Glasnik ŠF - 4

Гласник Шумарског факултета Универзитета у Бањој Луци, 2005, бр. 4, стр.
1 - 14
Bulletin Faculty of Forestry, University of Banja Luka, 2005, No 4, page 1 - 14
1
Dalibor Ballian UDK: 528.475:630*5
Originalni naučni rad
Recenzent:
Milan Mataruga
ANALIZA HALF-SIB POTOMSTVA OBIČNE JELE (Abies alba Mill.)

U TREĆOJ I ČETVRTOJ GODINI STAROSTI
U rasadniku “Busovača” je izvršeno mjerenje trogodišnjih i četvorogodišnjih

sadnica obične jele (Abies alba Mill.). Kod linija polusrodnika je analiziran
je obim iznad korjenovog vrata, visina sadnica, broj bočnih izdanaka i odnos
između visine i obima iznad korjenovog vrata. Sadnice su uzgajane u konte-
jnerima koje su imale 33 rupe. (Grahoplast).
Mjerenja su izvršena na kraju trećeg i četvrtog vegetacijskog perioda. Utvrđeno
je da su sadnice dobrog kvaliteta i da, za analizirane karakteristike postoji in-
tro-populacioni varijabilitet, kao i varijabilitet između populacija. Pošto su
nasljedne osobine posmatrane u širem obimu, rezultati su relativno mali.
Veličina odnosa obima i visine sadnica je pokazala da postoji varijabilitet
između i unutar populacija i da sadnice gube kvalitet ukoliko se duže drže u
kontejnerima.
Ključne riječi: Abies alba Mill., obična jela, sadnice, obim, visina, bočni
izdanci, varijabilitet, naslijeđe.
THE ANALISIS OF HALF-SIB OFFSPRING OF SILVER FIR

(Abies alba Mill.) IN THE THIRD AND THE FOURTH YEAR OF AGE
Abstract:
In “Busovača” nursery, measurements of three and four years old Silver fir
(Abies alba Mill.) seedlings has been taken. At half-relative girth above root
neck, height of seedlings, number of lateral shoots and relation between height
and girth above root neck has been analysed.
1
Šumarski fakultet u Sarajevu
The analisis of half-sib offspring of silver fir ...
2
Seedlings have been raised in containers with 33 holes (Grahoplast).

At the end of third and fourth vegetation period, measurements have been taken. Also
we found that seedlings have a good quality, and that for analysed characteristics, intro-
population variability exists as well as for variability between populations. Heritance
has been assessed from wider point of view, and results are relatively small.
Size of relation of girth and height of seedlings, showed also that variability between
and inside populations exists, and those seedlings lose quality if keeping in container
lasts longer.
Key words: Abies alba Mill., Silver fir, seedlings, girth, height, lateral shoots, vari-
ability, heritance.
1. Uvod
Obična jela (Abies alba Mill.) je jedna od najznačajnijih šumskih vrsta u Bosni i
Hercegovini. Njena ukupna zaliha u šumama iznosila je 63.923.000 m3 u 1990 godini, što
je oko 23% od ukupne zalihe drva u svim visokim šumama (Uščuplić 1992). Sa obzirom
na takav značaj, njoj se ne pridaje adekvatna pažnja u uzgojnim radovima na obnovi šuma
kao i u poslovima prevođenja niskih degradiranih šuma u visoke. Pored toga i u rasadnicima
ne postoji asortiman sadnica jele koji bi mogao da zadovolji tržište. Ipak postoje i pozitivni
rezultati, mada u manjem obimu, koji su postignuti sa podsijavanjem jelovog sjemena u
niskim degradiranim šumama.
Cilj ovog istraživanja je da se vidi kakav je debljinski i visinski rast sadnog materijala
obične jele u kontroliranim uvjetima rasadnika, te kakva je tendencija pojave bočnih izbo-
jaka. Pored ovih svojstava želi se utvrditi i kakav je odnos debljine i visine biljaka, tj. da
se ustanovi koeficijent vitkosti koji je vrlo značajan kod uzgojnih radova. Također da se
vidi kakva je unutarpopulacijska i međupopulacijska varijabilnost, odnosno procijenjena
nasljednost.
Pored ovoga bi se prikazala dinamika rasta biljaka jer bi se dobiveni podaci usporedili
sa veličinama dobivenim za promjer i visine u jednogodišnjih i dvogodišnjih biljka. Ovo bi
dalo značajne rezultate za uzgojno meliorativne radove koji bi se radili sa običnom jelom. To
bi inače omogućilo da se planiraju mjere njege i zaštite u prvim godinama rasta biljaka.
Dalibor Ballian
Analiza half-sib potomstva obične jele ...
3
2. Objekat istraživanja i metode rada
U rasadniku Busovača proizvedene su sadnice obične jele, u kasetama sa 33 otvora.

Polusrodnici su zasijavani u tri repeticije, odnosno u tri kasete. Korišten je supstrat koji je
u stalnoj rasadničkoj proizvodnji. Sadni materijal je redovno zalijevan i plijevljen, ali nisu
korištene mjere zaštite kemijskim sredstvima kao i prihranjivanje.
Na kraju treće i četvrte vegetacijske sezone izvršeno je mjerenje promjera iznad kori-
jenovog vrata, visina biljaka, te brojani su bočni izbojci. Izmjera i izbrajanje vršeno je u
sredini svake kasete na deset biljka (polusrodnika), a ukupno je obrađeno 4260 biljka u
svakoj godini izmjere.
Tablica 1: Broj stabala prema populacijama

Table 1: Number of plants in the populations
Broj stabala od kojih su uzgojeni

Broj izmjerenih biljaka u
polusrodnici
Populacija potomstvu
Number of trees from which the
Population Number of measured
half-sib seedlings has been pro-
plants.
duced.
Igman 20 600
Crepoljsko 25 750
Kakanj 31 930
Olovo 32 960
Fojnica 34 1020
Ukupno 142 4260
Za svaku grupu polusrodnika i za svaku populaciju izračunati su osnovni statistički para-

metri. Analizom varijanse obrađena je unutarpopulacijska i međupopulacijska varijabilnost
za sva tri svojstva u trećoj i četvrtoj godini, kao i za stupanj vitkosti.
U širem smislu je procijenjena nasljednost prema Stonecypheru (Kočiová 1974).
Za prikaz dinamike debljinskog i visinskog rasta biljaka korišteni su podaci koji su
dobiveni u prvoj i drugoj godini starosti ( Ballian 2000).
Далибор Балиан
4
3. Rezultati istraživanja i diskusija
3.1. Promjer iznad korijenovog vrata

3.1.1. Promjer iznad korijenovog vrata u trećoj godini
Tablica 2: Promjer iznad vrata korijena kod sadnica u trećoj godini.

Table 2: Diameter above the root neck of the seedlings in the third year.
Srednja Varijacioni
veličina Varijansa koeficijent Maxi. Nasljednost
Populacija F-veličina
Average Variance Coefficient /min. Heritability
Population F-values
size s2 of variatio (mm) h2
(mm) %
Kakanj 2,16 0,3164 14,6197 3,7-1 6,12** 0,45
Crepoljsko 2,05 0,2096 10,1985 3,4-1 13,92** 0,61
Igman 2,08 0,1388 6,6443 3,5-1 5,08** 0,41
Fojnica 2,16 0,1569 7,2510 3,2-1 6,90** 0,48
Olovo 2,07 0,1712 8,2369 3,4-1 7,49** 0,50
Međupopulacijska 2,11 0,1985 9,4075 3,7-1 4,05** 0,37
**-statistički značajna razlika za razinu 1%
Svojstvo promjera iznad korijenovog vrata u trećoj godini kod svih istraživanih popu-
lacija pokazuje statistički značajnu unutarpopulacijsku varijabilnost. F0 vrijednost se kreće
od 6,12** kod populacije Kakanj do 13,92** kod populacije Crepoljsko (Tablica 2). Također
je dobivena i statistički značajna razlika za ovo svojstvo na međupopulacijskoj razini, sa F0
vrijednošću od 4,05**.
Srednje veličine promjera u trećoj godini su se kretale od 2,05 mm kod populacije
Crepoljsko do 2,16 mm kod populacije Fojnica i Kakanj. Najmanje variranje kod potomstva
pokazuje populacija Igman. Srednja veličina za sve populacije iznosi 2,11 mm.
Procijenjena nasljednost (h2) je relativno niska iako je rađena u širem smislu i kretala se
od 0,41 kod populacije Igman do 0,61 kod populacije Crepoljsko.
Dobivena nasljednost za sve populacije iznosi 0,37, i relativno je niska ako se usporedi
sa vrijednostima koje su dobivene u prvoj i drugoj godini (Ballian 2000).
Dalibor Ballian
5
3.1.2.Promjer iznad korijenovog vrata u četvrtoj godini
Tablica 3: Promjer iznad vrata korijena kod sadnica u četvrtoj godini.

Table 3: Diameter of the root neck of the seedlings in the fourth year.
Srednja Varijacioni
Population F-values
size s2 of variatio (mm) h2
(mm) %
Kakanj 2,36 0,3341 14,1490 4,0-1 4,44** 0,83
Crepoljsko 2,15 0,3118 14,4539 3,8-1 7,64** 0,50
Igman 2,24 0,2081 9,27568 3,6-1 2,33* 0,20
Fojnica 2,32 0,2648 11,3662 3,6-1 3,42** 0,31
Olovo 2,40 0,2506 10,4118 4,4-1 2,37* 0,20
*statistički značajna razlika za razinu 5%
U četvrtoj godini za svojstvo promjera iznad korijenovog vrata dobivena je statistički

značajna unutarpopulacijska varijabilnost kod svih istraživanih populacija. F0 vrijednost se
kretala od 2,33* kod populacije Igman, do 7,64** kod populacije Crepoljsko (Tablica 3),
dok je međupopulacijska vrijednost iznosila 11,61**.
Srednja veličina promjera iznad korijenovog vrata u četvrtoj godini iznosila je od 2,15
mm kod populacije Crepoljsko do 2,40 mm kod populacije Olovo, dok je srednja veličina
za sve istraživane populacije iznosila 2,29 mm (Tablica 3). Najmanje unutarpopulacijsko
variranje pokazuje populacija Igman, sa varijansom od 0,2081 mm, a najveće variranje ima
populacija Kakanj sa veličinom varijanse od 0,3341 mm.
Procijenjena nasljednost (h2) u širem smislu kretala se od 0,20 kod populacije Igman do
0,83 kod populacije Kakanj. Procijenjena nasljednost za sve populacije iznosila je 0,64.
6
2,5
2
Srednji promjer
prva godina
druga godina
1,5
treca godina
cetvrta godina
0,5
0
Igman Crepoljsko Kakanj Olovo Fojnica
Populacije
Graf. 1. Srednji promjeri korijenovog vrata prema starosti

Fig. 1. Average diameter of the root neck of different ages
Promjer iznad korijenovog vrata u ovom istraživanju pokazuje da u trećoj i četvrtoj
godini imamo niže vrijednosti nego što dopušta standard. Stoga je vidljivo da na ovo svo-
jstvo utječe tehnologija proizvodnje biljaka. Inače sadnice u kasetama su ograničene u
razvoju korijenovog sistema, te je to direktno povezano sa slabijim debljinskim prirastom
u trećoj i četvrtoj godini dok se u prve dvije godine to nije primjećivalo (Ballian 2000).
Također se može primijetiti da je u četvrtoj godini došlo i do preticanja između populacija
Kakanj, Fojnica i Olovo. Stoga se preporučuje proizvodnja obične jele u ovom tipu kaseta
samo do treće godine, što je vidljivo iz grafa 1. gdje je prikazana dinamika prirasta promjera
prema starosti sadnica.
3.2.Visine sadnica
3.2.1.Visine sadnica u trećoj godini
Svojstvo visine sadnica u trećoj godini pokazuje statistički značajnu unutarpopulacijsku

varijabilnost, kod svih istraživanih populacija utvrđena je statistički značajna razlika na
razini od 1%. Najmanju F0 vrijednost ima populacija Crepoljsko sa 5,89**, a najveću popu-
lacija Igman sa 9,67** (Tablica 4). Dobivena je i visoka statistički značajna vrijednost za
međupopulacijsku varijabilnost, gdje F0 iznosi 28,01**.
Srednje visine u trećoj godini kretale su se od 9,88 cm kod populacije Crepoljsko do
11,31 cm kod populacije Fojnica (Tablica 4), dok je srednja veličina za sve istraživane popu-
lacije iznosila 10,55 cm. Najmanje variranje prisutno je kod populacije Igman, sa varijansom
od 2,3176.
Procijenjena nasljednost (h2) u širem smislu bila je relativno niska kod istraživanih
populacija i kretala se od 0,44 kod populacije Crepoljsko do 0,55 kod populacije Igman.
Dalibor Ballian
7
Ipak procijenjena nasljednost za svih pet populacija iznosila je 0,74 što je relativno viša
vrijednost.
Tablica 4. Visina sadnica u trećoj godini.
Table 4. Height of seedlings in the third year.
Srednja Varijacioni
Population F-values
size s2 of variatio (cm) h2
(cm) %
Kakanj 10,13 4,6006 45,3765 16,0-4,0 7,22** 0,48
Crepoljsko 9,88 3,2944 33,3292 13,8-5,4 5,89** 0,44
Igman 10,62 2,3176 21,8188 13,3-5,3 9,67** 0,55
Fojnica 11,31 3,2362 28,6106 17,5-5,7 8,38** 0,52
Olovo 10,83 3,2991 30,4380 15,5-5,2 6,24** 0,46
Međupopulacijska 10,55 3,3495 31,7488 17,5-4,0 28,01** 0,74
3.2.2.Visine sadnica u četvrtoj godini
Tablica 5. Visina sadnica u četvrtoj godini.

Table 5. Height of seedlings in the fourth year.
Srednja Varijacioni
Population F-values
(cm) %
Kakanj 14,28 10,3499 72,4373 21-5 3,85** 0,33
Crepoljsko 14,77 6,9968 47,3499 21-8 6,82** 0,48
Igman 15,02 6,8641 45,6921 23-8 3,28** 0,29
Fojnica 15,80 9,8965 62,6046 24,5-7 7,54** 0,50
Olovo 15,95 5,6263 35,2663 22,3-9,6 4,19** 0,35
Kod istraživanog svojstva visina biljaka u četvrtoj godini dobivene su statistički
značajne razlike na unutarpopulacijskom nivou kod svih istraživanih populacija, na razini
od 1%. Najmanja F0 vrijednost je dobivena kod populacije Igman, a iznosila je 3,28**, a
najveća kod populacije Fojnica sa vrijednošću od 7,54**. Također je dobivena statistički
značajna razlika za istraživano svojstvo na međupopulacijskom nivou, sa vrijednošću F0 od
24,41** (Tablica 5).
8
Srednje visine sadnica kretale su se od 14,28 cm kod populacije Kakanj do 15,95 cm

kod populacije Olovo. Srednja visina za svih pet populacija u četvrtoj godini iznosila je
15,16 cm.
Najmanje variranje primijećeno je u populaciji Olovo, gdje je varijansa 5,6263.
Procijenjena nasljednost (h2) se kretala od 0,29 kod populacije Igman do 0,50 kod
populacije Fojnica. Procijenjena nasljednost za ovo svojstvo kod svih pet populacija zajedno
iznosila je 0,74 što je relativno visoka vrijednost i ista je kao i u trećoj godini.
Za svojstvo visine sadnica u četvrtoj godini Kočiová (1976) navodi veličine od 8,58-
11,20 cm, a Arbez (1969) 16,12-21,28 cm. Uspoređujući rezultate ovog istraživanja vidljivo
je da četverogodišnje biljke imaju daleko veće veličine od onih koje navodi Kočiová, a nešto
manje od onih koje navodi Arbez.
Također međupopulacijska varijabilnost je statistički značajna kao i u istraživanjima sa
jednogodišnjim i dvogodišnjim sadnicama (Ballian 2000), kao i kod istraživanja koja su
proveli Kočiová (1976) i Arbez (1969).
Pored navedenog u ovom istraživanju je i procijenjena nasljednost (h2) pokazala veće
vrijednosti nego u radovima Kočiová (1976) i Arbeza (1969).
Graf. 2 . Srednje visine prema starosti
Fig. 2. Average hight of different ages
18
16
14
12
Srednja visina
prva godina
10
druga godina
treca godina
8
cetvrta godina
0
Igman Crepoljsko Kakanj Olovo Fojnica
Populacije
Promatrajući dinamiku visinskog rasta vidljivo je da ne dolazi do stagnacije u prirastu

nego sadnice u trećoj i četvrtoj godini zadržavaju i dalje dobar i ujednačen visinski prirast
(Slika 2). Ovo se pak može tumačiti borbom za što više svjetla neophodnog za fiziološke
procese. Također je vidljivo iz grafa. 8 da je došlo do određenih preticanja između populacija
u trećoj i četvrtoj godini.
Dalibor Ballian
9
3.3.Broj bočnih izbojaka

3.3.1.Broj bočnih izbojaka u trećoj godini
Svojstvo broja bočnih izbojaka u trećoj godini pokazuje statistički značajnu unutarpopu-
lacijsku varijabilnost na razini od 5% kod populacija Crepoljsko i Fojnica, a na razini od 1%
kod populacija Kakanj, Igman i Olovo. Za ovo svojstvo nije ustanovljena međupopulacijska
varijabilnost (Tablica 6.).
Tablica 6. Broj bočnih izbojaka u trećoj godini.

Table 6. Number of branches in the third year.
Srednja Varijacioni
Population F-values
(cm) %
Kakanj 1,04 0,4539 43,56316 3-0 4,00** 0,35
Crepoljsko 1,10 0,2911 26,46364 3-0 2,57** 0,22
Igman 1,09 0,3134 28,75229 3-0 3,25** 0,29
Fojnica 1,09 0,2954 26,92654 3-0 1,89** 0,63
Olovo 0,98 0,2819 28,54684 3-0 5,93** 0,44
Međupopulacijska 1,06 0,3271 30,8584 3-0 1,53° 0,10
°statistički značajna razlika nije konstatirana
Srednji broj bočnih izbojaka kretao se od 0,98 kod populacije Olovo do 1,10 kod popu-
lacije Crepoljsko, a srednji broj grana za sve populacije iznosio je 1,06.
Procjena nasljednosti (h2) ovog svojstva bila je relativno niska i kretala se od 0,22 kod
populacije Crepoljsko do 0,63 kod populacije Fojnica, dok je ukupna bila jako niska sa
vrijednošću od 0,10.
3.3.2.Broj bočnih izbojaka u četvrtoj godini
Broj bočnih izbojaka u četvrtoj godini u istraživanju je pokazao da postoji statistički

značajna unutarpopulacijska varijabilnost. Tako su populacije Kakanj i Crepoljsko imale
statistički značajnu varijabilnost na razini od 1%, a populacije Igman, Fojnica i Olovo
na razini od 5%. Međupopulacijska varijabilnost je bila značajna na razini od 1% sa F0
vrijednošću od 4,01** (Tablica 7).
Srednji broj bočnih izbojaka kretao se od 1,26 kod populacije Crepoljsko do 1,43 kod
populacije Fojnica.
10
Procijenjena unutarpopulacijska nasljednost (h2) u širem smislu za ovo svojstvo je vrlo

niska i kreće se od 0,14 do 0,38. Na međupopulacijskom nivou također je vrijednost niska
i iznosi 0,32.
Tablica 7. Broj bočnih izbojaka u četvrtoj godini.

Table 7. Number of branches in the fourth year
Srednja Varijacioni
Population F-values
(cm) %
Kakanj 1,33 0,3476 25,9653 3-0 4,56** 0,38
Crepoljsko 1,26 0,2654 21,06349 3-0 3,21** 0,28
Igman 1,33 0,2423 18,21805 3-0 2,67* 0,24
Fojnica 1,43 0,3405 23,77207 3-0 1,65* 0,11
Olovo 1,33 0,2661 19,98873 3-0 2,42* 0,21
Međupopulacijska 1,33 0,2923 21,9774 3-0 4,01** 0,37
Pojava bočnih grana već je sporadično primijećena u drugoj godini, ali je bila jako
slabog intenziteta.
Inače za ovo svojstvo Kajba (1996) je kod breze dobio statistički značajnu unutarpopu-
lacijsku varijabilnost, dok na međupopulacijskom nivou nije dobio značajne razlike. Također
je ustanovio da je ovo svojstvo pod osrednjom genetskom kontrolom.
Ovo svojstvo bi trebalo i dalje pratiti, da se ustanovi kako se odražava na broj grana u
pršljenu i debljinu grana, što direktno utječe na kvalitetu drvne mase
3.4.Stupanj vitkosti
3.4.1.Stupanj vitkosti u trećoj godini
Za svojstvo stupnja vitkosti u trećoj godini dobivena je statistički značajna unutar-

populacijska varijabilnost kod tri istraživane populacije, dok kod dvije nije registrirana. F0
vrijednost se kretala od 1,20° kod populacije Olovo do 8,04** kod populacije Crepoljsko.
Također je dobivena statistički značajna međupopulacijska varijabilnost na razini od 1%, sa
F0 vrijednošću od 3,59** (Tablica 8).
Dalibor Ballian
11
Tablica . Stupanj vitkosti u trećoj godini.

Table 8. Degree of slimness in the third year.
Srednja Varijacioni
veličina Varijansa koeficijent Nasljednost
Populacija Maxi. /min. F-veličina
Average Variance Coefficient Heritability
Population (cm) F-values
size s2 of variatio h2
(cm) %
Kakanj 48,67 47,31 97,20 111,00 – 27,03 4,87** 0,36
Crepoljsko 49,27 38,86 78,86 70,00 – 28,66 8,04** 0,47
Igman 53,79 109,54 203,63 71,00 – 32,57 1,22° 0,38
Fojnica 53,00 16,59 31,30 86,66 – 34,58 3,77** 0,35
Olovo 54,38 86,63 159,28 84,16 – 37,14 1,20° 0,40
Međupopulacijska 51,82 59,78 115,36 111,00 – 27,03 3,59** 0,70
°statistički značajna razlika nije konstatirana
Srednje vrijednosti stupnja vitkosti kretale su se od 48,67 kod populacije Kakanj do
54,38 kod populacije Olovo, dok je ukupni srednji stupanj vitkosti za svih pet populacija
iznosio 51,82.
Procijenjena nasljednost (h2) u širem smislu za ovo svojstvo kretala se od 0,35 kod popu-
lacije Fojnica do 0,47 kod populacije Crepoljsko, a za svih pet populacija bila je relativno
visoka sa vrijednošću od 0,70.
3.4.2.Stupanj vitkosti u četvrtoj godini
U četvrtoj godini svojstvo stupnja vitkosti pokazuje statistički značajnu razliku na razini
od 5% kod populacija Igman, Fojnica i Olovo. Kod populacije Kakanj i Crepoljsko dobivena
statistički značajna razlika na razini od 1% (Tablica 9). Za ovo svojstvo dobivena je i
statistički značajna razlika na međupopulacijskom nivou, a na razini od 1% sa F0 vrijednošću
od 8,41**.
Srednja vrijednost stupnja vitkosti kretala se od 70,90 kod populacije Crepoljsko do
62,00 kod populacije Kakanj, dok je srednji stupanj vitkosti za svih pet populacija iznosio
67,88.
Procijenjena nasljednost (h2) kretala se od 0,14 kod populacije Olovo do 0,59 kod popu-
lacije Kakanj, a za sve populacije 0,60.
S obzirom da je stupanj vitkosti kvocijent između visine i promjera biljke, ovaj koefici-
jent pokazuje otpornost biljke na savijanje, pa tako i kakva je otpornost biljaka na snijeg,
a što je jako bitno kod uzgojno meliorativnih radova u našim šumama gdje se snijeg dugo
zadržava.
12
Što ovaj koeficijent pokazuje manju vrijednost jedinke su otpornije na štete od snijega
(Pintarić 1999 i 2000).
Tablica 9. Stupanj vitkosti u četvrtoj godini.
Table 9. Degree of slimness in the fourth year.
Srednja Varijacioni
veličina Varijansa koeficijent Nasljednost
Populacija Maxi. /min. F-veličina
Average Variance Coefficient Heritability
Population (cm) F-values
size s2 of variatio h2
(cm) %
Kakanj 62,00 69,54 112,14 101,87 – 22,72 7,42** 0,59
Crepoljsko 70,90 66,50 93,79 124,00 – 40,00 5,66** 0,45
Igman 68,11 20,62 30,28 104,28 – 38,33 2,04* 0,17
Fojnica 69,13 23,59 34,13 116,66 – 45,00 1,94* 0,20
Olovo 67,75 17,31 25,55 106,25 – 38,96 1,62* 0,14
Međupopulacijska 67,88 39,51 58,20 124,00 – 22,72 8,41** 0,60
Uspoređenjem rezultata iz treće i četvrte godine vidljivo je da vrijednost stupnja vitko-
sti raste. Ovo ukazuje da svako daljnje držanje biljaka u kasetama je loše jer se smanjuje i
njihova otpornost na snijeg. Razlog povećanju stupnja vitkosti leži u ograničenosti prostora
u kome se biljke razvijaju (kaseta), te kao posljedicu ima mali debljinski prirast, kao i borba
za svijetlom što dovodi do većeg visinskog prirašćivanja.
Zaključci
1. Za sva istraživana svojstva dobivena je statistički značajna unutarpopulacijska

varijabilnost u starosti od tri i četiri godine, dok je na međupopulacijskom nivou samo za
svojstvo broja izbojaka u trećoj godini izostala statistički značajna varijabilnost. Stoga sva
svojstva bi mogla da posluže za procjenu međupopulacijske varijabilnosti.
2. Dobiveni rezultati u trećoj i četvrtoj godini pokazuju da se može izvršiti individu-
alna selekcija na brzi debljinski i visinski rast, a također mogu se izdvojiti i populacije sa
bržim rastom.
3. Procijenjena nasljednost je i u trećoj i četvrtoj godini starosti mala, te se ovo pov-
ezuje sa podrijetlom sjemena koje je iz prirodnih sastojina, gdje je nastalo iz slobodnog
oprašivanja, gdje su muški roditelje možda bili inferiorni.
4. Pozitivni rezultati dobiveni sa sadnicama proizvedenim u kasetama u prve dvije
godine se u trećoj i četvrtoj gube, te se za jelu može zaključiti da je ne bi trebalo u kasetama
držati duže od tri godine jer biljke gube otpornost na snijeg.
Dalibor Ballian
13
5. Pojavu bočnih izbojaka na pomlatku obične jele treba pratiti i dalje da se vidi kako
utječe na pojavu broja grana u pršljenu i debljinu grana.
Zahvala: Ovo istraživanje realizirano je uz pomoć J.P. Šume HercegBosne d.o.o. Mostar,
Šumarija Busovača, Sjemensko rasadnička stanica Busovača. Zbog toga veliku zahvalnost
dugujem upravitelju šumarije Ivici Akrapu, dipl. ing., kao u upravitelju rasadnika Andriji
Vareškoviću, dipl. ing.
Literatura
Arbez, M. 1969: Étude comparative en pépinière de quelques provenances françaises de

sapin pectiné ( Abies alba Mill.). Premier aperçu de la variabilité infraspécifique et mise au
point sur le “sapin de l’aude’, Ann. Sci. forest., 26 (4), 475-509. Nancy.
1. Ballian, D. 2000: Analiza rasta klijanaca obične jeje (Abies alba Mill.) različitih popu-
lacija putem half-sib potomstva. Šumarski list. 11-12: 649-660.
2. Kajba, D. 1996: Međupopulacijska i unutarpopulacijska varijabilnost obične breze
(Betula pendula Roth.) u dijelu prirodne rasprostranjenosti u Republici Hrvatskoj,
Glasnik za šumske pokuse, vol. 33 st. 53-108. Zagreb.
3. Kočiová, M. 1974: Dedivost’ plodov jedle bielej (Abies alba Mill.) na Slovensku. Acta
Musei Silesiae, Seria C - Dendrologia 23 (2) : 171 - 179.
4. Kočiová, M. 1976: Prvé poznatky z premenlivosti rastu potomstiev populácií jedle bielej
(Abies alba Mill.), Lesn. Čas., 22, č. 4, s. 345-360.
5. Pintarić, K. 1999: Analiza strukture prirodnog koljika crnog bora. Šumarski list. 11-12:
533-541.
6. Pintarić, K. 2000: Analiza strukture i kvalitete prirodnog pomlatka nekih bukovih šuma
u Bosni i Hercegovini. Šumarski list. 11-12: 627-635.
7. Uščuplić, M. 1992: Uticaj sistema gazdovanja na pojavu imele (Viscum album L.)
Glasnik šumarskog fakulteta u Beogradu.Str. 7-18.
Summary
The measurement of the seedling of Abies Alba Mill, has been done in the Busovaca
nursery. The diameters above the root neck, the height of the plants, the number of side
shoots, as well as the ratio between the diameter and the height, have been analyzed. The
plants have been raised in the cartridges with 33 openings (Grahoplast).
The measurements were done at the end of the third and the fourth vegetation period. It
has also been determined that the plants are good quality.
14
For all investigated characteristics we obtained statistically significant intra-popula-

tion variability at the age of three and four years, while at the inter-population level only
a number of side sprouts in the third year did not show statistically significant variability.
Therefore all characteristics could serve for evaluation of inter-population variability.
The obtained results in the third and the fourth year show that individual selection can be
done on the basis of thickness and height growth, and populations with faster growth could
have been selected.
The estimated heritage in the third and the fourth year of growth was small, which is
related to origin of seeds which come from natural contents as it originates from free pol-
lination where male parents may have been inferior.
The positive results obtained from the plants produced in the cartridges in the first two
years, are getting lost in the third and the fourth year, since the level of vitality is being dis-
rupted, and it can therefore be concluded that silvet fir should have been kept in cartridges
for a period longer than three years as they loose resistance to snow.
The growth of the side sprouts at the seedlings the fir tree Abies Alba Mill. should be
followed closely to see how it influences the number of branches in the vortex and the thick-
ness of the branch.
Dalibor Ballian
Гласник Шумарског факултета Универзитета у Бањој Луци, 2005, бр. 4, стр. 15 - 30
1
Владимир Лазарев UDK: 631.53.02:582.28
2
Златан Радуловић
3
Божица Јокановић Oригинални научни рад
Рецензент:
Мидхат Усчуплић
МИКОЗЕ ШУМСКОГ СЕМЕНА У ОБЈЕКТИМА ЗА

ПРОИЗВОДЊУ И СКЛАДИШТИМА
Извод: Један од главних фактора који утиче на квалитет семена а касније

на његову клијавост и раст сејанаца су гљиве изазивачи микоза шумског
семена и плодова. У овом раду наводе се најчешће микозе констатоване у
објектима за производњу, као и микозе констатоване током складиштења
семена. Појаве болести на шумском семену и плодовима и њихово
ширење првенствено зависе од спољашњих фактора, места и начина
сабирања, од квалитета, од начина дораде, те од метода и услова чувања.
Неке паразитске гљиве из родова Alternaria, Botrytis, Fusarium, Pythium,
као и сапрофитске гљиве из родова Aspergillus и Penicillium, могу под
одређеним условима, продрети и до ембриона семена. Тада се болест
јавља и у фази клијања семена изазивајући полегање поника. Посебно је
осетљиво семе четинара, а најопаснији изазивачи полегања су гљиве из
рода Fusarium.
Кључне речи: микозе, семе, мере заштите
MYCOSES OF FOREST SEED IN OBJECT FOR PRODUCTION

AND WAREHOUSE
Abstract
One of the main factors influencing the seed quality and afterwards its germi-
nability and growth of the seedlings are the fungi causing mycosis of forest
1
Шумарски факултет у Београду
2
Институт за шумарство, Београд
3
Шумарски факултет у Бањој Луци
Mycoses of forest seed in object for production and warehouse
16
seed and fruit. This paper deals with the most frequent mycosis occured in objects
intended for production, as well the mycosis occured during seed storage. Diseases of
forest seeds and fruits and their dispersal are primarly influenced by external causes,
place and manner of collection, the quality, way of processing, and by the methods and
conditions of preservation. Some parasite fungi of Alternaria, Botrytis, Fusarium, Py-
thium genus, as well saprophyte fungi of Aspergillus and Penicillium genus, can under
certain circumstances penetrate seed embryo. The outbreak of disease is then in the
phase of seed germination causing emerged plants to be lodged. Conifers seed is very
sensitive, while the most dangerous causes of lodging are fungi of Fusarium genus.
Key words: mycoses, seed, protection measure
1. Увод
У данашње време постоји потреба за квалитетним семеном важнијих врста

шумског дрвећа, између осталог и због појаве сушења шума која је у експанзији. Због
тога су шумарска наука и пракса суочени са бројним проблемима и обавезама. Поред
откривања узрока сушења шума, на чему раде тимови научника разних профила,
пред шумарском струком постоји и проблем природног и вештачког обнављања шума
на теренима који су захваћени интензивним сушењем и шума са разним степеном
деградације. Наиме, на многим подручјима, шумски склоп је “разбијен” и уколико не
дође до природног или вештачког обнављања шума, таква подручја постају изгубљена
за шумарство. Природно и вештачко обнављање шума директно је условљено обимним
уродом квалитетног семена.
Плански задаци на подизању шумских култура и побољшању стања постојећих
шума, императивно намећу потребу обезбеђивања довољне количине квалитетног
шумског семена. Производња и сакупљање семена су доста скупи, тако да правилном
сакупљању, манипулацији, заштити и чувању семена треба посветити посебну
пажњу.
У овом раду наводе се најчешће микозе на шумском семену у објектима за
производњу семена (семенским састојинама и семенским плантажама) и складиштима,
као и могућност заштите од ових изазивача штета.
2. Материјал и метод
Узорци семена и плодова (по 100 јединки из кандидованих семенских објеката и

складишта за чување семена) прво су прегледани окуларно и под лупом површински, а
после и на уздужном пресеку. Затим је семе на којем је утврђено присуство мицелије,
спороносна тела и други симптоми болести издвојено и са њега су узимани узорци
за микроскопску анализу. Исто семе је затим површински стерилисано и стављено у
Vladimir Lazarev, Zlatan Radulović, Božica Jokanović

Микозе шумског семена у објектима за производњу и складиштима
17
Петри посуде на вештачку хранљиву подлогу од PDA i MA. После добијања чистих
култура и њихове анализе (морфолошки изглед, способност спорулације) извршена је
детерминација микроорганизама који насељавају узорке семена.
За детерминацију су коришћени кључеви B.C. Suttona (The Coelomycetes, 1980),
J.V. Carmichaela и сар. (Genera of Hyphomycetes, 1980), R.W.G. Dennisa (British
Ascomycetes, 1978), J.A. Arxa (Genera of Fungi Sporulating in Pure Culture, 1974) и V.H
Kuprevicha, V.G. Transhela (Rust Fungi, 1970).
3. Резултати истраживања
Појаве болести на шумском семену и плодовима и њихово ширење првенствено

зависе од спољашњих фактора, места и начина сабирања, од квалитета, од начина
дораде, те од метода и услова чувања. Семе се лако инфицира ако му је оштећен
семени омотач.
Семе и плодови шумског дрвећа могу бити инфицирани вирусима, бактеријама
и гљивама. Међутим, за разлику од микоза, штете изазване вирозама и бактериозама
нису газдински значајне. Гљиве насељавају семе и плодове како на стаблима, тако и
касније за време њихове дораде и чувања.
Микозе шумског семена и плодова у објектима за производњу и мере заштите
Изазивачи болести семена и плодова које су утврђене на анализираном материјалу

приказане су у табели 1.
Табела 1. Изазивачи болести шумског семена и плодова у објектима за производњу

Table 1. Diseases of forest seeds and friuts in object for their production
Врста патогена Назив болести Важнији симптоми

Pathogen species Name of disease The more important symptoms
Chrysomyxa pirolae Rostr. рђа на шишаркама смрче наранџасте јастучасте
ецидије, величине 3-4 мм
Cytospora intermedia Sacc.
(=Valsa intermedia Nke.) цитоспороза жира тамно мрке пеге покривене
белом мицелијом; мицелија
касније тамни и покрива
цео жир; формирају се
маслинасто-црне строме с
пикнидима из којих излазе
лепљиве конидије
Владимир Лазарев, Златан Радуловић, Божица Јокановић

18
Cronartium conigenum Hedge рђа на шишаркама борова хипертрофиране,

& Hunt. светлосмеђе шишарке
посуте прахом жутих спора;
шишарице превремено
опадају
Cronartium strobilinum (Arth) рђа на шишаркама борова хипертрофиране,
Hedge & Hahn светлосмеђе шишарке
посуте прахом жутих спора;
шишарице превремено
опадају
Gloeosporium acericeolum All. пегавост крила семена сиве пеге дуж нерава
јавора
Gloeosporium ulmicolum
(=Stegophora ulmea (Schw. ex пегавост семена бреста мале жуте, касније црне пеге
Fr.) Sydow & Sydow)
Gloeosporium quercinum West. сува трулеж, антракноза мрке, скоро црне пеге;
жира касније се формирају жуто-
мрка пло-доносна тела из
којих излазе беле слузаве
конидије
Gnomonia quercina Kreb. антракноза жира смеђе до црне пеге
Ophiostoma roboris Georg. et црна трулеж жира смеђе до црне пеге; касније
Teod. се образују црне перитеције
са издуженим вратом
Ophiostoma valachicum црна трулеж жира смеђе до црне пеге; касније
Georg. et Teod. се образују црне перитеције
са издуженим вратом
Pestalotia glandicicola (Cast.) песталоцијска болест жира смеђе до црне пеге
Guba.
Phoma platanoides Cooke пегавост клена сива тачкаста пегавост
семена
Phoma aceris-negundinis Arc. пегавост клена сива тачкаста пегавост
семена
Phoma minima Schulz et Sacc. пегавост јасена сива тачкаста пегавост
семена
Phoma samorarum Desm. пегавост јасена и клена сива тачкаста пегавост
семена
Cercospora acerina Hart. пегавост клена на крилцима тамно-мрке,
некада црне пеге
Heterosporium fraxini Ferd. et пегавост јасена сиве пеге на крилцима
Winde јасена

19
Marssonina juglandis (Lib.) P. пегавост плода ораха сиво мрке пеге различитог
Magn. облика и величине
Phomopsis endogena (Speg.)
Ciferri
(=Phomopsis viterbensis смеђа трулеж плода кестена смежурани, касније
Camici) мумифици-рани плодови
код којих се јавља шупљина
између коре плода и
котиледона;
Phomopsis quercella (Sacc.) бела трулеж жира сиве касније тамне пеге; при
Died. повишеној влаги се развија
бела мицелија; касније се
јављају пикниди који се
звездасто отварају
Phragmotrichum chailetii пегавост шишарки црне јастучасте пеге
Kunze
Phyllosticta platanoides Sacc. пегавост крила семена пеге са тамним рубом и
јавора црним пикнидима
Pucciniastrum padi Diet. рђа на шишаркама смрче љуспе на шишаркама
раздвојене; смањена
клијавост семена
Rhytisma punctatum Fr. пегавост крила семена црне пеге пречника 1-2 mm;
јавора заражено семе опада пре
времена
Sclerotinia alni Maubl. мумификација семена јохе црне склероције на или
у семену; склероције
прорастају образујући
апотеције на 1-4 мм дугој
дршци
Sclerotinia betulae Woron. мумификација семена брезе црне склероције на или
у семену; склероције
прорастају образујући
апотеције на 1-4 мм дугој
дршци
Sclerotinia fructigena. пегавост плода лешника округле, смеђе пеге на
купули и плодовима;
плодови неразвијени и
прерано опадају
Sclerotinia sp. пегавост шишарки борова на рубовима љуспи црне
пеге са белим рубом
Sirodiplospora strobilina пегавост шишарки на љуспама црне јастучасте
Naum. пеге

20
Stromatinia aucupariae Woron. мумификација семена рђасте пеге са сивим

оскоруше налетом мицелије; омотач
пуца, распада се и формира
се црна распадајућа маса
Stromatinia crataegi Magn. мумификација семена граба рђасте пеге са сивим
налетом мицелије; омотач
пуца, распада се и формира
Stromatinia pseudotuberosa
Rehm.
(=Ciboria batschiana (Zopf)
Bucsw.)
мумификација жира храста котиледони црни; омотач
и плода кестена пуца, распада се и формира
Taphrina alni-incanae (Kűhn) деформација шишарки беле женске ресе листасте; урод
Magn. јохе одсутан
Taphrina amentorum Sad. деформација шишарки црне деформисане светло црвене
јохе ши-шарке са инфицираним
ресама
Taphrina johansoni Sad. деформације семена и реса деформација семена; семе и
беле тополе ресе златно жуте боје
Taphrina pruni Fuck. деформација плодова дивље јако повећање спољашњег
трешње, шљиве и џенерике дела заметка које спречава
развиће коштице; плодови
остају шупљи
Taphrina rhisophora Joh. деформација плода јасике и деформација семена; семе и
беле тополе ресе златно жуте боје
Thekopsora areolata Magn. рђа на шишаркама смрче на љуспама купасте пеге
Thekopsora padi Kleb. рђа на шишаркама јеле на љуспама купасте пеге
Xanthomonas juglandis Pierse некроза плода ораха воденасте пеге које се
пове-ћавају и постају црне;
може бити нападнуто и
унутрашње ткиво младих
плодова
Erwinia quercina Held. et Schr. трулеж плодова и семена нападнута ткива постају
тамно-мрка и мека; из
њих почиње да цури мрки
ескудат, непријатног мириса
У пракси је врло тешко спречити инфекције семена и плодова (шишарки) за

време њиховог развоја на дрвећу. Код болести рђа могуће је извршити уклањање

21
или рејонизацију прелазних (алтернативних) домаћина. Код већине других изазивача

болести, тек у фазама сакупљања, дораде и чувања семена, постоје могућности да се
спречи развој и ширење патогена. Сакупљање плодова и шишарки са незаражених
стабала и пребирање плодова (шишарки) су главне мере заштите од изазивача
пегавости. Код болести које узрокују деформације плодова и мумификације семена
препоручује се издвајање и уништавање зараженог материјала, сакупљање здравих
плодова одмах после опадања, избегавање механичког оштећивања при сакупљању,
превозу, прегртању, чишћењу, као и уклањање плеснивих плодова који представљају
жаришта заразе.
Микозе шумског семена у складиштима и мере сузбијања
Болести шумског семена у складиштима најчешће изазивају патогене гљиве

проузроковачи плеснивости. Плесан се јавља у следећим случајевима: ако су складишта
за чување семена влажна и непроветрена; ако се свеже семе суши у предебелим
слојевима; ако се семе у току сушења не прегрче; ако се семе недовољно просуши и
такво ускладишти; ако је семе оштећено приликом брања, дораде или је оштећено од
инсеката. Нарочито су осетљиви крупни плодови са много влаге: буквица, жир, кестен,
орах, лешник и други. Ако је плесан продрла у унутрашњост семена, његова клијавост
нагло опада.
Најчешће изоловане гљиве из складиштеног семена наведене су у табели 2.
Табела 2. Изазивачи болести шумског семена у складиштима

Table 2. Diseases of forest seed and friuts in warenhouse
Врста патогена Назив болести Важнији симптоми
Pathogen species Name of disease The more important symptoms
Alternaria tenuis Nees. црна плесан тамносмеђа или црнa боја
мицелије
Aspergillus glaucus Link.
зелена плесан риђасто-мрке или
црвенкасте, јасно
ограничене пеге;
унутрашњост семена
тамни, а споља се формира
мицелија зеленкасте или
плавичасте боје
Botrytis cinerea Pers. сива плесан густа тамносива прашкаста
мицелија; при дугом развићу
семе трули и формирају се
црне склероције

22
Cladosporium herbarum Link. тамнозелена плесан тамно маслинаста мицелија,

која касније знатно смањује
клијавост семена
Fusarium spp трулеж семена мицелија у различитим
нијансама розе боје;
унутрашња ткива семена
заједно са клицом труле
добијајући црвенкасту
нијансу
Moniliopsis spp. трулеж плодова јабуча-стог светлосмеђе, концетричне
и костичавог воћа пеге које касније потамне;
на њима се образује маса
сивих спора
Mucor albo-ater Naum. главичаста плесан обилна паучинаста мицелија
са црним главичастим
спорангијама
Mucor racemosus Fr. главичаста плесан обилна паучинаста мицелија
Rhizopus nigricans Ehrh главичаста плесан обилна паучинаста мицелија
Thamnidium elegans Link главичаста плесан обилна паучинаста мицелија
Penicillium crustaceum зелена плесан риђасто-мрке или
зеленкаста или плавичаста
мицелија
Penicillium glaucum зелена плесан риђасто-мрке или
зеленкаста или плавичаста
мицелија
Pythium debaryanum Hesse полегање поника семе постаје тамније,
омекшава и дезинтегрише
се;

23
Trichothecium roseum Link. роза плесан тамно-мрке скоро црне пеге;

споља розе или наранџаста
мицелија
Verticillium spp. трахеовертицилиоза нагло сушење младих
биљака; дефолијација,
постепено вењење и
пропадање целе биљке
Паразитске гљиве из родова Alternaria, Botrytis, Fusarium, Pythium, као и

сапрофитске гљиве из родова Aspergillus, Penicillium и друге, које су често присутне
на површини семена могу, под одређеним условима, продрети не само до котиледона
и ендосперма семена, већ и до његовог ембриона. Тако се болест може јавити и у фази
клијања семена, при чему долази до полегања. Посебно је осетљиво семе четинара, а
најопаснији изазивачи полегања су гљиве из рода Fusarium.
Мере заштите од изазивача плеснивости семена и плодова садрже:
- чување (складиштење) довољно просушеног и здравог материјала у сувим,

вентилираним просторијама, при температури ваздуха од 0-50 C;
- уклањање нечистоће и оштећених семенки;
- чување семена (нарочито четинарског) у херметички затвореним посудама на
температури од 0-50 C;
- избегавање механичког оштећивања семена и плодова при сакупљању и доради;
- контрола ускладиштеног семена и плодова, дезинфекција семена, прибора за
дораду (решета, бубњева), амбалаже (џакови, кошеви, посуде за чување семена) и
складишта.
Исте мере заштите могу се применити и при сузбијању песталоцијске болести
жира, антракнозе и црне трулежи жира.
За дезинфекцију површински зараженог семена може се применити суви поступак
(семе се машински или ручно меша са фунгицидима у посебним мешалицама), при
којем се најчешће користи бакар карбонат или органоживини препарати. Влажни
поступак подразумева потапање семена у раствор фунгицида (Mankogal S, Tiram Župa
TS, Benfungin, Benomil WP-50 и други) на одређено време, после чега се семе оцеди и
просуши. Ово семе треба засејати што пре.
Поник који се јавља из дезинфикованог семена није заштићен од патогених гљива
у земљишту. Дезинфекција семена представља само заштиту од болести које се
преносе семеном.

24
4. Дискусија
Производња довољне количине здравих садница, раст шумских култура и

формирање високо продуктивних здравих састојина у великој мери зависи од квалитета
семена. Површина семена, као и други експонирани делови биљке, изложени су
насељавању различитих гљива и бактерија, а симптоми болести испољавају се када
патогени постају активни. Међутим већи број ових организама нема патогена својства,
тако да немају значаја као изазивачи болести семена и плодова.
Патогени изазивачи болести семена и плодова према Mendgenu и сар.1996) и
Вукојевић и Дулетић-Лаушевић (2004) могу остварити инфекцију кроз неоштећене
површине, кроз неоштећене површине из суседних оболелих семена преко других
биљних делова или кроз повреде. Физиолошке повреде проузроковане спољашњим
условима такође могу створити услове за напад патогена.
Гљиве на семену и шишаркама четинара констатовали су бројни истраживачи
(Garbowski,1936; Zhuravlev,1940; Salisbury, P.J.,1953; Gibson,1957; Timonin, 1964;
Sutherland, R.J. et.al., 1987), а патогене семена четинара и лишћара Orlova, 1954;
Potlaichuk,1953; Urošević,1957; Noble et.al.,1958; Clausen 1965).
Гљиве изазивачи микоза шумског семена разликују се по степену паразитске
активности и специјализацији према биљкама домаћинима. Већина болести семена
које се јављају у семенским објектима како наводе Маслов и сар.(1988) и Семенкова
и Соколова (2004) изазвана је облигатним паразитима са уском специјализацијом
и факултативним сапрофитима. Изузетак су изазивачи пегавости, који припадају
факултативним паразитима и факултативним сапрофитима који су најчешће
космополити. На семену четинарских врста у објектима за производњу најчешће се
јављају рђе из родова Cronartium, Chrysomyxa и Thekopsora. На семену лишћарских
врста најчешће су гљиве изазивачи мумификације плодова (Sclerotinia i Stromatinia),
деформација плодова (Taphrina) и пегавости (Phoma, Phyllosticta, Gloeosporium,
Rhytisma, Cercospora, Heterosporium).
Болести које се развијају при складиштењу семена углавном припадају
факултативним паразитима. У већини случајева њихово активно развиће почиње при
транспорту или самом складиштењу, иако сама инфекција може бити остварена у
шуми, током сазревања или сакупљања. Масовно развиће ових болести је последица
неправилног сакупљања и транспорта семена или неправилног складиштења.
Најосетљивија су крупна семена са високим садржајем воде и хранљивих материја
(жир, кестен, орах, плодови шумских воћкарица). Ове микозе најчешће изазивају
гљиве из родова Phomopsis, Gloeosporium, Monilia, Botrytis, Trichotecium, Penicillium,
Cladosporium, Mucor, Aspergillus).
Према Тимонину (1964) из семена разних врста изоловане су гљиве из родова
Alternaria, Aspergillus, Penicillium, Cladosporium, Cephalosporium, Chaetomium,
Gliocladium, Aureobasidium i Trichoderma. Анализом здравственог стања семена
утврђено је да код нас преовладавају врсте из подова Aspergillus и Penicillium (Лазарев
и сар., 2003).

25
Неке паразитне гљиве из родова Fusarium, Pythium, Botrytis, Alternaria, које су

присутне на површини семена, настављају своју активност у магацинима. Оне својим
токсинима и ферментима смањују клијавост ембриона или изазивају декомпозицију
ендосперма и његову трулеж. Ипак, инфекције ових гљива су како наводе Крстић
и сар. (1988) значајне зато што по сетви у земљишту настављају своју паразитску
активност изазивајући полегање поника и трулеж корена младих биљака.
Поједине гљиве као, на пример, Fusarium subglutinans поред семена и шишарки
нападају и друге органе биљака узрокујући малформације, застој у порасту, рак ране и
сушење биљака у расадницима (Dwinell et. al.1985).
Семе најзаступљенијих шумских врста дрвећа треба чувати у условима који
су неповољни за насељавање патогених гљива. Ако ови услови нису обезбеђени
виталност семена ће бити редукована. Семе неких врста дрвећа није увек лако
набавити сваке године па га је због тога неопходно ускладиштити. Ако се семе чува
при ниским температурама од 0-5oC и при садржају влаге нижој од 12 % гљиве на или
у семену нису у стању да редукују клијавост семена. Тако инфицирано семе брезе
потпуно губи виталност после 18 месеци при температури од 20-24oC, док на 2-4oC
у херметички затвореним контејнерима остаје витално око 4 године (Clausen,1965).
Семе већине биљака нападају гљиве ако је садржај влаге већи од 14 %. Код неких
врста доња граница садржаја влаге при којој је развој патогених гљива онемогућен је
испод 14%.
Поред наведених мера за заштиту семена све више се користе и биолошке
мере борбе. У биолошкој контроли најчешће су коришћене бактерије из родова
Streptomyces spp., Bacillus spp.и гљиве Trichoderma spp. Trichoderma врсте се према
наводима Ozbay i Newman (2004) користе у борби против врста из родова Armillaria,
Botrytis, Colletotrichum, Monilia, Phoma, Fusarium, Pythium, Sclerotinia, Verticillium,
Phytopthora, Rhizoctonia и неких гљива изазивача трулежи дрвета. Trichoderma
spp. различитим механизмима, који укључују компетицију за простор и храну,
микопаразитизам, продукцију инхибиторних материја, инактивацију ензима патогена
и индуковану резистенцију, спречава развиће ових гљива. У неким европским земљама
су у употреби комерцијални биофунгициди на бази Trichoderma spp. Тако се у Белгији
користи Bio-Fungus, у Шведској Binab-T, у Чешкој Supresivit а у Шпанији TUSAL.
Поред заштитног дејства, организми који се користе у биоконтроли најчешће
и продукују физиолошки активне материје које доприносе расту биљака. У својим
испитивањима Виткунас (1977) је третирао семе бора пре сетве суспензијом бактерије
Pseudomonas spp.. Ифекција једногодишњих сејанаца бора Fusarium spp. је смањена
за 39-66% у односу на контролу. Две године после сетве висина сејанаца је повећана
од 22-56%, а дужина основног корена за 10%. Поред тога биопрепарати не уништавају
корисне микроорганизме у ризосфери корена (Шилкина и Заика 2004).

26
5. Закључак
Природно и вештачко обнављање шума директно је условљено уродом семена.

Производња и сакупљање семена су доста скупи, тако да правилном сакупљању, даљој
доради, заштити и складиштењу семена треба посветити посебну пажњу.
На анализираном семену и плодовима у објектима за производњу констатовано
је 39 врста гљива и 2 врсте бактерија, a у складиштима 15 врста гљива.
На семену четинарских врста у објектима за производњу најчешће су констатоване
рђе из родова Cronartium, Chrysomyxa и Thekopsora. На семену лишћарских врста
најчешће су присутне гљиве изазивачи мумификације плодова (Sclerotinia i Stromatinia),
деформација плодова (Taphrina) и пегавости (Phoma, Phyllosticta, Gloeosporium,
Rhytisma, Cercospora, Heterosporium).
У складиштима је најчешће утврђено присуство гљива из родова Penicillium,
Mucor, Aspergillus, Monilia, Trichotecium.
Такође је утврђено и присуство неких врста (Fusarium, Pythium, Botrytis,
Alternaria) које своје развиће настављају после сетве смањујући клијавост, a касније
изазивају полегање поника и трулеж корена младих биљака.
Мере заштите семена се морају спроводити у свим фазама производње семена.
Плодове и шишарке треба сакупљати са здравих стабала избегавајући механичка
оштећења. Заражени материјал треба издвојити и уништити. Такође током транспорта
и дораде треба избегавати механичка оштећења, а плесниве плодове треба уклонити.
Пре складиштења семена просторију треба обавезно дезинфиковати. У просторији
се морају обезбедити одговарајући услови (првенствено температура, влажност ваздуха
и вентилација). Такође је потребно редовно вршити контролу ускладиштеног семена.
За дезинфекцију површински зараженог семена могу се применити суви и влажни
поступак. При сувом поступку се најчешће користи бакар карбонат или органоживини
препарати. Влажни поступак подразумева потапање семена у раствор фунгицида
(Mankogal S, Tiram Župa TS, Benfungin, Benomil WP-50 и други) на одређено време,
после чега се семе оцеди и просуши. Ово семе треба засејати што пре.
Литература
Anderson, R.L. (1986): Checklist of Micro-Organisms Asociated With Tree Seeds in the
World 1985. Gen.Tech.Rep.SE-39. Ascheville, NC: U.S. Department of Agriculture,
Forest Service, pp.34.
Arx, J. A. (1974): The Genera of Fungi Sporulating in Pure Culture. J. Cramer, FL-9490
Vaduz (315p.)
Barnett, J.P., Mclemore, B.F. (1967): Improving storage of spruce pine seed. Tree planters’
Notes 18:2.
Виткунас, Ю.В. (1977): Ризосферные бактерии сенцев сосны, их антагонизм и

27
применение. Вопросы лесозащиты Южной Прибалтики, Каунас, (101-112).

Vukojević, J., Duletić-Laušević,S. (2004): Patogene gljive povrća i voća u Srbiji. NNK
Internacional, Beograd.
Gibson, I.A.S. (1957): Saprophytic fungi as destroyers of germinating pine seeds. East
African agri. J. 22: 203-206.
Dennis R.V.G. (1978): British Ascomycetes. J. Cramer, Vaduz.
Dwinell, L.J., Barrows-Broaddus, Kuhlman, E.G. (1985): Pitch canker: A disease complex.
Pl. Dis. 69: 270-276.
Krstić, M., Josifović, M., Marinković, P., Uščuplić M. (1988): Šumska fitopatologija,
Beograd.
Kuprevich, V. F., Transhel, V. G. (1970): Rust Fungi. Akademija nauka SSSR, Botanički
institut I. M.V. A. Komarova, Jerusalim.
Lazarev, V., Golubović-Ćurguz, V., Marković M. (2003): Forest seed diseases and protection
measures. Sbornik naučni dokladi. Procedings of Scientific Paper, Vol. II, pp.205-211,
Sofija.
Маслов, А.Д., Ведерников, Н. М., Андреева, Г. И., Зубов, П.А., Крангауз, Р.А.,
Ляшенко, Л. И., Павлинов, Н.П. (1988): Защита леса от вредителей и болезней.
Агропромиздат, Москва.
Mendgen, K., Hahn, M., Deising, H. (1996): Morphogenesis and mechanizms of penetration
by Plant pathogenic fungi. Annu. Rev. Phytopatol. 34, pp. 367-386.
Ozbay, N., Newman, S.E. (2004): Biological Control with Trichoderma spp. With Emphasis
on T. harzianum. Pakistan Journal of Biological Sciences, 7 (4), pp. 478-484.
Peace,T.R. (1962): Pathology of trees and shrubs. Oxford, 753 pp.
Семенкова, И. Г., Соколова И.С. (2003): Фитопатология. Академия, Москва.
Sutton, B.C. (1980): The Coleomycetes. Fungi Imperfecti with Pycnidia Acervuli and
Stromata. CAB- Commonwealth Mycological Institute, Kew, Surrey, England (696p.)
Schröder, T., Kehr, R., Procházková, Z., Sutherland, J. R. (2004): Practical methods for
estmating the infection rate of Quercus robur acorn seedlots by Ciboria batchiana. For.
Path., 34. pp. 187-196.
Timonin, M.I. (1964): Interaction of seed-coat microflora and soil microorganisms and its
effects on pre-and post-emergence of some conifer seedlings. Can. J. Microbiol.10: 17-
22.
Carmichael, J. W., Kendrick W. B., Conners, I.L., Sigler L. (1980): Genera of Hyphomycetes.
The University of Alberta Press.
Clausen, K.E. (1965): Yellow and paper birch seeds germinate well after 4 years in storage.
Usda For. Serv., Note Ls-69. 2pp.
Шилкина, Е. А., Заика, Н.А. (2004): Влияние химических и биологических фунгицидов
на микробиоту ризосферы сеянцев Pinus sylvestris. Микология и алгология, Москва
(152-154).

28
Summary
Both natural and artificial restoration of forests is directly influenced by the seed crop.
Seed production and seed harvest are very expensive, therefore special attention should be
payed to proper harvest, seed processing, seed protection and seed storage.
Analysed seeds and fruits in objects intended for production (seed stands and seed
plantations) were infected with 39 fungi species and 3 bacteria species, while 15 fungi spe-
cies were found in the storehouse. Rust disease of Cronartium, Chrysomyxa i Thekopsora
genus most frequently infected seed of conifer species, while the seed of deciduous spe-
cies were often infected with fungi which cause fruit mumification (species of Sclerotinia
i Stromatinia genus), fruit deformation (species of Taphrina genus) and spots (species of
Phoma, Phyllosticta, Gloeosporium, Rhytisma, Cercospora, Heterosporium genus).
Fungi of Penicillium, Mucor, Aspergillus, Monilia and Trichotecium genus were con-
firmed to be the most frequent in the storehouses.
Presence of fungi of Fusarium, Pythium, Botrytis i Alternaria genus were also con-
firmed. They continue to develop after sowing, and therefore they reduce germination and
afterwards lodging of emerged plants and root rot of young plants.
Measures of seed protection ought to be carried out in all phases of seed production.
Fruits and cones are to be collected from healthy trees avoiding mechanical damages.
Infected and damaged seed should be separated and destroyed. Prior to seed storage the place
should be disinfected and provided with appropriate conditions for proper storage (tempera-
ture, air humidity and ventilation).
Dry and moist methods can be applied for disinfection of surface infected seed. Copper
carbonate or organo-mercuric products are often used in dry method. Moist method implies
soaking seed in fungicide solution (Mankogal S, Tiram Župa TS, Benfungin, Benomil
WP-50, etc.) for a definite time, immediately after draining and drying it is ready to be
sowed.

29
ФОТО ТАБЛИЦА I
Stromatinia pseudotuberosa Rehm. (=Ciboria batschiana (Zopf) Bucsw.)

Проузроковач мумификације жира храста
Botrytis cinerea Pers

Проузроковач сиве плесни

30
ФОТО ТАБЛИЦА II
Taphrina amentorum Sad.

Проузроковач деформација шишарки црне јохе
Taphrina pruni Fuck.

Проузроковач деформација плодова дивље трешње, шљиве и џенерике

Miro Maksimović 1 UDK: 631.423:[582.475+582.738]
Originalni naučni rad

Recenzent:
Čedomir Burlica
ISTRAŽIVANJE FIZIČKIH I HEMIJSKIH OSOBINA DEPOSOLA

POD ZASADIMA BAGREMA (Robinia pseudoacaia L.)
CRNOG BORA (Pinus nigra Arn.)
Izvod: U ovom radu izvršeno je istraživanje fizičkih i hemijskih osobina
zemljišta (deposola) pod nasadima bagrema (Robinia pseudoacaia L.) i crnog
bora (Pinus nigra Arn) osam godina nakon izvšenog pošumljavanja u okviru
šumarske rekultivacije.
Primarni cilj izvršene biološke rekultivacije pošumljavanjem je skraćenje peri-
oda pedogeneze u procesu formiranja tla sposobnog za kvalitetnu biljnu proiz-
vodnu. Utvrđivanje fizičkih i hemijskih osobina biće od pomoći kod definisanje
daljih aktivnosti u zasadima u cilju stvaranja što humanije komponente radne
sredine i šire okoline i snažnijeg doprinosa sveukupnoj zaštiti životne sredine.
Ključne riječi: deposol, fizičke osobine, hemijske osobine.
RESEARCH ON PHYSICAL AND CHEMICAL CHARACTERISTICS

OF DEPOSOL UNDER BLACK LOCUST (Robinia pseudoacaia L.)
AND BLACK PINE (Pinus nigra Arn.) PLANTATIONS
Abstract: This paper dealt with the research on physical and chemical charac-
teristics under the black locust (Robinia pseudoacaia L.) and black pine (Pinus
nigra Arn) plantations eight years after the afforestation had been carried out
within the scope of forestry recultivation.
Main goal of biological recultivation performed by afforestation was to shorten
the pedogenesis period in the process of formation of the soil capable for high-
quality plant production. Physical and chemical characteristics identification
will help when defining further activities in plantations in order to create more
humane component of working area and environment, and stronger contribu-
tion to overall protection of the environment.
Key words: deposol, physical characteristics, chemical characteristics.
1
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Bijeljina
Istraživanje fizičkih i hemijskih osobina deposola ...
32
1. UVOD
1.1. Geološke karakteristike površinskog kopa “Bogutovo Selo” Ugljevik
Područje površinskog kopa “Bogutovo Selo” Ugljevik izgrađeno je od eocenskih nas-

laga, većinom pješčara, dijelom konglomerata i krečnjaka i donjo trijerskih i gornjokrednih
naslaga. Oligocenske naslage zastupljene su sa slatkovodnim ugljonosnim naslagama, a
miocenske tvorevine sa lajtovačkim krečnjacima, dijelom pjeskovitim laporima, odnosno
glinama i dijelom sarmatskim krečnjacima. Pobrđe i zaravni leže na pontijskim pliocenskim
naslagama razvijenim u faciji pijeskova i gline, na koje se naslanja terasni diluvijum koji
gradi blage zaobljene oblike.
1.2. Prirodna zemljišta na području površinskog kopa “Bogutovo Selo”
Na ukupnoj površini, koja je degradirana otkopnim prostorom površinskog kopa

“Bogutovo Selo” prema pedološkoj karti BiH (tla sekcije “Bijeljina”), zastupljene su samo
dvije jedinice. Prva jedinica predstavlja tlo iz grupe bregovitih tala, pod nazivom Smonica
ili Sionica (Vertisol). Na smonice se nadovezuju smeđa tla na flišu.
Kao matična podloga na kojoj su formirane smonice, poslužili su laporoviti krečnjaci,
karbonatne gline i lapori. Smonice se rjeđe nalaze pod šumom i to su obično kserotermnije
varijante hrastovih šuma visokog boniteta.
Smeđa zemljišta na flišu, zauzimaju znatne površine na širem području Ugljevičkog
basena, a mogu se naći na raznim geološkim podlogama: na trošnim krečnjacima, laporima,
pješčarima i glinama. Koja su smeđa zemljišta zastupljena na lokaciji površinskog kopa
“Bogutovo Selo” teško je sa sigurnošću utvrditi, jer se ova zemljišta često smjenjuju na
manjim prostorima i rastojanjima.
2 . OSNOVNE KARAKTERISTIKE OBJEKTA ISTRAŽIVANJA
Na odlagalištima površinskog kopa “Bogutovo Selo” Ugljevik pošumljeno je nekoliko

desetina hektara različitim vrstama lišćarskog i četinarskog drveća: evropski ariš (Larix
europaea DC.), gorski javor (Acer pseudoplatanus L.), bijeli bor (Pinus silvestris L.), crni
bor (Pinus nigra Arn.), bagrem (Robinia pseudoacacia L.) i hrast kitnjak (Quercus petraea
/Matt./ Liebl.), ali su izdvojene dovoljne površine za postavljanje ogleda samo kod bagrema
i crnog bora, cca 7 ha (Maksimović, M., 2000).
Istraživanje fizičkih i hemijskih osobina deposola pod pod osam godina starim zasadima
bagrema (Robinia pseudoacacija L.) i crnog bora (Pinus nigra Arn.) na odlagalištima
površinskog kopa “Bogutovo Selo” Ugljevik, rađeno je na osam oglednih polja i to četiri
pod bagremom a četiri pod crnim borom. Ogledna polja se nalaze na sličnoj nadmorskoj
Miro Maksimović
Истраживање физичких и хемијских особина депосола ...
33
visini oko 200 m nad morem, slične ekspozicije (sjeverna, sjevrozapadna i sjeverositočna)
i padova (od 20-50%).
Vekličina oglednih polja je 360-380 m 2 za bagrem i 850-960 m2 za crni bor, tako da
se po dva ogledna polja bagrema i crnog bora nalaze na zapadnom a po dva na Sjevernom
odlagalištu jalovine.
3. METOD RADA
Primijenjeni su sljedeći postupci i metode istraživanja:

• izdvajanje oglednih polja,
• otvaranje zemljišnih profila, uzimanje uzoraka zemljišta i to sa po tri uzorka na svakom
profilu,
• laboratorijska i kabinetska obrada pedoloških podataka,
• komentar dobijenih podataka i zaključci.
U laboratoriji su primijenjene sljedeće metode:
A) F i z i č k e o s o b i n e z e m l j i š t a:
• Mehanički sastav zemljišta (međunarodnim B-pipet metodama uz primjenu natrijum
pirofosfata kao peptizatora),
• Teksturna klasa (američka klasifikacija - prema specifično konstruisanom trouglu),
B) H e m i j s k e o s o b i n e z e m l j i š t a:
• Aktivna i supstituciona kiselost (elektrometrijski u vodi i kalijum-hloridu),
• Higroskopska vlaga (sušenjem na 105°C),
• C/N (računskim putem),
• Sadržaj ukupnog CaCO3 (pomoću kalcimetra, metodom po Scheibler-u),
• Sadržaj ukupnog humusa (metoda Tjurina sa modifikacijom po Simakovu),
• Sadržaj ukupnog azota (metoda po makro-Kjeldlahl-u),
• Sadržaj lako pristupačnog oblika fosfora i kalijuma (ekstrakcijom po Al-metodi).
Миро Максимовић
34
4. REZULTATI I DISKUSIJA
A) Fizičke osobine deposola
U toku svoje pedogeneze deposol na odlagalištima površinskog kopa “Bogutovovo

Selo” dobio je određene fizičke osobine koje se razlikuju od fizičkih osobina deposola prije
nego što je na njemu izvršena sadnja kultura bagrema i crnog bora.
Najvažnije fizičke osobine zemljišta koje su istražene su granulometrijski - mehanički
sastav ili tekstura zemljišta i higroskopna vlaga. Prema granulometrijskom sastavu laporo-
viti supstrat odgovara glinuši (američka klasifikacija zemljišta - prema specifično konstru-
isanom trouglu).
Miro Maksimović
Tabela 1. - Fizičke osobine deposola na oglednim poljima pod bagremom (Robinia pseudoacacia L.) i crnim borom (Pinus nigra Arn.)
Table 1. - Physical characteristics of deposol at trial fileds under black locust (Robinia pseudoacacia L.) and black pine
(Pinus nigra Arn.)
Granulometrijski sastav u %
Higroskopna Pijesak Prah Glina Ukupan
Broj Oznaka Tip Dubina vlaga (%) Krupan Sitan Krupan Sitan + Teksturna
Lokalitet Skelet Glina
profila profila zemljišta (cm) koloidi klasa
< 0.002 Pijesak +
> 2 mm 2.0-0.2 0.2-0.06 0.06-0.02 0.02-0.002
mm prah
mm mm mm mm
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Bagrem : Zapadno 1 I -1/1 Deposol 0 - 15 9.71 0 1.16 8.34 10.50 35.30 44.70 20.00 80.00 Glinuša
odlagalište-vlažnija -"- I -1/2 Deposol 15 - 45 6.88 0 1.28 6.32 8.10 34.40 49.90 15.70 84.30 Glinuša
varijanta deposola -"- I -1/3 Deposol 45 - 88 5.86 0 0.97 9.03 8.50 38.50 43.00 18.50 81.50 Glinuša
Bagrem : Zapadno 2 I -2/1 Deposol 0 - 13 6.14 0 3.16 10.14 10.50 34.80 43.20 23.80 76.2 Glinuša
odlagalište-suvlja -"- I -2/2 Deposol 13 - 60 5.44 0 3.38 11.62 9.10 32.40 43.50 24.10 75.90 Glinuša
Bagrem : Sjeverno 3 I -3/1 Deposol 0 - 15 6.44 0 2.34 12.66 10.20 39.60 35.20 25.20 74.80 Glinuša
Bagrem : Sjeverno 4 I -4/1 Deposol 0 -12 4.23 0 0.84 11.96 10.30 39.30 37.60 23.10 76.90 Glinuša
Crni bor : Zapadno 5 I -5/1 Deposol 0 - 12 4.43 0 6.99 18.11 11.30 28.80 34.80 36.40 63.60 Glinuša
Crni bor : Zapadno 6 I -6/1 Deposol 0 - 10 5.98 0 2.93 11.67 7.50 31.40 46.50 22.10 77.90 Glinuša
Crni bor : Sjeverno 7 I -7/1 Deposol 0 - 13 5.72 0 2.11 12.90 9.60 39.40 36.00 24.60 75.40 Glinuša
Crni bor : Sjeverno 8 I -8/1 Deposol 0 - 11 3.55 0 0.89 19.71 10.30 39.00 30.10 30.90 69.10 Glinuša
35
36
Prema međunarodnoj klasifikaciji izvajaju se frakcije: skelet, pijesak (krupan i sitan),

prah (krupan i sitan), te glina sa koloidima (tabela 1). Disperzni sistem istraživanog deposola
sastavljen je od smješe teksturnih frakcija pijeska, praha i gline sa koloidima.Procentualno
gledajući na lokalitetima pod bagremom najzastupljenija frakcija je glina sa kloidima (72.40
- 84.30%) i frakcija pijeska (15.70 - 27.60%). Svi istraživani uzorci spadaju po teksturnoj
lasi u klasu glinuša. Na lokalitetima pod crnim borom zastupljene su iste teksturne frakcije,
ali je procentualno učešće gline sa koloidima u gornjim horizontima nešto manje. Takođe,
svi istraživani uzorci spadaju u klasu glinuša.
Prema klasifikaciji Zaharova sva istraživana zemljišta spadaju u kategoriju slabo skel-
etnih zemljišta pošto je sadržaj skeleta manji od 10% ili ga uopšte nema što je ovdje slučaj.
Higroskopna vlaga zastupljena je u procentu od 3.74 (na oglednom polju pod bagremom na
Sjevernom odlagalištu - na suvljoj varijanti deposola) do 9.71% (takođe na polju pod bagr-
emom ali na Zapadnom odlagalištu - na vlažnijoj varijanti deposola). Biljke nisu u stanju da
koriste ovu vodu jer je ona vezana za zemljište većim silama nego što je snaga korijenovog
sistema bagrema i crnog bora.
B) Hemijske osobine deposola
Poznato je da zemljište predstavlja rezervoar hranljivih materija iz koga biljke crpe hrani-
va. Najvažniji i najpotrebniji su makroelementi azot, fosfor, kalijum i kalcijum. Za usvajanje
ovih makroelemenata bitna pretpostavka je i određena hemijska reakcija zemljišnog rastvora
prikazana preko aktuelne ili aktivne kiselosti. Pored mineralnih hranljivih materija veliki
značaj imaju i organske materije zemljišta - produkti humifikacije i nepotpunog razlaganja
biljnih i životinjskih ostataka. Humus sadrži i fizioloki aktivne komponente.
Analiza svih pomenutih elemenata prikazana je u tabeli broj 2:
Miro Maksimović
Tabela broj 2. - Hemijske osobine deposlola na oglednim poljima pod bagremom (Robinia pseudoacacia L.) i crnim borom
(Pinus nigra Arn.)
Table 2. - Chemical characteristics of deposol at trial fileds under black locust (Robinia pseudoacacia L.) and black pine
(Pinus nigra Arn.)
pH Lako pristupa'an
Broj Tip Dubina CaCO Humus C N C/N
Lokalitet Oznaka profila
profila zemljišta cm PЕOИ KЕO
H2O CaCl2
% % % % mg/100g mg/100g
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Bagrem : Zapadno 1 I-1/1 Deposol 0-15 8.62 7.93 12.87 4.64 2.69 0.14 19.2 8.00 40.00
odlagalište-vlažnija -"- I-1/2 Deposol 15-45 8.65 7.84 10.00 2.41 1.40 0.02 - 8.00 24.20
varijanta deposola -"- I-1/3 Deposol 45-88 8.50 7.88 30.00 0.80 0.47 - - 6.50 17.20
Bagrem : Zapadno 2 I-2/1 Deposol 0-13 8.36 7.74 27.88 1.69 0.98 - - 8.00 >40.00
odlagalište-suvlja -"- I-2/2 Deposol 13-60 8.47 7.80 25.73 1.27 0.74 - - 6.80 21.70
Bagrem : Sjeverno 3 I-3/1 Deposol 0-15 8.09 7.64 39.70 4.23 2.45 0.10 24.5 8.40 30.00
odlagalište-vlažnija -"- I-3/2 Deposol 15-59 8.57 7.56 51.30 3.12 1.81 0.02 - 6.30 17.20
Bagrem : Sjeverno 4 I-4/1 Deposol 0-12 8.15 7.53 49.10 3.54 2.05 0.05 - 7.50 32.00
odlagalište-suvlja -"- I-4/2 Deposol 12-60 8.52 7.50 49.20 2.93 1.70 0.02 - 6.80 18.50
varijanta deposola -"- I-4/3 Deposol 60-90 8.52 7.52 49.20 2.88 1.67 0.02 - 5.30 16.50
Crni bor : Zapadno 5 I-5/1 Deposol 0-12 8.32 7.60 21.90 2.17 1.26 0.02 - 8.50 >40.00
odlagalište-vlažnija -"- I-5/2 Deposol 12-49 8.03 7.67 31.15 1.28 0.74 - - 5.00 22.50
Crni bor : Zapadno 6 I-6/1 Deposol 0-10 8.13 7.68 30.00 5.06 2.93 0.11 26.6 8.00 30.00
odlagalište-suvlja -"- I-6/2 Deposol 10-38 8.10 7.48 24.68 1.33 0.77 - - 4.20 11.00
Crni bor : Sjeverno 7 I-7/1 Deposol 0-13 8.18 7.60 53.66 3.08 1.79 0.03 - 7.00 21.00
odlagalište-vlažnija -"- I-7/2 Deposol 13-44 8.50 7.50 51.52 1.96 1.14 - - 5.00 15.00
Crni bor : Sjeverno 8 I-8/1 Deposol 0-11 8.35 7.57 51.50 3.76 2.18 0.05 - 6.80 26.00
odlagalište-suvlja -"- I-8/2 Deposol 11-36 8.88 7.54 47.20 2.97 1.62 0.02 - 5.30 17.20
37
38
Analizom hemijskih osobina zemljišta na oglednim poljima pod bagremom i crnim

borom u smislu reakcija zemljišnog rastvora, vidimo da je on bazičan (umjereno alkalan)
u granicama od 7.50-7.93 (u CaCl2) ili 8.03-8.88 u H2O. Ova reakcija zemljišnog rastvora
diktirana je prisustvom veće kličine CaCO3 i nije povoljna osobina, jer sa pH iznad 8.50 kul-
turne biljke ne mogu da imaju pravilan razvoj zbog, jer su vodno - fizičke osobine ovakvih
zemljišta dosta nepovoljne.
Registrovano je i veće prisustvo kalcijum karbonata (CaCO3) u dijapazonu od 10%
do 53.66 %, što je potencijalna opasnost za hlorozu sadnica, pogotovo na zemljištima gdje
su sitnije čestice kalcijum karbonata i gdje je veća količina aktivnog CaCO3.
Sadržaj humusa je mali i najčešće se kreće u rasponu od 1,27 % do 3,76 %, mada je
utvrđeno i mjestimično veća količina humusa (4.23%, 4.64% i 5.06%), što je vjerovatno
posledica prisustva veće količine ugljene prašine. Prema odnocu C/N vidimo da se radi o
sirovom humusu (morhumus ili rohhumus) pošto je C/N u rasponu od 19,2 - 26,6.
Prisustvo ugljenika (C) kao važnog biofilnog hemijskog elementa registrovano je u
količini od 0.47% - 2.93%, što je nedovoljno, kada se ima u vidu da on čini oko 45% biljne
mase.
Kao značajan makroelemenat azot (N) je utvrđen u količinama od 0.02 % - 0.14 % ili ga
u dubljim horizontima zemljišta uopšte nema, što je vjerovatno posledica hladnoće zemljišta.
Sadržaj fiziološki aktivnog fosfora je mali i kreće se u granicama od 4,20 - 8,50 mg u 100
grama tla na na poljima pod crnim borom i u količini od 4,60 do 8,40 mg u 100 g zemljišta
na poljima pod bagremom. Što se tiče fiziološki aktivnog kalija situacija je dosta povoljnija
i bez obzira što su zahtjevi šumskog drveća prema kaliju 4-6 puta veći nego prema fosforu,
ima ga u dovoljnim količinama i kreće se u rasponu od 10,30 mg do preko 40 mg u 100
grama zemljišta.
5. ZAKLJUČCI
1. Tekstura zemljišta reguliše sve elemente plodnosti zemljišta zbog čega je i njen
veliki šumsko ekološki značaj. Kada su u pitanju glinuše, one zbog svog nepovoljnog
vodnovazdušnog režima spadaju u klasu vlažnih i hladnih zemljišta.
2. Zbog umjereno alkalne reakcije zemljišnog rastvora neophodno je vršiti melioraciju
zemljišta unošenjem u njega gipsa i drugih materijala koji sadrže gips, sumpronu kiselinu,
sulfat gvožđa, sumpor i sl.
3. Nedostatak fosfora može dovesti do snižavanja asimilacije CO2 i do razaranja sistema
fosfatizacije. Dovolja količina kalijuma potpomognuće procesu osmoregulacije i održavanja
turgora.
Miro Maksimović
39
LITERATURA
1. Burlica, Č., Knežević, M. (1997): Razvoj i aktuelni problemi proučavanja

šumskih zemljišta. Uređenje, korišćenje i očuvanje zemljišta, Kongres JDPZ, Novi Sad.
2. Knežević, M. (1992): Promjene zemljišta pod uticajem crnog bora, smrče i
bijelog bora na raznim staništima u Srbiji. Doktorska disertacija. Univerzitet u Beogradu,
Beograd.
3. Maksimović, M. (2000): Efekti biološke rekultivacije bagremom (Robinia pseu-
doacaia L.) i crnim borom (Pinus nigra Arn.) na odlagalištima površinskog kopa “Bogutovo
Selo” Ugljevik. Magistarski rad. Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet, Beograd.
4. Resulović, H. (1980): Pedološka analiza nekih geoloških serija krovine u Rudniku
Ugljevi k. Zavod za agropedologiju i melioraciju Poljoprivrednog Fakulteta, Sarajevo.
SUMMARY
The biological recultivation of coal waste at “Bogutovo Selo” in Ugljevik opencoast

was carried out in order to shorten pedogenesis period in the process of formation of the soil
capable for high-quality plant production. Having that in mind, the research on physical and
chemical characteristics of the soil - deposol, where black locust (Robinia pseudoacaia L.)
and black pine (Pinus nigra Arn.) have been planted, is a necessary step forward to gain exact
paarameters of soil when defining further activities in plantations.
In geological sense, the area around “Bogutovo Selo” opencast was built from eocene
deposits, mostly from sand and partly from conglomerates and limestone, and lower trias
and upper cretaceous deposits. There were only two units of natural soil, smonice and brown
soil.Research on physical and chemical characteristics of deposol under the eight-year old
black locust and black pine plantations was carried out on egiht trial fileds (four for each
species), there were two trial fields per tree species at one coal waste and two trial fields at
the other coal waste (Sjeverno odlagalište coal waste and Veliko Zapadno odlagalište coal
waste). Standard procedures and methods were used to single out trial fileds, collect soil
samples, process data in laboratory and in demonstration room.
Judging by obtained results of physical characteristics, in the context of soil texture class
the tested soil belongs to clay category. Analysis of chemical characteristics showed high
presence of calcium carbonate, small percent of humus (according to proportion between
nitrogen and carbon it is consoidered to be a raw humus), and insufficient amount of carbon.
Nitrogen was identified in small amounts, as well as the content of physiological active
phosphorus, while the physiological active calium was in sufficient amount. The conclusions
lead to the need of land reclamation.
1
Миливој Вучковић UDK: 582.681.81(497.11)
2
Бранко Стајић
Оригинални научни рад
Рецензент:
Милош Копривица
КАРАКТЕРИСТИКЕ РАСТА ВРБЕ (Salix alba) И ЈОВЕ

(Alnus glutinosa) НА АЛУВИЈУМУ ЦРНЕ РЕКЕ
Извод: У раду су приказани резултати истраживања карактеристика раста

беле врбе и црне јове у састојинама подигнутим садњом. За садњу јове
коришћене су самоникле саднице из оближњих депресија дуж реке. За
садњу врбе коришћене су двогодишње саднице произведене у расаднику.
Кључне ријечи: бела врба, црна јова, раст, алувијум
GROWTH CHARACTERISTICS OF WHITE WILLOW (Salix alba L.)

AND BLACK ALDER (Alnus glutinosa Gaer.)
ON THE BLACK RIVER ALLUVIUM
Abstract: In the article are exposed the results of a stady of growth of willow
(Salix alba) and alder (Alnus glutionosa) in the plantations established on
gravelly alluvion of poor ecological value. The alder plantations were estab-
lished by naturally regenerated plants from neighboring river valley, and the
willow plantation by two-year old seedlings produced in the nursery.
Кеy words: White willow, Black alder, growth, alluvium
1, 2
Шумарски факултет-Београд
Growth characteristics of White willow and Black alder on the Black River Alluvium
42
Увод
На данашњем степену друштвеног развоја интензивно се повећавају потребе за

дрветом као енергентом и градивним материјалом и шумом као извором живота и
средином за одмор, рекреацију и опоравак. Задаци савременог шумарства су стога
комплексни и бројни, а један од најважнијих је подизање нових шума, које својим
економским и еколошким ефектима могу да задовоље очекивања власника шума
али и друштва у целини. Посебно је значајно подизање шума на стаништима на
којима без већих улагања није могуће организовати неку другу биљну производњу.
У таква станишта спадају специфична, слабо производна плавна станишта која дуж
мањих водотока доста често остају закоровљена и обрасла грмљем иако се на њима
могу подизати успешни засади аутохтоних лишћара као што су врбе, тополе, црна
јова и др. Продубљивање сазнања о могућности успевања, карактеристикама раста
и производним дометима састојина шумског дрвећа представља значајан сегмент
oдрживог газдовања шумама.
Објекат истраживања
Истраживањем су обухваћене две састојине црне јове и једна састојина беле врбе.
Састојине су подигнуте садњом на шљунчаном алувијуму Црне Реке на подручју
Наставне базе „Мајданпек“, Шумарског факултета из Београда. Састојина врбе
подигнута је двогодишњим ожиљеним садницама произведеним у расаднику садњом
у дубину од око 1 m. Састојине јове подигнуте су самониклим садницама пренетим
са места у долини реке где су се масовно јавиле. Ова околност је била отежавајућа
за прецизно дефинисање стварне старости јове. Анализом на већем броју јединки
утврђено је да је јова на огледним површинама старијa од врбе у просеку за две
године.
Надморска висина алувијума је око 315 m. Алувијум је добро снабдевен водом, у
пролеће се често плави, а преко лета су текуће подземне воде на дубини од 70-80 cm,
што повољно делује на развој врбе и јове.
Клима је хумидна (према Thornthweitu). Средња годишња температуром ваздуха је
8.8°C. Просечна годишња количина падавина је 829 mm са врло повољним распоредом
падавина у вегетационом периоду (***1985).
Задатак и метод рада
Задатак рада је компаративна анализа карактеристика раста и прираста беле врбе

и црне јове у циљу прикупљања објективних информација о могућностима њиховог
Milivoj Vučković, Branko Stajić
Карактеристике раста врбе и јове на алувијуму црне реке
43
успевања и производним способностима на алувијуму Црне Реке. Алувијуми су

углавном станишта природних шума врба, топола и црне јове. Због веома варијабилних
својстава у зависности од гранулометријског и хемијског састава, дубине активног
слоја, хомогености, услова влажења и др., представљају веома хетерогене форме са
различитим својствима са аспекта успевања шумског дрвећа.
За огледне површине издвојени су најбоље обрасли делови састојина.
Рад је заснован на подацима два премера на сталним огледним површинама
(једна огледна површина врбе и две огледне површине јове). Огледне површине јове
разликују се међусобно по различитој густини садње. Наведена околност омогућила
је анализу утицаја простора за раст на величину основних елемената раста стабала и
састојине. Први премер обављен је, када је састојина врбе имала 11, а састојина црне
јове 13 година. Други премер обављен је десет година касније.
У раду су обрађени најважнији показатељи изграђености крошњи (апсолутна и
релативна дужина) и основни елементи раста састојина. За нумеричко дефинисање
карактера појединих елемената раста примењене су методе дескриптивне статистике.
За анализу природе уочених веза појединих елемената раста коришћена је регресиона
анализа и тестирање статистичких хипотеза. Први објављени резултати истраживања
на овим објектима (Вучковић et al. 1991.), делом се користе и у овом раду.
Резултати истраживања
Основни елементи раста састојина
На основу дугорочних опажања и два потпуна премера на огледним површинама

извршена је компарација раста стабала врбе и јове. Елементи раста састојина, њихова
промена у интервалу од десет година и поређење са таблицама прираста и приноса
приказани су табели 1.
Подизање састојина садњом допринело је да су стабла на свакој огледној
површини имала подједнак простор, oдносно подједнаке услове за раст и знатно нижи
степен конкуренције у односу на састојине природног порекла. То се одразило на
карактеристике елемената раста стабала и састојина које посебно у првих једанаест,
односно тринаест година знатно одступају од табличних података (Табела 1). Највеће
разлике су у броју стабала по 1 ha, који знатно заостаје за износима из таблица (за 33%
код врбе до 60% код јове-I). Средњи пречници и висине су изнад табличних података,
док су темељнице и запремине мање. Мање темељнице и запремине у односу на
табличне податке, последице су знатно мањег броја стабала по хектару
Миливој Вучковић, Бранко Стајић

44
Табела 1:Основни елементи раста

Таble 1:Basic growth elements
N·ha -1 G·ha -1 V·ha -1 dG DG hG HG

Iv· ha -1
OPQVX (.) (.) 2
(m ) 3
(m ) (cm) (cm) (m) (m)
Species
Number Basal Mean M.D. Mean Top
Age (Year) Volume (m3)
of trees area diameter D.T. height height
11 846 16,0 120 15,5 19,0 15,9 17,2
S. alba
21 725 26,7 247 12,7 21,8 26,6 21,0 22,3
13 939 16,0 93 14,8 18,3 12,5 13,1
A. glutinosa
I
23 728 29,2 287 20,0 22,7 31,5 21,1 23,0
13 1198 16,0 91 13,1 15,8 12,1 12,8
II
23 1039 26,9 249 17,0 18,4 22,6 20,0 21,4
\P]^_Q^` VXqz]{` (Cestar et all.1985, Mitscherlich 1945)
Yield tables (Cestar et all.1985, Mitscherlich 1945)
S. alba 11 1265 18.8 131 13,9 - 14,8 -
(Cestar) 21 665 25.5 222 16,0 22,2 - 20,1 -
A. glutinosa 13 2404 22.5 124 11,4 - 11,9 -
(Cestar) 23 967 25,0 199 13,3 18,3 - 17,1 -
A. glutinosa
23 1365 18,0 136 - 13,1 - 15,0 -
(Mitsch.)-I bon.
Iv=Current annual volume increment in last 5 age
M.D.D.T.= Mean diameter of dominant trees
Подаци у табели 1 показују да је темељница све три огледне површине у време

првог премера износила 16 m2•ha -1. Десет година после, у време другог премера, видна
је надмоћност темељница састојина јове у односу на темељницу састојине врбе.
Карактеристично је да су основни елементи раста састојине врбе (број стабала,
средњи пречник и средња висина, темељница и запремина) у 21. години веома блиски
елементима раста из таблица Цестара и поред значајних одступања која су утврђена
на нивоу старости од 11 година.
Величине темељница састојина јове су далеко изнад табличних вредности
(Mitscherlich 1945, Schober 1975, Cestar 1985), али су веома блиске темељници из
таблица Männel-a (Wenk 1990), према којима, средњој састојинској висини од 20 m
одговара оптимална темељница од 27 m2•ha -1, док је максимална темељница за око
30% већа.

45
Дебљинска структура
Стање састојина и њихов развој пре свега се дефинишу са аспекта броја

стабала и њихове дистрибуције по дебљинским класама. За истраживане састојине
карактеристичан је спонтан развој, искључиво под утицајем станишта и случајних
фактора.
Графички и нумерички прикази дебљинске структуре презентовани су на графикону
1 и табели 2. Структуру младих састојина (А) карактерише мала варијабилност и блага
асиметричност. После истека десет година (В) видљиво је померање дистрибуција
у десно и повећање варијабилности (KV, dmax- dmin). Такође се уочавају и значајне
разлике у достизању максималних пречника. Карактеристичне су значајне разлике
између састојина јове које проистичу из различите густине састојина.
Графикон 1: Дебљинска структура у 11-13 години (А) и 21-23 години (В)

Figure 1: Diameter distribution at the ages 11-13 (A) and 21-23 (B)

46
Табела 2: Нумерички показатељи дебљинске структуре

Table 2: Numerical data of diameter distribution
OPQVX }VXP_QV dmin dmax dmax- dmin Mod Coefficient of Skewness Kurtosis
Species Age cm variation (KV%) a3 a4
11 10,5 22,5 12,0 17,5 17.2 0.09 3,3
S. alba
21 14,4 32,6 18,2 22,0 18,0 0,31 3,2
13 8,0 20,6 12,6 16,0 18.1 -0,06 3.2
A. glutinosa I
23 13,3 37,6 24,3 21,6 24,0 0,80 3,8
13 5,6 19,4 13,0 13,0 17,8 -0.58 4.4
A. glutinosa II
23 11,2 25,5 14,3 18,3 19,0 0,36 2,9
Карактеристике раста у висину и дебљину
Обе врсте, обухваћене овим радом, по својим општим карактеристикама спадају

у тзв. „брзорастуће” врсте. Извођењем из прирасно-приносних таблица за врбу у
заједници Salici-Populetum и јову у заједници Pruno-Fraxinetum var. Alnus gluti-
nosa (Cestar et al. 1985), може да се утврди да дебљински и висински прираст врбе
кулминира пре пете, а јове пре десете године. Резултати истраживања на нашим
огледним површинама показали су, такође, да текући и просечни прираст пречника
(dg) и висина (hg) кулминирају веома рано и то са импозантним величинама (табела
3). Веома рана кулминација висинског прираста врбе објашњава се чињеницом да су
стабла врбе вегетативног порекла, произведена у расаднику у оптималним условима
уз примену агротехничких мера.
Taбела 3: Кулминација текућег (it) и просечног (ip) прираста пречника и висина

Table 3: Culmination of current (it) and mean (ip) diameter and height increment
`q]^Q] P]PXQV O]Q]^Q] P]PXQV

OPQVX Diameter increment Height increment
Species it max. _. ip max. _. it max. _. ip max. _.
mm Year mm Year m Year m Year
S. alba 21 7 15 7 2.5 2 2.1 2
A. glutinosa I 23 9 11 10 2.0 10 1.0 12
A. glutinosa II 19 8 10 9 2.0 9 0.9 9
_P: O_] et al. 1991

47
Карактеристично је да у првих десет година врба расте брже у односу на јову, што
се може закључити на основу димензија средњих састојинских стабала и средњих
стабала доминантног спрата (Табела 1). Тест значајности разлика средњих пречника
и висина (за највећу заједничку старост од 11 година), проведен после првог премера
(Табела 4), показао је да је надмоћност врбе над јовом статистички значајна. Резултати
теста потврђују велики утицај густине, односно простора за раст стабала у састојинама
јове, на величину средњег састојинског пречника. Разлике средњих пречника су високо
статистички значајне. Утицај густине састојина на висине стабала није се показао као
статистички значајан.
Tabela 4: T-тест значајности разлика средњих пречника (d) и висина (h)

Table 4: T-test of different between d and h
_X I : _X II OPqX : _X I

Black alder I : Black alder II White willow : Black alder I
d T > t 0.01 T > t 0.01
h T < t 0.05 T> t 0.01
_P: O_] et al. 1991
Тестирање разлика у висинама и пречницима истраживаних састојина после

другог премера обављено је на нивоу фактичких старости (21 година за врбу и 23
године за јову), с обзиром да минималне разлике у старости са њеним повећањем
губе на значају. Исто тако одређивање стварног висинског прираста на годишњем
нивоу у циљу свођења димензија стабала на заједничку старост, с обзиром на висине
стабала, није могуће са одговарајућом прецизношћу. Резултати тестирања приказани
су у табелама бр. 5, 6 и 7. Резултати показују да почетна надмоћност врбе над јовом
у расту у дебљину и висину слаби и да постоје јасне назнаке да ће у будућем периоду
заостајање врбе бити све веће. Такође, упоређењем састојина „јова 1“ и „јова 2“
се констатује да превелики број стабала у састојини „јова 2“ доводи до значајног
заостајања у расту пречника и до благог заостајања и у висинском порасту, које ипак
није окарактерисано као статистички значајно.

48
Табела 5: Анализа варијансе пречника (d cm)

Table 5: ANOVA for d cm by Species
Analysis of Variance
-----------------------------------------------------------------------------
Source Sum of Squares Df Mean Square F-Ratio P-Value
-----------------------------------------------------------------------------
Between groups 608,92 2 304,46 18,16 0,0000
Within groups 2983,71 178 16,7624
-----------------------------------------------------------------------------
Total (Corr.) 3592,63 180
Multiple Range Tests for d cm by Species

--------------------------------------------------------------------------------
Method: 99,0 percent Scheffe
Species Count Mean Homogeneous Groups
--------------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 2 72 17,9597 X
S. alba 60 21,38 X
--------------------------------------------------------------------------------
Contrast Difference +/- Limits
--------------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 - A. glutinosa 2 *4,06987 2,33118
A. glutinosa 1 - S. alba 0,649592 2,42375
A. glutinosa 2 - S. alba *-3,42028 2,20036
--------------------------------------------------------------------------------
* denotes a statistically significant difference.
* QVXV]QV]] ^XX^` PXz]`
Tabela 6: Анализа варијансе висина (h m)

Table 6: ANOVA for h m by Species
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
Between groups 39,4535 2 19,7267 5,14 0,0067
Within groups 682,807 178 3,83599
-----------------------------------------------------------------------------
Total (Corr.) 722,26 180
Multiple Range Tests for h m by Species
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 49 20,1265 XX
S. alba 60 20,575 X
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 - A. glutinosa 2 0,639031 0,895362
A. glutinosa 1 - S. alba -0,448469 0,930915
-----------------------------------------------------------------------------

49
Табела 7: Анализа варијансе висина доминантних стабала (H m)

Table 7: ANOVA for H m by Species (H = height of dominant trees)
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
Between groups 608,92 2 304,46 18,16 0,0000
Within groups 2983,71 178 16,7624
-----------------------------------------------------------------------------
Total (Corr.) 3592,63 180
Multiple Range Tests for d cm by Species

--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
S. alba 60 21,38 X
--------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 - A. glutinosa 2 *4,06987 2,33118
A. glutinosa 1 - S. alba 0,649592 2,42375
--------------------------------------------------------------------------------
Поређење средњих састојинских висина истраживаних састојина јове са бонитетним

системима за црну јову Männel-а и Тјурин-а (Wenket al. 1990) показује да се у погледу
успешности висинског раста истраживане састојине налазе изнад најбољих бонитета
по Мännel-u и Тјурину (графикон 2), Према горњим висинама такође се налазе изнад
најбољег бонитета за јову у североисточној Немачкој (Lockow 1995).
Графикон 2: Средње висине састојина “Јова I”

и “Јова II” упоређене са бонитетним
системима за црну јову Мännel-а (21-29)
и Тјурина (Ia-III)
Figure 2: Mean height of black alder (plot I and II)
compared with yield tables (Мännel-21-29
and Tjurin-Ia-III)

50
Висинске криве истраживаних састојина (графикон 3) у млађем добу (11-13

година), по облику су доста сличне. Криве су стрме и са незнатним смањењем нагиба
у јачим дебљинским степенима, што указује на изражене разлике у висинама стабала
најслабијих и најјачих пречника. После десет година висинске криве састојина јове
помериле су се, као резултат интензивног дебљинског и висинског прираста, значајно
у десно и на више. Насупрот томе, за висинску криву врбе је карактеристично знатно
блаже померање на више и јасно изражена стагнација повећања висина у најјачим
дебљинским степенима, што указује на значајно смањење висинског прираста
узроковано старошћу.
Промене развијености крошњи у зависности од старости састојина и прсних
пречника (графикон 3, табела 8) посматране су преко апсолутних и релативних дужина.
Ако се изузму доминантна стабала, у све три састојине стање крошања са повећањем
старости се погоршава. То се најбоље уочава на крошњама средњих састојинских
стабала чије су релативне дужине пале на испод једне трећине висине стабла.
Графикон 3 (А,B,C): Промене висинских

крива и дужина крошњи у зависности
од старости састојина и пречника
стабала
Figure 3 (А,B,C): Changes of height curves and
crown lengths dependent of stand age and
diameter of trees

51
Подаци показују да са повећањем старости сушење доњих грана има јачи

интензитет од висинског прираста, што је (изузев код доминантних стабала) изазвало
снажно смањење релативних дужина крошњи. Ова појава је посебно изражена у
састојини врбе и састојини јове са већим бројем стабала по 1 ha. Стање у састојини
јове са мањим бројем стабала, иако повољније, такође се не може окарактерисати као
задовољавајуће.
Табелa 8: Апсолутне и релативне дужине крошњи (KL)

Table 8: Absolute and relative crown lengths (KL)
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
Between groups 39,4535 2 19,7267 5,14 0,0067
Within groups 682,807 178 3,83599
-----------------------------------------------------------------------------
Total (Corr.) 722,26 180
Multiple Range Tests for h m by Species
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 49 20,1265 XX
S. alba 60 20,575 X
-----------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------
A. glutinosa 1 - A. glutinosa 2 0,639031 0,895362
A. glutinosa 1 - S. alba -0,448469 0,930915
-----------------------------------------------------------------------------
Дискусија и закључак
На основу резултата истраживања може се закључити да јова има значајно већи

биолошки и продукциони потенцијал у односу на врбу, али и већу употребну и тржишну
вредност дрвета. Могућност ефикасног пошумљавања самониклим садницама јове

52
обезбеђује знатно мање трошкове пошумљавања и сигурну и стабилну производњу, с

обзиром да се користи аутохтони садни материјал са виском толеранцијом према мање
повољним условима станишта.
У циљу постизања вредног и квалитетног дрвета у кратким опходњама и
предупређења појаве трулежи срца савремено газдовање састојинама јове и врбе
подразумева, уважавајући брз раст обе врсте, правовремену негу крошњи путем
обезбеђивања довољно простора за раст одабраних стабала.
Густина садње, као и код осталих брзорастућих врста, има снажан утицај на прираст,
вредност сортимената и дужину опходње. Показатељи о утицају густине састојина на
бази ових истраживања показују да се питању густине садње и оптималном броју
стабала у различитим развојним фазама састојина мора посветити много већа пажња.
Примена густине садње, односно размака редова који нису засновани на пројекцији
оптималног простора за раст у току развоја састојина представља велику препреку
за каснији одговарајући третман састојина. У таквим случајевима најчешће долази
до конфликтног стања, као што је случај са састојинама јове и врбе презентованим
у овом раду. Повећање простора за раст у таквим случајевима могуће је уклањањем
„међуредова“ што често води у другу крајност, односно превелику редукцију броја
стабала, што може бити и препрека провођењу било касквог узгојног третмана. Зато је
приликом подизања култура неопходно планирати за будућност. Распоред садње треба
да је такав да обезбеди примену механизације у току провођења мера неге, оптимално
коришћење потенцијала станишта и оптималан број стабала на крају опходње.
Суштина је да се пре пошумљавања дефинише „основна мрежа садње“ која обезбеђује
оптималан број стабала на крају опходње и која треба да је константна за одређену
врсту и станиште (Вучковић 1994). Промењљивост густине пошумљавања може се
односити само на различит број међуредова којима се основна мрежа попуњава, при
чему је одлуку о томе потребно доносити за сваки конкретни објекат у зависности од
економских показатеља. Ови показатељи јако варирају у зависности од фактора који
утичу на трошкове пошумљавања, трошкове неге, рентабилност пласмана проредног
материјала итд.
Присутни проблеми (и њихове последице) указују на потребу новог концепта
подизања састојина. Овај концепт подразумева, уместо паушалних процена, израду
продукционих програма утемељеним на моделима раста, пројекцији оптималног
стања састојина и економским показатељима.
Литература
1. Cestar D., Kovačić Đ. (1982):Tablice drvnih masa za crnu johu. Radovi. Br. 49.
Šumarski institut Jastrebarsko.

53
2. Cestar D., Hren V., Kovačević Z., Martinović J. Pelcer Z. (1985): Tipovi niyinskih
šuma Zapadne Slavonije. Radovi. Br. 67. Šumarski institut Jastrebarsko.
3. Lockow K.W. (1995): Die neue Ertragstafel für Roterle-Modellstruktur und
Andwendung in der Forstpraxis. Beiträge für Forstwirtschaft und Landschaftsökologie 29
(2), S. 49-55.
4. Wenk G., Antanaitis V., Šmelko Š. (1990): Waldertragslehre. Deutscher Land- wirt-
schaftsverlag. Berlin.
5. Вучковић М., Стаменковић В., Грбић Ј. (1991): Razvoj i prirast bele vrbe i crne
jove na aluvijumu u dolini Crne Reke. Шумарство бр. 2, 7-12
6. Вучковић М. (1994): Регулисање простора за растење – услов правилног
развоја, стабилности и високе продукције састојина. Узгојно-биолошки и економски
значај прореда у шумским културама и младим шумама. Београд. С. 61-70.
Summary
In the article are exposed the results of a study of growth of willow (Salix alba) and
alder (Alnus glutinosa) in the plantations established on gravely alluvium of poor ecological
value. The alder plantations were established by naturally regenerated plants from neigh-
boring river valleys, and the willow plantation by two-year old seedlings produced in the
nursery.
The sea level of the studied objects is 315 m. According to Thornthweit the climate is
humid, with the mean air temperature of 8.8 °C and annual precipitation sum of 829 mm.
The alluvium is often flooded in the spring, the flowing underground water in the summer
being at the depth of 70 - 80 cm.
The plantations of willow (at the age 11) and alder (at the age 13) were good qual-
ity, vigorous and highly productive. The volume of willow plantation, was 120 m3•ha -1,
mean diameter dg=15.5 cm and mean height hg=15.9 m. The volumes of alder plantations
in dependence on plantation density (number of trees per ha 939 and 1198) was 93 and 91
m3•ha -1, mean diameter 14.8 and 13.1 cm and mean heights 12.5 and 12.1 m.
Ten years after that, the plantations of willow and alder are less vigorous. The growing
space of trees is insufficient and the crowns are too small. The volume of willow plantation
at the age of 21 years was 247 m3•ha -1, mean diameter dg=21.8 cm and mean height h=21.0
m. The volumes of alder plantations, in dependence on plantation density (number of trees
per ha 728 and 1039) are 287 and 249 m3•ha -1, mean diameter 22.7 and 18.4 cm and mean
heights 21.1 and 20.0 m. Better development and productivity of alder trees were attained in
the plantation of smaller density.

Stanoje Šikanjić1 UDK: 633.85:582.47

Predrag Miletić2
Rodoljub Oljača2 Stručni rad
Željka Marjanović-Balaban2 Recenzent:
Tešić Milan3 Tatjana Stevanović - Janežić
PRILOG PROUČAVANJU EKSTRAKCIJE ETERIČNOG ULJA IZ

DRVNOG ZELENILA ČETINARA
Izvod: Kao sirovina za dobijanje eteričnog ulja u ovom radu korišteno je drvo
zelenilo duglazije sa plantaža Dubrave. Proces proizvodnje je prikazan kroz
određene faze, a rezultati sa diskusijom su objašnjeni i prikazani tabelarno i
slikom.
Mišljenja smo da postoji niz razloga zbog kojih bi trebalo pokrenuti proiz-
vodnju eteričnog ulja iz drvnog zelenila duglazije, jer se ona sa pravom može
smatrati profitabilnom. Potražnja za ovim proizvodom je velika što pokazuje
visina tržišne cijene, koja je preko 40% veća od proizvodne cijene.
Ključne riječi: duglazija, eterično ulje, mogućnost proizvodnje
A CONTRIBUTION TO THE EXTRACTION OF ESSENTIAL OIL

FROM GREEN PARTS OF CONIFER TREES
Abstract: A green part of the douglas fir from Dubrave plantation was used as
a raw material in order to produce essential oil. The process of production is
showed through certain phases, and results are explained with discussion and
presented with tables and pictures.
In our opinion, there are many reasons for which the production of essential oil
from the green part of douglas fir should be initiated, with good reasons it could
be considered as a profitable one. There is a great demand for this product, an
evident proof is its high price on the market, which is over 40% higher than
the production price.
Key words: douglas fir, essential oil, possibilities of the production
1
Šumsko gazdinstvo Čelinac
2
Šumarski fakultet, Banja Luka
3 Master institut Banja Luka
Prilog proučavanju ekstrakcije eteričnog ulja iz drvnog zelenila četinara
56
Uvod
Pod eteričnim uljima podrazumijevaju se mirisne lako isparljive supstance, koje se

nalaze u najrazličitijim dijelovima biljke na pr. cvjetovima, listovima, korijenu ili u biljnim
izlučinama
(u balzamu-terpentinu-četinjača). Nagomilavaju se obično u specijalnim žlijezdanim
ćelijama ili u provodnim sudovima.
Sadržaj eteričnih ulja je naročito karakterističan za sljedeće familije: Umbelliferae,
Myrtaceae, Lauraceae, Labiatae i Compositae. Eterična ulja su jako isparljive materije o
čemu uvjerava i njihovo prisustvo u vazduhu okoline biljke koja ih sintetiše. Uloga eteričnih
ulja u biljkama je nepoznata, mada neki vjeruju da su ona od važnosti za namamljivanje
insekata kod oplođavanja biljaka.
Eterična ulja pod normalnim uslovima nalaze se obično u tečnom agregatnom stanju.
Destilišu sa vodenom parom, pa se ova njihova osobina koristi prilikom izolacije eteričnog
ulja iz biljnog materijala. Njihova tačka ključanja nalazi se između 50 ºC i 320 ºC
(Kapetanović S., 1986.).
Za određivanja sadržaja eteričnih ulja u biljnom materijalu u laboratorijskim uslovima
najčešće se koristi destilacija pomoću specijalne aparature po Unger-u koja se sastoji od
tikvice za destilaciju, graduisanog nastavka sa sifonom i povratnog hladnjaka (Grujić R. i
sar., 1999., Miletić P. i sar.,2004.).
Prilikom određivanja sadržaja eteričnog ulja u drvnom zelenilu četinara procesom desti-
lacije zapaženo je da dužina i brzina destilacije znatno utiču na prinose izdvojenog ulja tako
da o tim faktorima treba posebno voditi računa (Kapetanović S. i sar., 1988.).
Radi uspješne tehnološke prerade potrebno je znati i najpogodnije vrijeme za eksploat-
aciju, odnosno onu fazu vegetacionog perioda koja će dati optimalni kvalitet i najveći prinos
(Stankovoć S., 1961.).
Eterična ulja su kompleksne smjese i sastoje se od vrlo velikog broja različitih jedinjenja
(često puta i 50). Ta jedinjenja mogu biti ugljikovodici, alkoholi, aldehidi, ketoni, fenoli,
fenol-eteri, esteri i sl. Sva ova jedinjenja su najvećim dijelom terpenskog karaktera.
Eterična ulja razlikuju se od masnih ulja po hemijskom sastavu. Masna ulja su gliceridi
masnih kiselina. Eterična ulja su terpeni i mogu se uvrstiti u grupu acikličnih jedinjenja.
Masna ulja su u svježem stanju bez mirisa, odnosno imaju veoma slab miris. Na papiru
ostavljaju trajnu masnu mrlju. Eterična ulja imaju intenzivan i prijatan miris. Na papiru ne
ostavljaju trajnu masnu mrlju, jer su lako isparljiva. Masna mrlja se gubi nakon izvjesnog
vremena (Kapetanović S., 1986.).
Procesom tzv. “kompleksnog iskorištavanja četina” moguće je iz drvnog zelenila
četinara osim eteričnih ulja izdvojiti i koncentrat VC i hlorofil (Stanković S., 1961.).
O eteričnim uljima dobijenim iz drvnog zelenila četinara sa područja Bosne i
Hercegovine ima veoma malo podataka. Eterična ulja četinara ovog područja bi trebalo
detaljnije ispitati i to sa različitih aspekata (a naročito sa aspekta racionalnosti proizvodnje).
S. Šikanjić, P. Miletić, R. Oljača, Ž. Marjanović-Balaban, T.Milan
Прилог проучавања екстакције етеричног уља из дрвног зеленила четинара
57
Dobrom organizacijom proizvodnje ova ulja bi se mogla uspješno plasirati na domaćem

i stranom tržištu, jer imaju široku primjenu u farmaceutskoj i parfimerijsko-kozmetičkoj
industriji (Miletić P. i sar., 2004.).
Materijal i metod rada
Kao sirovina za dobijanje eteričnog ulja u ovom radu korišteno je drvo zelenilo dug-
lazije
(Pseudotsuga menziesii – Mirb.) sa plantaža Dubrave.
Ovu vrstu prvi put je zapazio Menzies prije skoro 200 godina na ostrvu Vancouveru.
Neko vrijeme je klasificirana kao smrča, jela, pa čak i kao bor. Škotski botaničar Douglas
David ju je proučavao i zaključio da je ona dovoljno različita da bude posebna vrsta, pa je
njemu u spomen i nazvana duglazija.
Rasprostranjenost ove vrste su zapadni dijelovi SAD-a i Britanska Kolumbija u
Kanadi.
Duglazija je unijeta prvo u Englesku (1827. godine), a zatim se udomaćila u mnogim
zemljama Evrope, gdje se sve više uzgaja zbog brzog rasta, velikog prirasta drvne mase i
dobrog kvaliteta drveta.
Duglaziju karakterišu sljedeće specifičnosti: stablo je visoko do 100 m i prečnika
do 4 m; kora mladih stabala je glatka i bogata smolnim vrećicama, a u starih stabala
crvenkastosmeđa, debela, plutasta, duboko ispucala; krošnja mladih stabala je čunjasta sa
granama usmjerenim prema gore, dok je kod starih stabala šira, grane su okomito smještene,
donje nešto povijene prema dole; izbojci su dlakavi, rjeđe goli, ispočetka žutozeleni, kasnije
sivosmeđi; pupovi su jajasti do vretenasti do 1cm dugi, sjajni, tamnosmeđi, ušiljeni, samo
malo smolavi; iglice su ravne, 2-3 cm duge, svijetlozelene do tamnozelene, pljosnate ili
djelimično pljosnate; rastrljane mirišu na jabuku; cvjeta u IV-tom i V-om mjesecu; muške
rese su oko 1-2cm duge, žućkaste; ženski cvjetovi su žutozeleni do purpurni; plodne ljuske
su oko 2cm široke, zaobljene i ravna ruba, nešto konkavne, kožaste, svijetlosmeđe; sjeme je
oko 6mm dugo, sjajno, tamnosmeđe, pjegavo odozdo, a sazrijeva krajam VIII-og i početkom
IX-tog mjeseca.
Duglazija doživi 700 i više godina. Brzog je rasta i daje veliku drvnu masu. Zahtijeva
veliku relativnu vlažnost vazduha, kao i vlažno zemljište (Vidaković M. i sar., 2004.).
Materijal za analize je prikupljen i pripremljen na sljedeći način. Svježe sječena gran-
jevina duglazije nastala prilikom normalne sječe drveta, dopremljena je do sjekačice tipa
silazne mašine i usitnjena na grančice dužine 3-5 cm sa maksimalnim prečnikom grančica
do 1 cm.
Usitnjeni biljni materijal upakovan je u mrežaste vreće od po 25 kg težine i kamionom
dopremljen u mjesto prerade “Agrina; Sadeks”, Žalec, Slovenija.
С. Шикањић, П. Милетић, .Р Ољача, Ж. Марјановић - Балабан, T. Милан

58
Postrojenje na kojem je izvršena proizvodnja izrađeno je od strane firme “IMP”,

Ljubljana. Uređaj se sastoji od destilatora kapaciteta 2.000 l, izrađenog od nerđajućeg
čelika i kondenzatora hlađenog vodom. Posuda za odvajanje ulja, zapremine 50 l, takođe je
izrađena od nerđajućeg čelika. Napajanje uređaja zasićenom parom od 3 bara vrši se sa kot-
lovskog postrojenja “EMO 44” Celje. Voda za hlađenje je korištena sa mjesnog vodovoda.
Dopremljeni biljni materijal je preko posebnog otvora doziran u destilator. Prilikom
punjenja destilatora vršeno je nabijanje biljnog materijala. Nakon zatvaranja poklopca
destilatora, te spajanja sa kondenzatorom, izvršeno je postepeno puštanje pare i početak
procesa destilacije. U toku proizvodnje povremeno su uzimani uzorci destilata. Na kraju
proizvodnje, kada se pokazalo da je prinos padao izvršeno je zatvaranje pare, a nakon toga
pražnjenje destilatora.
Tok procesa proizvodnje eteričnog ulja prikazan je u tabeli 1. (Šikanjić S., 1996.).
Tabela 1. Tok procesa proizvodnje eteričnog ulja
Table 1. The course of essential oil production process
Vrijeme (h) Faze procesa proizvodnje

715 Početak punjenja destilatora biljnim materijalom
35
7 Završeno punjenje
740 Puštanje pare u destilator (100 оC; 1,5 bara)
830 Prvi miris na izlazu iz kondenzatora
835 Prvi destilat
30
12 Zatvaranje dovoda pare
1245 Početak pražnjenja iskuhanog biljnog materijala
15
13 Završeno pražnjenje
Proizvodnja eteričnog ulja iz drvnog zelenila duglazije praćena je i u pogonskoj labora-

toriji preduzeća “Agrina-Sadeks”, Žalec.
Rezultati i diskusija
U ovome radu su obrađene potencijalne mogućnosti kao i ekonomske opravdanosti

prizvodnje eteričnog ulja iz drvnog zelenila četinara-duglazije.
Rezultati laboratorijskog praćenja eksperimentalne proizvodnje pokazali su da je prinos
eteričnog ulja iz drvnog zelenila ovog četinara 0,23%, esterski broj 46,22, kiselinski broj
1,41, a kvantitativno određivanje gasnom hromatografijom je dalo rezultate prikazane u
tabeli 2. Vlažnost sirovine je iznosila 55%.

59
Tabela 2. Kvantitativni sastav eteričnog ulja duglazije dobijen upotrebom gasne hromatografije
(Šikanjić S., 1996.)
Table 2. Quantitative composition of douglas fir essential oil produced with gas chromatography
(Šikanjić S., 1996.)
Komponenta Sadržaj (%)

santen 1,93
d-pinen 10,72
kamfen 0,76
nepoznato 12,58
b-pinen 28,48
sabinen 2,03
3-karen 4,81
mircen 3,57
limonen 5,94
terpinolen 16,50
kamfor 4,00
borneol 0,40
Na osnovu organoleptičkih i fizičko-hemijskih ispitivanja eterično ulje duglazije se

može svrstati u vrstu crnogoričnih ulja. I ako ulje duglazije nije kod nas poznato, ono bi zbog
svojih specifičnih karakteristika našlo upotrebu u različitim granama industrije.
Što se tiče tehničko tehnološke mogućnosti i ekonomske opravdanosti uvođenja proiz-
vodnje eteričnih ulja iz drvnog zelenila duglazije sa plantaža Dubrave , krenulo se od raz-
matranja mogućnosti godišnje eksploatacije ovih industrijskih plantaža.
Na površini od 6.000 ha industrijskih plantaža, koliko ih plantaže posjeduju, u prosjeku
se godišnje posječe 35.000 m3 celuloznog drveta, a po zatvaranju ciklusa u punom kapac-
itetu industrijske plantaže mogu dati preko 70.000 m3 celuloznog drveta godišnje (Šikanjić
S., 1996.).
Rezultati koji su postignuti u podizanju industrijskih plantaža su veoma impresivni, što
daje podstrek na daljem razvoju rasadničkih potencijala, površina pod novim četinarima, ali
istovremeno i boljem korištenju ukupne drvne mase.
Za sada se samo stablo i krupna granjevina koriste za celulozno drvo. Sitna granjevina
i iglice kao nus proizvod u eksploataciji plantaže ostaju u šumi, a to je upravo sirovina za
dobijanje eteričnih ulja.
Iz prakse je poznato da kod drveta srednjeg uzrasta krošnja zauzima samo dio ukup-
nog nadzemnog dijela drveta, od koje se za dobijanje eteričnog ulja mogu koristiti sljedeći

60
dijelovi krošnje: iglice, šišarke, izdanci, grančice presjeka 1 cm i grančice presjeka 1-4
cm (Slika 1.). To iznosi čak 57% mase krošnje drveta koja se može koristiti za dobijanje
eteričnih ulja.
1
2
3
4
5
Slika 1. Udio pojedinih dijelova krošnje, koji se mogu koristiti u proizvodnji eteričnih ulja, u ukupnoj
masi krošnje,gdje su:
1- iglice;
2- šišarke;
3- izdanci;
4- grančice presjeka 1 cm i
5- grančice presjeka 1-4 cm.
Picture 1. Portion of some parts of the crown, which could be used during essential oil production
process, in the total mass of the crown, where there are:
1- needles;
2- cones;
3- shoots;
4- sprigs of 1 cm in diameter
5- sprigs of 1-4 cm in diameter
Ako se istovremeno ima u vidu da masa krošnje četinara obuhvata 19-21% ukupne
mase nadzemnog dijela drveta, onda se kod godišnje sječe drveta Q=35.000 m3 , koliko se
predviđa u industrijskim plantažama, za korištenje ukupno koristi:
QS = Q × 0,02 × 0,57 = 35.000 × 0,02 × 0,57 = 4.000 m3 Ako se usvoji da je specifična
težina sirovine Y = 300 kgm3, onda se dobije ukupna masa raspoložive sirovine iz obrasca:
GS = QS×Y = 4.000×300 = 1.200.000 kg.

61
Tako bi ukupna masa raspoložive sirovine za dobijanje eteričnih ulja godišnje sa

navedenih plantaža iznosila 1.200.000 kg, a maksimalno moguća proizvodnja ovih ulja bi
iznosila 3.240 kg godišnje ili 10,8 kg na dan.
Na osnovu raspoložive sirovine na plantažama mogao bi se podići pogon za proizvodnju
eteričnih ulja kapaciteta preko 10 kg na dan. Ako bi se proizvodnja odvijala na destilatorima
zapremine od po 2 m3 i u koliko bi se postigla proizvodnja u jednom radnom ciklusu od po
1,5 kg ulja po destilatoru, onda bi se za preradu ukupne raspoložive sirovine trebao podići
pogon od najmanje četiri destilatora i to sa radom u dvije smjene. Tako bi se ostvarila dnevna
proizvodnja od 10 kg eteričnog ulja. Normativi po jednom radnom ciklusu prikazani su u
tabeli 3.
Tabela 3. Normativi za proizvodnju eteričnog ulja iz drvnog zelenila duglazije po jednom radnom
ciklusu (Šikanjić S., 1996.)
Table 3. Regulations of the production of essential oil from green part of douglas fir per one working
cyclus. (Šikanjić S., 1996.)
Normativi po jednom radnom ciklusu

Trajanje procesa 3-5 h
Potrebna sirovine 350 kg
Potrebna para 300 kg
Potrebna voda 3000 l
Obzirom da se navedene plantaže do sada nisu bavile ovom prizvodnjom, predlaže se da

se u proizvodnju eteričnih ulja iz zelenila četinara ulazi po etapama i to u prvoj fazi da se ide
na eksperimentalnu proizvodnju, a kasnije da se podigne pravi industrijski pogon.
Pri tome treba voditi računa o izboru optimalne lokacije pogodne za eksperimentalnu
proizvodnju i naglasiti da ekonomska analiza pokazuje da proces proizvodnje ne zahtjeva
velika ulaganja i troškove.
Troškovi proizvodnje eteričnog ulja iz drvnog zelenila četinara mogli bi se svrstati u
troškove pripreme sirovine i troškove procesa prerade. Oni su finansijski izraženi utrošci
proizvodnih činilaca i to: radne snage, energije, amortizacije osnovnih sredstava, prevoza i
potrošnje vode. Direktno su zavisni od obima proizvodnje i normirani su po jedinici proiz-
voda.
U koliko bi se posmatrala eventualna eksperimentalna proizvodnja eteričnog ulja u des-
tilatoru zapremine Qd=2 m3 sa n=2 radna ciklusa na dan i specifičnom zapreminom sirovine
od qs=275 kg/m3 , dnevna potreba sirovine bi iznosila QS= Qd ºnº qs=1.100kg.
Prema proračunima za 1 mjesec proizvodnje proizvodni troškovi bi činili:
• Radna snaga 9.100 KM ili 66,3%;
• Energija 1.267 KM ili 9,3%;

62
• Amortizacija 2.500 KM ili 18,2%;

• Prevoz 780 KM ili 5,6% i
• Voda 67 KM ili 0,5%.
Ukupno 13.726KM (100%) za mjesečnu proizvodnju od 86,4l ulja čini proizvodne

troškove po jedinici proizvoda od 158,83KM.
U momentu prelaska ovakve proizvodnje iz eksperimentalne faze u fazu redovne proiz-
vodnje i organizovanje iste u višem stepenu iskorištenja kapaciteta (rad u dvije smjene)
finansijski efekti bi se više nego udvostručili iz razloga smanjenja opštih troškova po jedinici
proizvoda.
Treba istaći i to da nakon procesa proizvodnje eteričnih ulja preostali dio sirovine je
zapravo iskuhano drvno zelenilo četinara koje se obično koristi za spaljivanje u energetske
svrhe. Ako je proizvodnja eteričnih ulja zaokružena i sa vlastitom proizvodnjom pare onda
se ovaj otpad koristi u energetske svrhe tj. za proizvodnju pare.
Drvni otpad poslije destilacije se može koristiti i za proizvodnju humusa, postupkom
truljenja.
Postoji i treća mogućnost korištenja otpada drvnog zelenila četinara poslije destilacije,
ali to zahtjeva dodatnu opremu uz složeniji tehnološki proces. Radi se o proizvodnji stočnog
kvasca pri čemu se od celulozne materije dobija visokovrijedno proteinsko hranivo (Šikanjić
S., 1996.).
Literatura
Grujić R., Čegar N., Marjanović Željka, 1999., Praktikum iz hemije, Šumarski fakultet,
Univerzitet u Banja Luci
Kapetanović S., 1986., Hemija (Organska jedinjenja), Šumarski fakultet u Sarajevu,
Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, 109-114
Kapetanović S., Đugumović S., Ljubojević S, 1988., Uticaj dužine i brzine destilacije na
prinose eteričnog ulja iz drvnog zelenila četinara, Šumarstvo i prerada drveta,
Sarajevo, 7-9, 211-219
Miletić P., Grujić R., Bojanić V., Marjanović-Balaban Željka, Topić Ž., 2004., Hemija-zadaci
i praktikum, Šumarski fakultet, Univerzitet u Banja Luci
Miletić P., Marjanović-Balaban Željka, Oljača R., Grujić R., 2004., Četinari kao poten-
cijalna sirovina za proizvodnju eteričnih ulja, Glasnik br. 1, Šumarski fakultet,
Univerzitet u Banja Luci, Banja Luka, 97-109

63
Stanković S., 1961., Studija o dinamici tehnološki značajnih sastojaka u lišću nekih zimze-
lenih biljaka, Glasnik br. 24, Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd,
5-82
Stanković S., 1961., Studija o dinamici tehnološki značajnih sastojaka u lišću nekih zimze-
lenih biljaka, Beograd, Doktorska disertacija
Šikanjić S., 1996., Mogućnost proizvodnje eteričnih ulja iz drvnog zelenila četinara u dp
“INCEL” EJ “INDUSTRIJSKE PLANTAŽE” Banja Luka, Diplomski rad
Vidaković M., Franjić J., 2004., Golosjemenjače, Šumarski fakultet, Sveučilište u Zagrebu
Summary
Douglas fir should be considered as one of the better raw materials for production of
essential oil from green parts of trees in Republic of Srpska.
Due to its specific species, quantity, application, and both physical chemical and char-
acteristics, this product does not demand greater investments and expenses, different types
of storage and special conditions when being transported. The process of production itself
does not require great physical effort and finacial investments, i.e. it is not burdened with
the needs which are typical of the mass production. There is no doubt this product will find
its marketplace.
Besides, this production does not involve significant working capital means and it is
not considered to be an expensive one. There is a great demand for this product, confirmed
with its market price which is 40% higher than its production price. For these reasons this
production could be considered to be profitable.

Gajić Grozdana 1 UDK: 662.64/.64
Stručni rad
Recenzent:
Čedomir Burlica
MODEL REKULTIVACIJE DEGRADIRANIH ZEMLJIŠTA

KOD POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE
Izvod: Rekultivacije prostora degradiranih površinskom eksploatacijom min-

eralnih sirovina je veoma zahtevan i miltidisciplinaran postupak. Uz planski
pristup otvaranja eksploatacije, potreban je uporedno i planski pristup rekulti-
vacijama. Planski pristup rekiltivacijama podrazumeva istraživanja i uporedne
analize svih prirodnih, antropogenih i socijalno ekonomskih uslova u funkciji
iznalaženja optimalnih modela rekultivacije.
U ovom radu je prikazana analiza moguće rekultivacije na osnovu činioca koji
na nju utiču i predložen je moel rekultivacije. Predloženi model rekultivacije
obrađen je kroz tehničke i biotehničke mere rekultivacija sa posebnim osvrtom
na mogući nastanak erozionih procesa i njihovu sanaciju.
Ključne reči: Površinska eksploatacija, ugalj, glina, prirodni faktori, antropo-
geni uticaji, socijalno ekonomski uslovi, model rekultivacije, erozioni procesi.
MODEL OF DEGRADED LAND REHABILITATION

AFTER OPEN-CAST MINING
Abstract: Rehabilitation of sites degraded by open-cut mining of mineral ores

is a very painstaking and multidisciplinary procedure. The planned approach to
opencasting should be accompanied by a parallel plan of land restoration. The
rehabilitation plan includes the research and comparative analyses of all natu-
ral, anthropogenic and socio-economic conditions in the function of finding the
optimal rehabilitation model.
This paper analyses a potential rehabilitation based on the influential factors and
proposes a rehabilitation model. The proposed rehabilitation model includes the
technical and biotechnical measures of rehabilitation with special reference to
the potential genesis of erosion processes and the land reclamation.
Key words: open-cast mining, coal, clay, natural factors, anthropogenic ef-
fects, socio-economic conditions, rehabilitation model, erosion processes.
1
Šumarski fakultet u Beogradu
Model of degraded land rehabilitation after open-cast mining
66
1. UVOD
Eksploatacija mineralnih sirovina i težnja za sve većim i obimnijim zahtevima ka

prirodnim resursima koji se nalaze ispod površine zemlje stvorila je novi oblik dezerti-
fikacije zemljišta. To su površine sa izraženom i veoma kompleksnom degradacijom i ero-
zionim procesima. Značajno mesto, na teritoriji Srbije i Crne Gore, zauzimaju odlagališta
i površinski kopovi uglja u okviru kojih se godišnje otkopa 45 miliona tona uglja i odloži
skoro 100 miliona kubnih metara otkrivke. Samo Kolubarski, Kostolački i Pljevaljski
basen zauzimaju oko 12 hiljada hetrara. Mali deo, od navedenih površina je rekultivisan:
na prostorima Kolubarskih basena rekultivisano je oko 18%, Kostolačkih oko 25%, dok je
kod Pljevaljskih basena rekultivisano svega 2,5%. Velike degradirane površine pripadaju i
kopovima eksploatacije gline, za opekarske proizvode, čiji je broj prešao 100 na teritoriji
Vojvodine. Rekultivacije na ovim kopovima skoro i da ne postoje, sem u projektnoj doku-
mentaciji [2].
Procenjuje se da je u Srbiji preko 20 hiljada hektara površine degradirano rudarskim
aktivnostima, od toga je rekultivisano oko 2 hiljade hektara, ili svega 10%. sve ostalo su
degradirane površine na kojima treba izvesti rekultivacije i privesti ih nameni [1].
Do sadašnja praksa je pokazala da se lokacije za deponovanje otkrivke formiraju na
mestima koja najviše odgovaraju tehnološkom procesu u postupku eksploatacije bez obzira
dali je to i najbolje rešenje za životnu sredinu. Način formiranja odlagališta takođe je
podređen tehnološkom procesu eksploatacije a ne rekultivacije. Važeća zakonska regula-
tiva, u SiCG, je ne prilagođena problemima rekultivacija i zahteva samo da se degradirene
površine vrate prvobitnoj nameni. Obzirom da eksploatacija traje i više desetina godina
postavlja se pitanje realnosti tog zakonskog zahteva. Teško je naći opravdanost interesovnja
za površinu koja je degradirana i “vraćena” istoj nameni posle tolikog vremenskog perioda.
Nepovoljna okolnost, za tehničke i bio-tehničke mere rekultivacije, je to da se rekultivacije
izvode tek kada se završi eksploatacija [9]. U tom slučaju geološke sredine, od kojih je
formirano odlagalište, su nepravilno raspoređene kako u vertikalnom, tako i horizontalnom
pravcu i nemoguće ih je izdvojiti kao geološke celine. Na taj način formirano odlagalište
u geološkom smislu ima odlike NASIPA - odložene jalovine. Nasip-odlagalište je veoma
heterogen u pogledu litološkog sastava, fizičko-mehaničkih i deformabilnih karakteris-
tika. Odlikuje se neujednačenim, ali relativno niskim parametrima otpornosti na smicanje,
niskim vrednostima modula stišljivosti. Niske vrednosti fizičko-mehaničkih karakteristika
su posledica slabe konsolidacije, neujednačenog mestimično visokog sadržaja glinovitog
matrijala, a mestimično visokog sadržaja peskovitog materijala i visokog ili niskog sadržaja
ugljevitih materijala. U pogledu erozione stabilnosti nasip-odlagalište se može okarakterisati
kao heterogena, nekonsolidovana, visoko porozana, drformabilana sredina veoma osetljiva
u pogledu nastanka i razvoja procesa kako unutrašnjih, tako i površinskih oblika erozije
[9]. Kod odlagališta formiranih na ovaj način skoro da nije moguće primeniti tehničke i
bio-tehničke mere rekultivacije, zbog toga što su za uspešne bio-tehniničke mere potrebne,
Grozdana Gajić
Model rekutivacije degradiranih zemljišta kod površinske eksploatacije
67
prethodno, dobro izvedene tehničke mere rekultivacije. U slučaju da se one i izvode, u

ovakvim uslovima, njihov kvalitet i stepen popravke deformabilnih i otpornih karakteristika
je minimalan.
Ove sredine su osetljive na pojavu ekscesinih oblika unutrašnje i površinske erozije.
Kao posledica intenzivnih filtracionih strujanja, podzemne vode, pojavljuju se unutrašnji
erozioni procesi koji se manifestuju kroz destrukciju, slom strukture, kontaktnu eriziju,
sufoziju i druge oblike unutrašnje erozije. Obzirom da se radi o odlagalištima koja su het-
erogenog sastava skoro je nemoguće locirati mesta nastanka ovih erozionih oblika. Vreme
njihovog pojavljivanja je uslovljeno, kako fizičko-mehaničkim karakteristikama tla, tako i
količinom padavina i njegovim vodozasićenjiem, obzirom da su to pojave koje nastaju pre i
posle potpunog vodozasićenja, odnosno pornog pritiska [8]. Površinski oblici erozije nastaju
kao posledica površinskog slivanja atmosferskih padavina i obrazovanja površinskih tokova
vode na odlagalištima. Površinsko slivanje vode na nekonsolidovanim nasipima odlagališta
uslovljavaju pojavu: spiranja tla, brazda, jaruga, tečenja tla, klizišta i odrona. Nije isključeno
da nastanak površinskih oblika erozije prouzrokuje i unutrašnja erozija. Brzina i energija
površinske vode na nekonsolidovanim odlagalištima, veoma brzo, dovode do ekscesivnih
razmera erozionih procesa. Očigledno, uzrok pojave erozionih procesa i njihov intenzitet
uslovljen je nekonsolidovanom sredinom kao predmetom erizije i dejstvom, površinske i
podzemne, vode kao agensom.
Degradirane površine su po pravilu uniformno rekultivisane poljoprivrednim i šumskim
kulturama, naravno, na već završenim i formiranim odlagalištima. Ovako izvedene samo
biološke mere rekultibacije su veoma osetljive na pojavu i razvoj svih, površinskh i
unutrašnjih, oblika erozionih procesa. Zabeleženi su primeri kada su, posle nekolioko godina
od sadnje, potpuno upropaštene biološke mere rekultivacije pojavom erozionih klizišta,
odrona i drugih oblika ekscesivne erozije [10].
Znatne površine koje su degradirane nisu rekultivisane, čak i kod velikih sistema za
površinsku eksploataciju. Dok za većinu, manjih površinskih eksploatacija, ne postoji čak ni
evidencija o degradaciji. Problem ne izvedenih rekultivacija, bez obzira na sve nedostatke u
procesu rekultivacija je pitanje vlasništva kao i studija održivog razvoja površina pod ovim
kulturama. Planiranje i gazdovanje poljoprivrednim i šumskim rekultivisanim površinama
je izostalo. Sadašnji vlasnici, rekultivisanih parcela ne vide ekonomsku opravdanost
svog angažovanja na unapređenju rekultivacija. Obzirom na takvu situaciju, rekultivisane
površine su prepuštene propadanju i sve manjioj ekonomskoj vrednosti, i kao takve nikom
nisu potrebne [3].
Гроздана Гајић
68
2. STUDIJA ANALIZE MOGUĆE REKULTIVACIJE
Moguće rekultivacije su rekultivacije koje će degradiranoj površini dati najoptimalnije

tehničke uslove upotrebe sa, istovremeno, najoptimalnijim socijalno ekonomskim uslovima
za stanovništvo (vlasnika), koje će biti korisnik rekultivisane površine. Da bi se na pravilan
način došlo do optimalno moguće rekultivacije neophodno je, prethodno analizirati sve
prirodne i antropogene uslove sredine koja će biti rekultivisana. Veoma je značajna procena
zatečenog stanja prostora za koje se sasvim sigurno predviđa da će biti degradirano, budućom
eksploatacijom, kroz stanje pokazatelja očuvanosti životne sredine. Potencijal prostora koji
će biti zahvaćeni procesom eksploatacije, potrebno je obraditi sa analizom potencijala pre, za
vreme i posle eksploatacije u odnosu na strateške postavke društva. Iz ove analize dobiće se
mogući ekonomski status stanovništva koje, trpi posledice eksploatacije a živi i/ili će živeti
na rekultivisanim prostorima.
Studija analize moguće rekultivacije mora da sadrži prikaz vrednosti svih prirodnih
pokazatelja kao i socio-ekonomskih zahteva prema površini namenjenoj rekultivaciji. Sve
podatke je poterbno prikupiti na nivou terenskih istražnih radova, laboratorijskih ispitivanja
i obraditi ih u korelaciji sa budućom namenom degradirane lokacije. Prirodne pokazatelje
treba definisati kod:
• zemljišta i/ili jalovine, kroz fizičko-mehaničke i hemijske karakteristike zastu-
pljenih sredina i građevinske, vegetacione i druge potencijale geo-erozionog modela kako
prirodnog tla, tako i odlagališta, odnosno jalovine;
• površinske i/ili podzemne vode, odnosno hidrološke, hidrogeološke i
hidrogeomehaničke karakteristike, hidrometeorološke podatke teritorije, kvalitet voda,
količina vode, proticaji, brzine i veze podzemnih voda sa drugim slivovima ili većim akva-
torijama;
• šumske vegetacije, kroz autohtone i zastupljene vrste područja, fitocenološke kara-
kteristike, zdravstveno stanje vrsta i mogućnost formiranja novih fitocenoza;
• poljoprivredne vegetacije, odnosno, vrstu vegetacije, njenu trajnost, kvalitet i pri-
nos;
• vazduha, uvažavajući klimatske i meteorološke podatke, pravc strujanja vetrova,
kvalitet u pogledu fizičkog i hemijskog sasatava.
Potrebno je definisati, i sve druge prirodne podatke opšte i karakteristične, proučiti i
analizirati u interakciji rekultivacije, kako pre rudarskih zahvata, tako i posle.
Socio-ekonomsku analizu potrebno je uraditi na bazi studije održivog razvoja i studije
za borbu protiv siromaštva stanovništva koje egzistira i/ili će egzistirati na budućoj rekul-
tivisanoj teritoriji. Sledeća faza, koja bazira na ovim podacima, je izrada prostornih i
urbanističkih planova, buduća namena površina predviđenih za rekultivaciju. Na osnovu
tih podataka određuje se stepen potrebnih mera tehničke i biotehničke rekultivacije, kao i
njihove površine. Veoma bitni podaci i uslovi za optimalnu rekultivaciju u okviru ovih poka-
zatelja jesu faktori koji se odnose na kategoriju, veličinu i funkcionalni tip naselja. Dalje,
Grozdana Gajić
69
osnovni pokazatelji razvoja životne sredine i naselja, odnosno njegova: fizička struktura,
istorijski razvoj, stepen urbanizacije, društvene potrebe, životni standard društva, vlasništvo
zemljišta i dr.
Analizom prirodnih, antropogenih i socio-ekonomskih pokazatelja jedne sredine moguće
je definisati optimalni model rekultivacije. Optimalni model rekultivacije, preko određenih
planova definisaće raspodelu cele površine na određene zone za specifične namene (urban-
izacija, industrija, poljoprivreda, šumarstvo i sl.). Zone sa specifičnom namenom će dalje
definisati stepen tehničkih mera rekultivacije, a samim tim i biotehničke mere kao uzročno
posledične.
4. MODEL REKULTIVACIJE
Pravilan pristup rekultivacijama podrazumeva planski postupak na bazi podataka pros-

tornih i urbanističkih planova koji opet zavise od specifičnih uslova degradirane površine.
Generalno posmatrano u okviru rekultivacija degradiranih površina potrebno je primeniti
tehničke, bio-tehničke i biološke mere rekultivacija.
Tehničke mere rekultivacije su mere koje doprinose poboljšanju otpornih i deforma-
bilanih karakteristika odlagališta, koje direktno utiču na povećanje erozione stabilnosti i
stabilnosti kosina.
Bio-tehničke mere zajedno sa tehničkim merama rekultivacije doprinose bržem posti-
zanju i održavanju trajne stabilnosti odlagališta.
Biološke mere rekultivacije odlagališta su primena poljoprivredenih i šumskih
melioracija koje doprinose stabilnosti i održavanju rekultivisanih površina, ali su mnogo
značajnije sa aspekta revitalizacije prostora i uspostavljanja prirodnih biocenoza. Značajnu
ulogu u biološkim merana imaju hortikulturne vrste.
Tehničke mere rekultivacije degradiranih površina se primenjuju od samog početka
formiranja eksploatacionog polja i/ili odlagališta, a u nekim uslovima i pre početka formi-
ranja eksploatacionog polja i/ili odlagališta. Da bi se sprečio i/ili ublažio proces nastanka i
razvoja erozionih pojava neophodna je primena tehničkih mera rekultivacije, a od buduće
namene zavisi samo njihov stepen, odnosno nivo stabilizacije.
Tehničke mere rekultivacije direktno su vezane za teoriju konsolidacije i vremenski tok
konsolidacije koji, u prirodnim uslovima, može biti veoma dug. Tok i vreme konsolidacije
zavise od karakteristika i geneze zemljišta od koga je formirano odlagalište. Kada su u pitan-
ju prirodni procesi konsolidacije najkraći vremenski tok konsolidacije imaju nekoherentna
tla, dok, sa porastom glinenih frakcija raste i vremenski tok konsolidacije. Pored različitog
sadržaja frakcija gline, prašine i peska, prirodni tok konsolidacije zavisi i od ukupne i efek-
tivne poroznosti, filtraciono strujnog toka podzemne vode, količine i intenziteta padavina,
opterećenja i drugoh uslova.
70
Da bi se pravilno odredio maksimalni stepen stabilizacije degradiranog tla neophodno

je izvršiti terenska i laboratorijska ispitivanja zemljišta prema uslovima koji daju optimalne
vrednisti za određenu mešavinu geoloških sredina kakva se očekuje u odlagalištu. Na osnovu
rezultata ovih ispitivanja se određuju kritereijumi za željeni stepen stabilizacije. Naravno,
najbolji u pogledu popravke deformabolnih i otpornih karaktereistikla, stabilnosti, kao i fak-
tora sigurnosti, je maksimalni stepen stabilizacije. Ovaj stepen stabilizacije uslovljava duži
vremenski period izvođenja tehničkih mere i povećanje cene rekultivacije.
Otvaranje novih kopva treba planirati sa sistemom selektivnog otkopavanja. Selektivno
otkopavanje otkrivke podrazumeva posebno otklanjanje humusnog i plodnog sloja, potreb-
nog za biološkku rekultivaciju, i njihovo odlaganje na posebno mesto do početka bioloških
rekultivacije.
4.1. Tehničke mere
Pre formiranja odlagališta prva faza tehničkih mera je stabilizacija podloge za buduće
odlagalište i njeno planiranje za odvodnjavanje sa odgovarajućim nagibom i/ili postavljanja
sistema za odvodnjavanje. Posle ove faze pristupa se nasipanju jalovine i fazno formiranje
odlagališta sa merema stabilizacije. Fazno formiranje odlagališta podrazumeva nasipanje
sloja jalovine određene debljine, nasipanje se izvodi na taj način da se stvaraju uslovi za
ravnomernu mešavinu geoliških slojeva. Po završenom nasipanju potrebno je površinu
isplanirati i primeniti mere stabilizacije tla mehaničkim ili hidrodinamičkim metodama.
Planiranje nasutog sloja odkrivke je, pored izravnavanja površine za zbijanje, neophodno i
zbog stvaranja mešavine odloženog materijala otkrivke. Mešavina materijala je neophodna
kao tehnička mera za postizanje povoljnije stabilizacije. Po završetku konsolidacije ovog
sloja jalovine može se nasipati sledeći sloj jalovine i tako redom postupak ponavljati dok
se ne završi nasipanje odlagališta do projektovane kote. Sledeća mera je planiranje završnih
horizontalnih i kosih površina odlagališta u funkciji postizanja maksimalne stabilnosti ter-
ena. Potrebno je da se planiranje izvede u nekoliko faza. Posle završenog planiranja, izvode
se podzemni objekti ako su planom predviđeni (sistem za navodnjavanje i/ili odvodnjavanje,
infrastrukturni objekti, jame za sadnju i sl.), koji takođe moraju biti u funkciji stabilnosti ter-
ena. Nakon primenjenih tehničkih mera rekultivacije slede bio-tehničke mere. Bio-tehničke
mere podrazumevaju pravilan izbor i primenu vegetacije koja će zajedno sa tehničkim
merama, a u funkciji vremena, dovesti do trajne stabilnosti, kako u horizontalnom, tako i u
vertikalnom pravcu. Na skoro horizontalnom lokacijama, po završetku tehničkih mera mogu
se primeniti bološke mere rekultivacije odlagališta.
4.2. Biotehničke mere
Biotehničke mere rekultivacije, podrezumevaju mere u okviru kojih se zajedničkim

delovanjem tehničkih mera i vegetacije postiže zadovoljavajuća srabilnost, koja u funkciji
vremana prerasta u trajnu stabinost i postaje faktor uspostavljanja narušenih biocenoza.
Grozdana Gajić
71
Da bi se odgovorilo osnovnom cilju biotehničkih mera rekutivacije, neophodno je

izvršiti pažljiv izbor vrsta za rekultivaciju. Pored uslova staništa i fitocenoza na pros-
torima predviđenim za rekultivaciju izbor vrsta treba izvršiti i po osnovu podobnosti za
uspostavljanje stabilnosti u kratkom vremenskom perodu. Vrste koje ispunjavaju uslove za
uspostavljanje stabilnosti zajedno sa tehničkim merama jesu vrste griupisane po morfologiji
korenovog sistema. U pogledu morfoloških i fizičkih osobina, kod korenovih sistema su
zastupljene različite varijacije između glavnog korena i bočnih delova korena. Podele drve-
nastih i žbunastih vrsta na osnovu formiranja korenovog sistema je na vrste sa površinskim
korenovim sistemom - plitkim, korenovim sistemom srednje dubine - srcastim i dubokim
korenovim sistemom - srčanicom. Sva tri oblika korenovog sistema imaju različit bio-
tehnički uticaj na geoerozioni profil terena [9].
Plitki - površinski korenovi sistemi uglavnom omogućavaju mrežno “bio-armiranje”
plićeg površinskog dela profila (..Fraxinus excelsior..). Pri izboru drvenastih vrsta sa plitkim
korenovim sistemom treba uzeti u obzir uticaj dejstva vetra na njihovo izvaljivanje (Picea
abijes). U slučaju vetroizvala stvaraju se uslovi za kritične vrednosti faktora sigurnosti.
Prisustvo srcastog korenovog sistema na geoerozionom profilu, (..Pseudotsuga taxi-
folija..), čini da tlo bude gusto prožeto isprepletanim skeletnim, sekundarnim i fibroznim
žilama, na većoj dubini i da se ponaša poput armirane mase. Srcastim korenovim sistemom
se u stvari postiže svojevrsno “bio-armiranje” na većoj dubini. “Bio-armiranje”, srcastim
korenovim sistemom, znatno utiče na smanjenje, pa čak i eliminisanje procesa unutrašnje
erozije kod prašinasto peskovitog zemljišta, stvarajući pri tom specifičnu homogenu biološki
armiranu masu.
Korenov sistem srčanica - Posmatrano sa eroziono geotehničkih uslova, model terena
na kome se nalazi stablo sa izraženom srčanicom (..Pinus silvestris..), može se analizirati, sa
aspekta stabilnosti i otpornosti na eroziju, kao lamela sa pojedinačnim šipom, njihov određen
raspored u zoni uticaja preuzimaju horizontalne sile aktivnog zemljinog pritiska. Oni na taj
način menjaju ukupno naponsko stanje na padini i utiču na povećanje otpornih karakteristika
tla [7], [4].
Rezultati eksperimentalnih istraživanja nedvosmisleno ukazuju na povećanje parame-
tara otpornosti na smicanje u uslovima promene vlažnosti “biološki armiranog” tla u odnosu
na isto - referentno tlo. Zavisno od vrste zemljišta i fizičko-mehaničkih karakteristika refern-
tnog tla, stepen povećanja čvrstoće smicanja je 20-30%, [4], [5], [6].
Pored izbora vrsta po osnovu morfologije korenovog sistema veoma je bitan i raspored
vrsta u odnsu na konkretnu površinu, kao i kombinacija različitih tipova bio-tehničke
zaštite.
Kod kosih - nagnutih površina, gde se kao tehnička mera za stabilizaciju primenjuje
torketiranje, u završnoj fazi torketiranja, moguće je masu za torketiranje pomešati sa
određenom količinom semena, nekom od vrsta protiverozione trave, pa onda izvršiti torke-
tiranje završnog sloja [6].
72
Na pripremljenu horizontalnu površinu - podlogu, može se izvršiti nasipanje selektivno

odloženog humusno akumulativnog sloja pogodnog za biotehnižku i bološku rekultivaciju.
Po nanošenju ovog sloja pristupa se samo planiranju površina do postizanja zahtevanih
nagiba. Nagibi površina moraju biti u funciji stabilnosti i formirani na taj način da spreče
površinsko oticanja vode od atmosferilija ili navodnjavanja, kao i spiranje nasutog humus-
nog sloja. Na ovaj način obrađene horizontalne površine biće bezbedne i od nastanka
površinskih oblika vodne erozije. Mera rekultivacije, nanošenjem humusno akumulativnog
sloja na kosinama nije preporučiva.
5. ZAŠTITA OD EROZIJE
Nastanak erozionih procesa zavisi od stepana izvedenosti tehničkih mera i od mogućnosti

pojave neočekivanih ekcesivnih prirodnih i/ili antropogenih pojava.
U pogledu erozione stabilnosti odlagalište, formirano sa primenom tehničkih mera, je
heterogena, uslovno konsolidovana sredina osetljiva u pogledu nastanka i razvoja procesa
kako unutrašnjih, tako i površinskih oblika erozije. Analizu erozione stabilnosti treba izvršiti
uvažavajući: fizičko-mehaničke karakteristike prirodnog tla i odlagališta, pokazatelje filtra-
ciono strujnog toka, verovatnoće pojave velikih voda, geometrije odlagališta, kao i drugih
specifičnih pokazatelja koji mogu uticati na erozionu stabilnost.
Odlagalište je sredina, veoma pogodna za nastanak filtraciono strujnih tokova, što
zbog prihvatanja podzemnih voda po obodu odlagališta iz prirodnog tla, što od infiltracije
površinskih voda. U uslovima nastanka filtraciono strujnih tokova u različito poroznim
sredinama dolazi do promena brzina pa samim tim i promena filtracionih sila, odnosno
intenziteta unutrašnjih erozionih procesa, [8].
Pored unutrašnjih oblika erozije na odlagalištima postoje veoma izraženi uslovi za
nastanak površinskih oblika erozije. Neki od površinskih oblika erozije mogu nastati kao
posledica postojanja unutrašnih oblika erozije. Lokacije izuzetno osetljive na nastanak
površinskih oblika erozije su kosine i depresije nastale kao posledica unutrašnjih erozionih
procesa. Nastanak površinskih oblika eozije na kosinama prouzrokuje voda koja na kosinu
dospeva: kao atmosferski talog, isticanjem podzemne vode na kosini ili od navodnjava-
nja, nije isključena i mogućnost istovremeneog delovanja svih ovih voda na kosinama.
Površinska voda na kosinama može da prouzrokuje spiranje čestica zemljišta, plastično
tečenje, klizanje, odrone ili formiranje jaruga, što zavisi od količine i energije površinske
vode i fizičko-mehaničkih osobina zemljišta koje izgrađuje površinu kosine.
Mešavina koherentnog i nekoherentnog materijala u odlagalištu sa merama stabilizacije
utiče na povećanje faktora sigurnosti u pogledu pojave i razvoja erozionih procesa. Ova mera
je veoma značajna u sprečavanju i unutrašnjih i površinskih oblika erozije.
U uslovima pojave i razvoja intenzivnih filtracionih strujanja, tehnička mera koju je
moguće primeniti, u slučju da proces dostigne ekcesivne razmere, jeste injektiranje ben-
Grozdana Gajić
73
tonitskim glinama kako horizontalnih površina odlagališta, tako i kosina, što dovodi do
ublažavanja i smanjivanja intenziteta unutrašnjih erozionih procesa.
Mere kojima se može delovati na sprečavanje nastanka pojave i razvoja procesa
površunskih oblika erozije su smanjenje količine vode koja dospeva na kosinu sistemom
kanala za odvodnjavanje sa obaveznim obodnim kanalom i drenažom. Torketiranjem kosina
bentonitskim glinama u nekoliko faza doprinosi postizanju potrebnog stabilnog nagiba
kosina. Takođe, ovom merom se deluje i na povezivanje slabo vezanih čestica tla na površini
i podpovršinskim delovima kosine. Ako se ovim merama doda i pravilan izbor vrsta za
biotehničke mere, uz njihov pravilan raspored, može se računati na postizanje trajne stabil-
nosti u funkciji vremena.
6. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Optimalni model rekultivacije prostora degradiranih površinskom eksploatacijom mora

početi od analize potencijala prostora pre, za vreme i posle eksploatacije. Veoma važna, a
možda i presudna, je studija za borbu protiv siromaštva, (bede, neuhranjenosti i oboljenja
kao posledice ovih stanja), stanovništva koje egzistira i/ili će egzistirati na rekultivisamom
području. Planski pristup rekiltivacijama podrezumeva istraživanja i uporedne analize svih
prirodnih, antropogenih i socijalno ekonomskih uslova u funkciji iznalaženja optimal-
nih modela erkultivacije. Model rekultivacije koncipiran na interakciji ovih faktora sadrži
tehničke, i biotehničke i bioliške mere rekultivacija sa posebnim osvrtom na moguć nastanak
erozionih procesa i njihovu sanaciju.
Tehničke mere rekultivacije degradiranih površina se primenjuju od samog početka
formiranja eksploatacionog polja i/ili odlagališta, a u nekim uslovima i pre početka formi-
ranja eksploatacionog polja i/ili odlagališta. Da bi se sprečio i/ili ublažio proces nastanka i
razvoja erozionih pojava neophodna je primena tehničkih mera rekultivacije, a od buduće
namene (poljoprivreda, šumarstvo, urbanizacija, industrija i dr.), prostora zavisi samo nji-
hov stepen, odnosno nivo stabilizacije.
Nakon primenjenih tehničkih mera rekultivacije slede bio-tehničke mere, koje podra-
zumevaju pravilan izbor i raspored vegetacije koja će zajedno sa tehničkim merama, a u
funkciji vremena, dovesti do trajne stabilnosti, kako u horizontalnom, tako i u vertikalnom
pravcu. Na skoro horizontalnim lokacijama, po završetku tehničkih mera mogu se primeniti
bološke mere rekultivacije odlagališta.
Mere kojima se može delovati na sprečavanje nastanka pojave i razvoja proc-
esa površunskih i unutrašnjih oblika erozije su mešavina koherentnog i nekoherentnog
materijala u odlagalištu sa merama stabilizacije, smanjenje količine vode koja dospeva na
odladalište sistemom kanala za odvodnjavanje sa obaveznim obodnim kanalom i drenažom.
Torketiranjem kosina glinama doprinosi postizanju potrebnog stabilnog nagiba kosina i
74
povezivanje slabo vezanih čestica tla na površini i podpovršinskim delovima kosine. Ako se
ovim merama doda i pravilan izbor vrsta za biotehničke mere, uz njihov pravilan raspored,
može se računati na postizanje trajne stabilnosti u funkciji vremena.
7. LITERATURA
[1] “Srbija i Crna Gora Pregled sektora životne sredine”,(Environmental Sector Report),
Republika Srbija, Ministarstvo za zaštitu prirodnih bogastava i životne sredine, Beograd
sepptembra 2002. godine.
[2] Gajić G. (2005): “Degradacija zemljišta nastala pod uticajem rudarskih aktivnosti”
Seminar: “Podizanje javne svesti iz oblasti degradacije zemljišta i dezertifikacije”, 15-16.
mart 2005, organizatori: UNCCD, United Nations Convention to CombatDesertification
i Republika Srbija, Minisarstvo nauke i zaštite Životne sredine, Upravaza zaštitu životne
sredine Srbije i Crne Gore.
[3] Gajić G., Maksimović S., Kričković A., (2005): “Inportance of rebulding program
demontion area’s with mining and other activiry”, COAL 2005, Sixth Europen Coal
Conferece, Belgrade, Serrbia and Montenegro, Sava Congress Centre, September 26-
29
[4] Gajić G.(2003): “Bio-tehnička rekultivacija površinskih kopova”, III Međunarodna kon-
ferencija o mineralnim sirovinama, njihovoj eksploataciji, keramičarskoj i opekarskoj
proizvodnji, Kanjiža, Organizatori: Katedra za primenu računara Rudarsko-geološkog
fakulteta Univerziteta u Beogtadu, Inženjerska akademija Jugoslavije, Odeljenje rudar-
skih i geoloških nauka, Kanjiža, 183-188.
[5] Gajić G. Todorović T. Maksimović S.(2003): “Analiza indikatora unutrašnje erozije
kod lesnog tla”, IV Međunarodni simpozijum Rudarstva i zaštite životne sredine,
Organizatori: Centar za zaštitu životne sredine - Rudarskog odseka - Rudarsko-
geološkog fakulteta Beograd, Međunarodna akademija nauka za ekologiju i bezbednost
života i rada - MANEB - Sankt Peterburg, BERG Fakultet Tehničkog univerziteta
Košice, Vrdnik.
[6] Gajić G. Todorović T. Maksimović S.(2003): “Stabilizacija erozionih procesa lesnog tla
kao posledica aktivnosti površinskih kopova”, IV Međunarodni simpozijum Rudarstva
i zaštite životne sredine, Organizatori: Centar za zaštitu životne sredine - Rudarskog
odseka - Rudarsko-geološkog fakulteta Beograd, Međunarodna akademija nauka za
ekologiju i bezbednost života i rada - MANEB - Sankt Peterburg, BERG Fakultet
Tehničkog univerziteta Košice, Vrdnik.
[7] Gajić G.; Todorović T.(1995): “Factors and their effects in the process of deep erosion”
Scientific Conference with Participation of Foreign Specialists “90 Years of Soil Erosion
Control in Bulgaria”, Sofia.
Grozdana Gajić
75
[8] Gajić G.(2000): “Uticaj otpornosti zemljišta na stepen aktivizacije dubinske erozije”,
Doktorska disertacija, 155 strana, odbranjena na Šumarskom fakultetu juna.
[9] Vujić S., Kovačević S., Gajić G. i dr. (2004): Studija Selektivnog otkopavanja i odlaganja
otkrivke, Akademija inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore. Investitor EPS Direkcija za
razvoj i investicije.
[10] Vujić S. i dr. (2000): “Ispitivanje negativnih uticaja površinske eksploatacije mineral-
nih sirovina na životnu sredinu i mogućnosti zaštite”, Projekat tehnoloških istraživanja
Saveznog ministarstva za razvoj, nauku i životnu sredinu, str 1-257.
Summary
The optimal rehabilitation model of the land degraded by open-cut mining is directly
conditioned by the analysis of the land potentials, during and post-mining. A very important
or perhaps a decisive component is the study of eradicating poverty of the population living
and/or going to live on the reinstated land.
The rehabilitation plan includes the research and comparative analyses of all natural,
anthropogenic and socio-economic conditions pre-, during and post-mining in the func-
tion of finding the optimal rehabilitation model. The research should be performed in field
and laboratory conditions, and the results should be analysed interactively. The proposed
rehabilitation model is conceived on the interaction of the above factors and it consists of
technical, biotechnical and biological measures of rehabilitation with special reference to the
potential genesis of erosion processes and their reclamation.
The technical measures of degraded land rehabilitation are applied from the very forma-
tion of the mining site and/or spoil banks, and in some conditions even before the formation
of the mining site and/or spoil banks. To prevent and/or mitigate the erosion development
process, it is necessary to apply the technical measures and the future land use decides only
their degree i.e. the level of stabilisation.
The applied technical rehabilitation measures are followed by biotechnical measures,
which under the adequate selection and arrangement of the vegetation, together with techni-
cal measures, and in the function of time, lead to permanent stability, both in horizontal and
in vertical directions. The species that satisfy the conditions of stability together with techni-
cal measures, are tree and shrub species grouped by the morphology of the root system. They
are the species with a superficial (shallow) root system, medium-deep root system and deep
root system (tap root). The three forms of root systems have different biotechnical effects
on the geo-erosion profile of the terrain. In addition to the selection of species based on root
morphology, the arrangement of species is also very important, depending on the concrete
space and geo-erosion model of the terrain, as well as the combination of various types of
biotechnical protection. Depending on the soil type and physical-mechanical characteristics
76
of the reference land, the increase of shearing strength of the soil with the biological com-
ponent amounts to 20-30%.
The security factor against the occurrence and development of erosion process is
achieved by the mixture of coherent and incoherent material in the spoil bank, with the sta-
bilisation measures. This measure is very significant to prevent the internal forms of erosion.
The spraying of the slopes with bentonite clays in several phases contributes to the develop-
ment of the necessary stable gradient of the slope. Also, this measure causes the cohesion of
weakly cohered soil particles on the surface and in the sub-surface parts of the slope. If these
measures are accompanied by the correct selection of species for biotechnical measures, with
their correct arrangement, permanent stability can be achieved in the function of time.
Grozdana Gajić
Grozdana Gajić 1 UDK: 631.43

Vojislav Đeković 2
Stručni rad
Recenzent:
Čedomir Burlica
LAND DEGRADATION IN SERBIA AND MONTENEGRO AND

OFFICIAL FRAMEWORKS IN THE FUNCTION
OF COMBATING DESERTIFICATION
Abstract: Desertification today causes great damage worldwide, which is

measured by several milliards of dollars. 110 countries of the world have arid
and/or semi-arid areas and as such they represent potentially threatened coun-
tries by the process of desertification
Raw material extraction and the trend of increasing and larger-scale demands
for natural resources created a new form of desertification. There are areas with
substantial and very complex degradation and erosion processes. The area of
Serbia and Montenegro is one of the endangered areas by land desertification
and/or drought.
The objective of the Convention is to combat desertification and mitigate the
effects of drought in countries experiencing serious drought and/or desertifica-
tion, in order to achieve sustainable development of the affected areas.
It is assessed that special significance of the National Action Programme within
the framework of the Convention to combat desertification are the spheres of
agriculture, forestry, mining, sustainable use of ground water and environmen-
tal protection.
Key words: UNCCD program for desertification, degradation, opencast min-
ing, erosion processes, National Action Programme.
DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA U SRBIJI I CRNOJ GORI I ZVANIČNI

OKVIRI U FUNKCIJI BORBE PROTIV DEZERTIFIKACIJE
Izvod: Dezertifikacija danas u svetu nanosi veliku štetu, koja se meri sa više
milijardi dolara. Registrovano je da 110 zemalja sveta u okviru sojih granica
imaju sušna i/ili polusušna područja i kao takve predstavljaju potencijalno
ugrožne zemlje procesom dezertifikacije.
Eksploatacija mineralnih sirovina i težnja za sve većim i obimnijim zahtevima
ka prirodnim resursima stvorila je novi oblik dezertifikacije zemljišta. To su
1, 2.
Šumarski fakultet u Beogradu
Land degradation in Serbia and Montenegro...
78
površine sa izraženom i veoma kompleksnom degradacijom i erozionim procesima.

Područje Srbije i Crne Gore predstavlja jedno od ugroženih područja dezertifikacijom
zemljišta i/ili sušom.
Cilj konvencije je je suzbijanje dezertifikacije i ublažavanje posledica suše u zeml-
jama pogođenim jakom sušom i/ili dezertifikacijom, radi postizanja održivog razvoja
na pogođenim područjima.
Procenjuje se da bi, izradom Nacionalnog akcionog plana u okviru Konvencije o dez-
ertifikaciji, poseban značaj bio za oblast poljoprivrede, šumarstva, rudarstva, održivog
korišćenja podzemnih voda i zaštite životne sredine
Ključne reči: program UNCCD za dezertifikacuju, degradacija, površinska eksploat-
acija, erozioni procesi, Nacionalni akcioni program
1. INTRODUCTION
Land degradation occurring as the consequence of mining activities is a serious and

increasingly severe problem of the countries with developed mining industry and especially
of the Central and East Europe Countries (CEEC) in transition.
Land belongs to a group of natural resources which is difficult to renew even in a long
time period. The consequences of opencast mining are among the most drastic forms of envi-
ronmental degradation, and the greatest adverse effects affect the soil. On the other hand,
social communities have increasing demands for mining extraction, so the extraction of ores
has the increasing tendency. The consequences of opencast mining are numerous adverse
effects of which the most important are the following:
• depletion of natural resources;
• threatened environment;
• contamination of soil, water and air;
• change of micro-climate conditions;
• initiation of erosion processes;
• occupation of agricultural and forest lands;
• changes of the regime of surface and ground waters;
• dislocation of water courses;
• interruption of food chain, and other changes of biocoenoses;
• migration of the population;
• dislocation of settlements, industrial, cultural, historical and other structures;
• creation of sterile spoil banks and changes of the relief, etc, [4] .
Grozdana Gajić, Vojislav Đeković

Degradacija zemljišta u Srbiji i Crnoj Gori ...
79
Desertification as a process, pursuant to UNCCD, means land degradation in arid, semi-

arid and dry sub-humid areas resulting from various factors, including climate variations and
human activities, [1].
The United Nations Convention to combat desertification in those countries experi-
encing serious drought is the first international-legal instrument dealing with the issues of
desertification and drought consequences, as the global issues in the context of environ-
mental protection and sustainable development. The Convention was adopted in Paris on 17
June 1994, and entered into force on 26 December 1996. The head office of the Permanent
Secretariat for the Convention is in Bonn, [2].
The Parties, especially the developed country Parties, undertake to actively support the
implementation of the programme for the conservation of natural resources, through integral
and sustainable management of resources, including protection of agricultural soil, plant and
animal life, forests, water resources, biodiversity, measures for eradicating poverty, poor
health and nutrition, and the frequent migrations of the population.
The international community during the late sixties and beginning of seventies of the last
century noticed that negative effects of drought and desertification on several Continents,
caused both great economic and social problems and environmental degradation.
Desertification today causes great damage worldwide, measured by several milliards
of dollars. It was found that desertification threatened 51.7 million of square kilometres
throughout the Planet (33% of the area), and endangered directly 250 million inhabitants,
while about one milliard inhabitants are exposed to risk. 110 countries of the world have
arid and/or semi-arid areas and as such they represent potentially threatened countries by the
process of desertification. If the above facts are extended by the fact that man by his activity,
by the new and increasingly demanding technologies in the production process, contributes
to the worsening of the conditions, the results are hazardous for the environment and the
survival of the Planet.
As for the relationship with other Conventions, the objectives of the Convention to
combat desertification, Convention on Biological Diversity and UN Framework Convention
on Climate Change, the Parties shall encourage joint programmes and high degree of coop-
eration and support, [2].
2. GENERAL STATE OF DESERTIFICATION IN SERBIA AND MON-

TENEGRO
Land degradation forms under the effect of human activities, pursuant to the Directive in
1988 (Oldeman, 1988), are divided into two types of degradation processes:
1. degradation by soil loss (surface erosion processes), including erosion by water and
wind, resulting in the loss of parts of soil, terrain deformations occurring as the consequence
of internal erosion processes and/or the occurrence of surface erosion by water, such as
Гроздана Гајић, Војислав Ђековић

80
rills, gullies, landslides and rock falls, or as the consequence of wind erosion by sand blows,
dunes and other forms of sand movement and other unstabilised material, and
2. land degradation by in-situ damage (within the soil profile), i.e. the effect on soil
properties in the soil profile which can be: chemical (loss of nutritive substances, soil con-
tamination, acidification, salinisation, etc.), physical (internal erosion processes, change of
soil resistance characteristics, change of structure, change of compaction, formation of crust,
etc.), and biological (disturbance of biological and micro-biological soil activities) occurring
as the consequences of disturbed nature, (natural factors), territory and/or human activities
(anthropogenic factors).
It is very important to define the degree of land degradation, i.e. whether the degree is
low, moderate or severe, and whether the process affected a smaller or a larger area, as well
as the dynamics of development.
According to the methodology of the international information centre on soil (ISRIC,
L.R. Oldeman, Wageningen, 1988), the global assessment of the types of land degradation
was carried out on the territory of the former Yugoslavia (Resulić et al., 1991). On the terri-
tory of Serbia and Montenegro there are 4 (four) polygons and the basis of their designation
was the map of soil-geographic regions of the former Yugoslavia (Škorić, 1986). Based on
the above, the types of land degradation are:
• soil erosion caused by wind, loss of surface layer, deep erosion processes, loss of nutri-
ents, contamination by bio-industrial substances - Polygon 1 (Vojvodina). This area is
also characterised by intensive surface exploitation of raw materials.
• soil erosion caused by water, loss of surface layer and terrain deformation resulting from
deep and/or surface forms of erosion, loss of nutrients, change of structure and other
physical soil properties, water logging, torrential floods, contamination by bio-industrial
substances - Polygon 3 (west and central Serbia); polygon 7 (Montenegro and Kosovo)
and polygon 8 (east and southeast Serbia). This area is also characterised by intensive
opencast mining and by deep mining.
In the Republic of Serbia, 86.4% of the total area is affected by land degradation of dif-
ferent types and intensities. A significant part of the above area is degradations caused by
anthropogenic activities in the sphere of ore extraction.
Soil erosion causes the permanent loss of the highest quality soil, light and fertile. The
soil is transported to river and maritime waters. In addition to the loss of surface soil layers,
there is rapid runoff from bare lands by torrential floods, which cause damage to agriculture,
water management, traffic, forestry, energetics, urbanism, and silt up the storages with ero-
sion sediment, i.e. directly and/or indirectly the entire economy of Serbia and Montenegro
is affected. The erosion control works were mainly constructed during the sixties of the last
century, and since then there have been only sporadic works on the maintenance of erosion
control works. A special type of degradation occurred during the NATO air raids: mechanical
damage of the soil, pollution by impoverished uranium, soil pollution by oil derivatives and
similar hazardous substances, [2].

81
In Serbia, there are three Sands: the Deliblato Sands, Subotičko-Horgoška Sands and
Golubačka Sands, caused by desertification and drought. The area under sand amounts to
34,400 hectares. The rehabilitation of the unstable soil of the Deliblato Sands by afforesta-
tion started as far as 1818 and to date 75% of the territory has been afforested. However,
the great forest fire which occurred in 1996 destroyed 3,000 hectares of forest, and created
the conditions for new forms of desertification. 80% of the territory of Subotičko-Horgoška
Sands has been rehabilitated, while Golubačka Sands has been rehabilitated completely.
The problem is worsened by the fact that that there is an increasing trend of surface
exploitation of non-metals. In Vojvodina, so far there are already 105 surface exploitations
of clay for the production brick products. The plants for the production of brick products are
also situated on the territory of Vojvodina. Because of obsolete and inadequate technology,
they cause soil pollution. The cases of rehabilitation of lands degraded by such exploitation
are very few, except about 10 opencast mines.
Raw material extraction and the trend of increasing and larger-scale demands for natural
resources below the land surface created a new form of desertification. There are areas with
substantial and very complex degradation and erosion processes. Spoil banks and opencast
coal mines have a significant place. In the five largest coal basins with 11 opencast mines
and an experimental mine, annual product is 45 million tons of coal and almost 100 mil-
lion cubic meters of overburden. The Kolubara Coal Basin covers about 6,500 hectares,
Kostolački Basin 2,500 hectares and Pljevaljski Basin 2,400 hectares. Only a small part of
the above areas was rehabilitated: in Kolubara Coal Basin 1,100 hectares are rehabilitated
or about 18%, in Kostolački Basin 546 hectares or about 25%, while in Pljevaljski Basin
rehabilitated area accounts for only 55 hectares, or approximately 2.5%. The largest areas
affected by degradation are in coal basins Kolubara and Kostolac, more than 9,000 hectares.
However, almost the same effect on land degradation is also caused by other opencast mines
(Majdanpek about 3,000 hectares). It is estimated that in Serbia more than 22,000 hectares
are degraded by mining activities, [4].
The establishment of industrial waste tips has also contributed to the new set of erosion
hazards. As distinguished from the classical soil erosion, erosion by the effect of waste tips
brings about the new risks, because the eroded material from the waste tips carries the pol-
lution to the water courses, which can be biological and chemical, and therefore toxic and
radioactive.
In land protection against degradation, the most significant steps are the prevention
measures, detection of risks and finding the adequate solutions for their overcoming. In this
aim, it is significant to carry out prevention and/or reclamation, as follows:
• soil protection against erosion by water and wind;
• soil protection against erosion caused by anthropogenic activities and new technolo-
gies;
• systematic control of the implementation of protection measures against erosion and the
maintenance of erosion control systems;

82
• prevention and restriction of land use for non-agricultural purposes;

• protection of agricultural and forest soils against overuse of fertilisers and pesticides,
herbicides, etc., chemical products for pest control;
• prevention of disposal of industrial and waste substances, gases, water, urban
waste water, silt on and/or in the soil, and especially on fertile soil;
• protection of soil in the conditions of intensive agricultural production;
• monitoring and control of fertility, i.e. soil monitoring.
3. FRAMEWORKS OF RESOLVING THE DESERTIFICATION ISSUES IN

SERBIA
The resolving of desertification problems in Serbia is carried out through the systems of
legal and institutional frameworks.
3.1. Institutional frameworks
Space Plans and Town Plans which define the areas of a territory should emphasise and
designate the special areas and ensure the measures and conditions of environmental protec-
tion, especially:
• Designation of areas of threatened environment and the conditions for the reclamation
of affected regions, such as:
polluted areas;
areas affected by erosion and torrents;
areas affected by the extraction of mineral ores;
areas affected by floods;
areas affected by drought etc.
• Identification of measures and conditions of protection which should be satisfied in the
areas intended for the extraction of ores, construction of energy facilities, processing and
disposal of waste, infrastructure and other facilities whose construction and/or use can
endanger the environment.
• Identification of the special regimes of conservation and land use in the areas of the pro-
tected nature, sources of water supply, thermal and mineral springs, forests, agricultural
land, public green spaces, recreation areas, spas, etc.
Within the framework of environmental protection, standards of environmental quality
and standards of emission are regulated and also the status of the threatened/endangered
environment: the status of threatened environment and regime of remediation for the regions

83
significant to the Republic, are identified by the Ministry of Science and Environment RS,
based on the opinions of the other responsible organs. Local authorities are responsible for
regions of local significance. The status of especially endangered environment is regulated
by the Government, [8].
The authorised republican organs which deal with the issues of land desertification are
the Ministry of Science and Environment of the Republic of Serbia and the Directorate of
Environmental Protection.
According to the agreement by the two Republican Ministries signed in February
2003, the Ministry of Science and Environment of the Republic of Serbia - Directorate of
Environmental Protection is the “focal point” on behalf of Serbia and Montenegro for the
Convention to combat desertification UNCCD.
3.2. Legal frameworks
At the level of national legislation, the problems of desertification and land degradation
are defined by the following laws:
• Law on Environmental Protection defines the integral system of the environment. It
ensures the human right to life in healthy environment and the balanced relationship
between economic development and environment in the Republic. The responsible
organ cannot issue permission for the use of natural resources and/or areas without the
approval of the project which prescribes the measures of protection and reclamation
of the environment. Those who degrade the environment should rehabilitate or other-
wise remediate the degraded environment, pursuant to the law and as regulated by the
Ministry of Science and Environment. Within the framework of the protection of natural
values, the following measures of protection are regulated:
Land protection includes:
Soil conservation, land use control and land management, protection of agricultural
and forest soils and goods of general interest, conservation of productivity of structure, lay-
ers, rock and mineral formations, as well as their natural and transitional forms and proc-
esses. Only the substances which do not pollute and/or damage the soil can be processed or
disposed of on the soil surface and/or below the surface. Soil protection must be ensured
during the realisation of the project, as well as before its implementation (construction,
extraction of raw materials, etc.).
Water protection
Water can be used and loaded, and waste water can be disposed in water courses
only if previously treated in the way and to the level which should not represent the risk to
natural processes or the rehabilitation of water quality and quantity and which do not change
the possibility of their multiple functional use. The measures of water protection ensure
prevention and/or organisation of input of hazardous waste and other harmful substances,

84
monitoring and research of surface and underground water quality, as well as the quality of
waste water and their purification.
Protection and conservation of forests
State organs, forest owners and users should undertake the necessary measures
of conservation and sustainable use of forests, measures of regeneration, afforestation and
forest improvement, as well as the control of protection forests, in cases of exceeding the
limited contamination or felling.
conservation of biosphere and protection of biodiversity
The conservation of biosphere includes the protection of organisms, their communi-
ties and habitats, including the conservation of natural processes and natural balance within
the ecosystem, with the undertaking of their sustainability, [8], [9].
• Law on agricultural land regulates the fundamentals of protection, utilisation and man-
agement of agricultural land. It regulates the degree of soil erosion, protection areas, as
the sites of plant and animal life, land management by the measures of protection against
erosion, inspection, supervision and penalty measures.
• Law on water regulates especially water management conditions in the areas affected
by erosion, issuing water management agreements and permissions, protection against
harmful effects of water, which includes the measures of protection against floods and
protection against erosion and torrents, supervision by water management inspection
and penalty measures.
• Forest Law regulates the measures of silviculture, forest improvement and utilisation,
conditions of harvesting and felling, prohibition of forest devastation and clear felling,
special measures of forest protection, i.e., protection of forest soil against the develop-
ment of erosion process resulting from clear felling or removal of felled trees from the
forest, as well as the protection of forest regeneration, inspection measures and penalty
measures.
The above legislation regulates the protection of individual soil categories, such as agri-
cultural soil, forest soil, riparian soil near the water courses, etc., but there is no legislation
that regulates the system of land resources management. The issues of systematic protection
of land resources and mitigating the effects of drought, reduction of the area of degraded
soil or the degree of degradation, as well as the protection against soil erosion (by water and
wind and/or anthropogenic activities), and the methods of land use, the rehabilitated and/or
revitalised areas, the system of monitoring and land management, require the harmonisation
of the valid laws in the Republics and the engagement of the responsible Ministry of Science
and Environment and Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management.

85
4. THE OBJECTIVE AND SIGNIFICANCE OF THE UNCCD PRO-

GRAMME TO COMBAT DESERTIFICATION
The objective of the Convention is to combat desertification and mitigate the effects of
drought in countries experiencing serious drought and/or desertification, through action at
all levels supported by international cooperation and partnership arrangements, with a view
to the achievement of sustainable development in affected areas. The obligations of affected
country parties are to:
• adopt the integrated approach addressing the physical, biological and social aspects of
the desertification and drought;
• establish strategies to eradicate poverty and combat desertification and mitigate the
effects of drought;
• promote cooperation among affected countries in the fields of environmental protection
and the conservation of land and water resources, as they relate to desertification and
drought;
• strengthen sub-regional, regional and international cooperation;
• establish strategy and priorities, within the framework of sustainable development plans
to combat desertification;
• finance the plans and programmes depending on their circumstances and capacities;
• strengthen the laws and determine institutional organisation;
• promote capacity building, training and information of the public through the activities
at the national and international levels, [1].
The wider significance of the Convention is reflected in the commitment to develop the
National action programme, which in addition to the activities of combating desertifica-
tion and mitigating the effects of drought, also specifies, inter alia:
• long-term strategy to combat desertification, implement the preventive measures for
lands that are not yet degraded, but are threatened, and the identification of factors that
cause desertification;
• regional cooperation at the level of prevention of land degradation, exchange of
information and experiences, and the promotion of land management: soil as natural
resource, system of rehabilitation of areas affected by exploitation of raw materials,
water catchments, water resources, integral agricultural system, integral system of soils
under forests and alternative sources of energy, and
• financing the investments and national programmes pursuant to Chapters 3 and 4 of the
Convention, which in our conditions should include: programmes for the rehabilitation
of the abandoned spaces in the aim of mitigating desertification and/or land conservation
and eradication of poverty, programmes for recultivation of degraded areas created by
natural and/or anthropogenic factors, establishment and regeneration of forests, affor-
estation of bare lands, programmes of land protection on the areas of National Parks

86
and forests (parks and forests protected by the State, e.g. Fruška Gora where mineral
ores are extracted, National Park Đerdap endangered by the storage, etc.), solving the
problems of erosion and torrents (programmes of protection, monitoring and the criteria
for the designation of erosive regions), irrigation and drainage of agricultural and forest
soil, programmes for mitigation of situations causing serious damage to environment,
including biological and chemical pollution, salinisation and loss of forest cover due to
frequent forest fires.
The Convention sets the obligation of developed countries to provide substantial finan-
cial resources and support to assist individual developing countries effectively to develop
and implement their long-term plans and establish the strategies to combat desertification
and mitigate the effects of drought.
The international cooperation supports the developing countries in the following:
• transfer of technologies;
• scientific research;
• analysis, collection and distribution of information and
• financial resources.
4.1. Application of the Convention Action Programme in Mining
Based on the data on land degradation in Serbia, and especially the degradation resulting
from exploitation of mineral raw materials, it is necessary to develop the National Action
Programme to combat desertification and special attention should be devoted to land degra-
dation as the consequence of mining activities. The participation of experts in mining in the
drawing up of the National Action Programme to combat desertification will enable the find-
ing of the adequate solutions for the issues present in the rehabilitation of degraded land. The
cooperation at regional, transboundary and national levels, which is enabled by the UNCCD,
is based on the developed National Action Programme, and it includes the support in tech-
nology transfer, scientific research, elaboration, collection and distribution of information
and financial means. In this respect, special solutions should be focused on:
• programme for harmonisation of the demands for mineral raw materials and sustainable
use of environment (programme and dynamics of rehabilitation should accompany the
dynamics of extraction);
• technological and technical solutions which will lead to the decrease of areas degraded
in the process of exploitation;
• more precise legal provisions, as well as the control of the implementation of the exist-
ing legal provisions;
• programme for the construction of the Cadastre of degraded areas;
• priorities and programmes for the rehabilitation of the areas which have not been previ-
ously rehabilitated, i.e. which have not been rehabilitated for 10 and more years;

87
• programme for the resolution of property rights, especially of the rehabilitated areas;
• new programmes and methodologies according to modern scientific achievements and
social developments in finding out the rehabilitation which will enable the sustainable
development, environmental protection and eradication of poverty in the rehabilitated
areas;
• scientific research projects, dealing exclusively with the study of rehabilitation of min-
ing basins;
• system of control and supervision of multidisciplinary work both in methodologies and
in practical components of dealing with the problems;
• adequate supervision and management, both of the areas during the remediation and of
the rehabilitated areas, [5], [7], [10].
5. CONCLUSIONS
The region of Serbia and Montenegro is one of the threatened areas based on the various
changes of climate (global and regional) and based on a great percentage of dry years in the
last two decades. The consequences of these processes are the changes such as: higher air
temperature, decrease of precipitation or the occurrence of extreme precipitation, degrada-
tion of physical characteristics of soil, higher erodibility, decrease of the protective role of
vegetation and aggravated conditions for natural and artificial renewal of degraded soil and
vegetation (first of all forest).
It is assessed that special significance of the National Action Programme within the
framework of the Convention to combat desertification are the spheres of agriculture, for-
estry, mining, sustainable use of ground water and environmental protection, taking into
account the observed consequences of soil loss and especially agricultural soil, and the
adverse effect on the environment in general.
Taking into account the present state of the soil as the natural resource and pursuant
to the Convention, Serbia and Montenegro should be classified as the threatened country
Parties, so the country will be committed to develop and implement the National Action
Programme for combating desertification and mitigating the effects of drought.
By the developing and implementation of the National Action Programme for combat-
ing desertification and mitigating the effects of drought in our country, concrete activities
should be undertaken on soil protection against degradation, of which the most significant
are prevention measures, detecting the hazards and identification of the adequate solutions
for their resolving.

88
6. REFERENCIS
[1] “United Nations Convention to Combat Desertification in Countrirs Experienciing

Serious Drought and/or Desertification, Particulary in Africa”;
[2] “Predlog Zakona o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih Nacija o borbi protiv dezerti-
fikacije u zemljama sa teškom sušom i/ili dezertifikacijom posebno u Africi”;Minisarstvo
nauke i zaštite Životne sredine, Uprava za zaštitu životne sredine Srbija i Crna Gora;
[3] “Srbija i Crna gora Pregled sektora životne sredine”,(Environmental Sector Report),
Republika Srbija, Ministarstvo za zaštitu prirodnih bogastava i životne sredine, Beograd
septembra 2002. godine.
[4] Gajić G. (2005): “Degradacija zemljišta nastaka pod uticajem rudarskih aktivnosti”
Seminar: “Podizanje javne svesti iz oblasti degradacije zemljišta i dezertifikacije”,
15-16. mart 2005, organizatori: UNCCD, United Nations Convention to Combat
Desertification i Republika Srbija, Minisarstvo nauke i zaštite Životne sredine, Uprava
za zaštitu životne sredine Srbija i Crna Gora.
[5] Vujić S., Kovačević S., Gajić G.i dr. (2004): Studija Selektivnog otkopavanja i odlagan-
ja otkrivke, Akademija inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore. Investitor EPS Direkcija
za razvoj i investicije.
[6] Vujić S. i dr. (2000): “Ispitivanje negativnih uticaja površinske eksploatacije mineral-
nih sirovina na životnu sredinu i mogućnosti zaštite”, Projekat tehnoloških istraživanja
Saveznog ministarstva za razvoj, nauku i životnu sredinu, str 1-257.
[7] Vujić S. i dr. (2005): “Antropogeni efekti rudarskih radova na životnu sredinu u ugljen-
im basenima elektroprivrede Srbije, CIGRE, Zlatibor.
[8] “Zakon o zaštiti životne sredine”, Službeni glasnik RS, br. 135/04.
[8] “Zakon o zaštiti životne sredine”, Službeni glasnik RCG, br. 12/96, 55/00.
[10] Gajić G., Maksimović S., Kričković A., (2005): “Inportance of rebulding program
demontion area’s with mining and other activiry”, COAL 2005, Sixth Europen Coal
Conferece, Belgrade, Serrbia and Montenegro, Sava Congress Centre, September 26-
29

89
Kratki pregled rada
Degradacija zemljišta nastala kao posledica rudarskih aktivnosti predstavlja ozbiljan

i sve veći problem Zemalja sa razvijenom rudarskom delatnošću, a posebno kod Zemalja
Centralne i Istočne evrope koje su u traziciji. Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi protiv
dezertifikacije predstavlja prvi međunarodno-pravni instrument koji uređuje pitanja degra-
dacija i posledica od suše, kao probleme globalnih razmera, u kontekstu zaštite životne
sredine i održivog razvoja. Cilj konvencije je suzbijanje degradacije i ublažavanje posl-
edica suše u zemljama pogođenim jakom sušom i/ili dezertifikacijom, delovanjem na svim
nivoima koji su u skladu sa dogovorima o međunarodnoj saradnji i partnerstvu. Konvencija
predviđa obavezu, razvijenih zemalja članica, da obezbede značajna finasijska sredstva
i podršku pojedinim zemljama u razvoju radi efikasne realizacije dugoročnih programa
i planova i utvrđivanja strategije za borbu protiv dezertifikacije i ublažavanja posledica
suše. Međunarodna saradnja obezbeđuje državama u razvoju transver tehnologija; naučna
istraživanja; razrade, sakupljanje i distribuciju informacija i finansiska sredstva.
Rešavanje problema dezertifikacije zemljišta u Srbiji se sprovodi kroz sistem zakonskih
i institucionalnih okvira. Prostornim i urbanističkim planovima kojim se definišu prostori
određene teritorije potrebno je posebno naglasiti i definisati područja i obezbediti mere i
uslove zaštite životne sredine. U okviru uslova zaštite životne sredine propisani su standardi
kvaliteta životne sredine. Status ugrožene životne sredine i režima sanacije i remedijencije
za područja od značaja za republiku određuje Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine
RS, a za područje od lokalnog značaja određuje jedinica lokalne samouprave. Status posebno
ugrožene životne sredine određuje Vlada.
Nadležni republički organi preko kojih se mogu rešavati problrmi dezertifikacije
zemljišta su Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije i Uprava za zaštitu
životne sredine. Prema sporazumu dva republička ministarstva iz februara 2003. godine,
Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije - Uprava za zaštitu je “fokalna
tačka” u ime SiCG za Konvenciju UNCCD za borbu protiv dezertifikacije zemljišta. Na
nivou nacionalnog zakonodavstva problemi dezertifikacije i degradacije zemljišta su difin-
isani kroz sledeće zakone: Zakon o zaštiti životne sredine, sa posebnim merama zaštite;
Zakon o poljoprivrednom zemljištu; Zakon o vodama; Zakon o šumama. Navedenim
propisima reguliše se zaštita pojedinih kategorija zemljišta, kao na primer poljoprivrednog
zemljišta, šumskog zemljišta, zemljišta u blizini vodotoka i sl. ali ne postoji zakonska regu-
lativa koja sistemski utvrđuje upravljanje zemljišnim resursima. Pitanje sistemske zaštite
zemljišnih resursa i ublažavanja posledica suše, smanjenja stepena degradacije kao i zaštita
zemljišta od erozije, način korišćenja zemljišta i prostora koji su rekultivisani i/ili revitali-
zovani sa sistemom praćenja i gazovanja prostorom, zahteva usklađivanje postojećih zakona
republika i nadležnih ministarstava za poslove zaštite životne sredine i mimistarsva za pol-
joprivredu, šumarstvo i vodoprivredu.
Procenjuje se da bi, izradom nacionalnog akcionog plana u okviru Konvencije o dez-
ertifikaciji, poseban značaj bio za oblast poljoprivrede, šumarstva, rudarstva, održivog

90
korišćenja podzemnih voda i zaštite životne sredine. Obzirom na trenuto stanje zemljišta
kao prirodnog resursa SiCG bi pristupanjem ovoj Konvenciji bila svrstana u kategoriju
ugroženih zemalja članica, te bi prema tome bila u obavezi da izradi i sprovede Naconalni
akcioni program za suzbijanje dezertifikacije i ublažavanje posledica suše.
Na prostoru Republike Srbije, od ukupne površine 86.4% teritorije pogođeno je degra-
dacijom zemljišta različitog tipa i intenziteta. Procenjije se da je površina od 22 hilljade hek-
tara degradirana kao posledica eksploatacije mineralnih sirovina. Jasno se uočava potreba za
izradu Nacionalnog akcionog programa za dezertifikaciju u okviru koga je neophodno pos-
vetiti posebnu pažnju degradaciji zamljišta kao posledici rudarskih aktivnosti i naći rešenja u
okviru: 1) programa za usklađivanje poterba za mineralnim sirovinama i održivog korišćenja
životne sredine; 2) iznalaženja tehnoloških i tehničkih rešenja koji će omogućiti smanjenjeje
degradiranih površina u procesu eksploatacije; 3) iznalaženja preciznijih zakonskih odredbi,
kao i kontrolu primene postojećih zakonskih regulativa; 4) programa za izradu katastra degra-
diranih površina; 5) prioritete i programe za izvođenje rekultivacija na površinama koje nisu
rekultivisane; 6) programa za rešavanje imovinsko pravnih odnosa, naročito rekultivisanih
površina; 7) novih programa i metodologija koje bi pratile savremena naučna dostignuća
i socijalna kretanja u iznalaženju rekultivacija koje će rekultivisanom prostoru omogućiti
održivi razvoj u zaštiti životne sredine i smanjenju sironaštva; 8) izrade naučno-istraživačkih
projekata, koji bi se bavili isključivo istraživanjima iz oblasti rekultivacija za potrebe rud-
nika; 9) sistem kontrole i nadzora multidisciplinarnosti kako u metodološkom, tako i u
praktičnom delu rašavanja problema; 10) obezbeđenju pravilnog nadzora i gazdovanja, kako
površina u toku rekultivacije, tako i kod rekultivisanih površina.

1
Stojanović Nenad UDK: 338.48:502.74/.75
Stručni rad
Recenzent:
Ognjen Bakić
KONZERVACIJA I TURIZAM U ZAŠTIĆENIM PODRUČJIMA
Izvod: Zbog sve većih pritisaka i ugrožavanja prirodnih resursa izdvajaju se

karkteristična područja pod zaštitu. Područja koja su izdvojena ili se izdvajaju
radi zaštite, imala su svoje specifičnosti, te su kao takva i klasificirana u jednu
od grupa prirodnih objekata (nacionalni park, rezervat, spomenik prirode, park
prirode, itd.). Glavni razlog osnivanja zaštićenih područja je očuvanje nekog
tipa biofizičkog procesa ili stanja kao što su: divlja populacija, sredina, prirodni
pejzaži ili kulturno-istorijske vrijednosti kao što je kulturološka tradicija zajed-
nice.Turisti posjećuju ova zaštićena područja da bi razumjeli i naučili cijeniti
vrijednosti zbog kojih je područje osnovano i da bi doživjeli nova iskustva.
Turistički prihodi iz popularnih zaštićenih područja mogu biti iskorišteni da se
pomogne finansiranje drugih područja koji ne mogu privući toliki broj turista
ili gdje bi veliki broj posjeta mogao ugroziti osnovne razloge osnivanja tog
područja. Prihodi od konzervacije mogu ustvari biti mnogo veći, nego prihodi
drugih upotreba zemljišta koje se stavilo pod zaštitu. Menadžeri zaštićenih
područja treba da imaju za cilj razvijanje turističkih razvojnih mogućnosti koje
podržavaju dugoročni ekonomski razvoj i ohrabruju ponovne posjete. Osim
toga, trebali bi pokušati dovesti do maksimuma interese lokalne zajednice, kao
npr. zapošljavanje, socijalne i kulturološke beneficije kroz visoku potrošnju
posjetilaca i angažovanje malih lokalnih preduzeća.
Ključne riječi : zaštićena područja, konzervacija, turizam
1
Nacionalni park Kozara, nenads@prijedor.com
Conservation and tourism in protected areas
92
CONSERVATION AND TOURISM IN PROTECTED AREASAND WARE-

HOUSE
Abstract: Natural resources are more often being endangered and therefore certain
areas are selected out to be put under the protection. Areas which have already been se-
lected or, are being selected out for the protection, on the basis of certain characteristics
these areas had, were classified into one of the groups of natural objects (natural park,
nature reserve, nature heritage, park of nature, etc). General reason to initiate protected
areas is conservation of some type of biophysical process or conditions, such as: wild-
life population, environment, natural landscapes and cultural and historical values like
cultural tradition of the community. Tourists come to these protected areas in order to
understand and learn to appreciate the values these areas have been protected for, and
to gain new experience.
Tourism income of popular protected areas can be used to finance other areas which
cannot attract so many tourists, or where a great number of visitors could jeopardise
basic reasons for initiating that certain area. Incomes which come from conservation,
may in fact be larger than those of coming from other ways of protected areas utilisa-
tion. Managers who are in charge of protected areas should aim to develop tourist resort
possibilities supporting a long-term economic development and to encourage tourists to
come again. Besides, the interest of local community ought to be brought at maximum
level, e.g. employment, social and cultural benefits through tourist expenditures and
local companies engagement.
Key words: protected areas, conservation, tourism
1. Uvod
Neki od svjetski najljepših pejzaža, prirodnih i kulturnih predjela, smješteni su u

zaštićenim područjima. Predstavljaju ih divljine, planine i vulkani, kišne šume, netaknute
kristalno čiste morske vode, bijele pjeskovite plaže i jedinstveni kulturni predjeli. Prirodne
karakteristike zaštićenih područja nude takve atrakcije koje su u mnogim zemljama post-
ale okosnica razvoja turizma i rekreacije. Međutim, promocija turizma nije primarna
uloga većine zaštićenih područja. Njihova osnovna uloga je zaštita vrsta biodiverziteta
i obezbjeđivanje bogatih prirodnih resursa koja odobre naučnici, nastavnici i lokalna
zajednica, potrebnih za zadovoljenje njihovih različitih potreba. Međutim, sâmo tržište
ne podržava sistem zaštićenih područja iz tog razloga što društvo kroz svoje različite
nivoe upravljanja, mora obezbijediti ekološku zaštitu kao javnu uslugu na isti način kao da
obezbjeđuje zdravlje, obrazovanje, odbranu i pravni poredak.
Nenad Stojanović
Konzervacija i turizam u zaštićenim područjima
93
Važnost zaštićenih područja je naglašena međunarodnim konvencijama i programima

kao što su: CBD, Svjetska konvencija naslijeđa (WHC), Ramsarska konvencija o vlažnim
zemljištima, UN konvencije mora, UNESCO-v program ljudi i biosfere, UN program obra-
zovanja, nauke i kulturne organizacije i globalni program WCPA. Zajedno ovi sporazumi i
programi su kičma međunarodne politike na osnivanju i upravljanju zaštićenim područjima
za očuvanje biodiverziteta i održivu upotrebu prirodnih i kulturnih resursa. Globalne
konvencije i programi sami nisu dovoljni da obezbijede kontinuirano postojanje i dovoljno
finansiranje zaštićenih područja
2. Istorijski osvrt i definicije zaštićenih područja
Moderni pokret zaštićenih područja ima porijeklo u 19. vijeku na područjima Australije,
Kanade, Novog Zelanda, Južne Afrike i SAD-a. Tokom tog 19. vijeka ideja se raširila širom
svijeta. Skoro svaka zemlja provela je legalizaciju zaštićenih područja i označila područja
za zaštitu. Kako je mreža rasla, razumijevanje onoga što se podrazumijeva pod “zaštićenim
područjem” je evoluiralo. Prema tome, inicijalni, relativno jednostavan koncept velikih div-
ljih područja “odvojenih na stranu” za zaštitu i uživanje, upotpunjen je drugim modelima
podesnijim za različite dijelove svijeta. Mnoge zemlje su više istakle kulturne vrijednosti,
nego što je prvobitno bio slučaj sa ranim nacionalnim parkovima.
Razmišljanje izvan osnivanja zaštićenih područja takođe su se razvijala brzo.To se
može vidjeti u IUCN-ovoj klasifikaciji sistema za zaštićena područja iz 1994. koji uzima
konzervaciju biodiverziteta za početnu tačku, iako takođe priznaje važnost drugih ciljeva
zaštićenih područja kao što su rekreacija i turizam. Međutim, kada su najbolja i najin-
teresantnija prirodna i kulturna mjesta u zemlji smještena u okviru zaštićenog područja,
prirodna je tendencija da ljudi žele da iskuse ove sredine. Turizam se razvijao u mnogim
parkovima i postao je glavni element u kulturi društva.
Potreba zaštite prirodnih vrijednosti, mada je svoje korijene imala vrlo rano, prešla je
trnovit put od lokalnog do međunarodnog značaja (Vidaković,1989). U svojoj istorijskoj
genezi mijenjala se od pojedinačnih pokušaja entuzijasta, do danas dosta specijalizovanih
međunarodnih organizacija UN-a i izvan njih, koje se bave pitanjima vezanim za zaštitu
(IUCN,WCPA, i drugi) kako bi se što kvalitetnije pristupilo toj problematici. Diferencijacija
sistema zaštite odvijala se uporedo sa potrebama vremena i stepena razvoja nauke i prakse.
Organizovani pristup zaštiti prirodnih vrijednosti utemeljen je na zakonskim propisima i
on razgraničava, sistematizuje i razrađuje principe i ciljeve zaštite. Uključivanje nauke u
brigu oko zaštite prirodnih vrijednosti stvorilo je uslove za: razdvajanje bitnog od nebitnog,
uvođenje mjerila razlikovanja po značenju i vrijednosti objekata koji se zaštićuju, identifik-
ovanje motiva i ciljeva zaštite, preispitivanje pravila ponašanja na zaštićenim područjima,
te zakonskog regulisanja pokretnih i nepokretnih prirodnih objekata (flore i faune), kao i
svega onog što ima posebne vrijednosti (kao što su: vodopadi, rijeke, jezera, krške i druge
pojave), te područja koja su značajna za zdravstveno rekreativnu upotrebu, ili ona koja
Ненад Стојановић
94
zbog posebnih turističko-rekreativnih osobina doprinose razvoju turizma. Zbog sve većih
pritisaka i ugrožavanja prirodnih resursa izdvajaju se karkteristična područja pod zaštitu.
Područja koja su izdvojena ili se izdvajaju radi zaštite imala su svoje specifičnosti, te su
kao takva i klasificirana u jednu od grupa prirodnih objekata (nacionalni park, rezervat,
spomenik prirode, park prirode, itd.).
Nacionalni park: Definicija usvojena na X –oj generalnoj skupštini (IUCN-a) održanoj
u Nju Delhiju 1969. godine (Jovičić,1997) glasi:
“Nacionalni park je šire prostorno područje (minimum 2000 ha), koje predstavlja jedan
ili više ekosistema, malo ili nimalo izmjenjenim ljudskim djelovanjem ili nastanjivanjem,
kome flora i fauna, geomorfološki sastav, biljna i životinjska staništa daju poseban način,
obrazovni i rekreativni značaj, i koji posjeduje prirodne pejzaže velike vrijednosti, za koji je
najviša državna vlast preduzela mjere kontrole i sprečavanja eksploatacije, kao i suzbijanje
djelatnosti na cijelom teritoriju i da osigura efikasnu zaštitu ekoloških, geomorfoloških
ili prirodnih dobara koje predstavljaju osnov za proglašenje teritorija za nacionalni park,
i kome je pristup u obrazovne, kulturne i rekreacijske svrhe dozvoljen pod određenim
uslovima”.
Ova definicija predstavlja jedan teorijsko-metodološki okvir kojeg će se vlade zemalja
pridržavati pri proglašavanju određenog teritorija nacionalnim parkom. Definicija sadrži
samo minimum međunarodnog kriterija koji određeni prostor treba zadovoljiti u pogledu
prirodnih i kulturnih vrijednosti kako bi se proglasila nacionalnim parkom
Rezervati: Rezervati predstavljaju prostorno definisan teritorij, (Šum. e., 1987) odnos-
no lokalitet, koji se zbog prirodnonaučnih ili kulturno-istorijskih i sličnih osobina zakonski
štiti od čovjekovog uticaja,oštećenja ili uništenja. Cilj uspostavljanja rezervata je očuvanje
izvornih obilježja za naučne, kulturne, obrazovne, turističke i slične namjene. U zavisnosti
od veličine, specifičnosti, sadržaja, namjene, režima zaštite i dozvoljenom korištenju, raz-
likuje se nekoliko vrsta rezervata, zavisno od toga koje su primarne karakteristike žive i
nežive prirode u njihovom području”.
Uz nacionalne parkove predstavljaju najvažnije prostorne kategorije među zaštićenim
prirodnim objektima Prema Bourdelleovom prijedlogu iz 1948. godine, razlikuju se prirod-
ni rezervati (reserves naturelles) i zaštićene zone (zones des protection). Prirodni rezervati
se izdvajaju od slobodne intervencije čovjeka zbog opštih interesa – posebno naučnih,
estetskih ili obrazovnih, i stavljaju pod zaštitu javnih vlasti, dok zaštitne zone okružuju
pojedine rezervate radi što veće efikasnosti ostvarivanja propisanih mjera zaštite. Prema
E. Bourdelleu iz 1948. godine prijedlog klasifikacije za prirodne rezervate je prikazan u
tabeli 1.
Nenad Stojanović
95
Tabela1. Pregled klasifikacije rezervata prema Bourdellu 1948. (Šum. e., 1987)
Prirodni rezervati
Opšti prirodni rezervati Sa određenim ciljevima Specijalni rezervati
- potpuni (cjeloviti) djelimični prirodni 5. rezervati prirodnih predjela,
- upravljani(usmjeravani), rezervati; 6. rezervati prirodnih spomenika,
- nacionalni parkovi 1. geološki 7. šumski zaštitini rezervati,
2. botanički 8. lovni rezervati,
3. zoološki, 9. ribarski rezervati
4. antropološki
Uz podršku UN-a, UNESCO-a, WWF-a i drugih, stvorene su i druge kategorije zaštite

među kojima treba spomenuti: biološki rezervat, rezervat biosfere, područje svjetske
baštine.
Park prirode (prirodni park): Prirodni park je kategorija unutar prostorne zaštite pri-
rode. Ideja i naziv potiče iz Švedske odakle se uz zalaganje A.Toepfera (1956) proširuje na
područje Njemačke, a zatim na ostale Evropske zemlje. Pojam, termin i korištenje parkova
prirode nisu potpuno usaglašeni na međunarodnom nivou. Ipak se prema blažim kriterijima
u pogledu prirodno-naučnih klarakteristika, sadržaja i funkcija razlikuje od nacionalnih
parkova, a sličniji su tzv. pejzažnom parku (Landschafts park, Country Park, Park prirode
(Naturpark) je često kategorija u Njemačkoj (52 takva parka) sa površinom od 3746066 ha
(podaci od 1980) što čini 15,1% cijele teritorije zemlje. Parkovi prirode u Francuskoj (Pares
naturels regionaux) pokrivaju oko 2535500 ha površine. Na prostorima bivše Jugoslavije
u okviru dogovorene uslovne katerogizacije (1978) zaštićenih prirodnih predjela, region-
alni prirodni parkovi (prirodni park, pejzažni park, park prirode,regionalni prirodni park)
definiše se kao:
“Veće područje prirodnih ili uređenih vrijednosti i ljepote, koje se utvrđuje da bi se
njihove vrijednosti dalje njegovale i uredile za rekreaciju i kulturne aktivnosti stanovništva
u prirodi”.
Na 4. kongresu nacionalnih parkova (IUCN 1992) i zaštićenih područja u Karakasu,
februara 1992. godine, usvojena je definicija zaštićenog područja koja glasi:
“Područje zemlje i/ili mora, posebno namjenjeno zaštiti i očuvanju biloške različitosti,
prirodnih i pridruženih kulturnih resursa, kojima se upravlja na zakonit i drugi efikasan
način, naziva se zaštićeno područje”.
Ova definicija obuhvata sva zaštićena područja, odnosno sve kategorije zaštićenih
područja. Sve kategorije zaštićenih područja moraju se poklapati sa ovom definicijom.
Iako sva zaštićena područja zadovoljavaju opšte karakteristike navedene definicije, u praksi
se nailazi na različitosti pogotovo kada su u pitanju razlozi proglašenja i njihovog uprav-
ljanja.
96
3. Značaj zaštićenih područja
Glavni razlog osnivanja zaštićenih područja je očuvanje nekog tipa biofizičkog procesa
ili stanja kao što su: divlja populacija, sredina, prirodni pejzaži ili kulturno-istorijske vri-
jednosti, kao što je kulturološka tradicija zajednice.Turisti posjećuju ova zaštićena područja
da bi razumjeli i naučili cijeniti vrijednosti zbog kojih je područje osnovano i da bi imali
ličnu korist. Razvoj i planiranje turizma ima za cilj iskorištavanje interesa od strane turista
da bi: povećali ekonomske mogućnosti, zaštitili prirodnu i kulturno-istorijsku vrijednost, te
poboljšali kvalitet života svih koji su uključeni. Ovi ciljevi su pokazani u tabeli 2.
Tabela 2. Potencijalne koristi turizma u zaštićenim područjima
Izvor: Sustainable tourism in protected areas, IUCN, 2002.

Povećanje ekonomskih mogućnosti :
- povećanje mogućnosti zaposlenja za domaće stanovništvo,
- povećanje prihoda,
- stimulacija novih turističkih preduzeća, i stimuliše i unosi različitost u domaću ekonomiju,
- podržava lokalnu proizvodnju dobara,
- proizvodi nova tržišta i devize,
- poboljšanje životnog standarda,
- proizvodi lokalne porezne prihode,
- omogućava zaposlenima da usvoje nove vještine,
- povećava finansiranje za zaštićena područja i lokalne zajednice.
Zaštita prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti:
- zaštita ekoloških procesa i vodenih tokova,
- čuva biorazličitost (uključujući gene,vrste i ekosisteme),
- štiti,čuva i vrednuje kulturne i resurse kulturno-istorijske vrijednosti ,
- stvara ekonomsku vrijednost i štiti resurse koji inače nemaju vrijednost za stanovnike, ili
predstavljaju trošak, prije nego korist,
- prenosi vrijednosti očuvanja kroz edukaciju ,
- pomaže da se prenesu i objasne vrijednosti prirodne i izgrađene zaostavštine i kulturno-
istorijskog naslijeđa posjetiocima i stanovnicima u posjećenim područjima, i tako stvara novu
generaciju odgovornih potrošača,
- podržava istraživanje i razvoj dobre ekološke prakse i upravnih sistema da bi se uticalo na
operacije putničkog i turističkog biznisa,kao i na ponašanje posjetioca na destinacijama
- poboljšava lokalne ustanove, transport i komunikaciju,
- pomaže razvoj samo-finansirajućih mehanizama za operacije zaštićenih područja.
Nenad Stojanović
97
Poboljšavanje kvaliteta života:

- promoviše estetske, duhovne i druge vrijednosti vezane za blagostanje,
- podržava ekološku edukaciju za posjetioce i lokalno stanovništvo,
- ustanovljava atraktivne prostore na destinacijama,za stanovnike kao i za posjetioce, koji
mogu podržati nove kompatibilne aktivnosti, od ribolova do usluga ili industrija baziranih na
proizvodu,
- povećava interkulturno razumijevanje,
- ohrabruje razvoj kulture, vještina i umjetnosti,
- povećava nivo edukacije lokalnog stanovništva,
- ohrabruje ljude da uče jezik i kulturu stranih turista,
- ohrabruje lokalno stanovništvo da vrijednuje njihovu lokalnu kulturu i okolinu.
Turistički prihodi iz popularnih zaštićenih područja mogu biti iskorišteni da se

pomogne finansiranje drugih, koji ne mogu privući toliki broj turista, ili gdje bi veliki
broj bio neodgovarajuć. Prihodi konzervacije mogu ustvari biti veći nego prihodi drugih
upotreba zemlje. Menadžeri zaštićenih područja trebaju za cilj imati razvijanje turističkih
razvojnih mogućnosti koje podržavaju dugoročni ekonomski razvoj i ohrabruju ponovne
posjete.Trebali bi pokušati dovesti do maksimuma lokalno zapošljavanje, socijalne i
kulturološke beneficije kroz visoku potrošnju posjetilaca i mala lokalna zanimanja.
4. Određivanje vrijednosti zaštićenih područja
Rasprava o ekološkoj zaštiti je često o balansiranju između ostavljanja područja u nji-

hovom prirodnom ili skoro prirodnom stanju, ili njihovog razvijanja i eksploatisanja. Ovaj
izbor je obično praćen tenzijom. Javna politika ima duboke tragove na blagostanje zajed-
nice. Ekonomisti su, takođe, dosta uradili na sistematizaciji ocjene blagostanja i dobrobiti
iz zaštićenih područja. Zaštićena područja su često značajne jedinice za sticanje prihoda
i mogu činiti značajan doprinos lokalnoj privredi. Daleko od toga da budu zaključana i
izgubljena za lokalne korisnike, ova područja predstavljaju mogućnost za održive indus-
trije i stvaranje finansijskih prihoda. Sa pogodnim menadžmentom, “proizvod” na ponudi
može biti prodan ponovo bez smanjenja njegove vrijednosti i prihodi mogu biti korišteni da
održavaju zaštićeno područje. Drugačije od ekstraktivnih industrija, niz prihoda može biti
održavan u dužem periodu za korist širokog ranga korisnika i učesnika.
Na Zemaljskom samitu 1992. godine, vlade svijeta složile su se oko novog koncepta
za održivi razvoj. Vlade priznaju zaštićena područja kao ekonomske institucije koje igraju
ključnu ulogu u ublažavanju siromaštva i održavanja globalne zajednice kritičnih sistema
životne podrške. Ova nova vizija za zaštićena područja zahtjeva svjesnost i razumijevanje
ekonomskih vrijednosti koje proizvode zaštićena područja. Važnost zaštićenih područja
98
je naglašena međunarodnim konvencijama i programima. U vrijeme stezanja državnog

budžeta – naročito u zemljama u razvoju koje su domaćini većine svjetskog biodiverziteta,
tradicionalni izvori finansiranja za zaštićena područja su pod povećanom prijetnjom.
Inovativne alternative ovim tradicionalnim izvorima su potrebne da bi se obezbijedile
dugoročne sposobnosti za život zaštićenih područja. Kao dodatak jačanju tradicionalnog
finansiranja, pronalaženje dodatnih izvora finansiranja ima dodatne koristi diverzifikacije
izvora dohotka zaštićenih područja.
Ekonomska valorizacija zaštićenog područja ogleda se u mogućnosti da zaštićeno
područje na osnovu svojih resursa i potencijala, stvara vlastiti prihod koji će mu omogućiti
samoodrživost. Ta se sredstva najefikasnije mogu prikupiti na osnovu turističkih potenci-
jala koji se mogu staviti u funkciju.
Za ekonomsko vrednovanja prirodnih resursa u zaštićenom području, potrebno je
poznavati i definisati njihovo antropološko, etičko i estetsko značenje vrijednosti svakog
prirodnog elementa. Neke od tih vrijednosti koje treba poznavati su: izuzetne prirodne vri-
jednosti, paleontološke, geološke, biološke, fiziografske, ekološke, ekonomske, sociološke
i druge vrijednosti.
Pri tome je značajno da se sačuvaju prirodne forme i struktura od prirode date namjene
površina u zaštićenom području, kako bi se sačuvale biološke različitosti spontano nastale
u pojedinim područjima. Tradicionalna shvatanja su prirodne resurse definisala i podijelila
na ograničene i neograničene. Neograničeni su smatrani kao obimna dobra i kao takva nisu
imala vrijednost i cijenu. Tipičan primjer takvog resursa je bio vazduh. Danas u pojedinim
metropolama “čist vazduh” i kvalitetan postaje najtraženije i najskuplje dobro. Energetska
kriza, kriza zemljišta, kriza hrane i ekološka kriza u cjelini pokazuju da ne samo neobnov-
ljivi, nego i obnovljivi resursi imaju svoju vrijednost koja se može iskazati u cjenovnom
obliku.
Još jedan segment ima značajnu ulogu u određivanju vrijednosti prirodnih područja,
a to je atraktivnost koja tom području, osim njegove vrijednosti, daje i povećanu vrije-
dnost. Procjena tržišnih vrijednosti uspostavljanja zaštićenog područja ima za posljedicu
promjenu dohotka domaćinstva (npr. otvaranje novih radnih mjesta) i promjenu cijena
proizvoda, koje su rezultat promjenjenih tržišnih struktura. Ti efekti cijena i dohotka vode
do promjene u potrošnji tržišnih dobara domaćinstva, a time do smanjenja ili povećanja
njihove koristi. Kroz istorijski put mijenjao se pogled na funkciju i upravljanje zaštićenim
područjem, pa samim tim i pristup problemima vezanim za njih. Kako je bilo i kako će biti
prikazano je u tabeli 3.
Nenad Stojanović
99
Tabela 3. Suprostavljene paradigme oko pogleda na funkciju i upravljanje zaštićenim područjima:

Materijal sa Modula obuke. Sarajevo, 2004.
Kako je bilo Zaštićene zone su bile.... Kako će biti: Zaštićene zone su ...
planirane i upravljalo se protiv zajednica planirane i upravljane sa, i u mnogim slučajevima za
lokalne zajednice
upravljalo se od strane centralne vlade upravljanje od strane raznih partnera
osnovane za očuvanje upravljanje i sa socijalnim i ekonomskim ciljevima
finansirane od strane poreskih obveznika finansirane iz raznih izvora
upravljanje od strane naučnika i upravljane od multidisciplinarnih profesionalnih
stručnjaka prirodnih nauka kapaciteta
upravljanje bez lokalnih zajednica upravljane da bi odgovorile na potrebe lokalnih
zajednica
odvijeno razvijanje planirane kao dio državnih, regionalnih i
međunarodnih sistema
upravljane kao “ostrva” razvijene kao “mreže” (zaštićene zone pod strogom
zaštitom, tampon zone i zeleni koridori za pov-
ezivanje)
osnovane prije svega za estetsku zaštitu često osnovane zbog naučnih, ekonomskih i kul-
turnih razloga
Osnovane prje svega za posjetioce i tur- Upravljane uzimajući većinom u obzir lokalne zajed-
iste nice
upravljanje da bi se postigli rezultati u upravljanje na prilagodljiv način u jednoj dugoročnoj
kratkom vremenskom periodu perspektivi
koncentrisane na zaštitu vezane i za restauraciju i rehabilitaciju
primarno viđene kao državni resurs viđene kao resurs lokalne zajednice
viđene samo kao jedno državno pitanje viđene i kao međunarodno pitanje
5. IUCN kategorizacija zaštićenih područja
Kroz rad svoje Komisije za nacionalne parkove i zaštićena područja (WCPA) IUCN
je prije skoro pola vijeka pripremila međunarodno upustvo za kategorizaciju zaštićenih
područja. Cilj je bio da se skrene pažnja vladama zemalja na važnost zaštićenih područja,
da se podstaknu vlade na razvijanje sistema zaštićenih područja sa ciljevima upravljanja
koji odgovaraju lokalnim uslovima, zatim usklađivanje terminoloških razlika oko različitih
vrsta zaštićenih područja, podizanje komunikacije i saradnje na viši nivo između svih onih
koji rade na zaštiti prirode, (IUCN/ WCPA, 1999. god). Ponuđena lista od strane IUCN-a iz
1978. godine predviđala je deset kategorija, i ti prijedlozi su se našli u zakonodavstvu nekih
zemalja, jer su imali široku primjenu. Ovaj je sistem, zbog široke primjene u dijalozima
100
među upravljačima širom svijeta, formirao organizacionu strukturu, UN Listu nacionalnih

parkova i zaštićenih područja. Kako se navodi, iskustvo je pokazalo da sistem kategorija iz
1978. godine traži dopunu i analizu između ostalog zbog:
razlike između nekih kategorija nisu uvijek bile jasne,
potrebe da se ojača zaštita morskih dobara,
kategorije IX i X nisu izdvojene kategorije, nego međunarodni status koji se dodje-
ljuje drugim kategorijama,
potrebna je fleksibilnija interpretacija nekih kategorija radi zadovoljenja
raznovrsnih uslova u cijelom svijetu,
jezičko osavremenjivanje radi opisivanja koncepta osnove kategorizacije i ugra-
dnje novih naučnih saznanja o prirodnoj sredini i njenoj interakciji sa ljudima.
Utisak je da su se zaštićena područja razvila veoma mnogo poslednjih godina i daje
mnoge različite ideje. Pored toga, IUCN je saglasan oko jedine definicije zaštićenih
područja:
“Područje zemlje i/ili mora posebno namjenjeno zaštiti i očuvanju biloške različitosti,
prirodnih i pridruženih kulturnih resursa, kojima se upravlja na zakonit i drugi efikasan
način naziva se zaštićeno područje”.
U okviru ove široke IUCN-ove definicije, zaštićenim područjima se u stvari upravlja
zbog više različitih svrha. Da se pomogne poboljšati razumijevanje i da se promoviše
svjesnost svrhe zaštićenih područja, IUCN je razvio sistem kategorizacije šest zaštićenih
područja identifikovanih njihovim primarnim ciljevima upravljanja (IUCN 1999.), kao što
je prikazano u Tabeli 4.
Prilikom dodjeljivanja područja nekoj od kategorija, potrebno je provjeriti nacionalno
zakonodavstvo, planove upravljanja te strukturu vlasništva da bi se identifikovali ciljevi
upravljanja i njihova mogućnost sprovođenja u praksi .
Tabela 4. Kategorizacija zaštićenih područja prema IUCN (1999)
Izvor: Kreirano prema Uputstvu za primjenu kategorija upravljanja zaštićenim prirodnim
dobrima, IUCN/WCPA, EUROPARC federation u saradnji sa WCMC,1999. godina. Madrid
.
Kategorija Naziv Ciljevi upravljanja
Ia Strogi rezervat prirode -očuvanje staništa,ekosistema i vrsta u što prirodnijem
obliku,
-održavanje genetičkih resursa u dinamičnom i evolu-
cionom stanju,
- održavanje postojećih ekoloških procesa,
-očuvanje strukturnih karakteristika predjela i ekspozicije
stijena,
-očuvanje predstavnika prirodne sredine za naučna
istraživanja,
-ograničiti pristup javnosti (posjete)
Nenad Stojanović
101
Ib Područje divljine -omogućiti budućim generacijama mogućnost da shvate

i dožive ovakva područja koja su opstala bez ljudske
aktivnosti tokom dužeg perioda, dugoročno očuvanje
osnovne prirodne karakteristike,
-obezbjediti javni pristup određene vrste do nivoa zado-
voljstva posjetilaca i očuvanja kvaliteta područja za
buduća pokoljenja,
-da omogući život lokalnoj zajednici u skladu sa dostup-
nim resursima potrebnih za održavanje njihovog načina
života.
II Nacionalni park -zaštita prirodnih i scenskih vrijednosti od nacionalnog i
međunarodnog značaja za duhovne,naučne,obrazovne,rekr
eativne i turističke namjene,
-opstanak u što prirodnijem stanju reprezentativnih
primjeraka fiziografskih regiona, biotičkih zajednica,
genetičkih resursa i vrsta i održavanje ekološke stabilnosti
i diverziteta,
-korišćenje za inspirativne, obrazovne, kulturne i rekrea-
tivne namjene na nivou očuvanja prirodnog stanja.
-sprečavanje eksploatacije i aktivnosti kje su u sprotnosti
sa ciljem proglašenja ( ezanim za lov i ribolov),
-ispunjenje potreba lokalnog stanovništva,
-održavanje ekoloških,geomorfoloških,sakralnih i estet-
skih karakteristika zbog kojih je područje zaštićeno .
III Spomenik prirode -da se sačuva i zaštiti opstanak specifičnih i izuzetnih
prirodnih oblika,jedinstvene i izuzetne vrijednosti, jedin-
stvenog i izuzetnog kvaliteta ili duhovne vrijednosti,
-da se obezbjedi mogućnost istraživanja, obrazovanja, pri-
kazivanja javnosti u zavisnosti od cilja upravljanja,
-da se spriječe aktivnosti koje su u suprotnosti sa ciljem
zaštite,
obezbjeđivanje koristi lokalnom stanovništvu koje su
saglasne sa ciljevima upravljanja
IV Područje upravljanja -očuvanje uslova u staništu neophodnih za zaštitu
staništem značajnih vrsta,botičkih zajednica ili fizičkih oblika,
-da se omoguće naučna istraživanja i praćenja stanja
u životnoj sredini kao pimarne aktivnosti, uporedo sa
usaglašenim upravljanjem prirodnih resursa, izdvajanje
područja za edukaciju javnosti i razumjevanje osobina tih
stanšta, da spriječi aktivnosti koje su u suprotnosti sda
ciljevima zaštite, da obezbjedi korist lokalnoj zajednici u
skladu sa ciljevima upravljanja.
V Zaštićeni predjeli -očuvanje skladne interakcije prirode i kulture kroz zaštitu
predjela ,
Conservation and tourism in protected
-ppodrškaareas
načinu života i ekonomije koja je u skladu sa
102 prirodom i zaštita društvenog i kulturnog miljea zajed-
nice,
-očuvanje diverziteta predjela,staništa,pridruženih vrsta i
ekosistema,
-eliminacija i sprečavanje daljeg korištenja zemljišta i
pšreobimnoh aktivnosti, korištenje kroz rekreaciju i turi-
zam u skladu sa osovinim kvalitetom područja,
-podrška obrazovnim I naučnim aktivnostima koje dopri-
nose koristi lokalnog stanovništva
VI Zaštićena područja za -dugoročno očuvanje i održanje biloškre raznovrsnost i
upravljanje resursima ostalih prirodnih vrijednosti područja,
-promocija prakse upravljanja za potrebe održive proiz-
vodnje,
-zaštita baze prirodnih resursa na kojoj se neće provoditi
korištenje na štetu biodiverziteta,
-doprinos nacionalnom i regionalnom razviju,
Kako je rastao broj zaštićenih područja u svijetu počevši od 1962. godine, kada je
održan Prvi svjetski kongres parkova pa sve do 2003. godine, prema evidenciji koju je
vodio IUCN kroz rad svojih komisija, i ukupne površine koja je u svijetu bila zaštićena po
različitim osnovama, prikazano je u tabeli 5.
Tabela 5.Zaštićena područja I godine Svjetskog Kongresa Parkova (IUCN/UNDP.2003)
Godine Broj Površina

1962 9214 2.4 miliona km2
1972 16394 4.1 miliona km2
1982 27794 8.8 miliona km2
1992 48388 12.3 miliona km2
2003 102102 18.8 miliona km2
Nenad Stojanović
103
6. Međuodnos konzervacije i turizma
6.1.Konzervacija i ekoturizam
Svi objekti prirode stavljaju se pod zaštitu prvenstveno zbog svoje izuzetnosti,
rijetkosti ili prorjeđenosti na širem prostoru, te su kao takvi značajni za nauku, kulturu,
rekreaciju i turizam. Takvi su na primjer: kanjoni, pećine, krška vrela, planinska jezera,
ponornice,predjeli prašumskih oblika, ili izuzetno vrijedni ili estetski oblikovani prirodni
pejzaži, rijetke životinjske i biljne vrste. Tu spadaju i izuzetni oblici stijena, zemljene pira-
mide, itd. Svi ovi objekti predstavljaju vrlo atraktivne i estetske atribute, a to u stvari pre-
dstavlja osnov prirodnih turističkih motiva, ističe Minjević u svom radu “Konflikti u pros-
toru nacionalnih parkova” (V Savjetovanje nacionalih i regionalnih parkova Jugoslavije,
Beograd.1982).
IUCN-ova kategorizacija menadžmenta zaštićenih područja bazirana je na primarnom
cilju upravljanja. Tabela 6 ilustruje analizu kako ciljevi menadžmenta mogu biti korišteni
za identifikovanje najpodesnije kategorije.
Tabela 6. Matrica ciljeva menadžmenta. IUCN kategorizacija zaštićenih područja (IUCN.1999)
Ciljevi menadžmenta Ia Ib II III IV V VI

Naučno istraživanje 1 3 2 2 2 2 3
Zaštita divljine 2 1 2 3 3 - 2
Očuvanje vrsta i genetskog diver- 1 2 1 1 1 2 1
ziteta (biodiverziteta)
Održavanje usluga okoline 2 1 1 - 1 2 1
Zaštita specifičnnih prirodnih/kul- - - 2 1 3 1 3
turnih karakteristika
Turizam i rekreacija* - 2 1 1 3 1 3
Obrazovanje - - 2 2 2 2 3
Održiva upotreba resursa iz pri- - 3 3 - 2 2 1
rodnih ekosistema
Održavanje kulturnih/tradicional- - - - - - 1 2
nih osobina
Legenda: 1=primarni cilj; 2=sekundarni cilj; 3=potencijalno primjenljiv cilj; -=neprimjenljiv.

* naglašavanje dodato za ovu potrebu.
Iz Tabele 9 možemo zaključiti da se neka vrsta rekreacije i turizma javlja kao

menadžment cilj u svakoj kategoriji zaštićenih područja. Takođe pokazuje da zaštita bio-
diverziteta, iako kritički važna funkcija mnogih zaštićenih područja, je daleko od jedine
104
svrhe i često nije primarna svrha zaštićenog područja. Iako je zahtjev IUCN-ove definicije
da bilo koje zaštićeno područje treba uvijek imati politiku da zaštiti i sačuva biodiverzitet.
Dakle, u unutrašnjosti IUCN klasifikacionaog sistema moguće je procjenjivati kom-
patibilnost u različitim zaštićenim područjima sa ekotuzmom.(? možda ekoturizmom)
Prema tabeli klasifikacije u kojoj su navedeni ciljevi upravljanja područjem i gore
navedene tabele u kojoj smo na osnovu tih ciljeva sačinili matricu analize menadžment
podataka od primarnih, sekundarnih do onih koji su mogući, vidimo da se u različitim
zaštićenim područjima pružaju različite mogućnosti realizacije ekoturizma. Ako prihva-
timo mogućnost klasifikacije ekoturizma na meki i tvrdi (The Encyclopedia of Ecotourism.
CAB. International 2001) tada mogućnosti realizacije ekoturizma i drugih turističkih
djelatnosti u zaštićenim područjima u skladu sa proklamovanim primarnim ciljevima,
možemo prikazati grafički kao na dijagramu slika 1. Ekoturizam u skladu sa tradicion-
alnim prometom posjetilaca kompatibilnost zavisi od kategorije područja. Odnosno,
možemo zaključiti da je kompatibilnost ekoturizma kompleksno pitanje kada (Slika 1) se
radi o zaštićenim područjima. Meki ekoturizam je nespojiv sa kategorijom Ia , Ib, u kojoj
je primarni cilj naučno istraživanje, ali je vrlo kompatibilan sa kategorijama II i III, gdje
predstavlja primarni cilj upravljanja. U kategoriji Ib mogu se sa stanovišta sekundarnog
cilja upravljanja pružiti mogućnosti kroz obrazovnu i naučnu komponentu omogućiti pos-
jete specijalizovanih naučnih ekipa, studenata i učenika starijih razreda kroz kontrolisan
ulazak.
Za ostale kategorije, kompatibilnost se smanjuje do određenog nivoa i tu zadržava konti-
nuitet. Generalno, kategorije iznad II dopuštaju mogućnost tvrdog ekoturizma koji svoju
aktivnost završava u kategoriji VI sa značajnim padom pristupačnosti.
Nenad Stojanović
105
Kategorije zaštićenih područja, kao što su strogi biološki rezervat prirode (Ia), u
kojem ne smije da postoji veći uticaj ljudskih aktivnosti i koji se mora u zatečenom stanju
održavati kroz zaštitu, a ne kroz intervencije ili manipulacije staništima, ne pružaju velike
mogućnosti u pogledu razvoja turizma. Odnosno, ono što bi se moglo podvesti pod organi-
zovan dolazak u takva područja je mogućnost pristupa specijalizovanih naučnih timova,
pojedinačni istraživači, pojedinačne posjete ljubitelja foto safarija uz vrlo visok nivo
kontrole ulazaka.
Kategorija Ib, područje divljine na neki način otvara neznatno veće mogućnosti nego
kategorija Ia. Obzirom na svoje ciljeve upravljanja, kao sekundarni cilj nudi mogućnost
realizacije turizma i rekreacije. Dakle, ako se otvara moguićnost javnog pristupa određene
vrste i do nivoa I vrste koji će najbolje poslužiti fizičkoj i duhovnoj dobrobiti posjetioca,
a u isto vrijeme sačuvati izvorni kvalitet područja. Područje omogućava osamljenost
(pojedinačne posjete) i kretanje unutar njega nemotorizovanim načinom prevoza (jahanje
konjima, vožnja kočijom,biciklom..). Iz navedenih ciljeva upravljanja može se dakle reali-
zovati ekoturizam tvrdog oblika sa slabijim intezitetom u kategorijama Ia, Ib. Za razliku
od rezervata i područja divljine nacionalni parkovi kategorije II i kategorija III zaštićenog
područja (spomenik prirode) sa svojim proširenim područjem, su vrlo kompatibilni sa eko-
turizmom i predstavljaju visoki nivo ekoturističke mogućnosti. Ima nekoliko okolnosti koje
doprinose da zaštićena područja kategorije II i III prožimaju kompatibilnosti tih zaštićenih
područja i ekoturizma. Prije svega su to velikim dijelom nedirnuta područja prirodne oko-
line, pa daju ekstremno visoka kvalitetna mjesta za razvoj ekoturizma i srodnih djelatnosti
koje pojedinac podržava u svojoj djelatnosti.
Takođe potpuna zabrana prisustva je potencijalno nespojiva jer su novčana sredstva od

korisnika potrebna da bi se sistem zaštite održao i stvorili uslovi održanja drugih režima
zaštite, ekoturizam ima veliku garanciju da je osnovni kriterij ekoturizma, održivost,
ostvariv. Drugi osnovni kriterij ekotourizma, tj. obrazovni i/ili velika povezanost sa
privlačnošću pa do prava prvenstva. Kategorija II zaštićenog područja u suštini je u većoj
mogućnosti lakšeg prilagođavanja ciljevima turizma i ekološke zaštite zbog njihove
106
veličine prostora na kojem se uspostavljaju kao i podijeljenosti tog područja na zone prema
stepenu zaštite i ciljevima upravljanja. Posebne kvalitetne mogućnosti su u nacionalnim
parkovima i spomenicima prirode koji sadrže neke osobenosti prirode i sačuvana područja
nedirnute prirode. Čini se da su različite vrste posjetilaca privučene različitim vrstama
zaštićenih područja. Na primjer, je ovo analizirao za svaku posebnu IUCN kategoriju
zaštićenih područja (tabela 7). Ona je podijelila turističku posjetu u “ekoturizam” i “druge”
vrste posjete i dijeli ekoturiste na “meke” i “tvrde”.
Tabela 7.Kompatibilnost/prikladnost vrsta turizma sa IUCN Upravnim Kategorijama zaštićenih
područja ( Adrian Phillips.Sustainable Tourism in Protected Areas.IUCN,2002)
IUCN kategorije Tvrdi ekoturizam Meki ekoturizam Druge vrste turizma

zaštićenih područja
Ia ne ne ne
Ib da ne ne
II da da ne
III da da ne
IV da da ne
V ne da da
VI ne da ne
Iako svi posjetioci zaštićenih područja kategorija I-IV u stvari nisu ekoturisti, zbog
nedostatka pravih podataka i preglednog istraživanja ovaj model tržišnih segmenata može
biti koristan u planiranju usklađivanja turističkih strategija u vrste zaštićenih područja.
6.2. Mogući rizici od turizma u zaštićenim područjima
Negativni efekti mogu rezultirati i rezultiraju iz turističke posjete, ali sa mnogim od

njih može se upravljati i mogu se ublažiti. Menadžeri zaštićenih područja su u poziciji
da izmjere i pozitivne i negativne efekte turizma, određujući koliko su prihvatljivi nega-
tivni efekti i predlažući kako se s njima nositi. Troškovi turizma se mogu grupisati u tri
vrste: finansijski i ekonomski, socio-kulturni i troškovi očuvanja okoline Adrian Phillips
(I UCN,2002), navodi;
1.Finansijski i ekonomski troškovi
Turizam donosi povećanu potražnju za dobrima, uslugama i objektima, kao što su:
smještaj, restorani, druge atrakcije i lična vlasništva za odmor. Kako se broj posjetilaca
povećava, tako se povećava potražnja za osnovnim uslugama kao što su: policija, vatro-
gasci, osiguranje i zdravstvena zaštita.Takva povećana potražnja donosi povećane troškove
Nenad Stojanović
107
vjerovatno veće porezne obaveze za lokalnu zajednicu. U nekim slučajevima, troškovi mogu
toliko narasti da lokalno stanovnoštvo više ne može priušititi život tamo. Ovo je posebno
slučaj na odredištima gdje lokalno stanovništvo ima manje prihode nego što posjetioci
imaju. Na primjer, bogati strani posjetioci zaštićenih područja u razvojnim zemljama mogu
vidjeti ekonomske mogućnosti i preuzeti kontrolu nad ili kupiti lokalne poslove. Tako turi-
zam može voditi ka povećanom stranom vlasništvu i povećanim vrijednostima vlasništva.
Povećana posjeta takođe znači povećane troškove upravnoj agenciji zaštićenog područja jer
je potrebno primiti dodatno osoblje i objekte potrebne turistima. Ovaj trošak turizma mora
biti izmjeren prema beneficijama. Prema tome, agencija parka mora biti u stanju da bene-
ficijama zarađenim od turista nadoknadi troškove. Kao što je već pomenuto, gdje su lokalna
ekonomija i zaštićena područja veoma zavisna o turizmu mogu postati ranjiva prema van-
jskim faktorima izvan njihove kontrole, kao što su prirodne katastrofe, fluktuacije valute,
takmičarska potražnja tržišta ili politička nestabilnost. Isticanje turističke potrošnje će se
pojaviti, bilo da je izvan zaštićenog područja, lokalne zajednice, regije ili zemlje.
2.Socijalni troškovi
Povećani broj turista može ometati aktivnosti zajednice i natjecati se za rekreaciona

mjesta i druge usluge. Loše planiran turistički razvoj može voditi ka povećanoj zakrčenosti,
razbacivanju, vandalizmu i kriminalu. Vlasti mogu pogoršati ove probleme ako postave
kratkotrajne ekonomske interese, između ostalog, na primjer izgradnjom neodgovarajućih
infrastruktura ili neuspijevanjem zadovoljenja potreba lokalne zajednice. Kada se ovo
dogodi,l okalna podrška zaštićenom području može biti ugrožena.
Ponekad turizam u zaštićenim područjima traži samo sezonska zaposlenja, ostavljajući
stanovništvo nezaposlenim van ili tokom sporih sezona. Ipak,ovo mozda odgovara lokalnoj
zajednici. Tamo gdje su agencije zaštićenih područja razvile posjetilačke upravne regu-
lacije, koje takođe utiču na lokalno stanovništvo, mogu postojati negativni socio-kulturni
uticaji (npr. zabrane na tradicionalne radnje kao što su sakupljanje ogrevnog drveta ili
duhovne upotrebe koje zahtijevaju ulazak u zaštićeno područje). Drugi negativni uticaji
mogu se pojaviti tamo gdje lokalne tradicije postanu komercijalizovane i izgube svoj integ-
ritet ili autentičnost. Primjer bi mogli biti plesovi, koji su nekad imali važnu socijalnu ulogu
ali su sad postavljeni samo za zabavljanje posjetilaca.
Negativni uticaji su najčešći kada zajednici nije dato da bira,ili kada nema kontrole nad
svojim učešćem u turizmu. Autsajderi često dodjeljuju negativne konotacije u kulturnoj
promjeni, dok oni koji prolaze kroz promjene mogu biti pozitivni prema novim idejama ili
pristupima. Zato je važno da oni na koje utiče kulturna promjena budu oni koji odlučuju
da li je ova promjena prihvatljiva. Odgovarajuće planiranje je potrebno tokom razvoja da
bi se izbjegli negativni uticaji od početka, ali takođe jer upravljačke tehnike koje mogu biti
upotrijebljene za rješavanje problema ako se isti pojave.
Sve opasnosti su veće tamo gdje je oštra razlika između bogatstva turista i siromaštva
zajednice domaćina.
108
3.Troškovi okoline
Turizam, kao mnoge druge vrste razvoja, uvijek će proizvesti uticaje na okolinu čak
i na malim nivoima intenziteta i uprkos najboljim nastojanjima menadžera zaštićenih
područja. Takvi uticaji pojavljuju se i na nivou područja i na širim prostorima. Kako je
turizam u zaštićnim područjima doveden do okoline koje su neizbježno osjetljive od velike
je važnosti da ti uticaji budu procjenjeni što je moguće tačnije prije nego što se odluči da li
su prihvatljivi. Ipak u procijenjivanju istih, važno je razmisliti kakvi bi se uticaji na okolinu
pojavili ako bi zaštićena područja i njegova turistička industrija zamjenili sa nekom drugom
upotrebom, npr. agrikultura, šumarstvo, rudarstvo ili urbanizacija. Tabele 8 i 9 pokazuju
dva načina iz široke lepeze rizika po okolinu.
Tabela 8. Negativni uticaji ljudske upotrebe okoline

- kreiranje staza (i oštećivanje)
- područja kampova (i oštećivanje)
- smeće
- zakrčenje
- staze i rekreacijska vozila
- uticaji krda stoke
- problemi ljudskog otpada
- ometanje divljih životinja, navika, ili uticaji na iste
- konflikti među korisnicima
- zagađenje vode (fizičko ili biološko)
- pretjeran razvoj
- trave, gljive i egzotične vrste
- čvrsti i ljudski otpad
- kulturni vandalizam
- brodovi koji oštećuju obale
- gubitak staništa
- izduvni gasovi i zagađenje vazduha
- sakupljanje ogrevnog drveta
- vizuelni i zvučni uticaji
- pretjeran ribolov,
- uticaji na vegetaciju
- oštećivanje pješčanih dina/grebena
- zbijenost ili erozija zemljišta
- povećan rizik od vatre
- oštećenje arheoloških područja
- utabavanje (ljudsko ili konjsko)
- promijenjeni vodeni smerovi
- uzimanje suvenira (flora, fauna, itd.)
Izvori: Adrian Phillips.Sustainable Tourism in Protected Areas.IUCN,2002
Nenad Stojanović
109
Tabela 9. Rizici turizma po okolinu (Adrian Phillips. Sustainable Tourism in Protected Areas. IUCN,
2002)
Element Primjeri rizičnosti turističkih aktivnosti

Ekosistemi :
- Konstruisanje smještaja, centara za posjetioce, infrastruktura i dur-
gih servisa ima direktan uticaj na okolinu, uklanjanje vegetacije,
ometanje životinja, eliminacija staništa, uticaj na odvod itd.
- Divlje prebivalište može biti značajno izmijenjeno (pravci kretanja,
područja za lov, područja za razmnožavanje, itd.) od strane svih
vrsta turističkog razvoja i upotrebe.
Zemljišta:
- Zbijanje zemljišta može se pojaviti na određenim dugo korištenim
područjima.
- Odstranjivanje i erozija zemljišta se takođe pojavljuju, i mogu se
nastaviti i kada ometanje završi.
Vegetacija:
- Koncentrisana upotreba oko objekata ima negativne uticaje na veg-
etaciju.
- Transport može imati direktne negativne uticaje na okolinu (npr.
uništavanje vegetacije, transmisija trava, ometanje životinja).
- Učestalost požara može se promijeniti zbog turista i uprave turizma
parka.
Voda:
- Povećana potražnja za svježom vodom.
- Odlaganje otpada ili smeća u rijeke, jezera ili okeane.
- Ispuštanje ulja i goriva od strane brodova i manjih plovnih objekata.
- Vodena plovila na propeler mogu uticati na određene morske biljke
i vrste.
Vazduh:
Motorna prevozna sredstva mogu izazvati zagađenja zbog ispuštanja
izduvnih gasova (avioni, vozovi, brodovi ili automobili).
Divlji život:
- Lov i ribolov mogu promijeniti dinamiku populacije.
- Lovci i ribari mogu tražiti upoznavanje stranih vrsta, i povećanu
populaciju ciljnih životinja.
- Pojavljuju se uticaji na insekte i male beskičmenjake, zbog trans-
portacije, uvedenih vrsta, itd.
110
- Ometanja posjetilaca mogu se javiti za sve vrste, uključujući one

koje ih ne privlače.
- Može biti različitih vrsta ometanja: bukom, vizuelno, ili
maltretirajućim ponašanjem.
- Uticaji se mogu nastaviti poslije početnog kontakta (npr. prije nego
ptice slete, ili sisari nastave sa razmnožavanjem ili hranjenjem).
- Morski sisari mogu biti povrijeđeni ili ubijeni od strane brodova ili
posjekotina od propelera.
- Navikavanje na ljude može izazvati promjenu u ponašanju divljih
životinja, kao što je prilaženje ljudima zbog hrane.
Na osnovu podataka o resursima kojima raspolaže i korišćenju područja u turističke

svrhe uprava zaštićenog područja treba da odgovori na ključno pitanje, da li razvoj turizma
ugrožava biodiverzitet područja pod zaštitom i temeljne razloge zbog kojih se područje
stavlja pod zaštitu, tradicionalni način življenja lokalnog stanovništva, kao i ekološku
ravnotežu. Dakle, plan razvoja turizma u zaštićenom području na osnovu podataka treba
da sadrži i plan mjera koje će se preduzeti u cilju suzbijanja negativnih efekata turističkog
djelovanja u području pod zaštitom. Osim toga, uprava zaštićenog područja treba da odredi
i ciljeve korišćenja .
Tabela10. Podaci koje prikuplja uprava u cilju razvoja turizma u zaštićenom području.
Broj turista koji posjete zaštićeno područje

Aktivnosti koje obavljaju posjetioci
Dinamika posjete po mjesecima
Mjesto porijekla posjetilaca
Dužina boravka posjetilaca u zaštićenom području prema lokalitetima predviđenim za turističke
aktivnosti
Utiske posjetilaca, kao i njihove prijedloge i primjedbe
Da bi se korektno definisala svrha turističke destinacije, u našem slučaju zaštićenog

područja kao destinacije, potrebno je sagledati i procjeniti resurse kojima ona raspolaže,
dimenziju promjena u okruženju i sam karakter tržišta (Bakić, 2002). Oni resursi kojima
raspolaže određeno zaštićeno područje predstavljaće njegove prednosti u odnosu na neke
druge destinacije u njegovoj neposrednoj blizini ili u okruženju .
Prema Bakiću: “svrha turističke destinacije, generalno posmatrano, nije pružanje
usluga, smještaja, ishrane, zabave i drugih usluga, već omogućavanje turistima da ostvare
očekivane koristi i zadovoljstva koje su očekivali da dobiju na destinaciji”. To se naravno
odnosi i na zaštićeno područje i oblik dopustive turističke aktivnosti koja je kompatibilna
sa ciljevima upravljanja tim područjem. Ne treba izgubiti iz vida da cilj (misija) turističke
destinacije odražava i fazu životnog ciklusa turističke industrije uzete u cjelini. Može se
Nenad Stojanović
111
primjetiti da je turistička industrija prošla onu fazu u kojoj je dominirala ekonomska misija
i ciljevi (vrijeme u kojem se nije vodilo računa o uticaju turističkog razvoja na okruženje,
već je samo bio važan ekonomski učinak) i da je na izlasku iz faze kada dominiraju misije
i ciljevi uplivisani samo okruženjem (veliki broj destinacija je shvatio značaj očuvanja i
unapređenja atraktivnosti, kao i da se danas nalazi u u trećoj fazi u kojoj se značaj stavlja
na socio-kulturne faktore (turizam u kojem se prožimaju kulture, običaji, tradicije, stavovi,
vjerovanje, itd. (Bakić.2002). Turistički proizvod uključuje ne samo fizički proizvod usluga,
nego i planiranje i razvoj, brendovanje i pakovanje. Osnovni marketing koncepti predlažu
da bilo koji novi razvoj proizovda mora zadovoljiti neke segmente tržišta. Moramo praviti
razliku između originalnih i izvedenih ponuda. Originalna turistička ponuda se sastoji od:
• prirodnih atrakcija (pejzaži, klima, plaže, divlji život, vegetacija ),
• kulturna atrakcija (istorijski, religijski ili posebno tipični arhitektonski spomen-
ici, tradicionalni ručni rad ili druge ekonomske forme, foloklor, festivali, svakodnevna
kultura, gostoprimstvo, specijalna jela, itd.).
Prirodne i kulturne atrakcije moraju biti dostupne da bi bile upotrebljive za turizam.
Ovo je moguće za izvedene ponude koje se sastoje od sljedećih kapaciteta :
• prevozni kapaciteti,
• kapaciiteta za odmor (smještaj,hrana,prodavnice,zabava i dugi kapaciteti objekti
neophodni za turističke aktivnosti ,kao što su pješačke staze).
Posrednički kapaciteti (turistički agenti, turističke agencije, kancelarije za turističke
informacije).
7. Kontrola turizma u zaštićenim područjima
Kontrola i nadgledanje je osnovna komponenta svakog procesa planiranja i upravljanja,

jer bez nadgledanja, menadžeri nemaju informacija o napredovanju ka ciljevima koje su
sebi postavili. Praćenje stanja prirodne sredine, u znatnoj mjeri daje doprinos poboljšanju
upravljanja zaštićenim područjima, iako je do sada njegova uloga bila potcijenjena, a često
puta i površno realizovana (Jovičić, 1997).
Kontrolisanje je sistematsko i periodično mjerenje ključnih indikatora biofizičkog i
društvenog stanja. Vrlo je važno pratiti relevantne indikatore koji će kvalitetno prezentovati
stanje prirodnih vrijednosti, kao i resursa kojima raspolaže zaštićeno područje.
Riječ sistematsko znači da treba postojati poseban plan kako postaviti indikatore,
napraviti dijagrame, kako i kada ove indikatore treba nadgledati, i pokazati kako će
rezultujući podaci biti upotrebljeni.
Periodično znači da su indikatori mjereni na unaprijed određenim nivoima .Osnovni
nivo na kojem se izvodi posmatranje je internog karaktera, i služi potrebama menadžmenta
zaštićenog područja. Na osnovu relevantnih podataka obezbjeđuje se analitičko praćenje
112
stanja i prostor za istraživanja. U djelu (Sustainable tourism in protected areas, Paul F.J.
Eagles, i drugi, IUCN 2002) pod edicijom Adriana Phillipsa su izložene neke napomene
koje su ključne za razvoj i implementaciju programa nadgledanja, a koje su od velike
važnosti za zaštićena područja. Kako se navodi, “Iako je upravljačko iskustvo važan ele-
ment u donošenju odluka, rezultati sistematskog nadgledanja pružaju lakše odbranjenu
bazu za upravljačka djelovanja. Subjektivne impresije o stanju nisu dovoljno dobre; javnost
zahtijeva da vidi podatke na osnovu kojih su donesene odluke i želi biti uvjerena da su
sakupljene na naučno pouzdan način. Bez podataka o stanju i trendovima koje nadgledanje
pruža, menadžeri ne mogu reagovati na mnoge javne interese i kritike, niti mogu pravilno
ispuniti svoje odgovornosti, niti procijeniti efikasnost djelovanja koje preduzimaju. Još, ako
menadžeri ne preduzmu nadgledanje, neko drugi hoće – i takvo nadgledanje može biti pri-
strasno. Sem toga, nadgledanje zahtijeva obilne finansije, obučen kadar, pristup podacima
i dovoljno vremena za implementaciju programa. U stvarnosti resursi za nadgledanje nisu
uvijek odmah dostupni i implementacija često padne ispod onog što je planirano.”
Postoje dva pojedinačna aspekta nadgledanja turizma u zastićenim područjima:
1. Nadgledanje uticaja posjetilaca: Posjetioci zaštićenih područja imaju ekološke
i društvene uticaje. Menadžeri bi trebali shvatiti i nositi se sa ovim uticajima. Kroz
odgovarajući proces planiranja za zaštićeno područje, turizam i vezani ciljevi su definisani
i indikatori razvijeni. Kroz periodiična mjerenja indikatora, podaci o uticajima turista su
sakupljeni, analizirani i procijenjeni. Menadžeri tada trebaju odrediti kakve akcije treba
preduzeti da se posvete problemu.
2. Nadgledanje kvaliteta usluga: Proces planiranja takođe određuje vrstu iskustva
koja ima namjeru da se pruži posjetiocima. Nadgledanje kvaliteta usluga, prema tome
uključuje sakupljanje, analiziranje i procjenjivanje informacija o ispunjavanju potreba posje-
tioca.
Indikatori trebaju biti identifikovani u ranom periodu procesa planiranja. Indikatori se
povezuju sa problemima ili stanjima na koje je uticala neka akcija ili trend. Nadgledanje
menadžerima daje esencijalne informacije o zaštiti vrijednosti za koje je područje osnovano.
Indikatori trebaju biti pažljivo odabrani zbog oskudnih finansijskih resursa i resursa kadra.
Takođe, pošto valjanost indikatora može vremenom da se promijeni, njihova održivost treba
biti provjerena periodično.”
Treba primjetiti nekoliko stvari o upotrebi indikatora za mjerenje turizma u zaštićenim
područjima.
1. Oni trebaju identificirati uslove i učinak razvoja turizma ili upravljanja zaštićenim
područjima (tj. procenat parka na koji je uticala ljudska aktivnost ili godišnji radnički pri-
hod od turizma) prije nego ulaganja (tj. novac potrošen na program).
2. Trebaju biti opisni prije nego procjenjivački.
3. Trebaju biti relativno laki za mjerenje, i
4. U početku samo nekoliko promjenljivih treba biti odabrano za nadgledanje.
Prirodno konzerviranje (TNC) pregledalo je metode nadgledanja zaštićenih područja
Nenad Stojanović
113
u Latinskoj Americi. Otkrili su da su programi za nadgledanje najefikasniji kada su foku-

sirani na uticaje i opasnosti i bavili su se problemima koji zahvataju i puni spektar dioničara
i zaštićena područja”, (IUCN,2002 )
TNC je nabrojala uticaje za koje moraju biti razvijeni indikatori u svrhe nadgledanja,
a to su sljedeći:
1. Uticaji okoline – na zaštićena područja i okolno zemljište, fizički i biološki obično
mjereni kroz kvanitativne metode);
2. Iskustveni ili psihološki uticaji – na posjetioce (obično kvalitativne metode);
3. Ekonomski uticaji – na zajednice i zaštićena područja (obično kvanititavne
metode);
4. Socio-kulturni uticaji – na zajednice (obično kvalitativne metode); i
5. Upravljački i infrastukturni uticaji – na zaštićena područja i okolno zemljište.
Nadgledanje treba biti fokusirano na:
1. Područja gdje su problemi najoštriji, i/ili na područja gdje su radnici ili posjetioci
pokazali zabrinutost. Ova najčešće uključuju:
• mjesta gdje su stanja na granici, ili ugrožavaju postojeće standarde (npr. mala
promjena u uslovima na području kampa koja rezultira time da uticaji područja kampa
postanu neprihvatljivi i tako mogu voditi do zatvaranja);
• mjesta gdje su specifične i važne vrijednosti ugrožene; i
• mjesta gdje se uslovi ubrzano mjenjaju.
2. Područja gdje se dešavaju nove upravljačke akcije (npr. ako plan upravljanja uvede
zonu divljine, s ciljem smanjenja broja posjetilaca ili s ciljem modificiranja ponašanja
posjetilaca, menadžeri bi trebali razmisliti o nadgledanju u tom području da bi odredili
kako prijedlog funkcioniše);
3. Područja gdje su uticaji upravljanja nepoznati. Na primjer iako je bilo mnogo
istraživanja o uticajima rekreacije na zemljište, vegetaciju i uslove područja kampa, bilo je
malo istraživanja o efikasnosti tehnika za obnavljanje i kako rekreacione varijable utiču na
obnavljanje;
4. Područja gdje nedostaje informacija, i nadgledajući program će pružiti podatke o
turizmu i stanju i trendovima zaštićenih područja.
Jasno da se nameće pitanje “Kada početi sa nadgledanjem?” ili “U kojoj sezoni trebaju
biti mjereni uticaji turizma na zaštićenom području?” ili “Kada trebaju biti mjerena spa-
janja staza (na “prosječan” dan, na dane kada je maksimum posjetilaca, ili na slučajno
odabrane dane u sezoni) ?”. Vrijeme zavisi od indikatora koji se nadgleda. Istraživanje
o uticajima posjetilaca može biti upotrijebljeno da se odredi odgovarajuća učestalost
ponovnog mjerenja. Do trenutka kada su uticaji okoline jasno vidljivi - na primjer erozija
114
koja je započela na previše korišćenoj stazi - upravljačke opcije mogu biti smanjene. One
tada postaju izbor da li smanjiti broj ili ograničiti aktivnosti posjetilaca (politički teško,
ali često neophodno), ili učiniti okolinu otpornijom na uticaje kroz ojačavanje (finansijski
teško naći budžet za infrastrukturu i održavanje). Ali ako su uticaji već izmjereni ranije i
brzo preduzete popravne akcije, onda su uticaji manji i troškovi upravljanja niži.
Mada se smatra da je obučeno osoblje neophodno za nadgledanje i za neke specijalne
aspekte programa ovo je tačno. Ali druge grupe takođe mogu učestovati:
• terensko osoblje i rendžeri,
• lokalna zajednica,
• lokalne škole i univerziteti,
• specijalizovani turistički programi koji podržavaju istraživanje zaštićenih područja
kao što su Međunarodni Relej i Zemljoposmatranje,
• turistički operateri, i
• posjetioci (npr. posjetioci Itala Prirodnih Rezervi, Kwa Zulu/Natal, snabdjeveni su
opservacijskim karticama da bi pomogli lociranje kretanja divljih životinja).
Literatura
1.Bakić Ognjen;Marketing menadžment turističke destinacije.Beograd.2002

2.Vidaković Petar. Nacionalni parkovi i Turizam 1989.Zagreb
3.Weaver D.B.The Ecyclopedia of Ecotourism .CAB.International 2001
4.Uputstvo za primjenu kategorija upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima
IUCN/WCPA EUROPARC,1999.Madrid .
5.Adrian Phillips.Sustainable Tourism in Protected Areas.IUCN,2002
6.V-savjetovanje o Nacionalnim i regionalnim parkovima Jugoslavije, Beograd
7.Stevan Stanković ;Zaštita prirode i održivi turzam» , Beograd ),
8.Jovičić D.Razvoj turizma I zaštita prirode u nacionalnim parkovima .Beograd.1997
9. Stuart Chape, Simon Blyth, United nations list of protected areas.
UNDP /IUCN .2003 )
10.Šumarskoj Enclikopediji, Tom3, Zagreb,1987
Skraćenice
UNESCO -Organizacija ujedinjenoh naroda za obrazovanje, nauku i kluturu
WWF-Svjetska organizacija za zaštitu prirode
Biološki diverzitet i turizam: CBD- smjernice o biodiverzitetu i razvoju turizma
IUCN-The World Conservation Union-Svjetska konzervaciona unija
UNDP World Conservation Monitoring Centre –Svjetski konzervacioni monitoring centar
Nenad Stojanović

Glasnik ŠF - 4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Glasnik ŠF - 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Гласник Шумарског факултета Универзитета у Бањој Луци, 2005, бр. 4, стр.

ANALIZA HALF-SIB POTOMSTVA OBIČNE JELE (Abies alba Mill.)

U rasadniku “Busovača” je izvršeno mjerenje trogodišnjih i četvorogodišnjih

THE ANALISIS OF HALF-SIB OFFSPRING OF SILVER FIR

Seedlings have been raised in containers with 33 holes (Grahoplast).

2. Objekat istraživanja i metode rada

U rasadniku Busovača proizvedene su sadnice obične jele, u kasetama sa 33 otvora.

Tablica 1: Broj stabala prema populacijama

Broj stabala od kojih su uzgojeni

Za svaku grupu polusrodnika i za svaku populaciju izračunati su osnovni statistički para-

3. Rezultati istraživanja i diskusija

3.1. Promjer iznad korijenovog vrata

Tablica 2: Promjer iznad vrata korijena kod sadnica u trećoj godini.

3.1.2.Promjer iznad korijenovog vrata u četvrtoj godini

Tablica 3: Promjer iznad vrata korijena kod sadnica u četvrtoj godini.

U četvrtoj godini za svojstvo promjera iznad korijenovog vrata dobivena je statistički

Graf. 1. Srednji promjeri korijenovog vrata prema starosti

Svojstvo visine sadnica u trećoj godini pokazuje statistički značajnu unutarpopulacijsku

3.2.2.Visine sadnica u četvrtoj godini

Tablica 5. Visina sadnica u četvrtoj godini.

Srednje visine sadnica kretale su se od 14,28 cm kod populacije Kakanj do 15,95 cm

Promatrajući dinamiku visinskog rasta vidljivo je da ne dolazi do stagnacije u prirastu

3.3.Broj bočnih izbojaka

Tablica 6. Broj bočnih izbojaka u trećoj godini.

Broj bočnih izbojaka u četvrtoj godini u istraživanju je pokazao da postoji statistički

Procijenjena unutarpopulacijska nasljednost (h2) u širem smislu za ovo svojstvo je vrlo

Tablica 7. Broj bočnih izbojaka u četvrtoj godini.

Za svojstvo stupnja vitkosti u trećoj godini dobivena je statistički značajna unutar-

Tablica . Stupanj vitkosti u trećoj godini.

3.4.2.Stupanj vitkosti u četvrtoj godini

1. Za sva istraživana svojstva dobivena je statistički značajna unutarpopulacijska

Arbez, M. 1969: Étude comparative en pépinière de quelques provenances françaises de

For all investigated characteristics we obtained statistically significant intra-popula-

МИКОЗЕ ШУМСКОГ СЕМЕНА У ОБЈЕКТИМА ЗА

Извод: Један од главних фактора који утиче на квалитет семена а касније

Кључне речи: микозе, семе, мере заштите

MYCOSES OF FOREST SEED IN OBJECT FOR PRODUCTION

Key words: mycoses, seed, protection measure

У данашње време постоји потреба за квалитетним семеном важнијих врста

Узорци семена и плодова (по 100 јединки из кандидованих семенских објеката и

Vladimir Lazarev, Zlatan Radulović, Božica Jokanović

Појаве болести на шумском семену и плодовима и њихово ширење првенствено

Микозе шумског семена и плодова у објектима за производњу и мере заштите

Изазивачи болести семена и плодова које су утврђене на анализираном материјалу

Табела 1. Изазивачи болести шумског семена и плодова у објектима за производњу

Врста патогена Назив болести Важнији симптоми

Владимир Лазарев, Златан Радуловић, Божица Јокановић

Cronartium conigenum Hedge рђа на шишаркама борова хипертрофиране,

Vladimir Lazarev, Zlatan Radulović, Božica Jokanović

Владимир Лазарев, Златан Радуловић, Божица Јокановић

Stromatinia aucupariae Woron. мумификација семена рђасте пеге са сивим

У пракси је врло тешко спречити инфекције семена и плодова (шишарки) за

Vladimir Lazarev, Zlatan Radulović, Božica Jokanović

или рејонизацију прелазних (алтернативних) домаћина. Код већине других изазивача

Микозе шумског семена у складиштима и мере сузбијања

Болести шумског семена у складиштима најчешће изазивају патогене гљиве

Табела 2. Изазивачи болести шумског семена у складиштима

Владимир Лазарев, Златан Радуловић, Божица Јокановић

Cladosporium herbarum Link. тамнозелена плесан тамно маслинаста мицелија,

Vladimir Lazarev, Zlatan Radulović, Božica Jokanović

Trichothecium roseum Link. роза плесан тамно-мрке скоро црне пеге;

Паразитске гљиве из родова Alternaria, Botrytis, Fusarium, Pythium, као и

Мере заштите од изазивача плеснивости семена и плодова садрже:

N·ha -1 G·ha -1 V·ha -1 dG DG hG HG

`q]^Q] P]PXQV O]Q]^Q] P]PXQV

_X I : _X II OPqX : _X I