Pwrmbledhje

Mwrkuri wshtw njw pwrbwrws helmues nw tw gjitha pjeswt e planetit tonw. Nw gjirin e ciklit
tw tij global, ne injorojmw rolin e luajtur nga ana e mbulesws me dwborw, njw rezervuar
transistor i Hg atmosferik i depozituar mbi sipwrfaqen e saj.

Ne kemi zhvilluar pra njw instrument pwr tw matur pwrqwndrimin e Hg0 nw ajrin e dwborws
nw Groenland dhe nw Kanada. Kwshtu ne kemi ekzaminuar reaktivitetin e saj kimik nw
momentin e lindjes sw diellit polar, nw pranverw dhe nw shkrirjen e dwborws. Pastaj ne kemi
diskriminuar nw laborator parametrat kyçe tw kwtij reaktiviteti.

Ne tregojmw se dwbora wshtw njwkohwsisht pus dhe burim i Hg0 atmosferik. Nwn njw
rrezatim tw dobwt, Hg0 wshtw konsumuar nga oksidimi i tij nga ana e disa llojeve rrwnjwsore.
Nw tw kundwrt, nw pranverw Hg0 wshtw prodhuar nga ana e disa reaksioneve fotokimike. Mw
nw fund, me shkrirjen e mw tepwr se 85% e Hg prezent nw dwborw wshtw transferuar nw
ujwrat e shkrira, gjw qw bwn tw friksohemi pwr njw helmim tw mundshwm tw ekosistemeve qw
na rrethojnw.

Kapitulli I. Hyrje nw ciklin e mwrkurit nw mjedis

Ky kapitull prezanton problematikwn e pwrgjithshme tw mwrkurit nw mjedisin dhe mw saktw

ciklin e tij biogjeokimik.

Kjo pjesw paraqitwse mbwshtetet mbi artikullin “Mwrkuri ka globalisht ndotje”, Poissant L.,
Dommergue A., Ferrari C.P., 2002, ERCA Vwllimi 5, EDP Shkencat, fq. 143-160. Ky kapitull
propozon nw aneksin A njw rishikim tw cikleve tw ndryshwm tw mwrkurit nw atmosferw,
mjediset me ujw, dwborwn dhe llumrat.

Historiku

Mwrkuri wshtw njw metal i njohur qw prej kohwve tw lashta. Ai wshtw pwrdorur nga kinezwt
dhe tibetjanwt pwr qwllime mjekwsore. Mwrkuri gjendet nw varret egjiptiane 3500 vjeçare.
Fjala “mwrkur” vjen nga perwndia romake Mercure (Hermes nw qytetwrimin grek) i kumtuar
nga perwnditw dhe perwndia e tregwtisw.
Simboli i tij Hg i referohet latinishtes hydrargyrum qw do tw thotw para e lwngshme. Pwr mw
tepwr ai wshtw njohur nwn emwrtimin e parave tw gjalla, ky emwrtim i vjetwruar nw gjuhwn
franceze, ekziston ende nw gjuhw tw shumta (Quecksilber nw gjermanisht, Kvicksilver nw
suedisht etj.). Emwrtimet e ndryshme tw tij ilustrojnw nw mwnyrw tw shkwlqyer karakteristikat
fizike dhe kimike tw kwtij metali; avullimin e tij, karakterin e tij tw paprekshwm.

Veçoritw specifike tw kwtij elementi natyror, por gjithashtu fuqia qw i wshtw dhwnw pwr gjatw
shekujve i japin mwrkurit aplikime sa tw shumta dhe tw ndryshme nw fushat e metalurgjisw,
mjekwsisw, kozmetikws ose edhe alkimisw. Pwr mw tepwr ai ka disa veçori çudibwrwse nw
bashkimin me disa metale tw çmuara si arid he argjendi. Kjo lehtwsi i jep atij njw vend zgjedhws
nw bizhuteritw dhe nw kwrkimin e arit. Megjithatw, nw qoftw se mwrkuri kujtohet nw mendjen
tonw, nuk wshtw pwr arsye tw veçorive tw tij tw ndryshme, por me anw tw helmimit tw tij dhe
helmimeve qw ai ka mundur tw provokojw.

Nw shekullin XVI, njw helmim masiv wshtw sinjalizuar nw minierat e mwrkurit tw Almaden nw
Spanjw (Menendez Navarro 1996).

Mw vonw ne jemi ndwrgjegjesuar realisht pwr fuqinw vdekjeprurwse tw mwrkurit dhe tw

pwrbwrwsve tw tij organic nw Japoni (Osman dhe Takizawa, 2001) dhe nw Irak (Bakir dhe al
1973).

Nw vitin 1956 ne kemi diagnostikuar nw fshatin japones tw Minamatws njw patologji, e cila deri
nw atw kohw ishte e panjohur. E quajtur mw vonw “Swmundja e Minamatws”, ajo rezultonte
nga njw helmim masiv nga metilmwrkuri i shkaktuar nga ngrwnia e peshqve dhe frutave tw detit.
Pwrveç ushtrimeve tw shumta tw kwsaj swmundje, helmimi dhe efektet e tij pwr njw kohw tw
gjatw kanw prekur disa mijwra persona. Metilmwrkuri duke u transportuar nga nwna nw fetus,
swmundja e Minamatws vazhdon tw jetw e pranishme edhe nw detet tona.

Sot pwrdorimi i mwrkurit dhe nxjerrja e tij refuzohen, por problematika ngelet aktuale nw
Kanada, ku konsumimi i disa peshqwve rregullohet nw saj tw pwrqwndrimit tw metilmwrkurit
(e.g. Wood dhe Trip 2001) dhe nw Japoni, ku disa sisorw detarw prezantojnw si mbajtws tw
mwrkurit, i kthejnw ata tw papastwr pwr konsumim.
I pwrdorur qw prej kohwve tw lashta, mwrkuri wshtw njw element i rwndwsishwm nw historin
we qytetwrimit tonw. Ne do tw shikojmw qw aplikimet e tij tw shumta si dhe helmimi i tij janw
pasojat direkte tw karakteristikave fiziko-kimike tw kwtij elementi.

1.2. Veçoritw fizike dhe kimike tw mwrkurit fig.30

Atomi i mwrkurit (Hg) me numwr atomic 80 (masa atomike 200.59 g/mol) wshtw njw element i
grupit IIB (kolona 12), i vendosur poshtw zinkut dhe kadiumit nw klasifikimin periodic tw
elementeve.

Nw formwn e tij tw pastwr mwrkuri wshtw njw metal me ngjyrw gri nw tw bardhw me dendwsi
(13.58 g/cm3). Ai numwron shtatw izotope tw qwndrueshwm dhe katwr tw paqwndrueshwm.
Mwrkuri wshtw i vetmi metal i lwngshwm me presion dhe temperaturw tw mjedisit. Tensioni i
fortw i avullit tw tij (14mg/m3 nw 20˚C) kapwrcen gjerwsisht pwrqwndrimet mesatare tw lejuara
tw avullit tw mwrkurit nw ajwr gjatw njw ekspozimi rastwsor (0.05mg/m3) ose i pwrhershwm
(0.015mg/m3) tw njeriut nw kwtw ndotws (WHO, 1976).

Mwrkuri ka gjithashtu veçori tw tjera unike: njw tension tw fortw sipwrfaqwsor – mwrkuri nuk
lag gotwn, njw rezistencw e dobwt elektrike, njw koeficient bymimi i rritur dhe kapaciteti pwr
tw kombinuar me metalet e quajtur nobwl (ar, argjend, platin dhe paladium), pwr tw formuar
disa pwrzierje.

Kwto karakteristika e bwjnw atw njw pwrbwrws gjerwsisht tw pwrdorur pwr aplikimet
industriale, teknologjike dhe mjeksore. Nw toka, mwrkuri shpesh wshtw i bashkuar me squfur
pwr tw formuar cinabrin HgS, i cili pwrbwn sipwrfaqen e mwrkurit mw tw shumtw nw koren
tokwsore (60mg/g; Wedepohl. 1995).

Formula …

Fig.1.1 Rrugwt kryesore tw transfomimit kimik dhe biologjik tw mwrkurit nw mjedis

Konfigurimi elektronik [Xe] 4f145d106s2, mwrkuri ekziston me tre valenca 0, +1, +2. Forma
elementare e gaztw (Hg0) wshtw lloji mbisundues nw atmosferw. Nwnprodhimet e mwrkurit
(Hg22+) dhe mwrkurike (Hg2+) formojnw disa komplekse organike dhe inorganike me elementet
e tjera. Kwto gjenden nw toka, mjediset ujore (ujwra tw wmbla, oqeane, deborw) etj.

Disa reaksione tw oksidimireduktimit janw nw origjinw tw kthimeve midis llojeve inorganike tw

gradwve tw oksidimit 0, 1 dhe 2. Pwr mw tepwr, disa proçese biologjike janw tw afta tw
transformojnw pwrbwrwset inorganike nw nwnprodukte organike, tw cilat janw karakterizuar
nga prezenca e njw lidhje kovalentw karbon-mwrkur.

Disa kthime midis llojeve janw skematizuar nw fig.1.1.

Veçoritw dhe reaktiviteti i mwrkurit varen shumw nga gjendja e oksidimit, nw tw cilin ai
gjendet. P.sh. mwrkuri fillestar do tw jetw relativisht pak i tretshwm nw ujw nw raport me njw
llojw dyvalente si HgCl2, i cili do tw jetw shumw mw i tretshwm. Hg0 do tw jetw sigurishtw
shumw avullues, nw njw kohw qw HgO do tw jetw i fortw nw temperaturwn dhe presionin e
mjedisit.

Pwrveç konstanteve tw tretshmwrisw nw ujw dhe tw presionit tw avullit tw ngopur, do tw

gjejmw njw kompilim tw tw dhwnave psiko-kimike tw llojeve tw mwrkurit inorganic dhe
organic nw tabelwn 1.1.

Kapitulli I Udhwzim pwr ciklin e mwrkurit nw mjedis

tabela faqe 32…..

1.3. Cikli i mwrkurit nw mjedis

Kudondodhja e mwrkurit nw mjedisin tonw wshtw njw rrjedhojw direkte