E÷kne” (íkkineË-yu- yfçkh îkhk rLkr{ík MÚkkÃkíÞf¤kLkk Lk{qLkk :
E÷kne) Lkk{ Lkku Ä{o MÚkkÃÞku.
1 nq{kÞqP Lkku {fçkhku rËÕne {kt
- yfçkhu ðÕ÷¼k[kÞoLkk Ãkwºk “rðêw÷LkkÚk” Lku økkufw÷ yLku
2 ÷k÷rfÕ÷ku ykøkhk {kt
siíkÃkwhk økk{Lke òøkeh ËkLk {kt ykÃke.
3 yÕnkçkkË Lkku rfÕ÷ku yÕnkçkkË {kt
- yfçkhu ÃkkhMke Ä{o økwÁ “ËMíkqh {unhS hkýk” Lku 200
4 ÷knkuh Lkku rfÕ÷ku ÷knkuh {kt
ðe½k s{eLk ËkLk{kt ykÃke.
5 þkne {nu÷ VíkunÃkwh Mkefhe
- yfçkhu “Íhku¾k ËþoLk”, “íkw÷kËkLk” yLku “ÃkuçkkuMk” 6 ËeðkLk-yu-¾kMk VíkunÃkwh Mkefhe
Lkk{Lke ÃkkhMke ÃkhtÃkhk þY fhe. 7 Ãkt[{n÷ VíkunÃkwh Mkefhe
- yfçkhu ºkeò þe¾ økwY “y{hËkMk” Lku 500 ðe½k 8 çkw÷tË Ëhðkòu VíkunÃkwh Mkefhe
s{eLk ykÃke ßÞkt y{]íkMkh Lkøkh yLku Mkwðýo{trËh 9 òuÄçkkE Lkwt {nu÷ VíkunÃkwh Mkefhe
çktÄkÔÞwt. 10 EçkkËík¾kLkk VíkunÃkwh Mkefhe
yfçkhu “yçËwMMk{Ë” Lku “þehef÷{” yLku  yfçkhLkk ËhçkkhLkk «ÏÞkík r[ºkfkh “yçËw÷ Mk{Ë”
“{wnB{Ë nwMkiLk f~{ehe” Lku “sze f÷{” Lke WÃkkrÄ níkku.
ykÃke níke.  “ËMkðtík” yLku “çkMkkðLk” yfçkh Lkk Ëhçkkh Lkk
 “[kh çkkøk” çkLkkððkLke ÃkhtÃkhk yfçkhu þY fhe níke. r[ºkfkh níkk.
 yfçkhLkk þkMkLkfk¤ Lku “rnLËe MkkrníÞ” Lkku  yfçkh Lkk þkMkLkfk¤ Lkk «{w¾ økkÞf íkkLkMkuLk, çkks
“Mðýofk¤k” (MkwðýoÞwøk) fnuðkÞ Au. çknkËwh, çkkçkk hk{ËkMk yLku çkisq çkkðhk níkk.
 yfçkhu “yLkwðkËrð¼køk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.  yfçkh Lke þkMkLk- «ýk÷e «{w¾ ¾krMkÞík
Lkfeçk ¾kp, yçËw÷ fkrËh çkËkÞqPLke yLku þu¾ MkwÕíkkLk yu “{LkMkçkËkhe «Úkk” níke.
“hk{kÞý” yLku “{nk¼khík” Lkku VkhMke {kt yLkwðkË yfçkhLkk Mk{Þ{kt Wsçkuøkku, r{Íkoyku yLku
fÞkuo níkku. ÞwMkwVÍkEyku Lkku rðÿkun ÚkÞku níkku.
 “hs{Lkk{k” - {nk¼khík Lkku VkhMke yLkwðkË

111
 “sÃíke «ýk÷e” (Ënþk¤k ÔÞðMÚkk) Lku y{÷ {kt
÷kððk {kxu “fhkuze” (SÕ÷k yrÄfkhe) Lke rLk{ýqf
fhðk{kt ykðe níke.
 E.Mk. 1605 {kt yfçkh Lkwt yðMkkLk ÚkÞwt. “rMkfLËhk”
Lkk{Lkk MÚk¤u yfçkhLkku {fçkhku Au su snkPøkehu çktÄkÔÞku Au.
 “¾kLkËuþ” Lku “ËrûkýLkku «ðuþ îkh” økýðk{kt ykðíkwt
níkwt.
(E) snkPøkeh (E.Mk. 1605-1627 )
 E.Mk. 1569 {kt þu¾ Mk÷e{ r[~íkeLkk fwrxh, VíkunÃkwh
rMkfhe {kt snkPøkeh Lkku sL{ ÚkÞku níkku.
 snkPøkeh Lke {kíkkLkwt Lkk{ “{krhÞ{ Wßs{kLke”
(nh¾k çkkE) níkwt su hkò ¼kh{÷Lke Ãkwºke níke.
 yfçkhu ÃkkuíkkLkk ÃkwºkLkwt Lkk{ MkqVe Mktík þu¾ Mk÷e{
r[~íkeLkk Lkk{ ÃkhÚke “Mk÷e{” hkÏÞwt níkwt.
 yfçkhLkku W¥khkrÄfkhe Mk÷e{ níkku, su E.Mk. 1605 {kt
“LkwYÆeLk {wnB{Ë snkPøkeh çkkËþkne økkÍe” Lkk WÃkkrÄ
Äkhý fhe hksøkkËeT Ãkh çkuXku.
 Mk÷e{ Lkk økwY “yçËw÷ hne{ ¾kLk¾kLkk” níkk.
 snkPøkeh Lkk «Úk{ ÷øLk yk{uh Lkk hkò
“¼økðkLkËkMk” Lke Ãkwºke “{kLkçkkE” Lke MkkÚku ÚkÞkt suLku
“þknçkuøk{” Lkwt ÃkË ykÃÞwt.
 snkPøkeh Lku “LÞkÞ Lke Mkktf¤” {kxu ÞkË fhðk{kt ykðu
Au. yk Mkktf¤ MkkuLkkLke níke, su ykøkhkLkk rfÕ÷k{kt
÷økkzðk{kt ykðe níke. Mk{úkxLku ÃkkuíkkLke VrhÞkË Mkt¼k¤ðk
{kxu yk Mkktf¤Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykðíkku níkku.
 snkPøkehLkk MkkiÚke {kuxk Ãkwºk “þnòËk ¾wMkhku” yu
E.Mk. 1606 {kt ÃkkuíkkLkk rÃkíkk Lke rðYØ rðÿkun fhe ËeÄku
níkku. ¾wMkhku yLku snkPøkeh Lke MkuLkkLke ðå[u ÞwØ ò÷tÄh Lke
LkSf “¼iihkuðk¤” Lkk{Lkk {uËkLk{kt ÚkÞwt níkwt. ¾wMkhkLku
Ãkfze Lku fkhkðkMk{kt Lkk¾e ËeÄku níkku.
 ¾wMkhku Lke {ËË fhðkLkk fkhýu snkPøkeh yu þe¾ku Lkk
Ãkkt[{kt økwY “yswoLkËuð” Lku VkMke ykÃke ËeÄe.
 LkqhsnkP :
- {q¤ Lkk{ - {unYrLkMMkk
- íkunhkLk Lkk rLkðkMke r{Íko øÞkMkçkuøkLke Ãkwºke
- VkhMkLkk y÷efw÷eçkuøk Lke ÃkíLke
112
- snkPøkeh yu E.Mk. 1611{kt “þuh-yu-yV½kLk”
(y÷efw÷eçkuøk) Lke rðÄðk “{unYrLkMMkk” Úke ÷øLk fhe
÷eÄk, su ÃkAe Úke “LkqhsnkP” Lkk{u ÏÞkrík Ãkk{e.
- LkqhsnkP Lke {kíkk “yM{ík çkuøk{” yu økw÷kçkÚke “Eºk”
(y¥kh) rLkfk¤ðkLke ÃkØrík þkuÄe níke.
- LkqhsnkPLkk MkB{kLk {kt snkPøkehu “[ktËe” Lkk rMk¬k
çknkh Ãkkzâk níkk.
- þuh-yu-yVøkkLk yLku {unYrLkMMkkLkk Ãkwºke “÷kz÷e
çkuøk{” níke, suLkk ÷øLk snkPøkeh Lkk Ãkwºk “þnhÞkh”
MkkÚku ÚkÞk níkk.
snkPøkeh þnsËk ¾who{Lku {nkhkýk «íkkÃkLkk Ãkwºk
“y{h®Mkn” Lke rðYØ MkiLÞ yr¼ÞkLkLke f{kLk MkkutÃke,
su{kt MkV¤íkk «kÃík fhe y{h®MknLku MktrÄ fhðk {kxu
{sçkqh fhe ËeÄku.
 snkPøkehu hkýk y{h®Mkn yLku íkuLkk Ãkwºk fhý®Mkn Lke
Mktøku{h{hLke çku {qŠíkyku çkLkkðeLku ÃkkuíkkLkk hks{nu÷Lkk
çkkøk{kt MÚkkÃke.
 yn{ËLkøkhLkk ðSh “{r÷f ytçkh” Lke rðYØ
MkV¤íkkÚke «MkLLk ÚkELku snkPøkehu “¾who{” Lku “þknsnkP”
Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke.
 fLÄkh Lkku {k{÷ku :
- fLÄkh Lku yfçkhu {w½÷ Mkk{úkßÞ Lkku ytøk (¼køk)
çkLkkÔÞku níkku.
- E.Mk. 1621 {kt þkn yççkkMku (VkhMk Lkku þkMkf) rðþk¤
MkuLkk MkkÚku fLÄkh Ãkh nw{÷ku fhe ËeÄku.
- snkPøkehu ¾who{ (þknsnkP) Lku MkuLkkLkwt Lkuík]íð fhðkLkwt fÌkwt
ÃkhLíkw þkMkLk {kt LkqhsnkP Lkk «¼kð Lkk fkhýu þknsnkP yu
Lkuík]íð fhðkLke Lkk Ãkkze ËeÄe.
- yk{, þkn yççkkMku E.Mk. 1622 {kt fLÄkh Ãkh yrÄfkh
fhe ÷eÄku yLku fLÄkh {w½÷ku Lkk nkÚk{ktÚke Lkef¤e økÞwt.
 snkPøkehu r{Íko øÞkMk çkuøk Lku þkne ËeðkLk çkLkkÔÞku yLku
“Eí{kË-WË-Ëku÷k” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke. snkPøkeh
Lkk þkMkLkfk¤ {kt EhkLkeyku Lku Wå[ ÃkË «kÃík ÚkÞk níkk.
snkPøkehLkk Ãkkt[ Ãkwºkku níkk - (1)¾wMkhku (2) Ãkhðus (3)
¾who{ (4) þnhÞkh (5) snkPËkh
{nkðík ¾kp yu Íu÷{ LkËeLkk rfLkkhu E.Mk. 1626 {kt
snkPøkeh, LkqhsnkP yLku íkuLkk ¼kE ykMkV ¾kp Lku çktËe
çkLkkðe ËeÄk níkk.
E.Mk. 1627 {kt “¼e{ðkh” Lkk{ Lkk MÚk¤u snkPøkeh Lkwt
yðMkkLk ÚkÞwt níkwt. íkuLku “þknËhk” (÷knkuh) {kt “hkðe
LkËe” Lkkt fktXu ËVLkkððk{kt ykÔÞku níkku.
 snkPøkeh Lkk {fçkhkLkwt rLk{koý “LkqhsnkP” yu fhkÔÞwt
níkwt.
 snkPøkeh Lkk þkMkLkfk¤ {kt «Úk{ ytøkúus r{þLk “fuÃxLk
nkprfLMk” Lkk Lkuík]íð{kt {w½÷ Ëhçkkh{kt ykÔÞku níkku,
(E.Mk. 1608-1611) su ðuÃkkhe ÃkhðkLkøke «kÃík fhe þõÞku
Lkrn. snkPøkehu nkprfLMk Lku 400 {LkMkçk Lke òøkeh ykÃke
níke.
 “Mkh xkp{Mk hku” Lkk Lkuík]íð {kt çkeswt r{þLk ¼khík
ykÔÞwt níkwt. (E.Mk. 1615-1618), su ðuÃkkhe ÃkhðkLkøke
«kÃík fhe þõÞwt níkwt.
 snkPøkeh Lkk þkMkLkfk¤{kt E.Mk. 1613 {kt ytøkúuòuyu
“Mkqhík” {kt «Úk{ ðuÃkkhe fkuXeLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 “rðr÷Þ{ rV[” yLku “yuzðzo xuhe” suðk ÞwhkuÃkeÞ
Þkºkeyku Ãký snkPøkeh Lkk Ëhçkkh{kt ykÔÞk níkk.
 yþkufLkk fkiMkkBçke Míkt¼ (ðíko{kLk {kt «Þkøk) WÃkh
Mk{wÿøkwÃíkLke «Þkøk «þÂMík yLku snkPøkeh Lkku ÷u¾ fkuíkhu÷ku
Au.
 “yuík{kË-WË-Ëki÷k” (LkqhsnkP Lkk rÃkíkk) Lkku {fçkhku
LkqhsnkP yu E.Mk. 1626 {kt çkLkkÔÞku níkku. {w½÷fk¤Lke
ðkMíkwf¤k Lke yLíkøkoík rLkr{rík yk «Úk{ yuðe E{khík Au,
su ÃkqýoYÃk Lke MkVuË Mktøku{h{h Úke çkLku÷e Au. Mkki «Úk{ yk
{fçkhk {kt s “rÃkíkhk Ëwhk” (rÃkxÙk zqhk) Lkk{Lke fkheøkhe
Lkku WÃkÞkuøk ÚkÞku níkku.
 snkPøkeh Lkk Mk{Þ Lku “r[ºkf¤k Lkku MkwðýoÞwøk” fnuðkÞ
Au.
 snkPøkehu “ykøkk hò” Lkk Lkuík]íð {kt ykøkhk {kt yuf
“r[ºkþk¤k” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 snkPøkeh Lkk Ëhçkkh Lkk «{w¾ r[ºkfkh níkk -
113
(1) ykøkk hò (2) WMíkkË {tMkqh (3) yçkw÷ nMkLk (4)
{wnB{Ë {whkË (5) {wnB{Ë LkkrMkh (6) rðþLkËkMk (7)
VkY¾ çkuøk (8) {Lkkunh yLku økkuðÄoLk.
 WMíkkË {tMkqh Lku “LkkrËh-y÷-WMk” yLku yçkw÷
nMkLkLku “LkkrËh-Wßs{k” Lke WÃkkrÄ snkPøkehu ykÃke
níke.
 “n{òLkk{k” Lkku rð»kÞ “r[ºkf¤k” Au.
 snkPøkehu ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk {kt ÷ÏÞwt Au fu, íku
r[ºkf¤kLkku yuðku òýfkh níkku fu fkuE Ãký r[ºk fkuýu
çkLkkÔÞwt Au íku íkhík s çkíkkðe Ëuíkku níkku. fkuE r[ºk{kt yuf
ðMíkw yuf ÔÞÂõíkyu yLku çkeS ðMíkw çkeS ÔÞÂõíku çkLkkðe
nkuÞ íkku Ãký snkPøkeh fE ðMíkw fkuýu çkLkkðe Au íku çkíkkðe
Ëuíkku níkku.
 snkPøkeh yu VkhMke ¼k»kk{kt ÃkkuíkkLke ykí{fÚkk
“íkwswf-yu-snkPøkehe” Lke h[Lkk fhe níke. suLku Ãkqhe
fhðkLkku ©uÞ “{kuík®çkË ¾kp” Lku òÞ Au.
 snkPøkeh Lkwt çkesw ÷øLk {khðkz Lkk þkMkf WËÞ®Mkn Lke
Ãkwºke “søkík økkuMkkE” (òuÄkçkkE) Úke ÚkÞwt níkwt, suLkkÚke
¾who{ (þknsnkP) ÃkuËk ÚkÞku níkku.
 snkPøkehu “MkqhËkMk” Lku Mkthûký ykÃÞwt níkw íkuLkk fk¤ {kt
s “MkqhMkkøkh” Lkk{ Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
 yVøkkLk Mkki «Úk{ snkPøkeh Lkk þkMkLk fk¤ {kt s
{wøk÷ku Lkk r{ºk çkLÞk níkk íku{ýu Ãký {LkMkçkËkh
çkLkkððk{kt ykÔÞk. yk fk¤{kt s ¼khíkeÞ {wMk÷{kLk
su{ýu “þu¾òËk” fnuíkk níkk, Lku Ãký {LkMkçkËkh
çkLkkððk{kt ykÔÞk.
 snkPøkehu E.Mk. 1612 {kt “hûkkçktÄLk” íknuðkhLke
þYykík fhe yLku rËðk¤eLkk rËðMku swøkkh h{ðkLke
ÃkhðkLkøke ykÃke.
(F) þknsnkP (E.Mk. 1627-1658)
 þknsnkP òuÄÃkwhLkk þkMkf WËÞ®MknLke Ãkwºke
“søkíkøkkuMkkE” (òuÄkçkkE) Lkku Ãkwºk níkku.
 þknsnkP Lkk çkk¤ÃkýLkwt Lkk{ “¾who{” níkwt.
 yn{ËLkøkh Lkk ðSh “{r÷f ytçkh” Lke rðYØ
MkV¤íkk Úke «MkLLk ÚkE Lku “snkPøkehu” ¾who{ Lku
“þknsnkP” Lke WÃkkrÄ ykÃke níke.
 þknsnkP Lkk ÷øLk LkqhsnkPLkk ¼kE ykMkV ¾kp Lke Ãkwºke  yk{kt s íkuýu Mk÷k{íke Ëwøko Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt, suLku
“ytsw{Lk çkkLkku çkuøk{” MkkÚku ÚkÞk níkk suLku “{w{íkks “÷k÷ rfÕ÷ku” (rfÕ÷k-yu-{wçkkhf) Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt
{n÷” Ãký fnuðk{kt ykðu Au. ykðu Au.
 snkPøkehLkk MkkiÚke LkkLkk Ãkwºk “þnhÞkh” Lkk ÷øLk  íkuýu yk s rfÕ÷k{kt “ËeðkLk-yu-yk{” yLku “ËeðkLk-
LkqhsnkP yLku y÷e fw÷eçkuøkLke Ãkwºke “÷kz÷e çkuøk{” Úke yu-¾kMk” Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt níkwt.
ÚkÞkt níkk. yLÞ MÚkkÃkíÞ :
 þknsnkP yu ykMkV ¾kp Lke {ËË Úke hksøkkËeT «kÃík fhe
1. ËeðkLk-yu-yk{ ykøkhk
níke. 2. ËeðkLk-yu-¾kMk ykøkhk
 þknsnkP yu ykMkV ¾kp Lku “ðSh” Lkwt ÃkË yLku 3. LkøkeLkk {ÂMsË ykøkhk
{nkðík ¾kp Lku “¾kLk¾kLkk” Lke WÃkkrÄ «ËkLk fhe níke. 4. {kuíke {ÂMsË ykøkhk
 þknsnkP yu LkqhsnkP Lku 2 ÷k¾ YrÃkÞk «ríkð»ko ÃkuLþLk 5. ò{k {ÂMsË (þknsnkPLke Ãkwºke ykøkhk
ykÃkeLku ÷knkuh {kt ðMkðkx fhkðe ËeÄwt, ßÞkt E.Mk. 1645 “snkpykhk” yu rLk{koý fhkÔÞwt)
{kt íkuLke {]íÞw ÚkE níke. 6. þeþ {nu÷ ykøkhk
 þknsnkP yu E.Mk. 1632 {kt yn{ËLkøkh Lku {w½÷ 7. {åAe ¼ðLk ykøkhk
Mkk{úkßÞ {kt {¤kðe ËeÄku. 8. þknçkwso ykøkhk
þknsnkP Lkk þkMkLkfk¤{kt MÚkkÃkíÞf¤k : 9. ËeðkLk-yu-yk{ ykøkhk
 þknsnkpLkk þkMkLkfk¤Lku “MÚkkÃkíÞf¤k Lkku MkwðýoÞwøk” 10. þknçkwso ÷knkuh
fnuðkÞ Au. 11. þeþ {nu÷ ÷knkuh
 íkks{nu÷ : 12. Lkki÷¾kt {nu÷ ÷knkuh
- þknsnkP yu ÃkkuíkkLkku yLku ÃkkuíkkLke çkuøk{ {w{íkkÍ {n÷ 13. Ïðkçk {nu÷ ÷knkuh
Lkku {fçkhku “ykøkhk” {kt çkLkkÔÞku, su “íkks{n÷” Lkk 14. ò{k {ÂMsË rËÕne
Lkk{ Úke «ÏÞkík Au. 15. {kuíke {nu÷ rËÕne
- “WMíkkË Eþk¾kp” yu íkks{n÷Lke YÃkhu¾k íkiÞkh fhe 16. nehk {nu÷ rËÕne
níke. 17. htøk {nu÷ rËÕne
- íkks{nk÷Lk Lkwt rLk{koý fhðkðk¤ku {wÏÞ MÚkkÃkíÞ f÷kfkh
18. Lknh -yu-çkrnhík rËÕne
“WMíkkË yn{Ë ÷knkuhe” níkku.
 “{Þqh ®MknkMkLk” Lkwt rLk{koý þknsnkP yu fhkÔÞwt níkwt.
- íkks{n÷ Lkk rLk{oký{kt ðÃkhkÞu÷ Mktøku{h{h
“{fhkLkk” (hksMÚkkLk) Úke ÷kððk{kt ykÔÞku níkku. ykLkku {wÏÞ MÚkkÃkíÞ f¤kfkh “çku çkkË÷ ¾kp” níkku.
- íkks{n÷Lkk rLk{oký{kt 20 ð»koLkku Mk{Þ ÷køÞku níkku. çkkËþkn Lkk ®MknkMkLk (hksøkkËe) Lke ÃkkA¤ “rÃkíkhk-
ykLkwt rLk{oký fkÞo E.Mk. 1632 {kt þY ÚkÞwt níkwt. Ëwhk” (rÃkxÙk-zqhk) Lke Lk¬kþe çkLkkððk{kt ykðe níke su{kt
- nq{kÞqPLkk {fçkhkLku íkks{n÷ Lkku Ãkqðoðíkeo {kLkðk{kt ykðu Au. Ãkkihkrýf ÞqLkkLke Ëuðíkk “ykrVÞMk” Lku ðeýk çkøkkzíkk
 þknsnkP yu rËÕneLke LkSf “þknsnkPLkkçkkË” Lkøkh
r[rºkík fhðk{kt ykÔÞku Au.
 “{kunB{Ë MkiÞË” ({eh sw{÷k) Lkk{ Lkk yuf VkhMke
(E.Mk. 1638) Lke MÚkkÃkLkk fhe níke yLku íkuLku ÃkkuíkkLke
hksÄkLke çkLkkðe níke. ðíko{kLk {kt ykLku s “sqLke ðuÃkkhe su økku÷fwLzk Lkku ðSh níkku íku{ýu þknsnkP Lku
rËÕne” Lkk Lkk{u yku¤¾ðk{kt ykðu Au. “fkurnLkqh nehk” Lke ¼ux ykÃke.
 yk fkurnLkqh nehku þknsnkP yu “{Þqh ®MknkMkLk” Ãkh
÷økkðzkÔÞku.
114
* yLÞ VuõxMk :
 þknsnkP Lkk Ëhçkkh Lkk «{w¾ r[ºkfkh “{qnB{Ë
Vfeh” yLku “{eh nkrMk{” níkk.
 þknsnkPLkk Ëhçkkh{kt “çktMkeÄh r{©” yLku
“nrhLkkhkÞý r{©” Lkk{Lkk çku MktMf]íkLkk frð níkk.
 þknsnkP yu Mktøkeík¿k “÷k÷ ¾kp” Lku “økwý Mk{LËh”
Lke WÃkkrÄ ykÃke níke.
 þknsnkP Lkk Ëhçkkh{kt “fðeLÿk[kÞo” yLku “søkLLkkÚk
Ãktrzík” MktMf]íkLkk «ÏÞkík rðîkLk níkk.
 frð søkLLkkÚk Ãktrzík yu “hMkøktøkkÄh” yLku
“øktøkk÷nuhe” Lkk{ Lkk økútÚkLke h[Lkk fhe níke.
 þknsnkP Lkk [kh Ãkwºk níkk
(1)Ëkhk rþfkun (2) þwò (3) ykihtøkkÍuçk yLku (4) {whkË
 þknsnkPLkku Ãkwºk “Ëkhk rþfkun” «ÏÞkík rðîkLk níkku,
ykLku ¼økðËTøkeíkk, Þkuøkðrþc, WÃkrLk»kË yLku hk{kÞýLkku
VkhMke ¼k»kk {kt yLkwðkË fhkÔÞku níkku.
 Ëkhkrþfkun yu WÃkrLk»kË Lkwt VkhMke yLkwðkË “rMkho-yu-
yfçkh” Lkk{u fÞwO.
 Ëkhkrþfkun fkrËhe rMk÷rMk÷kLkk “{wÕ÷k þkn çkËÏþe”
Lkku rþ»Þ níkku.
 “þkn çkw÷tË Efçkk÷” (King of Lofty Fortune)
Lkk YÃku “Ëkhkrþfkun” yku¤¾kÞ Au.
 þknsnkP Lkk þkMkLkfk¤ {kt VktMkeMke çkŠLkÞh -
“r[rfíMkf” yLku VktMkeMke xðŠLkÞh - “Íðuhkík yLku {kuíke
Lkku òýfkh” ¼khík{kt ykÔÞk níkk.
 þknsnkPLkk Mk{Þ{kt “¾kLkusnkP ÷kuËeLkku rðÿkun”
(E.Mk. 1628) ÚkÞku yLku “fLÄkh” (E.Mk. 1648)
{w½÷kuLkk nkÚk{ktÚke nt{uþk {kxu Lkef¤e økÞku.
 þknsnkP çke{kh Úkíkkt íku{Lkk Ãkwºkku{kt hksøkkËeT {kxu ÞwØ
þY ÚkE økÞwt.
 25 yur«÷, 1658 Lkk hkus Ëkhkrþfkun yLku
ykihtøkÍuçkLke MkuLkk ðå[u “Äh{íkLkwt ÞwØ” (WßsiLk) ÚkÞwt
níkwt. yk ÞwØ{kt Ëkhkrþfkun Ãkhkrsík ÚkÞku níkku. yk
rðsÞLkk WÃk÷ûÞ{kt ykihtøkÍuçk yu “VíkunkçkkË” Lkk{Lkku
Lkøkh ðMkkÔÞku níkku.
115
 8 sqLk, 1658 Lkk hkus Ëkhkrþfkun yLku ykihtøkÍuçk Lke
MkuLkk ðå[u “Mkk{qøkZ Lkwwt ÞwØ” ÚkÞwt níkwt. yk ÞwØ {kt Ãký
Ëkhkrþfkun Ãkhkrsík ÚkÞku níkku.
 yur«÷, 1659 {kt Ëkhkrþfkun yLku ykihtøkÍuçkLke MkuLkk
ðå[u W¥khkrÄfkh Lkwt AuÕ÷wt ÞwØ “ËuðhkE Lke ½kxe Lkwt ÞwØ”
(ys{uh) ÚkÞwt níkwt. yk ÞwØ{kt Ëkhkrþfkun™u ykihtøkÍuçku
{kuíkLkk ½kx Wíkkhe ËeÄku.
 ykihtøkÍuçku þknsnkPLku fuË fhe ÷eÄku. 8 ð»ko MkwÄe fuË{kt
hkÏÞku yLku su÷{kt íkuLkwt {]íÞw ÚkE økÞwt.
 þknsnkP yu “E÷kne Mktðík” Lke søÞkyu “rnshe
Mktðík” [÷kÔÞku níkku.
 þknsnkP yu rnLËwyku Ãkh Úkkuzk Mk{Þ {kxu “íkeÚkoÞkºkk
fh” ÷økkÔÞku níkku.
 yfçkh yLku snkPøkehLkk økkiníÞk rLk»kuÄLkk ykËuþLku
Mk{kÃík fhe ËeÄku.
 þknsnkP yu rnLËwykuLku {wMk÷{kLk çkLkkððk {kxu yuf
y÷øk rð¼køk ¾kuÕÞwt níkwt.
(G) ykihtøkÍuçk (E.Mk. 1618-1707) :
 ykihtøkÍuçk Lkku sL{ 3 LkðuBçkh, 1618 Lkk hkus økwshkík
Lkk “ËknkuË” {kt {w{íkkÍ {nu÷ Lke ¾qfu Úke ÚkÞku níkku.
 ykihtøkÍuçk Lkk ÷øLk “rË÷hkMk çkkLkku çkuøk{” (hrÍÞk
çkeçke) MkkÚku ÚkÞk níkk.
 ykihtøkÍuçk Lkk økwY “{eh {wnB{Ë nfe{” níkk.
 E.Mk. 1658 {kt ykøkhk{kt ykihtøkÍuçkLkku «Úk{
hkßÞkr¼»kuf ÚkÞku níkku. ËuðhkELkk ÞwØ {kt MkV¤ ÚkÞkt ÃkAe
ykihtøkÍuçku rËÕne {kt VheÚke hkßÞkr¼»kuf fhkÔÞku níkku.
 ykihtøkÍuçk “MkwLLke” Ä{oLku {kLkíkku níkku, íkuLku
“®sËkÃkeh” íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 ykihtøkÍuçku “fwhkLk” Lku ÃkkuíkkLkk þkMkLk Lkku ykÄkh
çkLkkÔÞku níkku. íkuýu “Lkðhkus WíMkð”, “Íhku¾k ËþoLk”,
“íkw÷kËkLk «Úkk” fu su yfçkhu þY fhe níke, íkuýu çktÄ
fhkðe ËeÄe níke.
 ykihtøkÍuçku E.Mk. 1679 {kt “srsÞk ðuhku” Vhe þY fÞkuo.
 ykihtøkÍuçk E.Mk. 1679 {kt ykihtøkkçkkË ({nkhk»xÙ) {kt
íkks{nu÷ suðwt s “çkeçke fk {fçkhk” çktÄkÔÞwt suLku “çkeswt
íkks{nu÷” fnuðkÞ Au.
 VktMkeMke Þkºke “VktfkuEMk çkŠLkÞh” ykihtøkÍuçk Lkk
r[rfíMkf níkk.
 ykihtøkÍuçkLkk Mk{Þ{kt rnLËw {LkMkçkËkhkuLke MktÏÞk
÷øk¼øk 337 níke, su yLÞ {w½÷ Mk{úkxkuLke Mkh¾k{ýe{kt
¾qçks ðÄw níke.
 ykihtøkÍuçk MkkiÚke ðÄw rnLËq yrÄfkheykuLke rLk{ýqf
fhðk ðk¤ku {w½÷ Mk{úkx níkku.
 ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤{kt {w½÷ MkuLkk{kt MkkiÚke ðÄw
rnLËq MkuLkkÃkrík níkk.
 ykihtøkÍuçk “ËkY÷ nçko” (fkrVhkLkku Ëuþ) Lku “ËkY÷
EM÷k{” (EM÷k{ Lkku Ëuþ) {kt ÃkrhðŠíkík fhðkLku ÃkkuíkkLkku
{níðLkku ÷ûÞktf {kLkíkku níkku.
 ykihtøkÍuçk yu E.Mk. 1665 {kt rnLËq {trËhkuLku íkkuzðkLkku
ykËuþ ykÃÞku níkku. ykLkk þkMkLkfk¤{kt Mkku{LkkÚkLkwt
{trËh, çkLkkhMkLkwt rðïLkkÚk {trËh, fuþðhkÞ {trËh
(snkPøkeh fk¤{kt {Úkwhk{kt ðeh®Mkn Ëuð æðkhk çkLkkðu÷)
ðøkuhuLku íkkuzðk{kt ykÔÞk níkk.
 ykihtøkÍuçkLkk Ëhçkkh {kt Mktøkeík Ãkh «ríkçktÄ ÷økkze
Ëuðk{kt ykÔÞku yLku Mkhfkhe Mktøkeíkfkhku Lku rhxkÞh{uLx
ykÃke Ëuðk{kt ykðe.
 VfeYÕ÷kn yu “{kLk fkiíkqn÷” Lkwt “hkøkËÃkoý” Lkk
Lkk{ Úke yLkwðkË fhe ykihtøkÍuçk Lku yŠÃkík fhe níke.
 ¼khíkeÞ þk†eÞ Mktøkeík Ãkh VkhMke ¼k»kk{kt MkkiÚke ðÄw
ÃkwMíkfku ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤{kt s ÷¾ðk{kt ykðe níke.
 ykihtøkÍuçk ðeýk ðøkkzðk{kt rLk»ýkík níkku.
 ykihtøkÍuçk Lkk Ãkwºk “yfçkhu” ËwøkkoËkMkLkk
fnuðk{kt ykðeLku ÃkkuíkkLkk rÃkíkkLke rðYØ rðÿkun fhe ËeÄku.
 òx rðÿkun (1667-1685)
- ykihtøkÍuçk Lkk Mk{Þ {kt ÚkÞu÷ òx rðÿkun Lkwt Lkuík]íð
“økkufw¤k” yLku “hkòhk{” yu fÞwO níkwt.
- E.Mk. 1670 {kt “rík÷Ãkík Lkk ÞwØ” {kt òx ÃkhkSík ÚkÞk
níkk yLku økkufw¤k Lku {khe Lkk¾ðk{kt ykÔÞku.
- E.Mk. 1685 {kt òxku yu hkòhk{ Lkk Lkuík]íð{kt Vhe
rðÿkun fÞkuo níkku.
- yk òxku yu rMkfLËhk {kt ykðu÷ yfçkhLkk {fçkhk Lku
Ãký ÷qtxÞwt.
116
- ¼híkÃkwh hksðtþ Lkku ÃkkÞku ykihtøkÍuçk Lkk þkMkLkfk¤ {kt òx
Lkuíkk yLku hkòhk{ Lkk ¼ºkeò “[qzk{ýu” LkkÏÞku níkku.
 E.Mk. 1685{kt çkeòÃkwh yLku E.Mk. 1687 {kt økku÷fwLzkLku
ykihtøkÍuçk yu {w½÷ Mkk{úkßÞ {kt {¤kðe ÷eÄk níkk.
 “{ËLLkk” yLku “yfLLkk” Lkk{ Lkk çkúkñýku Lkku MktçktÄ
økku÷fwLzk Lkk þkMkf yçkw÷ nMkLk Úke níkku.
 rþðkS yLku sÞ®Mkn Lke ðå[u “ÃkwhLËh Lke MktrÄ” 22
sqLk, 1665 Lkk hkus ÚkE níke.
 rþðkS yki h t økÍu çk Lke Mkk{u {u , 1666 {kt
ykøkhkLkk rfÕ÷k Lkk rËðkLk-yu-yk{ {kt nksh ÚkÞkt
níkk. rþðkS Lku fiË fhe “sÞÃkwh ¼ðLk” {kt
hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk.
 þe¾ku Lkk 9 {kt økw Y “íku ø kçknkËw h” Lke níÞk
ykihtøkÍu çk yu E.Mk. 1675 {kt rËÕne {kt EM÷k{ Ä{o
Mðefkh Lk fhðkLkk fkhýu fhkðe ËeÄe níke.
 ykihtøkÍuçku sLkíkk Lke ykŠÚkf íkf÷eVku Lkk rLkfk÷ {kxu
“hknËkhe” yLku “ÃkkLkËkhe” fh LkkçkqË fÞko níkk.
 yki ht økÍu ç ku “rnLËq íknu ð khku ” ònuh {kt Wsððk Ãkh
«ríkçkt çk ÷økkðe ËeÄku níkku.
 ykih t økÍu çk Lkwt hkßÞrðMíkkh (Mkk{úk ßÞ) {w½÷ku {kt
MkkiÚke ðÄw níkwt.
 ykih tøkÍuçkLku “þkne Ëhðuþ” íkhefu Ãký
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 yki htøkÍuçku E.Mk. 1663 {kt “Mkíke«Úkk” Ãkh
«ríkçktÄ ÷økkðe ËeÄku.
 sLkíkk Ãkrðºk fkÞËku (þrhÞík) Lkk «{kýu yk[hý fhe
hne Au fu Lkrn, íkuLke Ëu¾hu¾ {kxu ykihtøkÍuçk yu
“{wník®Mkçk” Lkk{ Lkk yrÄfkhe Lke rLk{ýqf fhe níke.
 E.Mk. 1704 {kt þe¾ku Lkk økwhw økku®ðË ®Mknu ykihtøkÍuçk
Lku yuf Ãkºk ÷ÏÞku nkuík, suLku “sVhLkk{k” fnuðkÞ Au.
 ykihtøkÍuçkLke {]íÞw E.Mk. 1707 {kt ÚkE níke. íkuLku
“Ëki÷íkkçkkË” {kt “Vfeh çkwhnkLkwÆeLk” Lke fçkh Lkk
ynkík {kt ËVLkkððk{kt ykÔÞku.
{w½÷ þkMkfku Lkk {fçkhk :
¢{ þkMkf {fçkhku 4. snkPøkeh þknËhk (÷knkuh) (LkqhsnkP yu
1. çkkçkh fkçkw÷ çkLkkðu÷)
2. nq{kÞqP rËÕne (nkS çkuøk{ æðkhk rLkr{ík) 5. þknsnkP ykøkhk
3. yfçkh rMkfLËhk (ykøkhk) (snkPøkehu çkLkkðu÷) 6. ykihtøkÍuçk Ëki÷íkkçkkË (ykihtøkkçkkË)
{w½÷fk¤ Lkk MÚkkÃkíÞku :
¢ MÚkkÃkíÞ MÚk¤ þkMkf (çkLkkðLkkh)
{
1. fkçkw÷eçkkøk{kt ykðu÷e {ÂMsË ÃkkýeÃkík çkkçkh
2. ò{k {ÂMsË Mkt¼¤(Ynu÷¾tz) çkkçkh
3. çkkçkhe {ÂMsË yÞkuæÞk {ehçkfe (çkkçkhLkku MkuLkkÃkrík)
4. ËeLkÃkLkkn Lkøkh rËÕne nq{kÞqP
5. Ä{o þhýMÚk¤ (ÃkwhkLkk rfÕ÷k) rËÕne nq{kÞqP
6. rfÕ÷k-yu-fwnLkk rËÕne þuhþkn
7. þuhþknLkku {fçkhku MkkMkkhk{ (rçknkh) þuhþkn
8. ykøkhk Lkku rfÕ÷ku ykøkhk yfçkh
9. snkPøkeh {n÷ VíkunÃkwh rMkfhe yfçkh
10. Ãkt[{nk÷ (nðk {n÷) VíkunÃkwh rMkfhe yfçkh
11. {rhÞ{ {n÷ VíkunÃkwh Mkefhe yfçkh
12. þu¾ Mk÷e{ r[~íke Lkku {fçkhku VíkunÃkwh Mkefhe yfçkh
13. EM÷k{þkn Lkku {fçkhku (þu¾ Mk÷e{ VíkunÃkwh Mkefhe yfçkh
r[~íkeLkk Ãkkiºk)
14. yÕnkçkkË Lkku 40 Úkkt¼÷k ðk¤ku rfÕ÷ku yÕnkçkkË yfçkh
15. yiík{kË-W÷-Ëki÷k Lkku {fçkhku ykøkhk LkqhsnkP
16. çkehçk÷ {nu÷ VíkunÃkwh Mkefhe yfçkh
17. òuÄkçkkELkwt {nu÷ VíkunÃkwh Mkefhe yfçkh
18. çkkËþkne {ÂMsË ÷knkuh ykihtøkÍuçk
19. çkeçkk fk {fçkhk ykihtøkkçkkË ykihtøkÍuçk
20. {kuíke {ÂMsË rËÕne Lkk ÷k÷ rfÕ÷k{kt ykihtøkÍuçk
{w½÷fk¤Lkk çkkøk :
¢{ çkkøk MÚk¤ rLk{koýfíkko 5. nÞkík çkÏþ ÷k÷ rfÕ÷ku þknsnkP
1. hk{çkkøk(n~ík ykøkhk çkkçkh (rËÕne)
çkrnMík) 6. þk÷e{kh çkkøk rËÕne þknsnkP
2. rLkþktík çkkøk ©eLkøkh snkPøkeh 7. ðSh çkkøk fk~{eh Ëkhkrþfkun
3. þk÷e{kh çkkøk ©eLkøkh snkPøkeh 8. [nkhçkwSo çkkøk ÷knkuh suçkwrÒkMkk
4. þk÷e{kh çkkøk ÷knkuh þknsnkP

117
{w½÷fk÷eLk MkkrníÞ :
¢{ MkkrníÞ (økútÚk) ÷u¾f rð»kÞ
1. çkkçkhLkk{k (íkwswf-yu-çkkçkhe) çkkçkh E.Mk. 1504-1529 MkwÄe Lke hksLkiríkf EríknkMkLkwt ðýoLk {¤u Au.
2. íkkhe¾-yu-hMkeËe r{Íko niËh Ëkuøk÷ík -nq{kÞqP Lkku RríknkMk
3. nq{kÞqPLkk{k økw÷çkËLk çkuøk{ -çkkçkh yLku nq{kÞqP Lkku EríknkMk
4. íkkunVk-yu-yfçkhþkne yççkkMk ¾kp þuhðkLke -yfçkh yLku þuhþkn Lkku EríknkMk
5. íkkhe¾-yu-y÷Ve {wÕ÷k ËkWË -EM÷k{ Ä{o Lkk 1000 ð»ko Ãkqhk Úkðk Ãkh yfçkh Lkk ykËuþ Ãkh
÷¾ðk{kt ykðe.
6. yfçkhLkk{k (ykELk-yu- yçkw÷ VÍ÷ -yfçkhLkk SðLkfk¤Lke MktÃkqýo fÚkk
yfçkhe)
7. íkçkfkík-yu-yfçkhe rLkÍk{wÆeLk yn{Ë -{w½÷ku yLku rðrðÄ «kLíkku Lkk rðþu òýfkhe {¤u Au.
8. {wLík¾çk-W÷-íkðkhe¾ yçËw÷-fkrËh yk ÃkwMíkfLku rnLËwMíkkLk Lkku EríknkMk {kLkðk{kt ykðu Au.
çkËkÞqPLke
9. íkwÍwf-yu-snkPøkehe snkPøkeh, {kiíkr¼Ë -yk snkPøkehLke ykí{fÚkk Au suLku snkPøkehu þY fhe ÃkhLíkw
¾kp {kuíkr{Ë ¾kp yu Ãkqhe fhe.
10. Efçkk÷Lkk{k-yu- snkPøkehe {kiíkr¼Ë ¾kp -snkPøkehLkk þkMkLkfk¤ {kt VkhMke ¼k»kk{kt ÷¾u÷ yiríknkrMkf
ÃkwMíkf Au.
11. ÃkkËþknLkk{k yçËw÷ n{eË ÷knkuhe þknsnkP Lkku EríknkMk
yLku {kunB{Ë y{eLk
fsðeLke
12. þknsnkPLkk{k ELkkÞík ¾kp -þknsnkP Lkk þkMkLkfk¤{kt VkhMke ¼k»kk{kt ÷¾u÷ yuf
{níðÃkqýo ÃkwMíkf Au.
13. yk÷{økehLkk{k fkS{ rþhkS -ykihtøkÍuçk Lkk þkMkLkfk¤{kt VkhMke ¼k»kk{kt ÷¾u÷ yuf
yiríknkrMkf ÃkwMíkf Au.
14. Víkqnkík-yu-yk÷{økehe EïhËkMk Lkkøkh -ykLku ¼khík{kt hr[ík “{wÂM÷{ fkÞËkLkku MkkiÚke {kuxku
zkEsMx” {kLkðk{kt ykðu Au.
15. {wykrMkh-yu-yk÷{økehe MkkVe {wMíkuË ¾kp -ykihtøkÍuçkLkk fk¤{kt ÷¾u÷ yk ÃkwMíkfLku zkp. sËwLkkÚk Mkhfkhu
“{wøk÷ hkßÞLkwt øksurxÞh” fÌkwt Au.
16. {wLík¾çk-W÷-÷wçkkçk ¾Ve ¾kp -ykLke h[Lkk ¾Ve ¾kp æðkhk økwó heíku fhðk{kt ykðe níke. yk{kt
ykihtøkÍuçkLkk þkMkLkfk¤Lkwt yk÷ku[Lkkí{f ðýoLk fhðk{kt ykÔÞwt Au.
17. ¾w÷kMkík-W÷-íkðkhe¾ MkwhsLkhkÞ ¼tzkhe -yk ykihtøkÍuçk Lkk fk¤{kt VkhMke ¼k»kk {kt ÷¾u÷ yuf
yiríknkrMkf ÃkwMíkf Au.
18. rMkho-yu-yfçkh Ëkhkrþfkun -Ëkhkrþfkun yu fkþeLkk ÃktrzíkkuLke {ËËÚke “çkkðLk WÃkrLk»kËku”
Lkwt “rMkho -yu-yfçkh” Lkk{Úke VkhMke ¼k»kk{kt yLkwðkË fÞwO.
19. LkwM¾k-yu-rË÷fwþk ¼e{MkuLk fkÞMÚk

118
{w½÷fk÷eLk fh ÔÞðMÚkk :  {LkMkçkËkhkuLku hkufz íkÚkk òøkeh YÃku ðuíkLk {¤íkwt níkwt.
{LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkk : “sÃíke” {LkMkçkËkhe «ÚkkLke yuf «{w¾ ¾krMkÞík níke
 yhçke ¼k»kkLkk “{LkMkçk” Lkku yÚko “ÃkË” ÚkkÞ Au. íkuLkk «{kýu ßÞkhu fkuE {LkMkçkËkh Lkwt yðMkkLk ÚkE síkwt íkku
 {LkMkçk þçË íkuLkk Äkhf ({LkMkçkËkh) Lke «ríkck íkuLke çkÄe r{÷fík Mk{úkx îkhk sÃík fhe ÷uðk{kt ykðíke
Lkku Mkq[f níkku. níke.
 yfçkhLke {LkMkçkËkhe ÔÞðMÚkk {tøkku¤ Lkuíkk “[tøkus  snkPøkeh Lkk þkMkLkfk¤{kt yk «Úkk{kt fux÷ktf ÃkrhðíkoLk
¾kp” Lke “Ëþ{÷ð «ýk÷e” (Ëþktþ «ýk÷e) Ãkh fÞko níkk su{kt {LkMkçkÚke “Ëku-yMÃkk” yLku “®Mkn-
ykÄkrhík níke. yMÃkk” Lku òuze Ëuðk{kt ykÔÞwt.
 yfçkhLkk þkMkLkfk¤Lkk 11 {kt ð»ko{kt “{LkMkçkËkhe  yk ÔÞðMÚkk {kt fkuE {LkMkçkËkh Lku “Ëku-yMÃkk” ÃkË
«Úkk” þY fhe níke. «kÃík Úkðk Ãkh Lk¬e fhu÷ MktÏÞkÚke çku økýk ½kuzkyku hk¾ðk
 yfçkhu ÃkkuíkkLkk MkBÃkqýo {LkMkçk Lku “yÕ÷kn” þçË Lkku Ãkzíkk níkk. yLku “®Mkn-yMÃkk” ÃkË «kÃík {LkMkçkËkhLku
WÃkÞkuøk yux÷u fu 1 +30+ 30+ 5= 66 ©uýeyku{kt rð¼ksLk Lk¬e fhu÷ MktÏÞk Úke ºký økýk ½kuzkyku hk¾ðk Ãkzíkk níkk.
fÞwO níkwt Ãkhtíkw yçkw÷ VÍ÷u {kºk 33 ©uýeykuLkku WÕ÷u¾ * òøkehËkhe «Úkk :
fÞkuo Au.  su {LkMkçkËkhLku hkufz hf{Lku çkË÷u fnuíkk s{eLk fu
 yk «ÚkkLke «uhýk “¾÷eVk yççkkMk EË” ÃkhÚke ÷eÄe òøkeh ykÃkðk{kt ykðíke íkuLku “òøkehËkh” fnuíkk níkk.
níke.  “òøkehËkhe «Úkk” Ãký “yfçkhu” þY fhe níke.
 {w½÷fk÷eLk MkiLÞ ÔÞðMÚkk ÃkqýoYÃkÚke {LkMkçkËkhe «Úkk  òøkehku{kt fh ðMkq÷e yrÄfkhe íkhefu “[kiÄhe” yLku
Ãkh ykÄkrhík níke. “fkLkqLkøkku” níkk.
 {LkMkçk ºký «fkhLkk níkk -  òøkeh yuf {LkMkçkËkh ÃkkMku ðÄw{kt ðÄw 4 ð»ko hnuíke
1. 10 Úke 500 MkwÄe {LkMkçk «kó fhðkðk¤k “{LkMkçkËkh” íÞkhçkkË íku çkeòLku ykÃkðk{kt ykðíke níke.
fnuðkíkk níkk. * s{eLkËkhe «Úkk :
2. 500 Úke 2500 MkwÄe {LkMkçk «kÃík fhðkðk¤k “y{eh”  {w½÷fk¤{kt s{eLkËkhkuLku fux÷ktf rðMíkkh{kt fh
(yk{eh) fnuðkíkk níkk. ðMkq÷ðkLkku yrÄfkh ykÃkðk{kt ykðíkku níkku.
3. 2500 Úke WÃkh {LkMkçk «kÃík fhðkðk¤k “W{hk”,  íkuyku íku s{eLk Lkk {kr÷f Lknkuíkkt Ãkhtíkw íkuyku {kr÷fe
yÚkðk “y{eh-yu-yò{” yÚkðk “y{eh-yu-W{Ëk” suðk n¬ ¼kuøkðíkkt níkkt.
fnuðkíkk níkk.  s{eËkhLku {w½÷fk¤{kt “Ëuþ{¾”, “Ãkkxe÷”,
 “òík” ÃkËÚke ÔÞÂõíkLkwt ðuíkLk yLku «ríkck Lkwt ¿kkLk Úkíkwt “LkkÞf” ðøkuhu Lkk{ Úke Ãký yku¤¾ðk{kt ykðíkkt níkkt.
níkwt yLku “Mkðkh” ÃkËÚke ½wzMkðkh ˤLke MktÏÞkLkwt ¿kkLk  þknsnkP yu “XufuËkhe «Úkk” y{÷{kt {qfe níke.
Úkíkwt níkwt. * {w½÷fk¤Lkk yrÄfkheyku :
 5000 Úke ðÄw {LkMkçk {kºk þknòËkyku Lku {¤íkwt níkwt  {w½÷fk¤{kt {tºkeÃkrh»kË Lku “rðòhík” fnuíkk níkk.
Ãkhtíkw yfçkhu “r{Íko yÍeÍ fkuf” yLku “{kLk®Mkn” Lku  çkkçkh Lkk þkMkLk {kt “ðSh” ÃkË ¾qçk s {níðÃkqýo níkku.
Ãký ykÃÞwt.
 snkPøkeh yLku þknsnkP Lkk Mk{Þu MkhËkhku Lku 8000 Lkwt
{LkMkçk yLku þknòËkykuLku 40,000 Lkwt {LkMkçk ykÃkðk{kt
ykðíkwt.
¢{ yrÄfkhe fkÞo
1. ðSh (ðfe÷) -«ÄkLk{tºke
119
 -yfçkhLkk Mk{Þ{kt «ÄkLk{tºkeLku ðfe÷ yLku Lkkýk{tºkeLku ðSh fnuíkk níkk.
2. ËeðkLk -Lkkýk yLku hksMð rð¼køkLkku Mkðkuoå[ yrÄfkhe
3. {ehçkÏþe -MkiLÞ rð¼køkLkku «{w¾
4. {eh-yu-Mkki{k -Mk{úkx Lkk ½hu÷wt rð¼køkLkku «{w¾
5. Mkÿ-WMk-MkwËqh -Mk{úkx yLku ÄkŠ{f rð»kÞku Ãkh Mk÷kn ykÃkðkLkwt
-«ò yLku Mk{úkx {kt MktÃkfo çkLkkðe hk¾ðk ðk¤e Mkktf¤
6. {wník®Mkçk -{wnB{Ë ÃkiøkBçkh MkknuçkLke yk¿kkyku (þrhÞík) Lku y{÷{kt ÷kððe yLku EM÷k{Lkk
yLkwfq¤ Lk nkuÞ íkuðk rðrÄ-rðÄkLkkuLkwt Ë{Lk fhðwt.
7. fkS-W÷-fwòík -Mk{úkx Lkk ÃkËe LÞkrÞf {k{÷kykuLkku Mkðkuoå[ yrÄfkhe (EM÷kr{f fkÞËk «{kýu)
8. ËeðkLk-yu-çk[qíkkík -þkne fkh¾kLkkyku Lkku yÄeûkf
9. Ëhkuøkk-yu-zkf[kife -økwÃík[h yLku zkf rð¼køkLkku yrÄfkhe
10. ËeðkLk-yu-yk÷k -hkßÞfku»k yLku hksMð Lkku yrÄfkhe
11. Ëhkuøkk -xfMkk÷ Lkku yrÄfkhe
12. {eh çkknhe -s¤ MkuLkkLkku «{w¾
13. {eh çkho -ðLkMkr[ð
14. {wþrhV -÷u¾krÄfkhe
15. {wMíkkiVe -÷u¾k Ãkrhûkf
16. ykr{÷ -÷økkLk ðMkq÷ fhLkkh yrÄfkhe
17. rþfËkh ÃkhøkLkkLkku «{w¾ yrÄfkhe
18. fkuíkðk÷ -Lkøkh «{w¾
* yLÞ VuõxMk :  þknsnkPLkk þkMkLkfk¤{kt Mkhfkh yLku ÃkhøkLkkLke ðå[u
 ðneðxe {k¤¾wt : “[f÷k” Lkk{Lkwt yuf Lkðwt yuf{ MÚkkrÃkík fhðk{kt ykÔÞwt
Mkk{úkßÞ níkwt.
 ¼qr{fh (s{eLkðuhku) Lkk rð¼ksLk Lkk ykÄkhu {w½÷
Mkqçkku Mkk{úkßÞ Lke Mk{Mík s{eLkLku 3 ðøkkuo {kt rð¼krsík fhðk{kt
ykðíke níke.
Mkhfkh 1. ¾k÷Mkk s{eLk - Mk{úkx Lkk rLkÞtºký nuX¤ Lke s{eLk
2. òøkeh s{eLk - ÃkøkkhLkk çkË÷u ykÃkðk{kt ykðíke
ÃkhøkLkk ({nk÷) s{eLk
3. {ËË-yu-{kþ (MkÞqhøk¤)- ËkLk{kt ykÃku÷ fh{wõík
ËMíkqh (SÕ÷ku) s{eLk, ykLku “r{Õf” Ãký fnuðk{kt ykðu Au.
 þuhþknP æðkhk ¼q-hksMð {kxu yÃkLkkðu÷ ÃkØrík
økk{ ({kðËk, Ëen) “hkE” Lkku WÃkÞkuøk yfçkhu Ãký fÞkuo níkku.
 E.Mk. 1573 {kt yfçkhLkk æðkhk “fhkuze” Lkk{Lkk
yrÄfkheLke rLk{ýqtf fhðk{kt ykðe níke. yk yrÄfkheyu
ÃkkuíkkLkk rðMíkkhÚke yuf fhkuz Ëk{ ðMkq÷ fhðkLkk níkk.
120
 «fhý-6 {hkXk Mkk{úkksÞ
 yfçkhu E.Mk. 1580 {kt “ËnMkk¤k ÃkØrík” Lkk{Lke
Lkðe fh «ýk÷e þY fhe níke. yk ÔÞðMÚkk Lku “xkuzh{÷ (A) AºkÃkrík rþðkS (E.Mk. 1627-1680)
çktËkuçkMík” Ãký fnuðkÞ Au.  {hkXk Mkk{úkßÞ Lkk MktMÚkkÃkf - AºkÃkrík rþðkS
 yk ÔÞðMÚkkLke ytËh s{eLkLku [kh ¼køk{kt rð¼krsík  rÃkíkkLkwt Lkk{ - þknS ¼kUMk÷u
fhðk{kt ykðe níke.  {kíkkLkwt Lkk{ - SòçkkE
1. “Ãkku÷s”- yk s{eLk{kt rLkÞr{íkÃkýu ¾uíke Úkíke  sL{ - 6 yur«÷, 1627 {kt ÃkqLkk LkSf rþðLkuhLkk
níke. rfÕ÷k{kt
2. “Ãkhíke”- yk s{eLk {kt çku ð»koLkk ytíkh{kt ¾uíke  rþðkSLkk økwhw - ËkËkS fkUzËuð
Úkíke níke.  rþðkSLkk ykæÞkÂí{f økwhw - Mk{Úko hk{ËkMk
3. “[k[h”- yk s{eLk {kt [kh ð»koLkk ytíkh{kt ¾uíke  ÃkíLke Lkwt Lkk{ - Mkk÷çkkE rLkBçkk÷fh (E.Mk. 1640)
Úkíke níke.  rþðkSyu “rnLËw ÃkË ÃkkËþkne” ytøkefkh fhe Lku
4. “çktsh”- rçkLk ¾uíke ÞkuøÞ s{eLk. økkÞ, {rn÷k yLku çkúkñýku Lke hûkýLkwt ðúík ÷eÄwt íkuÚke íkuLku
 {w½÷fk¤{kt ¾uzqík ºký ¼køk{kt rð¼krsík níkk - “rnLËw Ä{kuoîkhf” Ãký fnuðkÞ Au.
1. “¾wËfk~ík”- yk ¾uzqík íku økk{Lke s{eLk Ãkh  E.Mk. 1643 {kt rþðkS yu çkeòÃkwh Lkk ®MknøkZLkku
¾uíke fhíkk níkk, sÞkp Lkk íku rfÕ÷ku SíÞku.
hnuðkMke níkk.  E.Mk. 1644 {kt çkeòÃkwh Lkku íkkuhý Lkku rfÕ÷ku SíÞku.
2. “Ãkknefk~ík”- yk ¾uzqík çkeò økk{{kt sELku  E.Mk. 1656 {kt rþðkSyu [kfLk, ÃkwhLËh, çkkhk{íke
¾uíke fhíkk níkk. MkqÞk, ríkfkuLkk, ÷kunøkZLkk rfÕ÷kyku SíÞk.
3. “{wòrhÞLk”- ¾wËfk~ík ¾uzqíkku Úke s{eLk  E.Mk. 1656 {kt [Lÿhkð {kuhu ÃkkMkuÚke sð÷e Lkku rfÕ÷ku
¼kzkÃkèk Ãkh ÷ELku ¾uíke fhíkk Ãký fçksu fÞkuo íÞkh ÃkAe hkÞøkZ Ãký SíÞwt.
níkk.  E.Mk. 1656 {kt rþðkSyu “hkÞøkZ” Lku ÃkkuíkkLke
hksÄkLke çkLkkðe.
 “{kn{ yLkøkk” {w½÷fk¤Lke «Úk{ yLku AuÕ÷e  rþðkSyu “Mkqhík” Lku E.Mk. 1664 yLku E.Mk. 1670
{rn÷k níke, suLku «ÄkLk{tºke Lkk ÃkË Ãkh rLk{ýqf fhðk{kt {kt ÷qtxâwt níkwt.
ykðe níke.  çkeòÃkwh Lkk MkwÕíkkLku ÃkkuíkkLkk ÞkuøÞ MkuLkkÃkrík “yVs÷
 þknsnkP yu W÷u{kyku Lku «MkLLk fhðk {kxu rMksËk yLku ¾kp” Lku MkÃxuBçkh, 1665 {kt rþðkS Lku Ãkhkrsík fhðk {kxu
ÃkkçkkuMk Lke ßøÞk “[nkh-íkM÷e{ «Úkk” Lku þY fhe. {kufÕÞku. rþðkSyu yVs÷ ¾kp Lku ÞwØ{kt Ãkhkrsík fhe
{khe LkktÏÞku.
****** ykihtøkÍuçk yu rþðkSLke rðMíkkhðkËe Lkerík Lku hkufðk
{kxu MkkEMíkk ¾kp (E.Mk. 1660) Lku {kufÕÞku.
E.Mk. 1665 {kt “ÃkwhLËhLke MktrÄ” rþðkS yLkuu hkò
sÞ®Mkn ðå[u ÚkE níke.
 E.Mk. 1666 {kt sÞ®MknLkk fnuðkÚke ykihtøkÍuçkLku
{¤ðk ykøkhk økÞk íÞkhu íkuLku fuË fheLku “sÞÃkwh ¼ðLk”
(ykøkhk) {kt hkÏÞkt Ãkhtíkw [íkwhkEÚke rþðkS fuË{ktÚke
¼køke økÞkt.

121
 sqLk, 1674 rþðkSyu hkÞøkZ Lkk rfÕ÷k{kt ðkhkýMke Lkk (B) þt¼kS (E.Mk. 1680-1689)
«ÏÞkík rðîkLk “©e øktøkk¼è” æðkhk ÃkkuíkkLkku hkßÞkr¼»kuf  rþðkSLkk yðMkkLk ÃkAe íkuLkk çku Ãkwºkku þt¼kS yLku
fÞwO yLku “AºkÃkrík” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke. hkòhk{ ðå[u økkËeT {kxu ÞwØ ÚkÞwt níkwt.
 rþðkSLkk Ëhçkkh{kt “{hkXe” ¼k»kk Lkku WÃkÞkuøk  þt¼kSyu hksøkkËeT Mkt¼k¤e.
fhðk{kt ykðíkku níkku.  þt¼kSyu WßsiLk Lkk rnLËe yLku MktMf]ík Lkk «tfkLz
 rþðkSLke fh ÔÞðMÚkk “{r÷f ytçkh” Lke fh ÔÞðMÚkk Ãktrzík “frð-f¤þ” Lku ÃkkuíkkLkku Mk÷knfkh rLkÞwõík fÞkuo.
Ãkh ykÄkrhík níke.  E.Mk. 1681 {kt þt¼kS yu ykihtøkÍuçk Lkk rðÿkune Ãkwºk
 12 yur«÷, 1680 Lkk hkus rþðkSLkwt yðMkkLk ÚkÞwt. “yfçkh” Lku ykþhku ykÃÞku íkuÚke ykihtøkÍuçku hkÞøkZ Ãkh
rþðkSLkk ðneðx Lke {wÏÞ ¾krMkÞík “yü «ÄkLk” yux÷u yk¢{ý fhe Lku íku{Lkk Ãkwºk “þknq” yLku ÃkíLke
fu íku{Lkk 8 «{w¾ {tºke níkk. “ÞuþwçkkE” Lku fuË fÞko.
 E.Mk. 1689 {kt {wøk÷ MkuLkkÃkrík {¾hoçk ¾kp yu
¢{ ÃkË fkÞo Mktøk{uïh {kt AwÃkkÞu÷k þt¼kS yLku frð f¤þ Lke ÄhÃkfz
1. Ãkuþðk -«ÄkLk{tºke fhe íku{Lke níÞk fhe ËeÄe.
-hkßÞ Lkk ðneðx yLku (C) hkòhk{ (E.Mk. 1689-1700) :
yÚkoÔÞðMÚkkLke Ëu¾hu¾  hkòhk{ þt¼kS Lkk {]íÞw ÃkAe E.Mk. 1689 {kt hkÞøkZ
2. y{kíÞ ({sq{Ëkh) -Lkkýk {tºke {kt økkËeyu çkuXku.
-ykðf-òðfLkwt rnMkkçk  íkuLku AºkÃkríkLke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
hk¾ðwt.  hkòhk{ yu ÃkkuíkkLke çkeS hksÄkLke “Mkíkkhk” Lku
3. ðkõÞkLkðeMk - Mkq[Lkk, økwÃík[h çkLkkðe.
rð¼køkLkku «{w¾ (yæÞûk)  “MktíkkS ÄkuhÃkzu” yLku “ÄLkkS òËð” suðk
4. Mkw{Lík (Ëçkeh) rðËuþe {tºke MkuLkkÃkríkyku íku{Lke MkkÚku níkk.
5. Mkh-yu-Lkkiçkík -MkiLÞ «{w¾  hkòhk{Lkk ðneðxe ÃkrhðíkoLk {kt “«ríkrLkrÄ” Lkk{ Lkwt
6. r[xrLkMk -hksfeÞ Ãkºk ÔÞðnkhLkku yuf Lkðwt ÃkË çkLkkÔÞwt níkwt. suLkkÚke {tºkeyku MktÏÞk 8 ðÄeLku
9 ÚkE økE níke.
(MkwhLkðeMk) yrÄfkhe
 hkòhk{ {w½÷kuÚke Mkt ½»ko fhíkkt E.Mk. 1700 {kt {]íÞw
7. Ãktrzík hkð -Ä{o yLku ËkLk Lkk {k{÷kLkku
«{w¾ ÃkkBÞk.
 hkòhk{Lke {]íÞw ÃkAe íkuLke rðÄðk ÃkíLke “íkkhkçkkE”
8. LÞkÞkÄeþ - LÞkÞ rð¼køkLkku «{w¾
ÃkkuíkkLkk [kh ð»koLkk Ãkwºk “rþðkS-rîíkeÞ” Lku hksøkkËeT
 rþðkSLke fh«ýk÷e {kt {wÏÞ “[kuÚk” yLku
Ãkh çkuMkkze Lku þkMkLk fhðk ÷køke.
“MkhËuþ{w¾e” níkkt.
 íkkhkçkkE yu {w½÷kuÚke hkÞøkZ, Mkíkkhk yLku ®MknøkZ Lkk
 “[kiÚk”- fkuE ûkuºk Lku çkhçkkË Lk fhðkLkk çkË÷u
rfÕ÷kykuLku Síke ÷eÄk.
ykÃkðk{kt ykðíke hf{ Lku “[kuÚk” fnu Au. [kiÚk 1/4 (25
(D) þknq (E.Mk. 1707-1748) :
xfk) níke, su Mkk{kLÞ YÃku {wøk÷ûkuºkku Lke s{eLk yLku
 ykihtøkÍuçk yu E.Mk. 1689 {kt þt¼kS Lke MkkÚku þknq Lku
Ãkkzkuþe hkßÞku Úke ðMkq÷ðk{kt ykðíke níke.
Ãký çktËe çkLkkðe ÷eÄku níkku.
 “MkhËuþ{w¾e” - hkßÞku Lke ykðfLkk 1/10 (10 xfk)
 18 ð»kkuo ÃkAe E.Mk. 1707 {kt ykihtøkÍuçk Lke {]íÞw ÃkAe
níke. yLku yk Ëuþ{w¾kuLkk «{w¾ nkuðkLkk fhkýu rþðkS
“çknkËwhþkn-«Úk{u” þknq Lku {wõík fhe ËeÄku.
æðkhk ðMkq÷ fhðk{kt ykðíke níke.

122
 íku Ãknu÷kt MkíkkhkLke økkËe Ãkh rþðkS- çkeò Lku çkuMkkze
íkkhkçkkE hks fhíke níke.
 E.Mk. 1707 {kt íkkhkçkkE yLku þknq Lke ðå[u “¾uzk Lkwt
ÞwØ” ÚkÞwt níkwt. su{kt çkk÷kS rðïLkkÚk Lke {ËËÚke þknq
SíÞkt níkkt.
 E.Mk. 1708 {kt þknqyu Mkíkkhk{kt ÃkkuíkkLkku hkßÞkr¼»kuf
fhkÔÞku níkku.
 E.Mk. 1713 {kt þknqyu ÃkkuíkkLke þÂõík{kt ð]rØ {kxu
“çkk÷kS rðïLkkÚk” Lku {hkXk hkßÞLkku Ãkuþðk rLkÞwõík fÞkuo.
 íkkhkçkkE ¾uzk Lkk ÞwØ{kt Ãkhkrsík ÚkE Ãkhtíkw {hkXk
hkßÞ Lkku W¥khe ¼køk, suLke hksÄkLke “fkuÕnkÃkwwh” níke,
hkòhk{ Lkk ðtþòu - “rþðkS-çkeòu” yLku “þt¼kS-
çkeò” Lkk yÄeLk hne níke.
 þknq yLku hkòhk{ Lkk ðtþòu ðå[u þºkwíkk E.Mk. 1731
{kt “ðkLkko Lke MktrÄ” æðkhk Mk{kÃík ÚkE níke.
* {hkXk Ãkuþðkyku
1. çkk÷kS rðïLkkÚk (E.Mk. 1713-1720)
 E.Mk. 1713 {kt þknq yu “çkk÷kS rðïLkkÚk” Lku Ãkuþðk
rLkÞwõík fÞkuo níkku.
 çkk÷kS rðïLkkÚkLkku sL{ fkUfý Lkk yuf çkúkñý fw¤{kt
ÚkÞku níkku.
 þknqLku ¾uzkLkk ÞwØ{kt rðsÞe Úkðk{kt çkk÷kS rðïLkkÚku
{ËË fhe níke.
þknq yu çkk÷kS rðïLkkÚkLku “MkuLkkfíkuo” ÃkË Ãkh rLkÞwõík
fÞkuo níkku.
E.Mk. 1720 {kt çkk÷kS rðïLkkÚk Lke {]íÞw ÚkE økE.
2. çkkShkð - «Úk{ (E.Mk. 1720-1740) :
 çkk÷kS rðïLkkÚk ÃkAe çkkShkð-«Úk{ Lku E.Mk. 1720
{kt þknqyu Ãkuþðk rLkÞwõík fÞkuo níkku.
1725-26 {kt ˬLk Lkk rLkÍk{-W÷-{wÕfu þknq Lku
ÃkkuíkkLke yÄeLkíkk Mðefkh fhðk {kxu ÷øk¼øk rððþ fhe
ËeÄku níkku.
 íÞkhu çkkShkð -«Úk{u 7 {k[o 1728 Lkk hkus “Ãkk÷¾uzk
Lkk ÞwØ” {kt rLkÍk{-W÷-{wÕf Lku Ãkhkrsík fhe ËeÄku níkku.
yLku rLkÍk{ Lku “{wtþe rþðøkktð” Lke MktrÄ fhðk {kxu rððþ
fhe ËeÄku.
123
 E.Mk. 1731 {kt ÚkÞu÷ “ðkLkkoLke MktrÄ” æðkhk þt¼kS
çkeòyu þknqLke yÄeLkíkk Mðefkh fhe ÷eÄe níke íkuLkwt {wÏÞ
fkhý çkkShkð-«Úk{ s níkk.
 rËÕne Ãkh yk¢{ý fhLkkh «Úk{ Ãkuþðk “çkkShkð-
«Úk{” níkku. suýu {k[o, 1737 {kt rËÕne Ãkh yk¢{ý fhe
ËeÄwt níkwt. íku Mk{ÞLkku {w½÷ çkkËþkn “{wnB{Ëþkn”
rËÕne Akuze Lku ¼køkðk {kxu íkiÞkh ÚkE økÞku níkku.
 çkkShkð-«Úk{ “{MíkkLke” Lkk{Lke {rn÷k Úke «u{-
MktçktÄ nkuðkLkk fkhýu [[ko {kt hÌkku níkku.
 çkkShkð-«Úk{ Lke Lkeríkyku yLku ÞwØku æðkhk {hkXk
þÂõíkLkwt rðMíkkh ÚkÞwt níkwt.
 Ãkuþðk çkkShkð «Úk{u {w½÷ Mkk{úkßÞ Lke Lkçk¤e ÚkE
hnu÷ þÂõík Lkku VkÞËku WXkððk þknq Lku «kuíMkkrník fÞkuo
yLku fÌkwt fu ykðku, ykÃkýu yk sqLkk ð]ûk Ãkh «nkh fheyu
íkuLke zk¤eyku íkku ÃkkuíkkLkk {íku Ãkze sþu, ykÃkýk «ÞkMkkuÚke
{hkXk æðs f]»ýk LkËe Úke yxf MkwÄe Vhfððk ÷køkþu.
íÞkhu þknq yu fÌkwt, ík{u Lk¬e {hkXk æðs Lku rn{k÷Þ Lke
Ãkkh ÷E sþku, fkhý fu ík{u ÞkuøÞ rÃkíkk Lkk ÞkuøÞ Ãkwºk Aku.
3. çkk÷kS çkkShkð (E.Mk. 1740-1761)
 çkkShkð- «Úk{ Lke {]íÞw ÃkAe “çkk÷kS çkkShkð”
E.Mk. 1740 {kt Ãkuþðk çkLÞk.
 çkk÷kS çkkShkð Lku “LkkLkk Mkknuçk” Lkk Lkk{u Ãký
yku¤¾ðk{kt ykðu Au.
 E.Mk. 1750 {kt “Mktøkku¤kLke MktrÄ” ÃkAe Ãkuþðk Lkk
nkÚk{kt çkÄk yrÄfkhku ykðe økÞk.
 “¼÷fe Lke MktrÄ” (Í÷feLke MktrÄ) E.Mk. 1752 {kt
niËhkçkkËLkk rLkÍk{ yLku çkk÷kS çkkShkð Lke ðå[u ÚkE níke.
 çkk÷kS çkkShkð Lkk Mk{Þ{kt s 14 òLÞwykhe, 1761
Lkk hkus “ÃkkýeÃkík Lkwt ºkesw ÞwØ” ÚkÞwt níkwt.
* ÃkkýeÃkíkLkwt ºkeswt ÞwØ :
 ÃkkýeÃkíkLkwt ºkeswt ÞwØ yn{Ëþkn yçËk÷e yLku
{hkXkyku ðå[u 14 òLÞwykhe, 1761 {kt ÚkÞwt níkwt.
 W¥kh ¼khík{kt {hkXk «¼wíð Lke MÚkkÃkLkk {kxu Ãkuþðk
çkk÷kS çkkShkð yu “MkËkrþð hkð ¼kW” Lku rËÕne
{kufÕÞku, suýu 22 ykuøkü, 1760 Lkk hkus rËÕne Ãkh
yrÄfkh fhe ÷eÄku.
 E.Mk. 1757 {kt yn{Ëþkn yçËk÷e yu Ãkt ò çk Ãkh
yrÄfkh fhe ÷eÄku níkku.
 E.Mk. 1758 {kt {hkXkyku yu ÷knkuh Úke yçËk÷e Lkk
«ríkrLkrÄ Lku rLkfk¤e Lku MktÃkqýo Ãktòçk Ãkh yrÄfkh fhe
÷eÄku.
 yn{Ëþkn yçËk÷e yu {hkXkykuLkk yk fkÞo {kxu
íku{Lku Ëtz ykÃkðkLkku rð[kh fhe E.Mk. 1759 {kt yxf
Ãkkh fheLku rËÕne íkhV fq[ fhe.
 ÚkkLkuïhLke LkSf “Ë¥kkS” yu yn{Ëþkn Lku
hkufðkLkku «ÞkMk fÞkuo Ãkhtíkw íku yMkV¤ hÌkk yLku {]íÞw
ÃkkBÞk.
 çkk÷kS çkkShkðu MkËkrþð hkð ¼kW Lku yk ÞwØ {kt
{kufÕÞk Ãkhtíkw yn{Ëþkn yçËk÷eyu yk ÞwØ {kt
{hkXkyku Lku Ãkhkrsík fhe íku{ Lke þÂõíkLku Lkü fhe
Lkkt¾e.
* {hkXkykuL ke ÃkhksÞLkkt fkhýku :
 yn{Ëþkn yçËk÷e ÃkkMku MkËkrþð hkð ¼kW
fhíkkt çk{ýe MkuLkk níke.
 {hkXk rþrðh {kt Mku Lkk {kxu ¾kuhkf yLku ½kuzkyku
{kxu ÄkMk ¾qxe økE níke.
 {hkXk MkhËkh MkËkrþðhkð ¼kW yLku {Õnkh hkð
nkuÕfh yufçkeò MkkÚku þºkwí kkÃkqýo ÔÞðnkh fhíkk níkk.
 W¥kh ¼khíkLke Mk{Mík {wÂM÷{ þÂõíkyku yn{Ëþkn
yçËk÷e Úke {¤e økE níke.
 {hkXkykuLkk rððufneLk ÷qx{khLkk fkhýu òx,
hksÃkqík suðk rnLËwyku Ãký {hkXkykuLke rðÁØ níkkt.
 yn{Ëþknu ÞwØ {kt ykÄw rLkf yMºk-þ†ku (çktËqf)
ðøkuh uLkku «Þkuøk fÞkuo ßÞkhu {hkXkyku nsw Ãký ík÷ðkhku
yLku ¼k÷kyku Úke ÷ze hÌkk níkk.
 ÃkkýeÃkíkLkk ºkeò ÞwØ {kt {hkXkykuL ke nkh çkk÷kS
çkkShkð MknLk Lk fhe þõÞk yLku 23 sqLk, 1761 Lkk
hkus íku{Lke {]íÞw ÚkE økE.
4 . {kÄðhkð (E.Mk. 1761 -1772 )
 Ãkuþ ðk çkk÷kS çkkShkð Lkku Ãkwº k {kÄðhkð E.Mk.
1761 {kt Ãkuþ ðk çkLÞku.
124
 {kÄðhkðu {hkXkLke økw{kðu÷e «ríkck Lku Vhe
MÚkkrÃkík fhe níke.
 {kÄðhkðu EMx EÂLzÞk ftà kLke Lke ÃkuLþLk Ãkh hnu÷ kt
{w½÷ çkkËþkn “þknyk÷{-çkeòu” Lku Vhe rËÕne Lke
hksøkkËeT Ãkh çkuMkkzâku. {w½÷ çkkËþkn nðu {hkXkyku
Lkku ÃkuLþLk¼kuøke çkLke økÞku.
 E.Mk. 1772 {kt {kÄðhkðLkw t yðMkkLk ÚkE økÞwt.
{kÄðhkð ÃkAe íkuLkku ¼kE “LkkhkÞýhkð” (E.Mk.
1772 -73 ) Ãkuþðk çkLÞku Ãkhtíkw íkuLkk fkfk h½wLkkÚk hkðu
íkuLke níÞk fhe ËeÄe.
 íÞkhçkkË {kÄðhkð LkkhkÞý-çkeòu Ãkuþ ðk çkLÞku .
 yk Ãkuþðk yÕÃkkÞw (LkkLke Wt{h) nkuðkLkk fkhýu
{hkXk hkßÞLke Ëu¾hu¾ “çkkh¼kE Mk¼k” Lkk{ Lke 12
MkÇÞku Lke yuf Ãkrh»kË fhíke níke.
 yk Ãkrh»kË Lkk çku {níðÃkq ýo MkÇÞ níkk.
(1) {nkËS ®MkrÄÞk
(2) LkkLkk VzLkðeMk
 LkkLkk VzLkðeMk Lkwt {q¤ Lkk{ - “çkk÷kS sLkkËoL k
¼kLkwt” níkwt.
 ytt økúus su BMk økú kLx zVu LkkLkk VzLkðeMk Lku “{hkXk
Lkku {urfÞkðu÷ e” fÌkku níkku.
 Au Õ÷ku Ãkuþ ðk “çkkShkð-çkeòu” níkku, su ytøkúu òu
Lke {ËËÚke Ãkuþ ðk çkLÞku níkku. yk MknkÞf MktrÄ Mðefkh
fhðk ðk¤ku «Úk{ {hkXk MkhËkh níkku.
 Ãkuþ ðk çkkShkð-çkeò yu ytøkú uò u Lke Mkk{u ÞwØ {kt
E.Mk. 1818 {kt ykí{Mk{Ãkoý fhe ËeÄwt.
 ytøkú uò uy u “Ãkuþðk” Lkwt ÃkË Mk{kÃík fhe çkkShkð-
çkeò Lku Ãkqýu Úke nxkðe fkLkÃkwh Lke LkSf “rçkËqh” {kt
ÃkUþ Lk¼kuøke çkLkkðe ËeÄku níkku, ßÞkt E.Mk. 1853 {kt
íkuLke {]íÞw ÚkE økE níke.
* fux÷ef {níðÃkqýo {hkXkykuLke MktrÄyku :

¢{ MktrÄ ð»ko MktrÄ fhLkkh

1. ÃkwhLËhLke MktrÄ 1665 -{w½÷ íkhVÚke sÞ®Mkn yLku rþðkS ðå[u
2. Mktøkku÷kLke MktrÄ 1750 -çkk÷kS çkkShkð yLku hkòhk{-çkeòu
3. Í÷fe (¼÷fe) Lke MktrÄ 1752 -çkk÷kes çkkShkð yLku niËhkçkkË Lkk rLkÍk{
4. MkqhíkLke MktrÄ 1775 -h½wLkkÚkhkð yLku EMxEÂLzÞk ftÃkLke
5. ÃkwhLËhLke MktrÄ 1776 -Ãkuþðk {kÄðhkð LkkhkÞýçkeòu yLku ytøkúus
6. çkzøkktð Lke MktrÄ 1779 -Ãkuþðk {kÄðhkð LkkhkÞý çkeòu yLku ytøkúus
7. Mkk÷çkkE Lke MktrÄ 1782 -Ãkuþðk {kÄðhkð LkkhkÞý çkeòu yLku ytøkúts
8. çkuMkeLk Lke MktrÄ 1802 -çkkShkð-çkeòu yLku yttøkúus
9. Ëuðøkktð Lke MktrÄ 1803 -¼kUMk÷u yLku ytøkúus
10. MkwSo-yswoLkøkktð Lke MktrÄ 1803 -rMkÂLÄÞk yLku ytøkúus
111. hksÃkwh ½kx Lke MktrÄ 1804 - nkuÕfh yLku ytøkúus
12. Ãkqýu Lke MktrÄ sqLk, 1817 - çkkShkð-çkeòu yLku ytøkúus
13. øðkr÷Þh Lke MktrÄ LkðuBçkh, 1817 -Ëki÷íkhkð ®MkrÄÞk yLku ytøkúus
14. {tËMkkih Lke MktrÄ òLÞwykhe, 1818 -nkuÕzh yLku ytøkúus

******

125
 «fhý-7 þe¾ þÂõíkLkku WËÞ
* þe¾ økwY
1. økwY LkkLkf (E.Mk. 1469-1538) :
 þe¾ Mkt«ËkÞ Lkk MktMÚkkÃkf økwY LkkLkf níkk.
 økwYLkkLkf çkkçkh yLku nq{kÞqP Lkk Mk{fk÷eLk níkk.
 sL{ - E.Mk. 1469 ÃktòçkLkk ík÷ðtze (ykÄwrLkf
LkLkfkLkk Mkknuçk) {kt.
 rÃkíkk - fk÷q {nuíkk, {kíkk - ík]Ãíkk Ëuðe
 ÃkíLke - Mkw÷ûkrýLke Ëuðe
 E.Mk. 1496 {kt fkhíkf ÃkqŠý{k Lkk hkus ¿kkLk «kÃík fÞwO.
 “økwY Lkk ÷tøkh” Lkk{Lkwt {Vík ¼kusLkLke «Úkk þY fhe.
 økwYLkkLkfu yLkuf MÚk¤ku Ãkh “Mktøkík” (Ä{oþk¤k) yLku
“Ãktøkík” (÷tøkh) MÚkkrÃkík fÞko níkk.
 E.Mk. 1538 {kt “fhíkkhÃkwh” {kt íku{Lkwt yðMkkLk ÚkÞwt.
2. økwY ytøkË (E.Mk. 1538-1552) :
 økwhw ytøkË þe¾ku Lkk çkeò økwY níkk.
 yk{Lkwt {q¤ Lkk{ - “÷nLkk” níkwt.
 yk{Lku LkkLkf æðkhk þY fhu÷ “÷tøkh ÔÞðMÚkk” Lku
MÚkkÞe çkLkkðe ËeÄe níke.
 “økwY{w¾e r÷rÃk” Lke þYykík økwY ytøkË yu fhe níke.
(økwY{w¾e r÷rÃkLkk sLkf)
 nq{kÞqP økwY ytøkË Lkku Mk{fk÷eLk níkku.
3. økwY y{hËkMk (E.Mk. 1552-1574) :
 þe¾kuLkk ºkeò økwY y{hËkMk níkk.
 økwY y{hËkMk yu “økkurðLËðk÷” {kt yuf çkkð÷e
¾kuËkðe, su ÃkAe Úke þe¾ku Lkku {wÏÞ íkeÚko çkLke økE.
 økwY y{hËkMku rnLËwykuÚke y÷øk Úkðkðk¤k fux÷ktÞ
fkÞkuo fÞkO. íku{ýu rnLËwykuÚke y÷øk ÷øLk ÃkØrík “÷ðLk”
Lku «[r÷ík fhe.
 yfçkhu økwY y{hËkMk Úke økkurðLËðk÷ {kt sELku {éÞk
yLku íku{Lke Ãkwºke “çkeçke ¼kLke” Lku fux÷ktf økk{ ËkLk{kt
ykÃÞk níkk.
 y{hËkMku Ä{o «Mkkh {kxu 22 økkËTeykuLke MÚkkÃkLkk fhe
yLku Ëhuf Ãkh yuf {ntík Lke rLk{ýqtf fhe níke.
 y{hËkMku “Mkíke«Úkk” Lku rLk»kuÄ fhe yLku ÃkkuíkkLkk
yLkwÞkÞeyku Lku ËkY Ãkeðk Lke Lkk Ãkkze ËeÄe.
4. økwY hk{ËkMk (E.Mk. 1575-1581) :
126
 økwY y{hËkMk Lkk s{kE (çkeçke ¼kLke Lkku Ãkrík)
hk{ËkMk þe¾ku Lkk [kuÚkk økwY níkk.
 yfçkhu çkeçke ¼kLke Lkku su 500 ðe½k s{eLk ykÃke níke
íkuLkk Ãkh hk{ËkMku y{]íkMkh Mkhkuðh yLku y{]íkMkh Lkøkh
Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 hk{ËkMk Lkk fk¤ {kt s økwY Lkwt ÃkË “Ãkiík]f” (ðtþkLkwøkík)
ÚkE økÞwt.
5. økwY yswoLkËuð (E.Mk. 1581-1606) :
 økwY yswoLkËuð þe¾ku Lkk Ãkkt[{kt økwY níkk.
yk{Lku þe¾ku Lkk ÄkŠ{f økútÚk “ykrË økútÚk” (økwY økúÚt k
Mkknuçk) Lke h[Lkk fhe níke.
 ykrË økútÚk{kt økwYLkkLkfLke «uhýkÃkË «kÚkoLkkyku yLku
økeík Mktfr÷ík Au.
 ykrË økútÚk (økwY økútÚk Mkknuçk) {kt þe¾ku Lkk 5 økwYyku, 18
¼õíkku, fçkeh, VheË, Lkk{Ëuð yLku hiËkMk ðøkuhuLkk WÃkËuþku
Lkku Mktøkún fhðk{kt ykÔÞwt Au.
 økwY yswoLkËuðu y{]íkMkh ík¤kðLkk ðå[u “nh{LËh
Mkknuçk” (Mðýo {trËh) Lkwt rLk{koý fhkÔÞwt.
 yswoLkËuðu «ÏÞkík MkqVe Mktík “r{ÞkP {eh” Lkk nkÚku
y{]íkMkh{kt nh{LËh Mkknuçk (Mkwðýo {trËh) Lkku ÃkkÞku
{qfkÔÞku níkku.
 økwY yswoLkËuðu “íkhýíkkhý” yLku “fhíkkhÃkwh”
Lkk{Lkk LkøkhLke MÚkkÃkLkk fhe níke.
 økwY yswoLkËuðu “{MkLkË «Úkk” Lke þYykík fhe níke.
yk {MkLkË «Úkk «{kýu þe¾ku yu ÃkkuíkkLke ykðfLkku ËMk{ku
¼køk økwYykuLku ykÃkðku Ãkzíkku níkku.
 økwY yswoLkËuð yfçkh yLku snkPøkeh Lkk Mk{fk÷eLk
níkk.
 hksfw{kh ¾wMkhku Lke {ËË fhðkLkk fkhýu snkPøkehu
E.Mk. 1606 {kt økwY yswoLkËuð Lke níÞk fhkðe ËeÄe.
6. økwY nhøkkurðLË (E.Mk. 1606-1645) :
 þe¾kuLkk Aêk økwY nhøkkurðLË níkk.
 nhøkkurðLË økwY yswoLkËuð Lkk Ãkwºk níkk.
 nhøkkurðLË þYykík Úke s {w½÷ku Lkk fèh þºkw níkk.
íku{ýu þe¾kuLku MkiLÞ MktøkXLk Lkwt YÃk ykÃÞwt níkwt.
 íku{ýu “Mkå[k çkkËþkn” Lke WÃkkrÄ Äkhý fhe níke.
íku ík÷ðkh hk¾íkk níkk yuf ÄkŠ{f Mk¥kk {kxu yLku çkeS
hksMk¥kk {kxu.
 íku{ýu “yfk÷ íkg” (EïhLkwt ®MknkMkLk) Lkwt rLk{koý
fhkÔÞwt níkw.t
7. økwY nhhkÞ (E.Mk. 1645-1661) :
 þe¾kuLkk Mkkík{k økwY nhhkÞ níkk.
 nhhkÞ økwY nhøkkurðLËLkk Ãkkiºk níkk.
 økwY nhhkÞu Ëkhkrþfkun æðkhk {¤ðk ykððk Ãkh
ykþeðkoË ykÃÞk níkk.
8. økwY nhrfþLk (E.Mk. 1661-1664) :
 þe¾kuLkk ykX{kt økwY nhrfþLk níkk.
 nhrfþLku ykihtøkÍuçk Lku rËÕne sELku økwYÃkË rðþu
Mk{òÔÞwt níkwt.
 [u[f Lke rçk{khe Lkk fkhýu íku{Lke {]íÞw ÚkE níke.
9. økwY íkuøkçknkËwh (E.Mk. 1664-1675) :
 þe¾ku Lkk Lkð{k økwY íkuøkçknkËwh níkk.
 økwY nhrfþLk yk{Lku “çkkf÷k Ëu çkkçkk” fnuíkk níkk.
 EM÷k{ Ä{o Mðefkh Lk fhðkLkk fkhýu ykihtøkÍuçku
yk{Lku {]íÞw Lkk ½kxu Wíkkhe ËeÄk.
10. økwY økkurðLË ®Mkn (E.Mk. 1675-1708) :
 økwY økkurðLË ®Mkn þe¾ku Lkk ËMk{k yLku AuÕ÷k økwY
níkk.
 økwY økkurðLË ®Mkn Lkku sL{ E.Mk. 1666 {kt “Ãkxýk”
(rçknkh) {kt ÚkÞku níkku.
 økwY økkurðLË ®Mkn yu ÃkkuíkkLku “Mkå[k ÃkkËþkn” fÌkk
níkk.
 yk{Lku þe¾ku {kxu “Ãkkt[ ffkh” VhrsÞkík fÞko níkk.
yux÷u fu «íÞuf þe¾ Lku 1.fuþ 2. fktfMkku 3. f]Ãkký 4. fåAku
yLku 5. fzku hk¾ðk VhrsÞkík níkk yLku çkÄk þe¾kuyu
ÃkkuíkkLkk Lkk{Lkk ytík{kt “®Mkn” þçË òuzðkLkwt fÌkwt.
 økwY økkurðLË ®Mkn Lkwt rLkðkMk MÚk¤ “ykLktËÃkwh Mkknuçk”
níkwt. yLku fkÞoMÚk¤ “Ãkkykuíkk” níkwt.
 økkurðLË ®Mkn Lkk çku Ãkwºk “òuhkðh rMknt” yLku “Víkun
®Mkn” Lku MkhrnLË Lkk {w½÷ VkisËkh ðSh ¾kLku Ëeðkh {kt
Sðíkk ËVLkkðe ËeÄk.
 E.Mk. 1699 {kt ðiþk¾e Lkk rËðMku økwY økkurðLË ®Mknu
“¾k÷Mkk ÃktÚk” Lke MÚkkÃkLkk fhe níke.
127
 økwY økkurðLË ®Mknu “Ãkknw÷ «Úkk” Lke þYykík fhe níke.
økwY økkurðLË ®Mkn yu þe¾ku Lkk ÄkŠ{f økútÚk “ykrË økútÚk” Lku
ðíko{kLk YÃk ykÃÞku yLku fÌkwt fu nðu “økwYðkýe” þe¾
Mkt«ËkÞ Lkk økwY Lkwt fk{ fhþu.
 økwY økkurðLË ®Mkn Lke níÞk E.Mk. 1708 {kt “LkktËuz”
Lkk{Lkk MÚk¤u “økw÷¾kp” Lkk{Lkk ÃkXkýu fhe ËeÄe níke.
 økwY økkurðLË ®Mkn Lkku ykihtøkÍuçk Lkk Lkk{u ÷¾ðk{kt
ykðu÷ AuÕ÷ku Ãkºk “òVhLkk{k” Lkk Lkk{u «ÏÞkík Au.
 “rðr[íkh Lkkxf” íku{Lke ykí{fÚkk Au.
11. çktËkçknkËwh (E.Mk. 1670-1716):
 çktËkçknkËwh Lkku sL{ E.Mk. 1670 {kt ÃkqPA SÕ÷k Lkk
hsku÷e økk{ {kt ÚkÞku níkku.
 íkuLkwt LkkLkÃkýLkwt Lkk{ “÷û{ýËkMk” níkwt.
 yk{Lkk rÃkíkk “hk{Ëuð ¼khîks” hksÃkqík níkk.
 E.Mk. 1708 {kt çktËkçknkËwh Lke {w÷kfkík økwY
økkurðLË ®Mkn Úke ÚkE níke. økwYyu íku{Lku ÃkkuíkkLkku
“çktËku” (Mkuðf) çkLkkðe ËeÄku yLku íkuLku W¥kh ¼khík {kt
sELku ¾k÷Mkk Lkk þºkwykuÚke çkË÷ku ÷uðkLkku ykËuþ
ykÃÞku.
 økwY økkurðLË ®Mknu Ãktòçk Lkk þe¾ku Lku çktËkçknkËwh Lkk
Lkuík]íð {kt MktøkrXík ÚkðkLkwt ykËuþ Ãký ykÃÞwt.
 çktËkçknkËwh Lkku WÆuþ Ãktòçk {kt yuf þe¾ hkßÞ
MÚkkrÃkík fhðkLkku níkku. ykLkk {kxu íku{ýu “÷kunøkZ” Lku
hksÄkLke çkLkkðe níke.
 çktËkçknkËwhu “økwY LkkLkf” yLku “økwYøkkurðLË ®Mkn” Lkk
Lkk{Lkk rMk¬k çknkh Ãkkzâk níkk.
 çktËkçknkËwhu MkhrnLË Lkk {w½÷ VkusËkh “ðSh ¾kp”
Lke níÞk fhe ËeÄe.
 {w½÷ çkkËþkn “VY¾rþÞh” Lkk ykËuþ Ãkh E.Mk.
1716 {kt çktË kçknkËwh Lku “Lkktøk÷” Lkk{Lkk MÚk¤u
(økwhËkMkÃkwh{kt) Ãkfze Lku {kuíkLkk ½kxu Wíkkhe ËeÄk.
 þnkËhk “fí÷økZe” Lkk Lkk{u «ÏÞkík Au íÞkt çktËk
çknkËwhu nòhku {w½÷ MkirLkfku Lku {khe LkkÏÞk níkk.
þe¾ r{Mk÷ :
 r{Mk÷ þçË yuf yhçke ¼k»kk Lkku þçË Au suLkku yÚko
ÚkkÞ Au - çkhkçkh (Mk{kLk)
 çktËkçknkËwh Lke {]íÞw ÃkAe þe¾ku LkkLkk-LkkLkk xwfzkyku
{kt rð¼krsík ÚkE økÞk níkk.
 E.Mk. 1748 {kt “Lkðkçk fÃkqoh®Mkn” Lke ykøkuðkLke {kt,
çkÄe þe¾ xwfzeyku Lkku “Ë÷ ¾k÷Mkk” {kt rð÷Þ ÚkÞku.
 Ë÷ ¾k÷Mkk Lku “sMMkk ®Mkn yn÷qðkr÷Þk” Lkk Lkuík]íð
{kt hk¾ðk{kt ykÔÞwt, suLku ÃkAe Úke 12 ˤku {kt rð¼krsík
fhðk{kt ykÔÞwt, ykLku s “r{Mk÷” fnuðkÞ Au.
* þe¾kuLkk çkkh r{Mk÷ku :
¢{ r{Mk÷ Lkwt Lkk{ Lkuíkk MktMÚkkÃkf
1. Lkfe r{Mk÷ MkhËkh nehk®Mkn
2. þneËe r{Mk÷ çkkçkk ËeÃk®Mkn
3. fhkuzr¾rÄÞk r{Mk÷ ¼øku÷®Mkn
4. rLkþkLk ðkr÷Þk r{Mk÷ MkhËkh Mktøkík®Mkn
5. çkww÷uðkr÷Þk r{Mk÷ økw÷kçk®Mkn
6. Vw÷rfÞk r{Mk÷ Mkt½qòx [kiÄhe
7. Mkwfh[rfÞk r{Mk÷ [hík®Mkn
8. fLniÞk r{Mk÷ sÞ®Mkn
9. hk{økrZÞk r{Mk÷ sMMkk®Mkn
hk{økrZÞk
10. ¼tøke r{Mk÷ Aßò®Mkn
11. yn÷wðkr÷Þk r{Mk÷ sMMkk®Mkn
yn÷wðkr÷Þk
12. ®MknÃkwrhÞk r{Mk÷ Lkðkçk fÃkqoh ®Mkn

******

128