Trenje, habanje i

podmazivanje

Tribologija- nauka koja se bavi proučavanjem

problema trenja i trošenja.
Osnovni pojmovi

• Na dodirnim površinama pokretnih delova uređaja i

mašina javljaju se procesi trenja i habanja.
• TRENJE – je otpor pri kretanju.To je pasivna sila koja ne
proizvodi kretanje već ga samo usporava.
• Posledica trenja na površinama u kontaktu je trošenje i
zagrevanje materijala površina. Utrošena mehanička
energija u celini prelazi u nepoželjnu i izgubljenu toplotnu
energiju.
• Značajno smanjenje posledica trenja postiže se
uvođenjem maziva između površina u dodiru. Osnovni je
zahtev pri podmazivanju razmaknuti površine u dodiru
utiskivanjem maziva.
https://www.youtube.com/watch?v=VUfqjSeeZng
 HABANJE-TROŠENJE
• TROŠENJE – se manifestuje gubitkom
materijala na površini i površinskom sloju.
Na habanje utiču: mehanički, fizički i
hemijski procesi.
• Mehaničko trošenje nazivamo obično u
praksi habanjem, a hemijsko trošenje
korozijom materijala površina.
Površine i njihov dodir

Površine krutih materijala koji se

koriste za izradu različitih
elemenata mašina u
geometrijskom smislu su manje ili
više neravne ili hrapave (Slika 1.).
Takođe, treba imati u vidu da je
struktura površine po dubini
slojevita (Slika 2.)
Slika 1. POVRŠINSKA HRAPAVOST
Korozija-hemijsko trošenje

• Za pojavu rđanja gvožđa neophodan je direktni kontakt

njegove površine sa vodom bilo kojeg porekla, a indirektan
sa kiseonikom.
– Na horizontalnim površinama voda istiskuje ulje i uspostavlja
direktan kontakt sa metalom čime se stvaraju uslovi za
elektrohemijsku koroziju.
 Podmazivanje
• Podmazivanje je postupak nanošenja tankog sloja nekog
materijala ili filma, (MAZIVA), između tarućih površina koji
omogućava da se relativno kretanje ostvaruje sa što manjim
utroškom energije i sa što manje oštećenja površina.
• Uloga podmazivanja je višestruka i obuhvata:
1. Podmazivanje površina u kontaktu radi smanjenje trenja,
habanja, uštede energije i produženja radnog veka
2. Hlađenje elemenata, odnosno odvođenje toplote
3. Zaptivanje sklopa – očuvanje kompresije, smanjenje prolaska
gasova, manju kontaminaciju i degradaciju ulja
4. Održavanje čistoće podmazanog prostora-pri kretanju mazivo
odnosi talog iz ležajeva
5. Zaštita od korozije
 Tri oblika podmazivanja:

1. Granično podmazivanje-
Nastaje između površina u dodiru kod kojih se
ne stvara dovoljno debeo mazivni sloj.
Pogodno za mala opterećenja,
niže temperature i male brzine.

2. Mešovito
3. Potpuno ili savršeno podmazivanje-
Kod potpunog podmazivanja površine koje se podmazuju su potpuno
odvojene slojem maziva, slika dole.
 Stribekov dijagram
Stribekov dijagram predstavlja funkcionalnu zavisnost faktora trenja, µ, od
brzine kretanja dve površine u kontaktu za različite varijante uspostavljenog
trenja, odnosno podmazivanja (granično, mešovito i hidrodinamčno- kao
jedan vid savršenog podmazivanja).

I - granično
podmazivanje
II - mešovito
podmazivanje
III -
Koeficijent hidrodinamičko
trenja µ podmazivanje

I II III
ωxη

F
 Maziva

• Maziva su ulja i masti koje se u modernoj tehnici

koriste za smanjenje trenja i habanja.
• Mazivo je mešavina baznog ulja (90%) i aditiva
(10%), odnosno dodataka.
• Bazno ulje, kao nosilac svojstva mazivosti proizvodi
se preradom iz sirove nafte i tada se govori o
mineralnoj osnovi maziva, odnosno preradom iz
sintetičkih sirovina kada se radi o sintetičkim
mazivima. Ređe, kao bazno ulje se može koristiti i
prirodno biljno ili životinjsko ulje.
Mineralna maziva ulja

Mineralna bazna ulja se dobijaju iz nafte u procesima

destilacije, rafinacije, deparafinacije i završne obrade
vodonikom.
Ovo su najzastupljenija bazna ulja, što je svakako rezultat
raspoloživosti sirovine (sirova nafta), razvoja rafinacijske
tehnike dobijanja, dobrih svojstava i povoljne cene
proizvodnje.

Sintetička ulja

Sintetička ulja se uglavnom koriste za podmazivanje mašina i

uređaja gde su radne temperature tolike da je upotreba
mineralnih maziva nemoguća.
Osnovni nedostatak je njihova cena proizvodnje- često su i
nekoliko puta skuplja od mineralnih.
OPŠTA PODELA MAZIVA PREMA AGREGATNOM STANJU I SASTAVU

1. Gasovita (H2, He, CO2, vazduh, različite vrste gasova)

2. Tečna – ulja za podmazivanje
•mineralna ulja – dobijaju se iz nafte destilacijom i rafinacijom
•sintetička ulja - dobijaju se sintezom C, N, P, S, H, Cl
•ulja biljnog i životinjskog porekla
3. Polutečna maziva – tehničke masti
•masti sapunske osnove( kalcijumove, litijumove, natrijumove)
•masti nesapunske osnove
•masti bez ugušćivača
•Sapuni su najčešće od Ca, Ba, Li
4. Čvrsta maziva - lamelarne ili slojevite strukture materije
•grafit
•meki metali ( Sn, Pb, Ag, Au, Ln)
•polimerni materijali (najloni)
•keramičke supstance (Al2O3, SiO)
Maziva ulja i masti
Maziva ulja se proizvode od baznih ulja i odgovarajućih
paketa aditiva, a mazive masti se proizvode od baznih
ulja, odgovarajućih paketa aditiva i ugušćivača.
Aditivi su sredstva koja se dodaju mazivima za
poboljšanje njihovih svojstava.
Ugušćivači se dodaju u granicama od 5-15%, a njihov
udeo utiče na konzistentnost masti. 95% svih mazivih
masti je na bazi mineralnog ulja i sa sapunskim
ugušćivačem.
-npr. kalcijumove sapunske masti homogene su disperzije
kalcijumovog sapuna viših masnih kiselina u mineralnom
ulju odgovarajuće viskoznosti.
Aditivi
Ugljovodonici od kojih se sastoje mineralna ulja ne mogu u
potpunosti zadovoljiti sve zahteve koji se očekuju od modernih
maziva tako da su aditivi neizostavne sastojci ulja za
podmazivanje.
•Vrste aditiva:
1. Polimeri - aditivi za poboljšanje indeksa viskoziteta, imaju visoku molsku
masu; na visokoj temperaturi postoje kao lanac, a na niskoj su u obliku
spirale. Dodaju se da bi smanjili promene viskoziteta u odnosu na promenu
temperature.
2. Depresanti – služe za snižavanje temperature stinjavanja tako što
sprečavaju nastajanje većih kristala parafinskih ugljovodonika.
3. Antipenušavci – sprečavaju pojavu pene koja može biti uzrok prekida
podmazivanja. Silikonska ulja
4. Inhibitor korozije – sprečavaju koroziju (antioksidanti)
5. EP (extreme pressure)– aditivi koji se dodaju mazivima u uslovima
visokog pritiska,da povećaju nosivost uljnog filma. Mogu biti na bazi sumpora,
grafita itd.
6. Deterdžentni – disperzantni aditivi. To su sulfanati i fenolati Ba i Ca
7. Inhibitori oksidacije – povećava hemijsku stabilnost
Svojstva maziva

FIZIČKE OSOBINE

1. GUSTINA

2. VISKOZITET – je unutrašnje trenje između slojeva ulja za podmazivanje.

Prema Njutnu, viskozitet je unutrašnje trenje tečnosti i njen otpor tečenju
kad se nalazi pod delovanjem sile smicanja.
Najvažnija fizička osobina svih mazivih ulja.

3. INDEKS VISKOZITETA – je pokazatelj promena viskoziteta sa

temperaturom. Ukoliko je teperatura viša promena viskoziteta je manja.

4. TEMPERATURA PALJENJA- je najniža temperatura pri kojoj se iz ulja

izdvaja dovoljna količina para koje se prinošenjem otvorenog plamena
mogu zapaliti.

5. TEMPERATURA STINJAVANJA- je najniža temperatura pri kojoj ulje gubi

pokretljivost tj. pri kojoj ulje prelazi iz tečnog u čvrsto stanje (-10 do -25˚C)
Viskozitet ulja izražava se preko SAE viskozne gradacije. To
svojstvo određuje se Englerovom metodom i označava
stepenima. Vrednost viskoznosti dobije se tako što se uporedi
vreme proticanja iste količine ulja i destilovane vode pri
određenim temperaturama. Razlika u broju sekundi daje
brojeve, primera radi 10E-40, što znači da je viskoznost 10
Englerovih stepeni pri temperaturi od 40°C. Ulja su razvojem
postala multigradna, pa u svojoj oznaci SAE uključuju dve
Englerove oznake i slovo W - winter, koje označava da je ulje
pogodno za celogodišnju (zimsku) upotrebu.
HEMIJSKE OSOBINE

•HEMIJSKA STABILNOST se odnosi na otpornost ulja

prema oksidaciji ugljovodoničnih jedinjenja zato što
njihovom oksidacijom nastaju kiseline i smole. Kiseline
izazivaju koroziju a smole se talože na delove mašina.

•TERMIČKA STABILNOST se odnosi na stabilnost

maziva na određenoj temperaturi.

•KOROZIVNOST je otpornost prema korozionim

supstancama a to su uglavnom kiseline a može biti i
voda u cirkulacionom sistemu.

•KISELINSKI ILI NEUTRALIZACIONI BROJ- predstavlja

broj mg KOH potrebnih za neutralizaciju slobodnih
masnih kiselina u 1g tečnog goriva, ulja ili masti za
podmazivanje.
https://www.youtube.com/watch?v=1U-DczFjehY