l X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<ë' $»j·T+‘˚ˆˆ

l Ä~ X¯+ø£sê#ês¡´
(J$‘· $X‚cÕ\T, dæ<ë∆+‘·+ ` dü+øÏ|å +Ôü >±)

ø£fi≤ì~Û dü‘´· Hêsêj·TD eT÷]Ô

$ÁXÊ+‘· Hê´j·TXÊK ø±s¡´<ä]Ù
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«eTT

ªªdü+düÿè‘· $TÁ‘·µµ
&܈ˆ πsyÓTfi¯fl ne<ÛëqT\T,
M.Sc.(Nuclear Physics), M.A., Ph.D.(Sanskrit), M.A., Ph.D.(Jyotisha)

Dy. Director(Computers), (Retd)., NIMS, Hyderabad.

l y˚<uä ≤Û s¡‹
ôV≤’ <äsêu≤<äT
2013
l Ä~ X¯+ø£sê#ês¡´
(J$‘· $X‚cÕ\T, dæ<ë∆+‘·+ ` dü+øÏ|å +Ôü >±)
ø£fi≤ì~Û dü‘´· Hêsêj·TD eT÷]Ô
&܈ˆ πsyÓTfi¯fl ne<ÛëqT\T
Á|ü<eä∏ T eTTÁ<äD : &çôd+ãsY, 2013
~«rj·T eTTÁ<äD : nø√ºãsY, 2015
ø±|”s¬ {’ Ÿ : l y˚<uä ≤Û s¡‹ / s¡#s· TT‘·
yÓ\ : s¡÷. 25/`
Á|ü‘·T\≈£î
1. l y˚<ä uÛ≤s¡‹
"H" Block-34, Madhuranagar, Hyderabad - 500
Ph. : 040-23812577
Cell : 098494 59316
e-mail : shrivedabharathi@gmail.com
www.shrivedabharathi.in
www.shrivedabharathi.org

2. Sri K.S.N. Murthy,

D-118, Madhuranagar, Hyderabad - 500 038
Ph: 040-23810590, Cell: 94902 95269
E-mail: smkalanidhi@gmail.com

eTTÁ<äD : dü+Væ≤‘· Á>±|òøæ ‡˘

nMTsYù|{Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<é ` 500 016.
bò˛Hé: 040`23731620, 23741620
 n+øÏ‘·eTT

kÕ«$T $y˚ø±q+<ä ‘·sT¡ yê‘·

Væ≤+<ä÷eT‘êìøÏ, uÛ≤s¡rj·T‘·‘«Ô· XÊÁkÕÔìøÏ
yê] s¡#q· \‘√, ñ|üHê´düsa¡ ]‘√
K+&Ü+‘·sê\˝À n+‘· U≤´‹ Hê]®+∫ô|{Ïqº
eTVü‰eT˙wæ, $C≤„qKì, ÁãVü≤àC≤„ì, dü÷Œ¤]ÁÔ |ü<ë‘·
l sêeTø£èwüeí Tsƒ+¡ e÷J n<Û´ä ≈£îå \T
|ü. |üP. kÕ«$T s¡+>∑Hê<∏ëq+<ä eTVü≤sêCŸ >±]øÏ
uÛÑøÏÔ ÁX¯<ä∆\‘√....
s¡#·sTT‘·
 l Ä~ X¯+ø£sê#ês¡´
$wüj·Tdü÷∫ø£
1e n<Ûë´j·TeTT
1. »qq+`$<ë´uÛ≤´dü+ 1
2. ø±s√´qTàKT˝…q’ X¯+ø£sT¡ \T 3
3. >√$+<äbÕ<äT\ ÄÁX¯eT+˝À 4
4. ø±oπøÁå ‘êìøÏ Á|üj÷· D+ 5
5. ~–«»j·T j·÷Á‘· 6
2e n<Ûë´j·TeTT
1. >ö&ÉbÕ<äT\T 10
2. X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\T 12
3. X¯+ø£sT¡ \ s¡#q· \T 13
3e n<Ûë´j·TeTT
1. n<Ó«’ ‘·eTT ` kÕs¡d+ü Á>∑V≤ü eTT 15
2. ÁãVü≤àeTT 17
3. ÁãVü≤àeTT ` C≤„q dü«s¡÷|üeTT 19
i
 4. ÁãVü≤à dü‘´· + 20
5. »>∑ìà<∏ä´ 23
6. Jy√ ÁãôV≤’ «e Hê |üs'¡ 27
7. ÁãVü≤àeTT ` áX¯«s¡T&ÉT ` Je⁄&ÉT 30
8. ã+<Ûeä TT ` yÓ÷ø£eå TT 33
9. ìs¡TD Z ÁãVü≤àeTT ` dü>T∑ D ÁãVü≤àeTT 36
10. áX¯«s¡T&ÉT ` düèwæ˜ 37
11. Á|üe÷D≤\T ` C≤„q düeTTbÕs¡q® 40
12. ÄdæøÔ ‘£ · 42
13. ø=ìï eTÚ*ø£ n_ÛÁbÕj·÷\T 44
14. e÷j·T`n$<ä´ 46
4e n<Ûë´j·TeTT
1. n<Ó«’ ‘·eTT ` Ç‘·s¡ dæ<ë∆+‘ê\T 48
2. Ç‘·s¡ n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘· Á|ües¡≈Ô î£ \T 49
3. l X¯+ø£sT¡ \ ø£èwæ `
‘·s‘¡ s· ê\≈£î dü÷Œ¤]<Ô ëj·Tø£+ 52

ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T 54

ii
l Ä~ X¯+ø£s¡T\ ~–«»j·T j·÷Á‘· ` ø=ìï e÷s¡Zdüú˝≤\T
1. ø±\&ç (πøs¡fi)¯ ` »qàdü\ú +
2. z+ø±πsX¯«sY (>∑T»sê‘Y)
` l >√$+<ä uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\yê] e<ä› •wü´]ø£+
3. yês¡D≤dæ ` uÛ≤wü´s¡#q· , |ü<àä bÕ<äT\ •wü´]ø£+
4. u<äØHê<∏é ` dü÷Á‘·u≤Û wü´+
5. Á|üj÷· >∑ ` ≈£îe÷]\ uÛ≥ Ñ Tº <äsÙ¡ q+
6. e÷Væ≤wüà‹ (;Vü‰sY)
` eT+&Éq $TÁX¯óì z≥$T`düTsπ X¯«sê#ês¡T´\T>± •wü´]ø£eTT.
7. lXË\’ + ` kÂ+<äs´¡ \Vü≤] s¡#q·
8. >√ø£s+í¡ (ø£sêï≥ø£)
9. eT÷ø±+_ø£ ` Vü≤kÕÔeT\≈£îì •wü´]ø£+
10. X¯è+π>] ` XÊs¡<ë|”s+¡ƒ kÕú|qü , ‘√≥ø±#ês¡T´\ •wü´]ø£+.
11. ø±\&ç ` e÷‘·èeT÷]ÔøÏ n+‘·´ÁøÏjT· \T
12. sêy˚TX¯«s¡+ ` ~–«»j·T j·÷Á‘· ÁbÕs¡+uÛ+Ñ
13. ø±+N|ü⁄s¡+ ` ø±e÷ø°<å $˚ <äsÙ¡ q+
14. ‹s¡T|ü‹ `
15. <ë«s¡ø£ ` X¯+ø£se¡ Tsƒ+¡ kÕú|qü
16. ñ»®sTTì ` eTVü‰ø±˝ÒX‚ «¯ s¡Tì <äsÙ¡ q+
17. ø±eTs¡÷|ü (nkÕ‡+) ` qe>∑T|ü⁄ìÔ ‘√ dü+yê<äeTT
18. |üPØ (ˇ]kÕ‡) ` eTsƒ+¡ kÕú|qü
19. ø±oàsY ` düs«¡ »„|s” +¡ƒ n~Ûs√Vü≤D
20. ã<äØHê<∏é
21. øπ <ës¡Hê<∏é ` n+‘·sê∆q+
iii
 19

21 4,20

17
5 6
15 3
16
2

8 18

7
9 14
10 13

12
1,11

iv
 eTT+<äTe÷≥
uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«Ô· XÊÁdü+Ô ˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n+X¯+ |ü]D≤eTo\+.
@<√ ˇπø ˇø£ Á>∑+<∏+ä MT<ä Ä<Ûës¡|&ü &É +É >±ì, e´‹πsø£ uÛ≤yê\qT
ìs¡dæ+#·&É+>±ì, Hê dæ<ë∆+‘·y˚T ÁbÕe÷DÏø£yÓTÆq~, Ç‘·s¡T\~
$|üØ‘·yÓTÆq~ nH˚ ìs¡+≈£îX¯ uÛ≤yê\T ø£*–ñ+&É&É+ >±ì
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m|ü&É÷ ˝Ò<äT. y˚<ë\T |üs¡eTÁ|üe÷D≤\ì
qy˚Tàs√E\˝À ≈£L&Ü, y˚<ä Á|üe÷D≤ìï n+^ø£]+#·ì #êsê«≈£+,
uÛÖ<ä+∆ , C…q’ + yÓTT<ä˝q’… HêdæøÔ £ uÛ≤yê\qT eT‘ê\qT düV≤æ +∫ yê{ÏøÏ
<äsÙ¡ qkÕúsTTì ø£*Œ+∫ ñ<ës¡u≤Û eHê M∫ø£\T eT<Û´ä $\dæ*q¢
<˚X+¯ eTq~.
eT<Ûä´ÁbÕ#·´+˝À |ü⁄{Ϻq eT‘ê\˝À yê] yê] eT‘·
Á>∑+<∏ë\q~Û>$∑ T+∫ Ä˝À∫+#˚ ùd«#·Ã¤ me«]øÏ ˝Ò<Tä . ‘·~«s¡T<ä+∆ >±
düHê‘·q <Ûsä à¡ + ø=ìï eTÚ*ø£ <Ûsä êà\qT kÕs¡«»˙q+>±, kÕs¡«ø±*ø£+>±
>∑T]Ô+∫ $T–‘ê <Ûsä êà\qT j·TT>∑<säÛ à¡ +>± uÛ≤$+∫ ø±˝≤qT>∑TD+>±
e÷s¡TŒ≈£î ‘ê$∫Ã+~. á ø±s¡D+>±H˚ Væ≤+<äTe⁄\ e´øÏÔ |üsX¡ ÊdüHêìï
(personal law) Áø√&ûø]£ +∫ ø±˝≤qT>∑TD+>± e÷s¡TdüTHÔ êïs¡T.
BìøÏ Væ≤+<äTe⁄\ qT+&ç e´‹πsø£‘· ˝Ò<Tä . eT] Ç‘·s¡ eT‘ê\
e´øÏ|Ô sü X¡ ÊdüHêìï ø±\qT>∑TD+>± e÷πsà |ü]dæ‹ú ˝Ò<Tä . á $wüjT· +
m+<äT≈£î Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+<ä+fÒ uÛ≤s¡rj·T Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ Á|ü>‹∑ ì
n&ÉTø¶ √<äT. (will not tolerate stagnation) Bì e˝Ò¢ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ
uÛ≤e$Hê´kÕ\‘√ n\]+#˚ wü&É›s¡ÙHê\T, Ä<Ûë´‘·à‘·‘êÔ«ìï
$_ÛqïØ‘·T\˝À Ä$wüÿ]+∫q Á‹eT‘ê\T yÓ*kÕsTT. Ç<ä+‘ê ˇø£
ñ<ës¡yTÓ qÆ yê‘êes¡D+˝À »]–+~. Ä düV≤ü qo\+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
˝À|æ+∫ ñ+fÒ nbÕs¡yTÓ qÆ , yÓT<ä&TÉ ≈£î |ü<qä Tô|{Ϻ ñJ®$+|üCùÒ d
v
kÕs¡d«ü ‘·+ ñ<ä“$¤ +∫ ñ+&˚~ ø±<äT. y˚<ë+‘· #·sá \T »]–Hê n$
dü‘ê´H˚«wüDøπ <ë] rkÕsTT. ‘·|Œü yÓw’ eü ÷´\qT ô|+#·˝<Ò Tä .
ô|’ H˚|<ü ´ä∏ +˝À ñ<ä“$¤ +∫qy˚ Á‹eT‘ê\T M{ÏøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£
ñ|üìwü‘T· \Ô T, ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\T, uÛ>Ñ e∑ BZ‘.· M{Ïì Á|ükÕúq Á‘·jT· +
n+{≤s¡T. Á|ükÕúq+ n+fÒ Ä<Ûë´‹àø£ J$‘·+˝À eTT+<äT≈£î kÕ>∑&+É .
ñ|üìwü‘T· \Ô qT X¯è‹ Á|ükÕúq+ nì, ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\qT düà è‹ Á|ükÕúq+
nì n+{≤s¡T. ñ|üìwü‘T· \Ô T y˚<+ä ˝À ∫es¡qTqï C≤„qø±+&É+˝Àì$.
M{Ï k Õsêìï u≤s¡ < ëj· T D eTVü ≤ ]¸ dü ÷ Á‘· s¡ ÷ |ü + ˝À
Áø£eTãB∆ø]£ +#ê&ÉT. ny˚ ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\T. Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± n‘·´+‘·
uÛ≤eHê|ü{ÏeT>∑*–q Á>∑+<∏ä+>± ø=ìj·÷&Éã&ÉT‘·Tqï Á>∑+<∏ä+
uÛ>Ñ e∑ BZ‘.· Ç~ Ä<Ûë´‹àø£, ˝ÖøÏø£ J$‘ê\T s¬ +&ç+{ÏøÏ düe÷q
ÁbÕ<Ûëq´+ Ç∫Ãq Á>∑+<∏+ä . Á|üdTü ‘Ô · Jeq $<Ûëq+˝Àì ˇ‹Ô&TÉ \qT,
düyêfi¯¢qT ‘·≥Tº≈£îì eTT+<äT≈£î kÕ>∑&ÜìøÏ á Á>∑+<∏ä+ Ç#˚Ã
e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T eT¬sø£ÿ&Ü \_Û+#·e+fÒ n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<äT.
ô|’ eT÷&ÉT Á>∑+<∏ë\ MT<ä yÓTT<ä≥ yê´U≤´q+ Áyêdæ+~
X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\T (788`820 AD) M] yê´U≤´Hê\T Ç‘·s¡
s¡#q· \T n<Ó«’ ‘· |üs+¡ >± kÕ>±sTT. ÁãVü≤à dü‘´· ì‘·´‘·«+, JeÁãôV≤’ àø£+,
Á|ü|+ü #· $T<∏ë´‘·«+, ìs¡TD Z , ìsêø±s¡ ÁãVü≤à+ MT<ä <Ûë´q ìwü̃˝À
n<Ó«’ ‘· dæ~∆ bı+<ä&yÉ T˚ yÓ÷ø£+å . nH˚ Á|ü<ëÛ Hê+XÊ\T >∑\ á dæ<ëú+‘·+
yÓ\e&É+ uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«Ô· XÊÁdüÔ Á|ükÕÔq+˝À ˇø£ yÓT\Æ TsêsTT. HêdæøÔ £
<äs¡ÙHê\qT, eT‘ê\qT K+&ç+∫, y˚<ä Á|ü‹bÕ~‘·yÓTÆq ÄdæÔø£
eT‘·kÕú|üH˚ n<Ó’«‘·eT‘· Á|ü<Ûëq<Û˚´j·T+. 11e X¯‘êã∆+˝À
uÛÑ>∑eÁ<ëe÷qTE\T (1017`1137AD) s¡+>∑Á|üy˚X¯+ #˚dæ
$•cÕº<«’Ó ‘·+ Á|ü#ês¡+ #ù̊d+‘· es¡≈î£ n<Ó«’ ‘·+ nÁ|ü‹Vü≤‘·+>± kÕ–+~.
vi
 sêe÷qTE\T JeÁãôV≤’ àø±´ìï ˇ|üø√˝Ò<Tä . |üse¡ ÷‘·à
~e´eT+>∑fi¯ dü«s¡÷|ü&ìÉ , nq+‘·øfi£ ≤´D>∑TD düeTì«‘·T&Éì, Je⁄\T
Äj·Tq≈£î <ëdüT\ì, Jyê‘·à\T nq+‘·+ nì, Á|ü|+ü #·+ dü‘´· eTì
C≤„q+‘√ ≈£L&çq uÛøÑ <ÔÏ ë«sê yÓ÷ø£+å bı+<äe#·TÃqì Á|üe∫+#ês¡T.
M] dæ<ë∆+‘·+˝À yÓ÷ø£eå T+fÒ yÓ≈’ î£ +sƒ+¡ ˝À |üse¡ ÷‘·à düìï~Û˝À
Äq+<ëqTuÛ÷Ñ ‹ bı+<ä&yÉ T˚ . Ç~ |üse¡ ÷‘·à MT<ä n#·+#·\ uÛøÑ ÔÏ
<ë«sêH˚ kÕ<Û´ä +.
‘·sT¡ yê‘· e∫Ãq eT<Ûë«#ês¡T´\T yês¡T (1238`1317AD)
$•cÕº<«’Ó ‘· dæ<ë∆+‘êìøÏ #ê˝≤ es¡≈î£ b˛*q yê] <Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘êìï
Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. Ms¡T ≈£L&Ü Jyê‘·à\T nH˚øe£ Tì, Jyê‘·à, |üse¡ ÷‘·à
y˚sT¡ y˚sT¡ ‘·‘êÔ«\ì, »>∑‘T· Ô dü‘´· eTì, Á|ü<ëÛ q+>± dæ<ë∆+rø£]+#ês¡T.
l sêe÷qTE\T, l eT<ÛTä «\T Ç<äs› T¡ >=|üŒ yÓw’ yíü ê#ês¡T´˝Ò.
Á|ü d ü T Ô ‘ · + á eT÷&É T dæ < ë∆ + ‘ê\≈£ î #Ó | ü  ø√<ä > ∑ Z
nqTj·T÷j·TT\THêïs¡T, |”sêƒ ~Û|‘ü T· \THêïs¡T, |ü⁄D´πøÁå ‘ê\THêïsTT.
nìï+{Ïø+£ f… Á|ü<ëÛ q+>±, eT÷&ÉT dæ<ë∆+‘ê\T y˚<ä Á|üe÷D≤ìï
n+^ø£]+∫q<˚, ÄdæøÔ £ eT‘ê˝Ò, uÛøÑ øÔÏ Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫Ãqy˚ ø±e&É+
#˚‘· $uÒ<Ûä+‘√ u≤≥T ø=+‘· kÕs¡÷|ü´‘· ñ+<äqTø√e&É+
Á|üdTü ‘Ô ø· ±\+˝À ÁX‚jT· düÿs¡+.
Á|ü<ëÛ q+>± n+<äs÷¡ >∑T]Ô+#·e\dæ+~ eTT>∑TsZ T¡ Ä#ês¡T´\T
eTVü‰y˚T<Ûëe⁄\T, bÕ+&ç‘´· +˝À ñ<ä+∆ &ÉT\T, X¯‘ê~Ûø£ Á>∑+<∏øä s£ \Ô¡ T,
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ q\TeT÷\˝≤ dü+#ês¡+ #˚dæ |ü+&ç‘· düu\ÑÛ ˝À bÕ˝§Zì
dæ<ëú+‘· Á|ü#êsêìï #˚dæ C…Á’ ‘·j÷· Á‘·\T q&ç|qæ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T.
$E„˝q’… yês¡+<äsT¡ á eT÷&ÉT dæ<ë∆+‘ê\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ
yê{Ï kÂs¡uÛ≤ìï ÄÁ|òü÷DÏ+#·e\dæ+<˚. eTs=ø£ Á|ü<ÛëHê+X¯+
@$T≥+fÒ ñ<ëVü≤s¡DøÏ <Ó«’ ‘·T\T, n<Ó«’ ‘·+ n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ ns¡+ú
vii
#˚dTü ≈£î+fÒ ø£<ë yê] <Ó«’ ‘·+˝À >∑\ $X‚wyü T˚ $T{À ‘Ó\TdüT+Ô ~?
n˝≤π> Ç‘·s¡ dæ<ë∆+‘ê\ ne>±Vü≤q˝À ≈£L&Ü. á dæ<ë∆+‘ê\
‘·T\Hê‘·àø£ |ü]o\q <ë«sêH˚ ‘·eT dü«dæ<ë∆+‘êìï düeTÁ>∑+>± ns¡+ú
#˚dTü ø√e&É+ <ëì˝Àì $•wü‘º q· T Á>∑V≤æ +#·&+É kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
á dæ<ë∆+‘ê\qT uÛ≤s¡rj·T ‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ |ü]D≤eTÁø£eT+>±H˚
uÛ≤$+#ê*. n$ uÛ≤s¡rj·T‘·‘«Ô· XÊÁkÕÔìï düTdü+|üqï+ #˚jT· &ÉyT˚ >±ø£
uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«Ô· XÊÁdü+Ô Ä˝À#·Hê düs[¡ ˝À yÓ$’ <Ûë´ìï m+‘·>±HÓq’
düV≤æ düT+Ô ~ nq&ÜìøÏ ‘êsêÿD+. Ç$ ˇø£|ü &ÉT nyê+#Û˙· j·T
XÊU≤uÛ<Ò ëìï düe÷»+˝À ø=+‘· nHÓø’ ´£ ‘·ì düèwæ+º ∫q e÷≥ ì»y˚T
nsTTHê Ä ˝À|ü+ Ç|ü&ÉT düe÷»+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\ e\¢
ø£qTeTs¡T>¬ b’ ˛sTT+~.
á dæ<ë∆+‘ê\ MT<ä ñ<ä›+&ÉT\T Áyêdæq Á>∑+<∏ë\qT
ã+&Éø¬¢ ‘·eÔ #·TÃ. j·÷+Á‹ø£ J$‘·+˝À yê{Ïì n<Û´ä j·Tq+ #ÓjT· ´&É+
m+‘·eT+~øÏ kÕ<Û´ä +? n+<äT#˚‘· Á‹eT‘ê#ês¡T´\ J$‘· $X‚cÕ\TqT
dæ<ë∆+‘ê\qT dü+øÏ|å +Ôü >± eT÷&ÉT ∫qï ∫qï |ü⁄düøÔ ±\˝À |ü]#·jT· +
#˚dæ e÷qT´˝…q’ bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î yê{Ï MT<ä ø£˙dü ne>±Vü≤q ø£*Œ<ë∆eTH˚
e÷ dü<Tä <˚X∆ Êìï kÕ<äs+¡ >± d”«ø£]kÕÔsì¡ Ä•dü÷,Ô eTT+<äT>± l
Ä~ X¯+ø£sT¡ \ MT<ä á ∫ìï |ü⁄düøÔ ±ìï MT≈£î n+~düTHÔ êï+,

ôV’≤<äsêu≤<äT sπ yÓTfi¯fl ne<ÛëqT\T

eTqà<∏ä $»j·T <äX$¯ T, 2015
l y˚<ä uÛ≤s¡‹

viii
 z+ l y˚+ø£fXÒ «¯ sêj·T qeT'
l Ä~ X¯+ø£sê#ês¡´
1e n<Ûë´j·T+
J$‘· dü+Á>∑V≤ü +
$~‘êœ\ XÊÁdüÔ düT<∏ë»\<Û˚
eTVæ≤‘√|üìwü‘ÿ· ~∏‘ês¡ìú <Û,˚
Vü≤è<äjT˚ ø£\j˚T $eT˝+ #·sD¡ +
uÛeÑ X¯+ø£s¡ <˚•ø£ y˚T X¯sD¡ yéT

1. »qq+ ` $<ë´uÛ≤´dü+
uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«Ô· XÊÁdüÔ $˙˝≤ø±X¯+˝À Á<ÛTä e‘ês¡>± Á|üø±•+#˚
eTVü‰eT˙wæ l Ä~X¯+ø£sê#ês¡´. Væ≤+<ä÷eT‘·+ $|ü‘ÿ· s¡ |ü]dæ‘ú T· \˝À
|ü&çq ø±\+˝À ‘·q Á|ü‹uÛ≤ $X‚cÕ\‘√, yê<äHê |ü{ÏeT‘√,
ø±s¡´Bø£‘å ‘· √, <ëìï |ü]s¡ø+åÏ ∫ >∑‘· yÓu’ yÑÛ êìï dü+‘·]+∫ô|{Ïqº #ê]Á‘·ø£
|ü⁄s¡Twüß&ÉT. Å|kü ÕúqÅ‘j
· T· yê´U≤´‘· n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘· Å|eü ø£.Ô
øπ s¡fi¯ sêh+˝Àì |üPsêíqB rs¡+˝À >∑\ ªø±\{ϵ nH˚ Á>±eT+˝À
(BìH˚ ø±\&ç nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) q+ã÷Á~ Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ã+˝À
Áø°.X¯. 788˝À yÓX’ ÊKX¯ó<ä∆ |ü+#·$T Hê&ÉT |ü⁄qs¡«düT qø£Áå ‘·+˝À l
X¯+ø£sT¡ \T »ìà+#ês¡T. Äj·Tq m|ü&ÉT »ìà+#ês¡T, m|ü&ÉT mø£ÿ&É
1
m˝≤ dæ~∆ bı+<ës¡H˚ $wüj÷· \T $yê<äÁ>∑dyÔü TÓ HÆ ê #ê˝≤eT+~ |ü+&ç‘T· \T
ÄyÓ÷~+∫q~ Äj·Tq J$‘· ø±\+ Áø°.X¯. 788`820 nì. ‘·*¢
Äsê´+ã, ‘·+Á&ç •e>∑Ts¡Te⁄, eTVü‰|ü+&ç‘T· &ÉT. M]øÏ ` yê] nqq´
•euÛøÑ ÔÏ eT÷\+>± ` •yê+X¯‘√ l X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\T »ìà+#ês¡T.
n+<äTe\¢ •e>∑Ts¡Te⁄ Äj·TqøÏ, X¯+ø£sT¡ &Éì HêeTø£sD ¡ + #˚XÊs¡T.
X¯+ø£sT¡ &ÉT u≤˝ y˚T<Ûë$. Äj·Tq eT÷&Ée @≥H˚ ‘·+Á&ç ‘·qTe⁄
#ê*+#ê&ÉT. ‘·*¢ eT÷&Ée @≥H˚ ñ|üqj·Tq+ #˚sTT+∫ >∑Ts¡Te⁄\
e<ä›≈£î |ü+|æ+~. >∑Ts¡T≈£î\+˝À Äj·Tq nq‹ø±\+˝ÀH˚ y˚<ä
y˚<ë+>±\T, ø±yê´\T n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ yê{Ïì ø£s¡‘·˝≤eT\ø£+
#˚dTü ≈£îHêï&ÉT. >∑Ts¡T≈£î\+˝À ñqï|ü&˚ Äj·Tq ˇø£ s√Eq _Ûø≈å£ î£
yÓ[fl ˇø£ ;<ä Áu≤Vü≤àD Ád”Ô Ç+{Ï eTT+<äs¡ ì\ã&ܶ&TÉ . Ç+{Ï˝À @MT
˝Ò<äT. ˇø£ ñdæ]ø±j·T ñ+fÒ dæ>∑TZ‘√ n<˚ _Ûø£å>± Ç∫Ã+~. ÄyÓT
;<ä]ø±ìï Á>∑V≤æ +∫ Äj·Tq n|ü&ÉT ÄX¯óe⁄>±, ªø£qø£<ëÛ sê düyÔ êìïµ
#Ó|Œæ l eTVü‰\øÏàå ì düT‹Ô ùdÔ Ä >∑èVæ≤DÏ Ç+{À¢ ã+>±s¡T ñdæ]ø±j·T\T
e]¸+∫ ÄyÓT <ë]Á<ä´+ r]+<ä+{≤s¡T. Ç~ Äj·Tq #˚dqæ yÓTT<ä{Ï
n<äT“¤‘+· .
‘·s¡Tyê‘· ‘·*¢ s√p |üPsêíq~˝À kÕïq+ #˚dæ sêe&ÜìøÏ
nX¯≈î£ sÔ ê\T>± ñ+fÒ qB<˚e‘·qT ÁbÕ]ú+#ê&ÉT. eTs¡Tdü{Ï s√E Ä q~
qT+&ç ˇø£ bÕj·T yê] Ç+{Ï eTT+<äs¡ Á|üeVæ≤+∫+<ä≥! Ç~ Äj·Tq
#˚dqæ s¬ +&Ée n<äT“¤‘+· . X¯+ø£sT¡ \ Á|ü‹uÛÑ <äX~¯ X¯˝≤ yê´|æ+∫+~.
dü«‘·V‰ü >± eT+∫ |ü+&ç‘T· &Óq’ øπ s¡fi¯ sêE dü‘ÿ· ]+#·T<ëeTì, @qT>∑T
MT<ä dü>ös¡e+>± ‘=&=ÿì s¡eTàì ‘·q eT+Á‹ì X¯+ø£s¡T\ e<ä›≈£î
|ü+bÕ&ÉT. ø±ì ÁãVü≤à#ê] Ç˝≤+{Ï dü‘êÿsê\T d”«ø£]+#·≈£L&É<äì
2
düTìï‘·+>± ‹s¡dÿü ]+#ês¡T. Äj·Tq yÓs’ ê>±´ìøÏ á dü+|òTü ≥q ˇø£
Á|üã\ ì<äsÙ¡ q+.
2. ø±s√´qTàKT&Óq’ X¯+ø£sT¡ \T
Væ≤+<ä÷eT‘·+ $|ü‘·ÿs¡ |ü]dæú‘·T\˝À |ü&çq|ü&É˝≤¢ ˇø£
eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT<äsTT+∫ Væ≤+<ä÷eT‘êìï s¡ødåÏ ÷ü Ô ñ+&É&+É #ê]Á‘·ø£
dü‘´· +. n˝≤+{Ï ø±s¡D»qTà&˚ X¯+ø£sT¡ \T. X¯+ø£sT¡ ì ø±\+ Hê{ÏøÏ
y˚<ä ÁbÕe÷D≤´ìï ‹s¡dÿü ]+∫ HêdæøÔ £ yê<ëìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº uÖ<ä,∆ C…q’
eT‘ê\T Á|üã\+>± ñ+&ç Væ≤+<ä÷eT‘êìï ã\V”≤q |üsT¡ düTHÔ êïsTT.
BìøÏ ‘√&ÉT #êsê«≈£îì uÛÖ‹ø£ yê<ä+, HêdæøÔ £ yê<ä+ ≈£L&Ü Á|ü#ês¡+˝ÀH˚
ñ+~. Çø£ Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À ø£sà¡ ø±+&É≈î£ Ç#˚à ÁbÕ<Ûëq´+, C≤„qø±+&É≈î£
Çe«&É + ˝Ò < ä T dü ] ø£ < ë ø±bÕ*ø±~ <ä T wü º dü + Á|ü < ëj· ÷ \T,
eT÷&ÛqÉ eTàø±\T ≈£L&Ü Á|üã\+>±H˚ ñHêïsTT.
á |ü]dæ‘ú T· \˝À X¯+ø£sT¡ \ eTT+<äs¡ s¬ +&ÉT düyêfi¯ófl ñHêïsTT.
yÓ T T<ä { Ï ~ uÛ Ö ‹ø£ , Hêdæ Ô ø £ yê<ë\qT K+&ç + #· & É + , ¬ s +&É e ~
Væ≤+<ä÷eT‘êìï dü+düÿ]+∫ C≤„qe÷s¡+Z ˝À q&É|&ü +É . á düyêfi¯flqT
Äj·Tq d”«ø£]+∫, ø±s√´qTàKT&Ó’ eTT+<äT>± düqï´dæ+∫ <˚XÊ≥q+
#˚dæ ‘·q Ä<äsêÙ\T kÕ~Û+#ê\ì ø£è‘·ìX¯Ãj·TT&Éj÷· ´&ÉT.
nsTT‘˚ ˇø£ ÿ >±H=ø£ ÿ ø=&É T ≈£ î dü q ï´dæ + #· & ÜìøÏ ‘· * ¢
n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . ˇø£ s√Eq ‘·*‘¢ √ X¯+ø£sT¡ \T qB kÕïHêìøÏ yÓfi≤fls¡T.
nø£ ÿ &É Äj· T ìï ˇø£ yÓ T Tdü * |ü ≥ Tº ≈ £ î ì Á|ü y êVü ≤ +˝ÀìøÏ
á&ÉTÃ≈£îb˛e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüT+Ô ~. ‘·*¢ ø£+>±s¡T |ü&bç ˛sTT+~. n|ü&ÉT
X¯+ø£sT¡ \T ªªne÷à! H˚qT n˝≤Œj·TTwüßÿ&Éqì CÀ´‹wüßÿ\T #ÓbÕŒs¡T ø£<ë!
3
á yÓ T Tdü * (dü + kÕs¡ + ) qqTï q~˝Àì ˝≤π > dü T Ô + ~. H˚ q T
düqï´dæ+#·&ÜìøÏ qTe⁄« ˇ|ü≈£î+fÒ á eTø£s+¡ qqTï $&ç∫ô|&ÉT‘·T+~.
düqï´dæ+∫q ‘·sT¡ yê‘· n~ eTs=ø£ »qàø£<ë ! n|ü&ÉT ø=+‘· ø±\+
J$kÕÔqTµµ nHêï&ÉT. ‘·*¢ $~Û˝Òø£ ˇ|ü≈£î+~. ãj·T≥≈£î e∫Ã
düqï´dæ+#ês¡T. ø√]q|ü&ÉT ‘·*ø¢ Ï <äsÙ¡ q$TkÕÔqì #Ó|Œæ , bÕ<ë_Ûe+<äq+
#˚dæ ìÁwüÿ$T+#ês¡T.
3. >√$+<äbÕ<äT\ ÄÁX¯eT+˝À
ø±cÕj·T+ <Ûä]+∫, #˚‹˝À <ä+&É+ |ü⁄#·TÃ≈£îì nH˚ø£
|ü⁄D´πøÁå ‘ê\qT <ä]Ùdü÷Ô qs¡à<ë qBrs¡+˝À >∑\ >√$+<äbÕ<äT\ ÄÁX¯eT+
#˚sê&ÉT. >√$+<äbÕ<äT\T >ö&ÉbÕ<äT\ •wüß´&ÉT. Äj·Tq ÄÁX¯eT+ ˇø£
∫qï >∑TVü≤˝À ñ+&˚yês¡T. X¯+ø£sT¡ \T Ä >∑TVü≤ #·T≥÷º eTTe÷às¡T Á|ü<øä DåÏ +
#˚dæ >√$+<äbÕ<äT\ düeTTK+˝À ì\ã&ܶ&TÉ . ªqTyÓ«es¡Tµ nì Äj·Tq
n&ç–‘˚ ªªnj·÷´! H˚qT, |ü+#·u÷ÑÛ ‘ê\˝À @ ˇø£ÿ]ì >±ì, yê{Ï˝Àì
>∑TD≤\qT >±ì ø±qT ! C≤„H+˚ Á~j·÷\qT >±ì, eTqdüT‡qT>±ì ø±qT!
øπ e\+ Äq+<ä dü«s¡÷|ü⁄Dϵí nHêïs¡T X¯+ø£sT¡ \T. n‘·ì n<Ó«’ ‘· C≤„HêìøÏ
dü+‘·d+æ ∫ >√$+<äbÕ<äT\T ‘·q •wüß´&ÉT>± #˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. Äj·Tq
e<ä› X¯+ø£s¡T\T ÁãVü≤àdü÷Á‘· uÛ≤wü´+, eTVü‰yêø±´\ $X‚cÕs¡ú+
nuÛ´Ñ dæ+#ês¡T. >ö&ÉbÕ<äT\T n<Ó«’ ‹ >∑qTø£ >√$+<äbÕ<äT\T ñ|ü<X˚ +¯
n<Ó«’ ‘·|sü +¡ >±H˚ kÕ–ñ+≥T+<äì nqTø√yê*.
ÄÁX¯eT+˝À ñ+&É>± ˇø£s√E j·TeTTq≈£î $|üØ‘·+>±
es¡<˝ä §∫à #·T≥TºÁ|üøÿ£ \ Á>±e÷\qT ≈£L&Ü eTT+#·T‘·÷ ñ+fÒ X¯+ø£sT¡ \T
ª»˝≤ø£s¸¡ D eT+Á‘êìïµ |ü]dƒ ÷ü Ô Ä qB »˝≤qï+‘ê ‘·q ø£eT+&É\+˝À
4
ìøÏ|å +Ôü #˚XÊs¡≥ ! Ç~ eT÷&Ée n<äT“¤‘+· .
4. ø±oπøÁå ‘êìøÏ Á|üj÷· D+
ˇø£kÕ] yê´düT\yês¡T ‘·eT ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\≈£î, qs¡à<ëq~
es¡<ä\qT Ä|ü>∑\yê&˚ uÛ≤wü´+ Áyêj·T>∑\&Éì nHêïs¡≥ ! <ëìï
|ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì >√$+<äbÕ<äT\T X¯+ø£sT¡ DÏí ø±oπøÁå ‘·+ yÓ[fl nø£ÿ&É
ÁãVü≤àdü÷Á‘· uÛ≤cÕ´ìï Áyêj·TeTHêïs¡T. X¯+ø£sT¡ \T ø±oπøÁå ‘êìøÏ yÓ[fl
nø£ÿ&É ø=+‘· ø±\+ ñHêïs¡T. Ä s√E\˝À ø±oπøÁå ‘êìøÏ uÛ≤s¡‘êeì
q\TeT÷\\ qT+&ç |ü+&ç‘T· \T e∫à nH˚ø£ XÊÁdüÔ $wüj÷· \ MT<ä
#·]Ã+#˚yês¡T.
ø±oπøÁå ‘·+˝À #√fi¯<X˚ ÊìøÏ #Ó+~q $wüßXí s¯ à¡ nH˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT
X¯ + ø£ s ¡ T \ •wü ß ´&É j · ÷ ´&É T . n‘· H ˚ ‘· s ¡ T yê‘· |ü < ä à bÕ<ä T &É ì
Á|üdæ<äT∆\j·÷´s¡T. X¯+ø£s¡T\ ‘˚»düT‡qT, $<ä«‘·TÔqT #·÷dæ ø±oπøåÁ‘·
yêdüT\+<äsT¡ Äø£]¸‘T· \j·÷´s¡T.
ˇø£s√E X¯+ø£sT¡ \T >∑+>∑˝À kÕïq+ #˚dæ edüT+Ô &É>± ˇø£
|ü+#·eTT&ÉT Hê\T>∑T ≈£îø£ÿ\qT |ü≥Tº≈£îì <ë]ø£&ɶ+>± edüTÔHêï&ÉT.
X¯+ø£sT¡ \T n‘·ìï ªÁ|üøÿ£ ≈£î ‘·|ü ø√µ n+fÒ, <ëìøÏ n‘·&TÉ ªnj·÷´!
qqTï ‘·|ü ø√eT+≥THêïs¡T, n+fÒ Hê <˚V‰ü ìï ‘·|ü ø√eT+≥THêïsê
˝Òø£ Hê Ä‘·àHêµ nì n&ç>±&ÉT.á Á|üXï¯ ˝À <ë–j·TTqï ‘·‘êÔ«ìï Á>∑V≤æ +∫
‘êqT uÀ~Û+#˚ n<Ó«’ ‘·+ Ä#·sD¡ ˝À ô|≥º˝øÒ £ b˛j·÷qH˚ dü‘ê´ìï Á>∑V≤æ +∫
X¯+ø£sT¡ \T ªeT˙cÕ|ü+#·øµ£ eTH˚ ◊<äT XÀ¢ø±\qT #ÓbÕŒs¡T. n+<äT˝À
n<Ó«’ ‘· ‘·‘«Ô· + ìã&ûøè£ ‘·eTsTT ñ+~. |ü+#·eTT&ÉT e÷j·TeTj·÷´&ÉT.
5
n‘·ì kÕúq+˝À $X‚«X¯«s¡T&ÉT Á|ü‘´· ø£yå TÓ Æ X¯+ø£sT¡ \ Hêos¡«~+∫ n+‘·sêúq+
nj·÷´&ÉT. Ä s√E\˝ÀH˚ X¯+ø£sT¡ \T uÛ»Ñ >√$+<ä XÀ¢ø±\qT ≈£L&Ü
‘·q •wü´ãè+<ä+‘√ ≈£L&ç ÄX¯óe⁄>± #ÓbÕŒs¡T.
ˇø£ s √E X¯ + ø£ s ¡ T \T dü ÷ Á‘· u Û ≤ cÕ´ìï uÀ~Û d ü ÷ Ô ñ+fÒ
yê´düT\yês¡T ˇø£ eè<ä∆ Áu≤Vü≤àD s¡÷|ü+˝À e∫à yê<ä+˝ÀøÏ ~>±s¡T.
‘·s¡Tyê‘· X¯+ø£s¡T\T |ü<äàbÕ<äTì CÀø£´+‘√ Ä eè<ä∆ Áu≤Vü≤àDT&ÉT
y˚<yä ê´düT&Éì Á>∑V≤æ +∫, Äj·Tq eTT+<äT yÓ÷ø£]*¢ Äos¡«~+#·eTì
y˚&TÉ ≈£îHêïs¡T. n|ü&ÉT yê´düT\ yês¡T ª˙ uÛ≤wü´+ düeTÁ>∑+>± ñ+~.
Á>∑+<∏ädüú+ #ÓsTT´µ nHêïs¡T. n˝≤ eTqøÏ X¯+ø£s¡T\T dü÷Á‘·uÛ≤wü´+
nqTÁ>∑V≤æ +#ês¡T. Ç<˚ yÓTT<ä{Ï dü÷Á‘·u≤Û wü´+.
5. ~–«»j·T j·÷Á‘·
‘·sT¡ yê‘· X¯+ø£sT¡ \T |üPs¡«MTe÷+kÕ Á|üu≤Û e+ e\¢ Á|ü»\T
j·T»„j÷· >±<äT\πø |ü]$T‘·eTe«&É+ #·÷dæ C≤„qe÷s¡+Z yÓ|’ ⁄ü q&É|&ü ÜìøÏ
Á|üjT· ‘·ï+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºsT¡ . yÓTT<ä≥ ªÁ|üj÷· >∑µ (n\Vü‰u≤<äT) e<ä›
≈£îe÷]\uÛ≥ Ñ TºqT Äj·Tq n–ïøÏ ÄVüQ‹ nj˚T´ Á|üjT· ‘·ï+˝À ñ+&É>±
#·÷XÊs¡T. n‘·ìï Ä Á|üj·T‘·ï+ qT+&ç $s¡$T+|üCÒj·T&ÜìøÏ
Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. uÛ≥ Ñ Tº dü÷#·q y˚Ts¡≈î£ eT+&Éq $TÁX¯óì‘√ yê~+∫
n‘·ì |üPs¡« MTe÷+kÕ ‘·‘êÔ«ìï K+&ç+∫ ªªÁãVü≤àdü‘´· + »>∑ìà<∏´ä
Jy√ ÁãôV’≤àe Hê |üs¡'µµ nH˚ ñ‘·Ôs¡ MTe÷+kÕ ‘·‘·Ô«ìï ã\+>±
Á|ü‹cÕ˜|+æ #ês¡T. eT+&Éq$TÁX¯ó&ç uÛ≤s¡´ ñuÛj Ñ T· uÛ≤s¡‹ ø±eTXÊÁdü+Ô ô|’

6
Á|ü•ïùdÔ, neTs¡T≈£î&ÉH˚ sêE X¯Øs¡+˝ÀøÏ |üs¡ø±j·T Á|üy˚X¯+ #˚dæ,
ø±eTXÊÁkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ìe∫Ã,
ñuÛjÑ T· uÛ≤s¡‹ì ≈£L&Ü z&ç+#ês¡ì >±<Û\ä T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ‘·sT¡ yê‘·
eT+&Éq$TÁX¯ó&ÉT X¯+ø£s¡T\≈£î •wüß´&Ó’ ªdüTπsX¯«sê#ês¡T´\Tµ>± Á|üdæ~∆
bı+<ës¡T.
Ä s√E\˝À ø±bÕ*≈£î\H˚ yês¡T ªqs¡ã*µ e+{Ï ìø£èwüyº TÓ qÆ
ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô ñ+&˚yês¡T. X¯+ø£sT¡ \T <Ûë´qdüe÷~Û˝À ñ+&É>± Äj·TqqT
ˇø£ ø±bÕ*≈£ î &É T ã* Çe«&ÜìøÏ Á|ü j · T ‹ï+#ê&É T . n|ü  &É T
qèdæ+Vü≤kÕ«$T Væ≤s¡D´ø£•|ü⁄&ç eø£då \úü + N*ÃqfÒ¢ ø±bÕ*≈£î&ç eø£då \úü +
N*Ã X¯+ø£sT¡ \qT ø±bÕ&Üs¡T. á dü+|òTü ≥q »]–q|ü&ÉT |ü<àä bÕ<äT\T
#Ó+‘·H˚ ñHêïs¡≥. Äj·Tq qs¡d+æ Vü≤kÕ«$T ñbÕdü≈î£ &Ée&É+ e\¢ Äj·Tq
kÕ«$Tì düà]+#·>±H˚ e∫à X¯+ø£sT¡ \qT ø±bÕ&Üs¡ì ◊‹Vü≤´+.
‘·s¡Tyê‘· Äj·Tq >√ø£s¡í+˝À •e⁄DÏí ùd$+∫, <äøÏåD≤~ì
eT÷ø±+_ø£ #˚sT¡ ≈£îì nø£ÿ&É Á|üu≤Û ø£sT¡ &ÉH˚ ø£]àwæìº ø£*XÊs¡T. Äj·Tq
≈£îe÷s¡T&ÉT eT÷>∑yê&ÉT. $+‘·>± Á|üe]Ô+#˚yê&ÉT. Bì‘√ ‘·+Á&ç œqTï&Ó’
ñ+&É>± X¯+ø£s¡T\T #·÷∫ n‘·ìøÏ Ä‘·àC≤„q+ ø£s¡‘·˝≤eT\ø£eTì,
n+<äT#˚‘· n˝≤ Á|üe]ÔdüTÔHêï&Éì Á>∑Væ≤+∫, n‘·DÏí ñ<ä∆]+∫ ‘·q
•wüß´ì>± #˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. n‘·H˚ Vü≤kÕÔeT\≈£î&ÉT.
‘·sT¡ yê‘· X¯+ø£sT¡ \T X¯è+π>] #˚sT¡ ≈£îHêïs¡T. Á|üd$ü +#·uÀ‘·Tqï
ˇø£ ø£|üŒ≈£î ˇø£ Á‘ê#·TbÕeTT |ü&É>∑$|æŒ s¡ø£åD ø£*ŒdüTÔqï n|üPs¡«
<äèXÊ´ìï #·÷dæ, Ä dü\ú eTVü‰‘êà´ìï >∑T]Ô+∫ nø£ÿ&É XÊs¡<ë |”sêƒ ìï
kÕú|+æ #ês¡T. nø£ÿ&˚ ø±\Hê<∏Tä &ÉH˚ n‘·qT X¯+ø£sT¡ \ •wüß´&Ó,’ Äj·Tqπø~
7
ø±yê˝À }Væ≤+∫ ùd$dü÷Ô ñ+&˚yê&ÉT. ˇø£s√E ndü÷j·÷Á>∑dTü ˝Ô q’…
Ç‘·s¡ •wüß´\T n‘·ìï π>*#˚ùdÔ n‘·qT dü+düÿè‘·+˝À n‹ø£wüºyÓTÆq
‘√≥ø£eè‘êÔ\˝À ‘·q >∑Ts¡TyÓq’ X¯+ø£sT¡ \qT düT‹Ô +#ê&ÉT. n|üŒ{Ï qT+&ç
Äj·Tq ‘√≥ø±#ês¡T´\T>± Á|üd<æ Tä &∆ j É ÷· ´s¡T.
Ç˝≤ X¯ + ø£ s ¡ T \≈£ î |ü < ä à bÕ<ä T &É T , dü T π s X¯ « sê#ês¡ T ´\T,
Vü≤kÕÔeT\≈£î&ÉT, ‘√≥ø±#ês¡T´\T nH˚ q\T>∑Ts¡T Á|ü<ëÛ q •wüß´\j·÷´s¡T.
Ç‘·sT¡ \T nH˚≈î£ \T.
X¯+ø£s¡T\T ìs¡TZD√bÕdüq≈£î C≤„qe÷sêZìï ñ|ü<˚•dü÷ÔH˚,
dü>T∑ D√bÕdüq≈£î nqT≈£L\+>± $wüß,í •e, X¯ø,ÔÏ >∑D|ü‹, ≈£îe÷s¡kÕ«$T,
dü÷s¡T´&ÉT, Á|ü<Ûëq <˚e‘·\T>± ñ+&˚ Á|üdæ<ä∆ |üPC≤$<ÛëHê\qT
@s¡Œs¡#ês¡T. n+<äTøπ yê]ì wüDà‘· kÕú|Hü ê#ês¡T´\T n+{≤s¡T. Äj·Tq
eT‘êìøÏ, eT‘·$XÊ«kÕ\≈£î e´‹πsøÏ nì nqTø√≈£L&É<Tä . Äj·Tq ‘·q
C…Á’ ‘·j÷· Á‘·˝À nH˚ø£ <˚yê\j·÷\qT dü+<ä]Ù+#ês¡T. ø¬ ˝’ ≤dü+ qT+&ç
düŒ{Ïø£ *+>±\qT ùdø£]+∫ ∫<ä+ãs¡+˝À yÓ÷ø£*å +>∑+, øπ <ës¡+˝À
eTTøÏ Ô * +>∑ + , H˚ b Õ\T˝Àì ˙\ø£ + sƒ ¡ + ˝À es¡ * +>∑ + , ø£ + ∫˝À
jÓ÷>∑*+>∑+, X¯è+π>]˝À uÛÀ>∑*+>±\qT @s¡Œs¡#ês¡T. nH˚ø£ X¯øÔÏ dü˝ú ≤\qT
dü + <ä ] Ù+#ês¡ T . ‹s¡ T |ü ‹ ì, lXË ’ ˝ ≤ìï dü + <ä ] Ù+∫, nø£ ÿ &ç
nsêÃeT÷s¡T\Ô qT ùd$+#ês¡T. ~e´ øπ Áå ‘ê\˝À yês¡T ñqï dü+<äsꓤ\˝À
uÛ»Ñ >√$+<ä+, nqï|üPsêíwøºü +£ , eTVæ≤cÕdüTs¡eTs¡ì› k˛ÔÁ‘·+ yÓTT<ä˝q’…
nH˚ø£ Á|üd<æ y∆ä TÓ qÆ k˛ÔÁ‘ê\qT s¡∫+#ês¡T. lXË\’ +˝À eT÷&ÉT HÓ\\T ñ
+&ç ‘·|dü Tü ‡ #˚dTü ≈£îHêïs¡ì, n|ü&˚ kÂ+<äs´¡ \Vü≤]ì s¡∫+#ês¡ì #·]Á‘·
<ë«sê ‘Ó\Tk˛Ô+~. n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘· ø£s>Ô¡ ±H˚ ø±ø£ ø£$>± <Óe’ uÛ≈Ñ î£ &Ô TÉ >±
≈£L&Ü eTq+ Äj·TqqT #·÷&Ü*. dü+düÿè‘· e#·q s¡#q· ˝À Äj·Tq
8
ˇø£ y˚Ts¡Tq>¡‘T· \T´\ì |ü+&ç‘T· \T ø°]+Ô #ês¡T.
X¯è+π>]˝À qT+&É>± ‘·*¢øÏ Äs√>∑´+ u≤>± ø°åDÏ+∫+<äì
~e´<ä è wæ º ‘ √ ‘Ó \ Tdü T ø=ì yÓ + ≥H˚ ªø±\{Ï µ #˚ s ¡ T ≈£ î Hêïs¡ T .
nekÕqø±\+˝À ÄyÓT≈£î Ä<Ûë´‹àø£ $wüj÷· \qT uÀ~Û+#ês¡T. nq‹
ø±\+˝À ÄyÓ T •e kÕj· T T»´+ bı+~+~. Á>±eTdü T Ô \ T
düV≤ü ø£]+#·øb£ ˛e&É+‘√ jÓ÷>±–ï‘√ Äj·Tq ‘·*¢ <äV≤ü q dü+kÕÿsê\T
Ç+{Ï yÓqTø£H˚ ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ‹]– X¯è+π>] #˚sT¡ ≈£îHêïs¡T.
X¯è+π>]˝À XÊs¡<ë eTsƒêìï kÕú|+æ ∫, <ëìøÏ düTsπ X¯«sê#ês¡T´
\qT |”sƒê~Û|ü‹ #˚XÊs¡T, <ë«s¡ø£˝À ˇø£ eTsƒêìï kÕú|æ+∫ <ëìøÏ
Vü≤kÕÔeT\≈£îDÏí |”sêƒ ~Û|‹ü ì #˚XÊs¡T, ã<ä]øÏ düMT|ü+˝Àì CÀw”eTsƒ˝Y À
CÀ´‹s¡àsƒêìï kÕú|+æ ∫ <ëìøÏ ‘√≥ø±#ês¡T´\qT |”sêƒ ~Û|‹ü ì #˚XÊs¡T,
|üPØ˝À >√es¡q∆ eTsƒêìï kÕú|+æ ∫ <ëìøÏ |ü<àä bÕ<äTDÏí |”sêƒ ~Û|‹ü ì
#˚XÊs¡T. Ç˝≤ <˚X+¯ ˝À q\TyÓ|’ ⁄ü ˝≤ eTsƒê\qT kÕú|+æ ∫ <˚Xd¯ yü TÓ øÆ ´£ ‘·qT
kÕ~Û+#ês¡T.
∫es¡>± Äj·Tq ø±oàs¡+ #˚s¡T≈£îHêïs¡T. nø£ÿ&É Á|üdæ<ä∆
|ü+&ç‘T· &ÉT n_Ûqe>∑T|ü⁄DÔ íÏ yê<ä+˝À z&ç+#ês¡T. kÂ+<äs´¡ \Vü≤]ì nø£ÿ&˚
s¡∫+#ês¡T. n+‘·≈î£ |üPs¡«+ @ |ü+&ç‘T· ìøÏ kÕ<Û´ä +ø±ì <äøD åÏ <ë«s¡+
<ë«sê düs«¡ »„ |”sêƒ ìï n~Ûs√Væ≤+#ês¡T.
ã<ä ] ˝À ã<ä Ø Hê<∏ ä T DÏ í , π ø <ës¡ + ˝À π ø <ës¡ H ê<∏ ä T &ç ì
ùd$+#·Tø=ì, ø¬ ˝’ ≤dü+ #˚] ‘·q 32e @≥ ÁãôV≤’ àø£´+ #Ó+<ës¡T.
ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\T Äj·Tq ∫es¡>± ø£+∫ #˚] nø£ÿ&É
dæ ~ ∆ bı+<ës¡ ì ÁyêXÊs¡ T . X¯ + ø£ s ¡ $»j· T + ù|s¡ T ‘√ nH˚ ø £
9
Á>∑+<∏ë\THêïsTT. ø=ìï $wüj÷· \˝À $uÒ~+Û ∫Hê, Äj·Tq øπ s¡fi˝¯ Àì
ªø£˝≤{ϵ˝À »ìà+#ês¡ì, >√$+<äbÕ<ë#ês¡T´\yê] e<ä› •wü´]ø£+
#˚XÊs¡ì, $]$>± <˚XÊ≥q+ #˚dæ n<Ó«’ ‘êìøÏ e´‹πsø£yTÓ qÆ dæ<ë∆+‘ê\qT
K+&ç+#ês¡ì, Hê\T>∑T eTsƒê\qT kÕú|æ+#ês¡ì, Á|ükÕúq Á‘·j·÷ìøÏ
uÛ≤wü´+ ÁyêXÊs¡ì, eTVü‰y˚T<Ûë$, ø£$, C≤„ì nì n‹ |æqï ej·TdüT‡˝À
dæ~b∆ ı+<ës¡H˚ $wüj÷· \ô|’ @ø±_ÛÁbÕj·T+ ñ+~.
l Ä~ X¯+ø£sT¡ \T uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï nH˚ø£ |üsê´j·÷\T bÕ<äj÷· Á‘·\‘√
#·T{Ϻe#êÃs¡ì >±<∏ä\T ñHêïsTT. e÷<Ûäe $<ë´s¡D´kÕ«$T 15e
X¯‘êã›+˝À dü+ø£\q+ #˚dqæ X¯+ø£s¡ ~–«»j·T+ nH˚ Á>∑+<∏ëìï sêeTø£èwüí
eTsƒêìøÏ #Ó+~q kÕ«$T ‘·|kü Õ´q+<ä nqTe~+#ês¡T. <ëì Ä<Ûës¡+>±
X¯+ø£sT¡ \ j·÷Á‘ê e÷s¡dZ ˝úü ≤\qT ø=ìï+{Ïì >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. Ä
∫Á‘êìï Çø£ÿ&É n+~+#·&+É »]–+~.
2e n<Ûë´j·T+
Á|üy•˚ ø£
1. >ö&ÉbÕ<äT\T
n<Ó’«‘· dæ<ëú+‘êìøÏ Ä<äT´˝…’q >ö&ÉbÕ<äT\T Áø°.X¯. 800
ÁbÕ+‘·+ yês¡ì #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. Ms¡T lX¯ó≈£î\≈£î •wüß´\ì
n+{≤s¡T. >ö&ÉbÕ<äT\ •wüß´\T >√$+<äbÕ<äT\T, yê] •wüß´\T l
X¯+ø£sT¡ \T.
>ö&É b Õ<ä T \T nH˚ ø £ s¡ # · q \T #˚ d æ q ≥T¢ #Ó | ü ⁄ Ô H êï
10
e÷+&É÷ø√´|üìwü‘T· Ô MT<ä yê] ø±]ø£\T n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘êìøÏ |ü⁄Hê<äT\T
y˚XÊj·Tq&É+ ì]«yê<ë+X¯+. M] ø±\+˝À $X‚wü Á|ü#ês¡+˝À qTqï
uÖ<ä+∆ e\¢ Ms¡T Á|üu≤Û $‘·T˝j·÷´s¡ì, n<Ó«’ ‘êìøÏ e´‹πsø£+ø±ì uÖ<äe∆ T‘·
dæ<ëú+‘ê\qT Äj·Tq n+^ø£]+#ês¡ì $X‚w¢ ≈ü î£ \ n_ÛÁbÕj·T+.
yê] e÷+&É÷ø£´ø±]ø£\T Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +|üã&ܶsTT.
yÓTT<ä{Ï~ Ä>∑eT Á|üø£s¡D+. Bì˝À Äj·Tq e÷+&É÷´ø√|üìwü‘·TÔ≈£î
ns¡$ú es¡D #˚d,æ ‘êqT Á|ü‹bÕ~+∫q |üse¡ ÷s¡‘ú ‘· «Ô· + y˚<$ä Væ≤‘·eTì,
ùV≤‘·Tã<äe∆ Tì ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝ÀH˚ z+ø±s¡
‘·‘êÔ«ìï ≈£L&Ü ìs¡÷|æ+#ês¡T. s¬ +&Ée~ yÓ‘’ <· ´ä∏ Á|üøs£ D¡ +. ª$‘·<µä∏ n+fÒ
yêdüÔe dü«s¡÷|ü+ ø£+fÒ _Ûqï+>± ø£ì|æ+#·&É+. ªyÓ’‘·<∏äÛ´eTTµ n+fÒ
nì‘· ´ yÓ T Æ q ~ nì ns¡ ú + . Bì <ë«sê Á|ü | ü + #· $T<∏ ë ´‘ê«ìï
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. eT÷&Ée~ n<Ó«’ ‘· Á|üøs£ D¡ +. Bì˝À n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘·+
$e]+#·ã&ç+~. Hê\Ze~ n˝≤‘·XÊ+‘· Á|üøs£ D ¡ +. y˚<ä Á|üe÷D≤ìï
n+^ø£]+#·ì uÖ<ä+∆ yÓTT<ä˝q’… dæ<ëú+‘ê\T Ç+<äT˝À K+&ç+#·ã&ܶsTT.
Ms¡ T n<Ó ’ « ‘· dæ < ëú + ‘· + ˝Àì Á|ü < Û ë Hê+XÊ\sTTq
JeÁãôV≤’ àø£‘ê«ìï(oneness of individual self and universal self),
e÷j·÷yê<ëìï(doctrine of illusion), n+‘˚ø±ø£ ÁbÕ‹uÛ≤dæø£ dü‘´· +
(superimposed Truth), yê´eVü‰]ø£ dü‘·´+(emperical Truth),
bÕs¡e÷]úø£ dü‘´· +(ultimate Truth) nH˚ dü‘´· $uÛ»Ñ qì, yÓ÷øå±ìøÏ
C≤„qyÓTTø£fÒ e÷s¡eZ Tì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
Ms¡T ø±s¡´+ ø±s¡D+˝À ñ+&É<äH˚ Hê´j·T`yÓ’X‚wæ≈£î\T
Á|ü‹bÕ~+∫q ndü‘êÿs¡´yê<ëìï, ø±s¡´+ ø±s¡D+˝À ñ+≥T+<äH˚
kÕ+KT´\ dü‘êÿs¡´yê<ëìï, uÖ<äT\∆ $C≤„q yê<ëìï K+&ç+#ês¡T. düèwæøº Ï
11
ªnC≤‘·µ yê<ëìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. $X¯«+ m|ü&É÷ |ü⁄≥º˝Ò<äì, n~
|üse¡ ÷‘·à˝ÀH˚ ñ+<äì, <ëìì e´ø£+Ô #˚jT· &É+ |üse¡ ÷‘·à dü«uÛ≤e+
nì nHêïs¡T. ªe÷j·Tµ n+fÒ Äj·Tq <äèwæ˝º À |üse¡ ÷‘·à jÓTTø£ÿ n<äT“¤‘·
X¯ø.ÔÏ
C≤>∑è‘Y, dü«|üï, düTwüß|ü´Ô edü\ú T <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘· ‘·TØj·T+˝À
Ä‘êàqTuÛeÑ + ø£\T>∑T‘·T+<äì Äj·Tq dæ<ëú+‘·+.
>ö&ÉbÕ<äT\T uÖ<äT&∆ ìÉ , ñ|üìwü‘T· \Ô ˝Àì uÛ≤yê\≈£î, uÖ<ë∆ìøÏ
kÕs¡÷|ü´+ ñ+<äì Äj·Tq uÛ≤$+#ês¡ì düTsπ +Á<äHê<∏é <ëdt >∑TbÕÔ>±s¡T
yê] Væ≤düغ Ä|òt Ç+&çjT· Hé |ò˝æ ≤dü|˝”ò À ÁyêXÊs¡T (dü+. 1, ù|. 423)
n+<äT#˚‘· uÖ<ä∆eT‘· Á|üuÛ≤e+ X¯+ø£s¡T\ MT<ä ñ+<äì |ü+&ç‘·T\
n_ÛÁbÕj·T+.
>ö&ÉbÕ<äT\ •wüß´\T >√$+<äbÕ<äT\T. M]e<ä› X¯+ø£sT¡ \T n<Ó«’ ‘·
dæ<ë∆+‘êìï n<Û´ä j·Tq+ #˚XÊs¡T.
2. X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\T
X¯+ø£sT¡ \T n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘êìï ‘·eT nH˚ø£ s¡#q· \ <ë«sê
$dÔü è‘·+>± $e]+#ês¡T. Á|ükÕúqÁ‘·j·T+ MT<ä n+fÒ ñ|üìwü‘·TÔ\
MT<ä, ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\ MT<ä, uÛÑ>∑eBZ‘· MT<ä yês¡T n<Ó’«‘·|üs¡+>±
yê´U≤´Hê\T ÁyêXÊs¡T. $y˚ø£#·÷&ÜeTDÏ, Ä‘·àuÀ<Ûä e+{Ï Á|üø£s¡D
Á>∑+<∏ë\˙ï n<Ó«’ ‘· |üs+¡ >± s¡∫+#ês¡T. Ç+ø± yê] k˛ÔÁ‘ê\˝ÀqT,
nbÕs¡yÓTÆq yê] Ç‘·s¡ s¡#·q\˝Àq÷ Á|ü‹#√≥ n<Ó’«‘· uÛ≤yê\T
>√#·]dü÷HÔ ˚ ñ+{≤sTT.
yê] á s¡#q· \˝À ìøÏ|å yÔü TÓ qÆ n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘êìï Áø√&ûø]£ +∫
12
ˇø£ Áø£ e TyÓ T Æ q dæ < ë∆ + ‘· + >± ˝Ò ø £ <ä s ¡ Ù q+>± s¡ ÷ |ü ø £ \ Œq l
kÕj·TDe÷<Ûäyê#ês¡T´\T yês¡T yê] düs¡«<äs¡Ùq dü+Á>∑Vü≤+˝À
˝Àø±ìø£+~+#ês¡T. Ç~ dü+düÿè‘· Á>∑+<∏+ä . Bìï eTVü‰eTôVAbÕ<Ûë´j·T,
|ü<äàl Ä#ês¡´ |ü⁄˝…¢\ lsêeT#·+Á<äT&ÉT >±s¡T ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝ÀìøÏ
nqTe~+∫ Ä+Á<Ûä bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î eTôVA|üø±s¡+ #˚XÊs¡T. Á|üdTü ‘Ô +· ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü˝À <äsÙ¡ Hê\MT<ä Ç+‘·ø+£ fÒ ÁbÕe÷DÏøy£ TÓ qÆ Á>∑+<∏+ä eTs=ø£{Ï
˝Ò<Hä ˚ #Ó|Œü e#·TÃ. ø±ì á Á>∑+<∏+ä |ü+&ç‘T· \πø |ü]$T‘·+ nì #Ó|Œü ø£
‘·|Œü <äT. á kÕj·TD≤#ês¡T´˝Ò düq´dæ+∫q ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡D´kÕ«$T>±
Á|üd<æ Tä \∆ j·÷´s¡T. Ms¡T s¡∫+∫q y˚<ë+‘· |ü+#·<•ä ˝À ≈£L&É n<Ó«’ ‘·
dæ<ë∆+‘·+ $|ü⁄\+>± $e]+#·ã&ç+~.
3. X¯+ø£sT¡ \ s¡#q· \T
X¯+ø£sT¡ \T >=|üŒ y˚<ë+‹>±H˚ >±ø£ nkÕe÷q´ s¡#s· TT‘·>±,
ø£$>± ≈£L&Ü Á|üd<æ Tä \∆ j·÷´s¡T. n‘·´\Œ J$‘·ø±\+˝ÀH˚ nX‚wü s¡#q· \T
#˚XÊs¡T. kÕ«$T eTTU≤´q+<ä X¯+ø£sT¡ \ MT<ä yês¡T s¡∫+∫q Á>∑+<∏+ä ˝À,
X¯+ø£s¡T\ 23 uÛ≤wü´ Á>∑+<∏ë\qT, 54 Á|üø£s¡D Á>∑+<∏ë\qT, 76
k˛ÔÁ‘ê\qT, yÓTT‘·+Ô 153 s¡#q· \qT ù|s=ÿHêïs¡T. Ç$ #·~$ ns¡+ú
#˚düTø√e&ÜìøÏ ˇø£ J$‘·+ #ê\<äT. πøe\+ 32 dü+e‘·‡sê\
J$‘·+˝À, ìs¡+‘·s¡ <˚XÊ≥q+ #˚dü÷Ô, yê<ä Á|ü‹yê<ë\T #˚dü÷Ô,
nyÓ~’ ø£yTÓ qÆ Ç‘·s¡ eT‘ê\qT K+&çd÷ü ,Ô y˚\eT+~ •wüß´\≈£î >∑Ts¡T‘·«+
eVæ≤dü÷,Ô <˚X+¯ q\TeT÷\˝≤ eTsƒê\qT kÕú|+æ ∫ yÓ~’ ø£ eT‘· Á|ü#êsêìøÏ,
|ü{Ïwü̃‘·≈£î ø£èwæ #˚dü÷Ô 153 Á>∑+<Ûë\T s¡∫+∫ sêuÀj˚T ‘·sê\qT
ñJ®$+|ü CÒXÊs¡+fÒ Äj·Tq kÕ~Û+∫+~ e÷qyêr‘·+>±H˚ ø£ì|æd÷ü +Ô ~.

13
>±ì n~ ì»+, e÷qyê[ n<äèwü+º . Ç$ #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
ˇø£ J$‘· ø±\+ #ê\<äT. ø=ìï Á|üd<æ ∆ä s¡#q· \qT e÷Á‘·+ |üsêeT]Ù<ë›+.
<äXÀ|üìwü‘T· \Ô MT<ä, ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\ MT<ä, uÛ>Ñ e∑ BZ‘· MT<ä
yÓTT<ä{Ï kÕ] yê´K´ Áyêdæ+~ X¯+ø£sT¡ ˝Ò. á yê´K´\T n<Ó«’ ‘·|sü +¡ >±
s¡ ∫ +#ês¡ T . M{Ï ÁbÕeTTK´+ Ç+‹+‘· ì #Ó | ü Œ sêì~.
l $wüßdí Vü ≤ü ÁdüHêeT k˛ÔÁ‘·+ MT<ä ≈£L&Ü yÓTT<ä≥ yê´K´ Áyêdæ+~
yêπs.
Çø£ Á|ü ø £ s ¡ D Á>∑ + <∏ ë \˝À $y˚ ø £ #· ÷ &ÜeTDÏ
eT≈£î{≤j·Te÷qyÓTqÆ ~. Bì˝À 582 XÀ¢ø±\THêïsTT. eTT+<äT>± >∑Ts¡Te⁄
>√$+<äbÕ<äT\≈£î qeTdüÿ]+∫ Á>∑+<∏ës¡+uÛ+Ñ ˝ÀH˚ #Ó|Œæ q á XÀ¢ø+£
#·÷&É+&ç.
XÀ¢ˆˆ »q÷ÔHê+ qs¡»qà <äTs¡u¢ ÑÛ eT‘·' |ü⁄+dü´Ô + ‘·‘√ $Á|ü‘ê
‘·kÕà <Ó«’ ~ø£<säÛ à¡ e÷s¡|Z sü ‘¡ ê $<ä«‘·«Ô eTkÕà‘·Œs¡yTé
Ä‘êàHê‘êà$y˚#q· + dü«qTuÛyÑ √ ÁãVü‰à‘·àHê dü+dæ‹ú
s¡TàøÏsÔ √ï X¯‘ø· √{Ï»qàdüT ø£è‘Ó'’ |ü⁄D…´Æ ]«Hê \uÛ´Ñ ‘˚
Je⁄\˝À qs¡T&ÉT>± |ü⁄≥º&É+ <äTs¡¢uÛÑ+, n+<äT˝Àq÷,
|ü⁄s¡Twüß&ÉT>±, $Á|ü⁄&ÉT>±, yÓ~’ ø£ ø£sà¡ e÷s√ZqTe]Ô>±, $<ë´+düT&ÉT>±,
Ä‘êàHê‘·à $y˚#H· ê |üsT¡ &ÉT>± |ü⁄≥º&+É eTØ <äTs¡u¢ +ÑÛ — »qà»Hêà\
kÕ<Ûqä e\¢, |ü⁄D´|ò\ü + e\¢ e÷Á‘·yT˚ eTTøÏÔ kÕ<Û´ä + düTe÷! nì Äj·Tq
#Ó|Œü e\dæq<ä+‘ê yÓTT<ä{Ï XÀ¢ø+£ ˝ÀH˚ ≈£î|¢ +Ôü >± #Ó|Œü &É+˝ÀH˚ Äj·Tq
Á|ü‹uÛÑ ø£ì|ædTü +Ô ~. e÷qe⁄&ç>± |ü⁄≥º&+É , yÓ÷ø£+å MT<ä Ç#·Ã¤ ñ+&É&+É ,
eTVü‰|ü⁄s¡Twüß\ ÄÁX¯jT· + n+fÒ dü‘‡· +>∑+ nH˚$ uÛ>Ñ e∑ <ä‘êÔ\T e÷Á‘·yT˚
14
nì Äj·Tq #Ó|Œæ q á Á>∑+<∏ëìøÏ ª$y˚ø#£ ÷· &ÜeTDϵ nH˚ù|s¡T kÕs¡øú £
HêeT+ nsTT+~.
‘·s¡Tyê‘· Äj·Tq Á|üø£s¡D Á>∑+<∏ë\˝À, ìsê«Dwü≥ÿ+,
kÕ<Ûqä |ü+#·ø+£ , eT˙cÕ|ü+#·ø+£ , Ä‘·àuÀ<Û,ä düs«¡ y˚<ë+‘· dæ<ë∆+‘·kÕs¡
dü+Á>∑V≤ü + yÓTT<ä˝q’… $ Á|üd<æ ë∆\T.
Çø£ Äj·Tq k˛ÔÁ‘ê\˝À l ø£qø£<ëÛ sêdüeÔ +, l \ø°Îqèdæ+Vü≤
ø£sêe\+ã k˛ÔÁ‘·+, <äøDåÏ ≤eT÷]Ô k˛ÔÁ‘·+, »>∑Hêï<∏ëwüøº +£ , >∑+>±k˛ÔÁ‘·+
Á|üd<æ ë∆\T. uÛ»Ñ >√$+<ä XÀ¢ø±\T $düÔ è‘· Á|ü#ês¡+˝À ñHêïsTT. n$
X¯+ø£sT¡ \T, yê] •wü´ ãè+<ä+ ø£*dæ #Ó|Œæ q$.
Çø£ Äj·Tq k˛ÔÁ‘·kÕVæ≤‘·´+˝ÀH˚ n‘·´+‘· ÁbÕeTTK´+
bı+~+~ kÂq›s´¡ \Vü≤]. Ç+<äT˝À 100 XÀ¢ø±\THêïsTT. yÓTT<ä{Ï 41
XÀ¢ø±\qT Äq+<ä\Vü≤] nì ‘·sT¡ yê‹ 59 XÀ¢ø±\qT kÂ+<äs´¡ \Vü≤]
nì n+{≤s¡T. Äq+<ä\Vü≤]˝À l$<ä´, #·+Á<äøfi£ ≤$<ä´, ≈£î+&É*ì
$<ä´, l#·Áø±s¡Ãq yÓTT<ä˝…’q$ ñHêïsTT. kÂ+<äs¡´\Vü≤]˝À <˚M
yÓu’ eÑÛ eTT, Ä ‘·*¢ eTVæ≤eT\T, ÄyÓT ≈£sT¡ D≤ø£{≤øå±\T e]í+#·ã&ܶsTT.
Ç+<äT˝À ø=ìï ñbÕdüq\T, j·T+Á‘· $X‚cÕ\T ñqï+<äTe\¢ eT+Á‘·
XÊÁdü+Ô ˝À Á|üyX˚ e¯ TTqïyês¡T e÷Á‘·yT˚ Bìï $X‚w¢ +æ #·>\∑ s¡T.
3e n<Ûë´j·T+
n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘·+
1. kÕs¡ dü+Á>∑V≤ü +
eTVü‰eTôVAbÕ<Ûë´j·T ø£|dæ \úü + <˚•ø±#ês¡´ kÕ«$Tyês¡T, ‘·eT
15
dæ<ë∆+‘·Á‘·jT· dü+Á>∑V≤ü +˝À, n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘· kÕs¡d+ü Á>∑V≤ü XÀ¢ø+£ >±,
á ÁøÏ+~ XÀ¢ø±ìï ù|s=ÿHêïs¡T :
XÀ¢ø£+: ÁãôV’≤àø£+ |üs¡e÷s¡úe‘Y, ‘·~‘·s¡Hêàj·÷eTj·T‘ê«qàè cÕ
ÁãôV≤’ àyÓ’ ø£ eTTbÕ~Û_+_‘·, eT‘√Jy˚Xu¯ ≤Û e+ >∑‘y· Té ˆ
ÁuÛ≤+‹dü‡+düè‹s¡dü´, ‘·Á‘·ŒX¯eTq+ eTTøÏÔ', ‘·<äbÕ´‘·àH√
ÁãôV’≤àø±´e>∑e÷‘Y ÁX¯ó‹ ÁX¯eDC≤‘Y, Ç‘ê´VüQs¡<Ó’«‹q' ˆˆ
á XÀ¢ø+£ ns¡+ú Ç~. ÁãVü≤àyÓTTø£ÿfÒ Á‹ø±\eTT\+<äT ñ+&˚
dü < ä « dü T Ô e ⁄ ( that which really exists ). Ç‘· s ¡ e TT\˙ï
e÷j·÷ø£*Œ‘ê˝Ò >±ì ì»yÓTqÆ $ ø±e⁄. n+fÒ ndü<«ä düTeÔ ⁄\qïe÷≥.
ÁãVü≤à+ ˇø£ÿfÒ nsTTHê ñbÕ~Û uÛ<Ò +ä e\¢ Je⁄&ÉT, áX¯«s¡T&ÉT nH˚
e´‘ê´kÕ\T ø£ì|ækÕÔsTT. |üPs¡«»qà yêdüHê $X‚cÕ\ e\¢ Je⁄\˝À
ø£sèÔ¡ ‘·«uÛ≤e+ (á |üìì H˚qT #˚dTü HÔ êïqT), uÛÀø£Ô è‘·« uÛ≤e+ (Bìì
H˚qT nqTuÛ$Ñ düTHÔ êïqT) nH˚ uÛ≤yê\T ãj·T\T<˚] dü+kÕs¡T˝Ö‘·THêïs¡T
` »qqeTs¡D e\j·T+˝À ∫≈£îÿ≈£î+≥THêïs¡T. Ç<ä+‘ê ÁuÛ≤+‹. Ä
ÁuÛ≤+‹ ñ|üX$¯ TùdHÔ ˚ eTTøÏ.Ô Ä ÁuÛ≤+‹ ‘=\>±\+fÒ Jyê‘·à\ nuÛ<Ò ëìï
uÀ~Û+#˚ ` ªnVü≤+ ÁãVü‰àdæàµ, ª‘·‘«Ô· eTdæµ ` e+{Ï ÁX¯ó‹yêø±´\T ÁX¯eD+
#˚d,æ yê{Ïì eTqq+ #˚dæ Jyê‘·à, |üse¡ ÷‘·à ˇø£fÒ nH˚ n<Ó«’ ‘· C≤„Hêìï
düeTTbÕ]®+#ê*.
Ç~ n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘· kÕs¡d+ü Á>∑V≤ü + ` Ç+ø± dü+Á>∑V≤ü +>±
#Óù|Œ~ ªªÁãVü≤àdü‘´· + »>∑ìà<∏ë´ Jy√ ÁãôV≤’ ´e Hê |üs'¡ µµ nH˚ ñ‘·sÔ ¡
MTe÷+kÕ ‘·‘«Ô· +. ‘ê&ÉT MT<ä bÕeTT Äs√|æ‘y· TÓ qÆ ≥Tº ÁãVü≤àeTT MT<ä
»>∑‘T· Ô Äs√|æ‘y· TÓ qÆ ~. n+<äT#˚‘· Äs√|æ‘y· TÓ qÆ bÕeTT e˝… »>∑‘T· Ô
16
≈£L&Ü ndü‘´· +. ‘ê&˚ dü‘´· +. n˝≤π> ñbÕ~Û (X¯Øs¡+) ˝À qTqï Je⁄&ÉT
eTH√ãT<äT∆\≈£î #˚s¡Te>± qTqï+<äTe\¢ yê{Ï Á|üuÛ≤e+‘√ n‘·ì˝À
ø£s¡Ôè‘·«, uÛÀø£Ôè‘·« uÛ≤yê\T |ü⁄&ÉT‘·THêïsTT. eTH√ãT<Ûä´Vü≤+ø±sê\qT
n~Û>∑$TùdÔ Ç$b˛sTT, ‘êqT X¯ó<äú #Ó’‘·q´ dü«s¡÷|üyÓTÆq ÁãVü≤àeTì
>∑T]ÔkÕÔ&ìÉ ñ‘·sÔ ¡ MTe÷+kÕ <äsÙ¡ q+˝Àì n<Ó«’ ‘· uÛ≤e+.
ª@ø£+ dü‘,Y $ÁbÕ ãVüQ<Ûë e<ä+‹µ ` dü‘´· dü«s¡÷|ü+ ˇø£f,Ò
nsTTHê uÛ≤wü´ø±s¡T\T <ëìH˚ nH˚ø£ $<Ûë\T>± $e]kÕÔs¡T ` nH˚
ãTTπ>«<ä yêø£´+, ª@ø£yT˚ e n~«rj·T+ ÁãVü≤ൠ` ñqï~ ˇø£f,Ò n<˚
ÁãVü≤àeTT, ¬s+&Ée~ ˝Ò<äT ` nH˚ ñ|üìwü<ë«ø£´+, n<Ó’«‘êìøÏ
eT÷\ø£+<äyTÓ qÆ |üse¡ ÷‘·à jÓTTø£ÿ nqq´‘ê«ìï dü÷∫kÕÔsTT. eTT+<äT>±
n<Ó«’ ‘·+˝À ÁãVü≤àeTT jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e dü«s¡÷bÕ\qT |ü]o*<ë›+.
2. ÁãVü≤àeTT
ªdü‘·´+, C≤„q+, nq+‘·+ ÁãVü≤ൠnì ñ|üìwü<ë«ø£´+.
X¯+ø£sT¡ \T ‘·q dæ<ë∆+‘ê\≈£î m≈£îÿe>± ñ|üìwü‘T· \Ô MT<˚ Ä<Ûës¡|&ü ܶsT¡ .
ÁãVü≤à+ ì‘·´X¯ó<ä∆ (ever pure), ì‘·´ ãT<äú (ever awak-
ened), ì‘·´ eTTø£Ô (ever free) dü«s¡÷|ü+. á ÁãVü≤àìøÏ, dü‘´· +
(Truth), C≤„q+ (knowledge), nq+‘·+ (infinitude) nH˚$
dü«s¡÷|ü\ø£åD≤\T (essential charateristics). n+‘˚ø±ø£ Äj·Tq
Á|ü‹bÕ~+∫q ÁãVü≤à+ #˚‘q· ‘·‘«Ô· y˚T ø±≈£î+&Ü ìs¡ej·T+, ìs¡TD Z +,
s¡÷|üsV¡ ≤æ ‘·+, $ø±s¡sV¡ ≤æ ‘·+, dü«>∑‘,· düC≤rj·T, $C≤rj·T uÛ<Ò ä s¡V≤æ ‘·+.

17
 $•cÕº<«’Ó ‘·T\T, <Ó«’ ‘·T\T |üse¡ ÷‘·à ~e´eT+>∑fi¯ dü«s¡÷|ü⁄&Éì,
düø\£ dü<Tä DZ düeTì«‘·T&Éì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. Ms¡T Á|ü‹bÕ~+∫q~
dü>T∑ D, kÕø±s¡ ÁãVü≤àyÓT‘Æ ˚ X¯+ø£sT¡ \T Á|ü‹bÕ~+∫q ÁãVü≤àeTT, ìs¡TD Z
ìsêø±s¡yTÓ qÆ ~, á uÛ<Ò ëìï >∑T]Ô+#ê*. Ç+ø± |ü]o*<ë›+.
ÁãVü≤àeTT dü<«ä düTeÔ ⁄ n+fÒ ì»yÓTqÆ ~, ñqï~ nì. Bìï
n+<äs÷¡ n+^ø£]+#ês¡T. m+<äT#˚‘q· +fÒ dü<«ä düTeÔ ⁄πø ø£<ë düèwæº ø±s¡´+
kÕ<Û´ä +. s¡÷|üsV¡ ≤æ ‘·+ >∑qTø£ $ø±s¡ s¡V≤æ ‘·+ ≈£L&Ü. j·÷düTÿ&ÉT ìs¡Tø£+Ô ˝À
(1.1.3) Ç˝≤ nHêï&ÉT. ªwü&é uÛ≤e $ø±sê uÛeÑ ˙Ô‹ yês긴j·TDÏ' `
C≤j·T‘˚, ndæ,Ô $|ü]DeT‘˚, es¡‘ú ,˚ n|üøj å° T· ‘˚, $qX¯´r‹ ` »ìàdüT+Ô ~,
ñ+≥T+~, |ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·T+~, ô|s¡T>∑T‘·T+~, ø°åDÏdüTÔ+~,
q•düT+Ô ~ nH˚$ wü&«ç ø±sê\T n+fÒ Äs¡T s¡ø±\ |ü]D≤eT $ø±sê\T
˝Òø£ e÷s¡TŒ\T. Ç$ s¡÷|üsV¡ ≤æ ‘·yTÓ qÆ ÁãVü≤àeTTq≈£î+&Ée⁄. n˝≤π> dü«>∑‘,·
düC≤rj·T $C≤rj·T, uÛ<Ò ë\T ≈£L&Ü ñ+&Ée⁄.
eèø£ådü´ dü«>∑‘√ uÛÒ<ä ' |üÁ‘·, |ü⁄wüŒ |òü˝≤~_Û'
eèøå±qÔsê ‘·‡C≤rjÓ÷ $C≤rj·T' •˝≤~‘· '
(|ü+#·<•ä 1.2.20)
#Ó≥Tº ˇø£fÒ nsTTHê, <ëì˝Àì Ä≈£î\qT, |ü⁄e⁄«\qT, |üfifl¯ qT
y˚sT¡ >± #·÷kÕÔ+. Ç~ dü«>∑‘· uÛ<Ò +ä — n˝≤π> #Ó≥˙¢ ï ˇπø C≤‹øÏ #Ó+~qy˚
nsTTHê, ñ<ëVü≤s¡D≈£î e÷$T&ç#≥Ó TºqT, ∫+‘·#≥Ó TºqT y˚sT¡ >± #·÷kÕÔ+,
Ç~ dü«C≤rj·T uÛ<Ò +ä — #Ó≥TºqT+&ç ø=+&ÉqT y˚sT¡ >± #·÷kÕÔ+, Ç~
$C≤rj·T uÛ<Ò +ä . á eT÷&ÉT uÛ<Ò ë\T ÁãVü≤àeTTq≈£î ˝Òe⁄. BìøÏ ø±s¡D+
18
Çe˙ï yê´eVü‰]ø£ (differences perceived in the emperical world)
uÛ<Ò ë\T. eT] ÁãVü≤à+ yê´eVü‰]ø£ \ø£D
å ≤\≈£î nr‘·+.
3. ÁãVü≤àeTT C≤„q dü«s¡÷|üeTT
Ä‘·à ˝Òø£ ÁãVü≤àeTT C≤„q dü«s¡÷|üeTT. C≤„q+ ˝Òì dü‘Œ· <ësêúìï
}Væ≤+#·˝eÒ TT. e÷qe⁄\˝À C≤„q+ ñqïyê&˚ @ |üHH’Ó ê #˚<ë›eTì
dü+ø£*ŒkÕÔ&TÉ . <ëH˚ï Á|üeè‹Ô n+{≤s¡T. nC≤„ì˝À ìÁwüÿj·÷|üs‘¡ «· +
ñ+≥T+~. C≤„q+ ñqï e÷qe⁄\˝À Á|üeè‹Ô ñ+<äH˚ $wüj·÷ìï
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì, n˝≤π> Ä‘·à≈£î ≈£L&Ü C≤„q+ ñ+~ ø£<ë,
n+<äT#˚‘· <ëìøÏ Á|üeè‹Ô ñ+≥T+<ë n+fÒ ñ+&É<+ä {≤s¡T X¯+ø£sT¡ \T.
á $wüj÷· ìï sê<Ûëø£èwüí |ü+&ç‘T· &ç˝≤ $e]+#ês¡T.
ªªì»eT>∑T dü‘êÔj·TTqT C≤„qeTTqT ø£*dæj·TT+&ÉTqT. Ä‘·à
C≤„qeTT˝Òì<˚ dü‘êÔ ø±C≤\<äT— dü‘êÔ ˝Òì<˚ C≤„qy˚T ˝Ò<äT. n~
Äq+<äd«ü s¡÷|üeTTHÓ’ ñqï~. düs«¡ <äT'K $eTTøÏj Ô T˚ Äq+<äeTT. Ä‘·à
$dü]+® #·e\dæq~ >±ì dü+bÕ~+|üe\dæq~>±ì j˚T~j·TTqT ˝Ò<Tä .
Ä‘·àj·T+<ä|Áü ø£eT\ø£D å y˚T~j·TT ˝Ò<Tä . Á|üeè‹Ô, dü«uÛ≤eeTT#˚ qì‘·´
eT>∑T≥#˚, Ä‘·à≈£î Á|üeè‹Ô ˝Ò<ìä X¯+ø£sT¡ ì yê<äeTT. Ä‘·àj·T+<äT Á|üeè‹Ô
˝Ò<Tä . m+<äT Á|üeè‹Ô j·TTqï<√ <ëìøÏ e÷s¡TŒ˝Ò≈î£ +&É qT+&ÉC≤\<äT.
nVü≤+ø±s¡eTT düs«¡ Á|üeè‹ÔøìÏ eT÷\eTT. eTqyÓT]–q+‘· es¡ø~£
<äT'KùV≤‘·Te⁄. ø±eT|üs‘¡ +· Á‘·eTT. ø£sèÔ¡ ‘·«uÛÀø£èÔ ‘·«eTT\T <Ó«’ ‘·u≤Û eeTTô|’
Hê<Ûës¡|ü&ÉTqT. n+<äT#˚‘· |üs¡eT dü´‘·eTT ø±<äT.µµ uÛ≤s¡rj·T
‘·‘«Ô· XÊÁdüeÔ TT ` yê\T´+ 4, ù|CŸ 298. nqTyê<ä+ : $<ë«Hé ãT\TdüT
y˚+ø£fXÒ «¯ s¡T\T ` ‹.‹.~. Á|ü#T· s¡D.
19
 ÁãVü≤àeTT n|ü]∫ÃqïeTT (unlimited) n$uÛ≤»´eTT (indi-
visible), |ü]|üPs¡e í TT (full), ì‘·´eTT(eternal), neT*qeTT (un-
tainted), dü÷ø£àå eTT(subtle).

4. ÁãVü≤à dü‘´· +
ÁãVü≤àeTTq≈£î uÛ÷Ñ ‘·, uÛ$Ñ wü´‘Y, es¡eÔ ÷Hê\H˚$ ñ+&Ée⁄. n~
Á‹ø±\˝ÀqT ñ+&˚~. dü‘ê´ìøÏ Á|ü<ëÛ q \ø£Då + n~ ø±˝≤ìøÏ nr‘·+>±
ñ+&É&É+. m|ü&Ó’‘˚ ªdü‘·´+µ ÁãVü≤àeTT jÓTTø£ÿ dü«s¡÷|ü \ø£åD+>±
#Ó|üŒã&ç+<√, n|ü&˚ n~ ø±˝≤ìøÏ ˝Àã&É<äì y˚πs #Ó|üŒqedüs¡+
˝Ò<Tä . á n+XÊìï >ö&ÉbÕ<äT\ ø±]ø£\˝Àì yÓ‘’ <· ´ä Á|üøs£ D ¡ +˝Àì 6e
ø±]ø£ Ç˝≤ $e]düT+Ô ~ :
Ä<ëeHÔ̊ #· j·THêïdæÔ es¡Ôe÷H˚-|æ ‘·‘·Ô<∏ë
$‘·<∏Ó’' q<äèXÊ' düH√Ô-$‘·<ë∏ Çe \øÏ‘å ê'
@~ Ä<ä´+‘ê\˝À ˝Ò<√ n~ eT<Û´ä ˝À ñHêï ˝ÒqfÒ.º <ëìï
ndü‘´· + ˝Òø£ $T<∏´ä n+{≤s¡T.
ÁãVü≤àeTTqT+&˚ düèwæº Ä$s¡“$¤ +∫+~, b˛wæ+#·ã&ÉT‘·T+~,
<ëì˝ÀH˚ \j·T+ ne⁄‘·T+~. eT] düèwæº eT<Û´ä ˝À e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~.
Ä<ä´+‘ê\˝À n~ ˝Ò<Tä . n+<äT#˚‘· n~ ndü‘´· +. ÁãVü≤à+ Á‹ø±\˝Àq÷
ñ+≥T+~. n+<äT#˚‘· n~ dü‘·´+ ` ø±˝≤r‘·+, nì n<Ó’‘·«+
dæ<ë∆+‘·Øø£]düTÔ+~.
m+&Ée÷$˝À ˙fi¯ófl ñHêïj·Tì ÁuÛeÑ T |ü&‘É ê+. BìøÏ ø±s¡D+
dü÷s¡´ø±+‹ nø£ÿ&É »\eTTqï≥T¢ uÛ≤dæ+#·&+É . ndü\T ˙fi‚fl ˝Òì#√≥
20
dü÷s¡´øÏs¡D≤\T m˝≤ ˙fi¯ófl ñqï≥T¢ ÁuÛÑeT ø£*–kÕÔjÓ÷ n˝≤π> á
HêeTs¡÷bÕ‘·àø£yTÓ qÆ Á|ü|+ü #·+ eTqøÏ n<˚ ì»eTH˚ ÁuÛ≤+‹ ø£*–+∫
dü‘´· yÓTqÆ ÁãVü‰àìï ø£|Œæ |ü⁄#·TÑ·T+~. nø£ÿ&É ˙fi¯ófl m˝≤ ndü‘´· yÓ÷
Çø£ÿ&É Á|ü|+ü #·+ n˝≤π> ndü‘´· +— ÁãVü≤à dü‘´· +. Ç˝≤+{Ï ÁuÛeÑ T≈£î
ø±s¡D+ e÷j·T nì n<Ó«’ ‘·+ #ÓãT‘·T+~. ìC≤ìï ø£|Œæ |ü⁄#·Ã&É+ e÷j·T
Á|ü<ëÛ q \ø£Då +. Bìï ªÄes¡D X¯øµÔÏ (veling power) n+{≤s¡T. á
e÷j·T Á|ü|+ü #êìï <ëì $πø|å Xü ø¯ ‘ÔÏ √ (power of projection) düèwæ+º ∫
<ëìH˚ eTq≈£î ø£qãs¡∫ ndü\T dü‘·´yÓTÆq ÁãVü≤àeTTqT eTqøÏ
ø£qã&É≈î£ +&Ü #˚dTü +Ô ~. n˝≤π> ndü‘´· yÓTqÆ »>∑‘T· qÔ T ø£qã&˚˝≤ #˚dæ
n<˚ dü‘´· eTH˚ ÁuÛeÑ TqT eTq˝À ø£*–düT+Ô ~.
á s¬ +&ÉT X¯≈î£ \Ô qT Ä#ês¡´ |ü⁄˝…\¢ lsêeT#·+Á<äT&ÉT >±s¡T
Ç˝≤ $e]+#ês¡T :
ªªnHê~jÓTÆ q nC≤„q+#˚‘· ÁãVü≤àdü«s¡÷|ü+ ø£|Œæ y˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
»>∑‘T· Ô Á|ü<]ä Ù+|ü ã&ÉT‘·T+~. á $<Û+ä >± nC≤„HêìøÏ Äes¡DX¯ø,ÔÏ
$πøå|üX¯øÏÔ (˝Òì<ëìì #·÷|æ+#˚ X¯øÏÔ) nqT ¬s+&ÉT X¯≈£îÔ\T+{≤sTT.
X¯óø£sÔ »¡ ‘ê~ dü˝ú ≤\˝À ≈£L&Ü ñqï X¯óø±Ô«~ø£+ ø£|Œæ y˚jT· ã&ÉT‘·T+~,
˝Òì s¡»‘ê~ø£+ #·÷|üã&ÉT‘·T+~. Äes¡D X¯øÔÏ Á|ü<ëÛ q+>± ñqï nC≤„q+
n$<ä´ nì, $πø|å ü X¯øÔÏ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~ e÷j·T nì #Ó|Œü ã&ÉT‘·T+~. á
$<Ûä+>± ù|s¡¢˝À uÛÒ<äy˚T ‘·|üŒ edüTÔe⁄˝À uÛÒ<ä+ ˝Ò<äì ns¡ú+
(düs«¡ <äsÙ¡ qdü+Á>∑V≤ü ' ` ù|. 729).
ÁãVü≤àeTTq≈£î ñqï Á|ü<ëÛ q \ø£D
å ≤\˝À ˇø£{,Ï ‘·qì ‘êH˚
düèwæº+#·T≈£îH˚ X¯øÏÔ— Bìï dü«j·T+ dæú‹ n+{≤s¡T. á ÁãVü≤à+
21
Je⁄\+<ä ] ˝ÀH˚ ø±ø£ $X¯ « eT+‘ê yê´|æ + ∫ ñ+≥T+~. Ç~
n$uÛ≤»´+(indivisible), n|ü]∫äqï+(unlimited) n+fÒ |ü]$T‹
˝Òì~. nìï+{Ï˝Àq÷ ˇπø ‘·‘«Ô· +>± yê´|æ+∫ ñ+≥T+~ >∑qTø£, <ëì˝À
eTTø£ÿ\T>± $&çb˛j˚T dü«uÛ≤e+ Bìï |üè<∏øä «Ô£ + n+{≤s¡T ñ+&É<Tä (it
is incapable of particularisation). nìï+{ÏøÏ $T+∫, n~ ‘·|Œü
eTs=ø£{Ï ˝Òì ‘·‘«Ô· + n~ one without a second.
dü‘Y (existence), ∫‘Y (consciousness), Äq+<ä (bliss)
dü«s¡÷|ü⁄&ÉT ÁãVü≤àeTT— Ç$ Äj·Tq dü«s¡÷|ü\ø£D å ≤˝Ò >±ì >∑TD≤\T
ø±e⁄. Äj·Tq ìs¡TD Z T&ÉT. Äj·Tìï ªªdü÷ø£àå X¯Ã, eTVü‰+‘·Xï , Á|ü‘´· >±‘·à
uÛ÷Ñ ‘·Xï µµ dü÷ø£àå yÓTqÆ yê&ÉT, n‘·´+‘· X¯øeÔÏ T+‘·T&ÉT, Á|ü‘´· >±‘·à>± nìï
Je⁄\˝ÀqT ñ+&˚yê&ÉT nì y˚<ë+‘·T\T e]í+#ês¡T. eT] Çìï
X¯≈î£ \Ô Tqïyê&ÉT e÷j·T#˚‘· m+<äT≈£î ø£|Œü ã&ç eTq≈£î ø£ì|æ+#·≈î£ +&Ü
b˛j·÷&ÉT nH˚ Á|üXï¯ ≈£î >ö&ÉbÕ<äT\T á $<Û+ä >± düe÷<Ûëq+ Ç#êÃs¡T.
ø£\Œj·T‘ê´‘êàHê ‘êàq--e÷‘êà<˚e' dü‡«e÷j·Tj·÷,
dü @e ãTT<Û´ä ‘˚ uÛ<Ò ëì‹ y˚<ëdüÔ ìX¯Ãj·T ' ˆˆ
(>ö&ÉbÕ<ä ø±]≈£\T`yÓ‘’ <· ´ä∏ Á|üøs£ D
¡ + ` 12)
dü«j·T+>± |üse¡ ÷‘˚à ‘·q nBÛq+˝Àì e÷j·T#˚‘· ‘·qqT
‘êH˚ á HêeTs¡÷|ü Á|ü|+ü #·+˝À ø£|Œæ y˚dTü ≈£îì eTq≈£î ø£qã&É&+É
˝Ò<Tä . n+<äT#˚‘· e÷j·TqT ‘·q nBÛq+˝ÀH˚ ô|≥Tº≈î£ ì á düèwæìº
#˚dTü HÔ êï&Éì uÛ≤e+. ‘ê&ÉTqT bÕeTT>± ÁuÛ$Ñ TdüTHÔ êïeT+fÒ Ä ÁuÛeÑ T≈£î
‘ê&˚ Ä<Ûës¡eTsTTq≥T¢, á $XÊ«ìøÏ Ä<Ûës¡+ ÁãVü≤ày˚T ` n<˚ dü‘´· +
nì dæ<ëú+‘·+.
22
 ÁãVü≤àeTT ìs¡TDZ T&ÉT. dü‘«· , s¡»dt, ‘·y÷Ó >∑TD≤\T Á|üøè£ ‹˝À
ñ+{≤sTT. ÁbÕø£è‘·eTT˝…q’ >∑TD≤\qT ÁãVü≤àeTTq ø±bÕ~+#·˝eÒ TT. n+‘˚
ø±≈£î+&Ü >∑TD≤\T edüTÔ \ø£D å ≤\T. ÁãVü≤àeTT edüTeÔ ⁄ ø±<äT. n˝≤π>
C≤„q+ ≈£L&É Äj·Tq dü«s¡÷|üyT˚ >±ì >∑TD+ ø±<äT.
5. »>∑ìà<∏´ä
n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘·+˝Àì »>∑ìà<∏ë´ yê<ä+ kÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+˝À
ø=+‘· >∑+<äs¡>√fi¯+ düèwæº+∫+<äq&É+ n‹X¯jÓ÷øÏÔ ø±<äT. Á|ü‘·´ø£å
Á|üe÷D+, nìï Á|üe÷D≤\˝ÀqT ÁX‚wüºyÓTÆq~. Bìï n+<äs¡÷
n+^ø£]kÕÔsT¡ . X¯+ø£sT¡ \÷ n+^ø£]+#ês¡T. eT] Á|ü‘´· ø£+å >± eTqøÏ
ø£ì|æ+#˚ $XÊ«ìï Äj·Tq ª$T<∏´ä µ nì ø={Ϻ bÕπsXÊπs$T{Ï ? nqï~
n+<ä]˝À »ì+#˚ Á|üXï¯ .
á Á|üXï¯ ñ<äsTT+#·&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ eTq+ ˇø£ ‘ê‹Ô«ø£
dæ<ëú+‘êìï e´eVü‰]ø£ <äèw摺 √ #·÷&É&yÉ T˚ . X¯+ø£sT¡ \T Á|ü‹bÕ~+∫q
$T<∏ë´yê<ë+ Äj·Tq Á|ü|+ü #·+ e´eVü‰]ø£+>± ≈£L&É ndü‘´· + nì
nHêïs¡ì ‘·|ü >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ e\¢ ø=+‘· nb˛Vü≤≈£î <ë] rdæ+~.
@~ Ä~˝ÀqT n+‘·+˝ÀqT ˝Ò≈£î+&Ü eT<Ûä´ e÷Á‘·y˚T
>√#·]düT+Ô <√ n~ ndü‘´· + nì >ö&ÉbÕ<äT\T #Ó|Œæ q $wüjT· + Ç+‘·≈î£
eTT+<˚ $e]+#·&+É »]–+~. $XÊ«ìøÏ n$sꓤe+ nH˚~ ñ+~ `
n+fÒ düèwæøº Ï eTT+<äT n~ ˝Ò<Tä . <ëìøÏ \j·T+ ≈£L&É ñ+~ ` n+fÒ
Á|ü fi ¯ j · T + ‘· s ¡ T yê‘· ñ+&É < ä T . eT<Û ä ´ ˝À e÷Á‘· y ˚ T ñ+≥T+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü BìøÏ ì‘·´ |ü]D≤eT o\+ ≈£L&Ü ñ+~ ` n+fÒ
m\¢|ü &É÷ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äT#˚‘· n~ ‘ê‹Ô«ø£+>±
23
#·÷dæq|ü⁄&ÉT ndü‘´· y˚T !
nsTT‘˚ eTq+ <ëì˝À e´eVü≤]düTHÔ êï+. n+<äT#˚‘· n~
yê´eVü‰]ø£ dü‘´· y˚T. Á|ü|+ü #·+ $T<∏´ä nì m<äTs¡T≈£î+&Ü e#˚à yêVü≤HêìøÏ
n&É+¶ >± ì+#·T+fÒ eTs¡D+ U≤j·T+. n+<äT#˚‘· yê´eVü‰]ø£ dü‘ê´ìï
yê´eVü‰]ø£+>±H˚ m<äTs=ÿì Á|üøÿ£ ≈£î ‘=\>±*.
Á|ü|+ü #êìøÏ Ä~, eT<Û´ä , n+‘·eTT, ì‘·´|ü]D≤eT o\eTT
nH˚ Hê\T>∑T \ø£Då ≤\THêïsTT. eT] ÁãVü≤à+ Ä~eT<∏ë´+‘· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ ~,
e÷s¡TŒ≈£î˝ÀqT ø±ì~ (immutable). á ‘ê‹Ô«ø£ <äèw摺 √H˚ X¯+ø£sT¡ \T
Á|ü|+ü #êìï ª$T<∏´ä µ >± dæ<ëú+rø£]+#ês¡T >±ì yê´eVü‰]ø£ <äèw摺 √
ø±<äT.
X¯+ø£sT¡ \T dü]>±H˚ #ÓbÕŒs¡T. yê´eVü‰]ø£ dü‘ê´ìï eT]j·TT,
bÕs¡e÷]úø£ dü‘ê´ìï #·øÿ£ >±H˚ ìs¡«∫+#ês¡T. yê] <äèwæ˝º À á
$X¯«+ yê´eVü‰]ø£+>± dü‘´· y˚T. ‘ê‹Ô«ø£+>± ndü‘´· eTT. ø±ì
eTq+ yê] ‘ê‹«ø£ dæ < ë∆ + ‘êìï, yê´eVü ‰ ]ø£ dü ‘ ê´ìï
ø£\>±|ü⁄\>∑+ #˚dæ e÷{≤¢&TÉ ‘·THêïeTT. Á|ü|+ü #êìï yê´eVü‰]ø£+>±
≈£L&Ü ndü‘´· + nì X¯+ø£sT¡ \T nHêïs¡ì eTq+ ‘·|ü >± ns¡+∆
#˚ d ü T ≈£ î +≥THêï+. Bìe\¢ yê] dæ < ë∆ + ‘êìï >∑ T ]+∫
<äTs¡_ÁÛ bÕj·÷\T, nb˛Vü≤\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT.
X¯+ø£s\¡ T dü‘ê´ìï eT÷&ÉT $<Ûë\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. ÁbÕ‹uÛ≤dæø£
dü‘´· +, yê´eVü‰]ø£ dü‘´· +, bÕs¡e÷]∆ø£ dü‘´· + nì. Ç+<äT˝À ÁbÕ‹uÛ≤dæø£
dü‘´· + n+fÒ ÁuÛ≤+‹ ø£\>∑&+É eT÷\+>±, ˇø£ edüTeÔ ⁄ y˚s=ø£ edüTeÔ ⁄˝≤
nì|æ+∫ Ä$<Û+ä >± Á|üe]Ô+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. BìH˚ ndü\T edüTeÔ ⁄ô|’
y˚s=ø£ edüTeÔ ⁄qT Äs√|æ+#·&+É n+{≤s¡T. Ä ÁuÛ≤+‹ ñqï+‘·ùd|ü⁄,
24
Äs√|æ+#·ã&çq y˚s=ø£ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ C≤„qy˚T ñ+≥T+~. BìH˚
ªÁbÕ‹uÛ≤dæø£C≤„q+µ ˝Òø£ ªÁbÕ‹uÛ≤dæø£ dü‘·´+µ nì n+{≤s¡T. ø=ìï
|ü]dæ∆‘·T\ eT÷\+>±, Ä ÁuÛ≤+‹ ‘=\–q ‘·s¡Tyê‘· Ç+‘·es¡≈£î
ø£ì|æ+∫q Ä y˚s=ø£ edüTeÔ ⁄ ì»+ø±<äT, ndü\T edüTeÔ ⁄ Ç~ nH˚
C≤„q+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘ê&ÉTMT<ä bÕeTT Äs√|æ‘e· Te«&É+.
bÕeTT ˇø£ $T<∏´ä , <ëìMT<ä B|ü|⁄ü ø±+‹ Á|üd]ü +|üCùÒ dÔ n~ ‘=\–b˛sTT
dü‘´· yÓTqÆ ‘ê&ÉT ø£ì|ædTü +Ô ~. Ç˝≤ ÄuÛ≤düqT eTq+ ‘=\–+#·Tø=ì
dü‘ê´ìï ne>∑‘+· #˚dTü ø√e#·TÃ. Ç~ düT\uÛyÑ T˚ .
Ç+Á~j·÷\ <ë«sê eTq+ Á>∑V≤æ düTqÔ ï C≤„Hê\˙ï yê´eVü‰]ø£
Á|ü | ü + #êìøÏ #Ó + ~qy˚ . yê{Ï ì dü ‘ · ´ eTT>±H˚ uÛ ≤ $+∫, eTq
e´eVü‰sê\qT q&ÉT|ü⁄≈£î+{≤+. Bìï ªyê´eVü‰]ø£ dü‘´· +µ n+{≤s¡T.
»>∑‘T· Ô yê´eVü‰]ø£ dü‘´· +. n~ ÁãVü≤àeTT MT<ä Äs√|æ‘y· TÓ qÆ ~. eT]
á Äs√|æ‘·yÓTÆq Á|ü|ü+#·y˚T ì»+ nH˚ nC≤„Hêìï ‘=\–+#·T≈£îì
bÕs¡e÷]úø£ dü‘ê´ìï <ä]Ù+#ê*. n<˚ ãT~∆J$ nsTTq e÷qe⁄ì
|üs¡eT<Û˚´j·T+.Ç+Á~j·T >√#·s¡+ ø±≈£î+&Ü ñ+&ç, ªªá »>∑‘·TÔqT
e´ø£Ô|ü]#˚ eT÷\ø±s¡DyÓTÆq |üs¡ÁãVü≤àeTT e÷Á‘·y˚T dü‘·´eTTµµ nH˚
C≤„Hêìï ªbÕs¡e÷]úø£ dü‘´· eTTµ n+{≤s¡T.
nsTT‘˚, yê´eVü‰]ø£ dü‘´· eTT nsTTq á Á|ü|+ü #·eTT ˝Òø£
»>∑‘T· Ô ÁãVü≤àeTT MT<ä Äs√|æ‘e· TsTT´+~. Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ s¡øy£ TÓ qÆ
ÁuÛ≤+‹j˚T. á ÁuÛ≤+‹ ñqï+‘·ùd|ü⁄, Á|ü|+ü #·eTT ì»y˚T nH˚ uÛ≤eq
eTq˝À ø£\T>∑T‘·TH˚ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ á ÁuÛ≤+‹ ‘=\π> |ü]dæ‘∆ T· \T
@s¡Œ&çq|ü&ÉT, eTq+ Ç+‘·es¡≈î£ ì»eTì uÛ≤$+∫q á Á|ü|+ü #·eTT
ì»eTT ø±<äì, |üsÁ¡ ãVü≤àeTT e÷Á‘·yT˚ ì»eTì ‘Ó\TdüT+Ô ~. n+fÒ
25
»>∑‘T· Ô $T<∏´ä nì ‘Ó*dæedüT+Ô ~. BìH˚ bÕs¡e÷]úø£ dü‘ê´ìï <ä]Ù+#·&+É
n+{≤s¡T. Bìï <ä]Ù+#·&+É m˝≤? Ç~ ÁbÕ‹uÛ≤dæø£ dü‘´· +˝Àì ÁuÛ≤+‹ì
‘=\–+#·T≥≈£îqï+‘· düT\uÛÑ+ ø±<äT. BìøÏ e÷s¡Z+ j·÷»„e\Tÿ´&ÉT
uèVü≤<ës¡D´ø√|üìwü‘T· ˝Ô À #Ó|Œæ q á ñ|ü<X˚ y¯ T˚ •s√<Ûës¡´+ :
ªªÄ‘êà yê nπs Á<äweºü ´' ` ÁXÀÁ‘·y√´ eT+‘·y√´ ì~<Ûë´dæ‘y· √´
yÓTÁÆ ‘˚sTT!µµ ªªyÓTÁÆ ‘˚sTT! Ä‘·àqT nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>±H˚ ‘Ó\TdüTø√yê*
düTe÷! <ëìøÏ eTT+<äT>± >∑Ts¡Te⁄ HêÁX¯sTT+∫ ÁX¯ó‘·T\˝À #Ó|æŒq
dü‘´· dü«s¡÷|ü+ MT<ä ñ|ü<X˚ Êìï ne>∑‘+· #˚dTü ø√yê*, <ëìì eTqq+
#˚dTü ø√yê*, ‘·sT¡ yê‘· <ëìMT<ä <Ûë´q+ #˚j÷· ´*.µµ Ç˝≤ yê´eVü‰]ø£
dü‘ê´ìï <ë{Ï bÕs¡e÷]úø£ dü‘·´yÓTÆq Ä‘·àqT ˝Òø£ ÁãVü≤àeTTqT
<ä]Ù+#·e#·TÃ. Bìï n|üyê<ä+ n+{≤s¡T. ÇB dü+Á>∑V≤ü +>± X¯+ø£sT¡ \T
»>∑ìà<∏ë´ yê<ä+˝Àì Ä+‘·s´¡ +.
X¯+ø£sT¡ \ <äèwæ˝º À ªdü‘´· +µ n+fÒ Ä~eT<Ûë´+‘· s¡V≤æ ‘·yTÓ qÆ ~.
e´eVü‰]ø£ dü‘´· yÓTqÆ »>∑‘T· ≈Ô î£ Ä~eT<Ûë´+‘ê\THêïsTT. n+<äT#˚‘· n~
dü<«ä düTeÔ ⁄ ø±<äT (not really real). n~ ÄuÛ≤dü (fallacy ) e÷Á‘·yT˚ .
Çø£ bÕs¡e÷]úø£ dü‘´· yÓTqÆ ÁãVü≤àeTTq≈£î Ä~eT<ë´+‘ê\T ñ+&Ée⁄.
n+<ä T #˚ ‘ · n~ dü < ä « dü T Ô e ⁄. e´eVü ‰ ]ø£ dü ‘ · ´ yÓ T Æ q »>∑ ‘ · T Ô q T
C≤„H˚+Á~j·TeTT\ <ë«sê #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêïeTT. ø±ì bÕs¡e÷]úø£
dü ‘ ê´ìï n˝≤ <ä ] Ù+#· ˝ Ò e TT. n~ Ç+Á~j· T eTT\ <ë«sê
‘Ó*düTø=q<ä–q~ ø±<äT. <ëH˚ï (Ä‘·àqT ˝Òø£ ÁãVü≤àeTTqT) <Ûë´q ìwü˝˜ À
e÷Á‘·yT˚ <ä]Ù+#·>\∑ eTT. ÇB yê´eVü‰s¡ø£ dü‘ê´ìøÏ bÕs¡e÷]úø£ dü‘ê´ìøÏ
eT<Û´ä qTqï ‘˚&Ü.

26
 6. Jy√ ÁãôV≤’ «e Hê |üs'¡
n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘·+˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n+X¯+ ªJyê‘·àµ, ª|üse¡ ÷‘·àµ
nH˚ ¬s+&ÉT ‘·‘êÔ«\T ˝Òeì, ìC≤ìøÏ ÁãVü≤àeTT ˇπøfÒ ñ+<äì,
Á|ü‹bÕ~‘·yTÓ qÆ dæ<ëú+‘·+. n<Ó«’ ‘·+ n+fÒ ª¬s+&ÉT ˝Òì~µ nì ns¡+ú .
á dæ<ëú+‘êìøÏ Ä<Ûës¡u÷ÑÛ ‘ê˝…q’ s¬ +&ÉT yêø±´\T #Ûê+<√>√´|üìwü‘T· ˝Ô À
ø±qekÕÔsTT. n$ ª‘·‘«Ô· eTdæµ nH˚ eTVü‰yêø£´+, ª@ø£yT˚ e n~«rj·T+
ÁãVü≤àµ, dü<«ä düTeÔ ⁄ ˇø£f,Ò <ëìì b˛*q eTs=ø£ edüTeÔ ⁄ ˝Ò<Tä nì
#Óù|Œ eTTK´yÓTqÆ yêø£´yÓTTø£{.Ï
ñ<ë›\≈£î&ÉT ≈£îe÷s¡T&Óq’ X‚«‘·øπ ‘·Te⁄øÏ ª‘·‘«Ô· eTdæµ, ª‘·‘µY Ä
dü<«ä düTeÔ ⁄, ª‘·«+µ ˙y˚, ªndæµ nsTTe⁄Hêïe⁄ nì ñ|ü<•˚ +#ê&ÉT.
ª‘·«+µ n+fÒ @$T{Ï ? X‚«‘·øπ ‘·Te⁄˝À s¬ +&ÉT ‘·‘êÔ«\THêïsTT
` ˇø£{Ï »&ÉyTÓ qÆ ~, eTs=ø£{Ï #Ó‘’ q· ´yÓTqÆ ~. ◊<äT C≤„H+˚ Á~j·÷\T,
◊<äT ø£sπ à+Á~j·÷\T, |ü+#·ÁbÕD≤\T, eTqdüT‡, ãT~∆ ` á |ü<Tä H˚&+ç {Ïì
dü÷ø£åàX¯Øs¡+ n+{≤s¡T. Ç~ dü«j·T+ Á|üø±X¯+ ø±<äT. BìøÏ #˚‘·q
X¯øìÔÏ ∫à ÁøÏj÷· o\ø£+>± #˚ùd ˇø£ #˚‘q· X¯øÔÏ ñ+~ ` n<˚ Je⁄&ÉT. á
s¬ +&ÉT ø£*|æ X‚«‘·øπ ‘·Te⁄ ne⁄‘·THêï&ÉT, Ç‘·qT eTq+<ä]øÏ Á|ürø£.
eTq˝À ñqï Je⁄&ÉT X¯Øs¡+˝À ñHêï&ÉT >∑qTø£ á Á|ü|+ü #·
e´eVü‰s¡+˝À |ü&,ç nH˚ø£ ø£sà¡ \qT #˚d÷ü ,Ô <ëì Á|üu≤Û e+˝À »qq
eTs¡D dü+kÕs¡+˝À ñHêï&ÉT,`ª‘·«+µ n+fÒ n˝≤+{Ï Je⁄&ÉT.
ª‘·‘µY n+fÒ ªn~µ nì ns¡+ú ` á düs«¡ HêeT+ dü<«ä düTyÔ q’Ó
ÁãVü≤àeTTqT dü÷∫düTÔ+~. á ÁãVü≤ày˚T X¯Øsêìï düèwæº+∫ <ëì˝À
Á|üy•˚ +∫+~. Bìï ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ Ç+ø£ ‘Ó\TdüTø√e\dæ+<˚MT ñ+&É<Tä .
27
 ªndæµ nsTTe⁄Hêïe⁄. n+fÒ ª‘·‘µY X¯ã+› dü÷∫+#˚ Ä dü‘Œ· <ës¡yú T˚
nsTT ñHêïe⁄ nì ns¡+ú . X¯Øs¡+˝À ñ+&ç, <ëì‘√ ‘ê<ë‘·à´+ #Ó+~
ñqï Je⁄&ÉT ìC≤ìøÏ Ä ÁãVü≤ày˚T. n+<äT#˚‘· Je⁄&ÉT, ÁãVü≤àeTT
ˇø£f>Ò ±ì s¬ +&ÉT ø±e⁄. ø±ì á ◊ø±´ìï Je⁄&ÉT >∑T]Ô+#·˝øÒ £ b˛‘·THêï&ÉT.
<ëìøÏ ø±s¡D+ X¯Øs¡+‘√ ‘ê<ë‘·à´+ #Ó+<ä&+É . BH˚ï ñbÕ~Û <√wü+
n+{≤s¡T. á $wüj÷· ìï eTT+&Éø√|üìwü‘T· Ô Ç˝≤ $e]+∫+~.
‘·<‘˚ ‘· Y dü‘´· + j·T<∏ë düTBbÕÔ‘Y bÕeø±<é
$düTŒ*+>±' düV≤ü ÁdüX'¯ Á|üueÑÛ +‘˚ düs÷¡ bÕ' ˆ
‘·<ë∏ ø£så ê<é $$<Ûë' k˛eT´ uÛ≤yê'
Á|üC≤j·T+‘˚ ‘·Á‘· #Óy’ ê|æ j·T+‹ ˆˆ (3.1)
ªªz kÂeTT´&Ü ! Á|ü»«*düTqÔ ï n–ïC≤«\ qT+&ç ì|üs¡e«\T
m˝≤ m>∑d|æ &ü TÉ ‘·THêïjÓ÷ n˝≤π> ÁãVü≤àeTT qT+&ç HêHê$<Ûä JeC≤\+
ñ<ä“$¤ düT+Ô ~. Ä JeC≤\+˝À n+‘·]ïVæ≤‘·+>± ñqï~ ÁãVü≤ày˚T. eT∞fl
Ä JeC≤\+ ÁãVü≤à+˝ÀH˚ \j·T+ ne⁄‘·T+~. Á|ü»«*+#˚ n–ï, m>∑d|æ &ü ˚
ì|üs¡e«\T s¬ +&ÉT ˇø£fÒ ` s¬ +&É÷ ø±+‹eT+‘·+>±H˚ ñ+{≤sTT.
<äV≤ü qX¯øÔÏ ø£*– ñ+{≤sTT. y˚sT¡ >± ø£ì|ædTü HÔ êï n–ï qT+&ç ñ<ä“$¤ +∫q
ì|üs¡e«\T n–ïø£+fÒ y˚sT¡ ø±<äT. n˝≤π> ÁãVü≤àeTT qT+&ç Á|üu$ÑÛ +∫q
Je⁄\T, ÁãVü≤àeTT ˇø£fÒ >±ì s¬ +&ÉT y˚sT¡ y˚sT¡ ‘·‘êÔ«\T ø±<äT, nì
ñ|ü<X˚ +¯ . ndü\T X¯+ø£sT¡ \T Ä‘·àqT (ÁãVü≤à+) Jyê‘·à |üse¡ ÷‘·à nH˚
s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± #·÷&ÉH˝˚ <Ò Tä .
á $wüj÷· ìï sê<Ûëø£èwüí |ü+&ç‘T· &ç˝≤ $X‚w¢ +æ #ês¡T :
ªª... X¯+ø£s¡Tì j·÷‘·àj·Tq>± Jyê‘·àj·Tì bıs¡|ü&Ésê<äT.
28
nHê‘·à $eTTø£ÔyÓTÆq{ϺjÓ÷ ˝Òø£ nHê‘·à≈£î e´‹πsø£yÓTÆq{ϺjÓ÷
Jyê‘êàdæ‘Ô «· eTTqT X¯+ø£sT¡ &ÉT kÕú|+æ |üã÷qT≈£îqï#√ Hê‘·&TÉ |ü]∫äqï
$wüjT· s¡V≤æ ‘·eTT\>∑T qH˚ø£ Jyê‘·à\H√, ˝Ò≈î£ qï X¯ówüÿyÓTqÆ $XÊ«‘·à
uÛ≤eeTTH√ >±+∫j·TT+&ÉTqT. X¯+ø£s¡Tì Ä‘·à Jyê‘·àj·TT>±<äT,
‘· ‘ · ‡ eTT#· à j· T eTTø±<ä T . Jyê‘· à C≤\eT+‘· j · T T ãs¡ e ÷‘· à ô|’
Hê<Ûës¡|&ü j ç T· Tqï~. ......... n+<äT <Ó«’ ‘·eTT˝Ò<Tä n~ (Ä‘·à) j·T+<ä]˝À
düe÷qeTT>± qTqï~. n+<Ó{ºÏ |üè<∏øä «Ô£ eTTq ø£eø±X¯eTT ˝Ò<Tä — $X¯«Je
uÛ≤>∑kÕ«eTT\ eT>∑T≥ #˚‘H· ˚ eTqeTT J$+#·T#·THêïeTT.µµ (uÛ≤s¡rj·T
‘·‘«Ô· XÊÁdüeÔ TT ` dü+.4 ` ù|. 299 ` ‹.‹.<˚.).
ndü\T X¯+ø£sT¡ \T ªJyê‘·àµ, ª|üse¡ ÷‘·àµ nH˚ s¬ +&ÉT ‘·‘êÔ«\T>±
#·÷&ÉH˚ ˝Ò<äT. Äj·Tq <äèwæº˝À ªÄ‘·àµ n+fÒ nqq´yÓTÆq ÁãVü≤àeTT
e÷Á‘·yT˚ qì ns¡+ú . á $wüj÷· H˚ï X¯+ø£sT¡ \T ‘·eT Ä‘·àuÀ<Û˝ä Àì |ü<eä
XÀ¢ø+£ ˝À Ç˝≤ $e]+#ês¡T :
j·T<∏ëø±XÀ Vü≤èw”øπ X¯ ' HêH√bÕ~Û>‘∑ √ $uÛTÑ ' ˆ
‘·‘Y uÛ<Ò ë‘Y _Ûqïe<들‹ ‘·HêïX‚ øπ e˝À uÛyÑ ‘˚ Y ˆˆ
ìC≤ìøÏ Äø±X¯+ (space) ˇø£f.Ò n~ n$uÛ≤»´yÓTqÆ ~ (in-
divisible). ø±ì ≈£î+&É˝À ñ+&˚ Äø±XÊìï eTq+ |òüT{≤ø±X¯+
n+≥THêï+. <ëìøÏ ø±s¡D+ ñbÕ~Û (limiting adjunct). Ç˝≤ ÁãVü≤à+
@ ñbÕ~Û˝À ñ+fÒ Ä ñbÕ~ÛøÏ |ü]$T‘·+#˚dæ #·÷düTÔHêï+. ø±ì
≈£î+&É|ü–*b˛‘˚ n+‘ê eTVü‰ø±X¯y˚T ø£<ë ! Çø£ÿ&É <Ó’«‘·+ mø£ÿ&É
ñ+~. Vü≤èw”ø£ G áX¯', Ç+Á~j·÷\qT ìj·T+Á‹+∫ yê{Ïì
n+‘·s¡TàK+ #˚dæq kÕ<Ûä≈£î&ÉT ñbÕ~Û<√cÕqï~Û>∑$T+∫ ÁãVü≤ày˚T
29
nsTTb˛‘·THêï&ÉT.
∫es¡≈£î ˇø£ dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô ≈£L&É #Ój·÷´*. ÁãVü≤à+
ìÁwæÿj·TT&ÉT ø£<ë ! eT] Äj·Tq≈£î á düèwæºì #˚dæ Je⁄\˝À
Á|üy•˚ +#·e\dæq nedüs+¡ @$T e∫Ã+<äì. <ëìøÏ ø±s¡D+ e÷j·T
jÓTTø£ÿ Áù|s¡D nì y˚<ë+‘·+ düe÷<Ûëq+ #ÓãT‘·T+~.
7. ÁãVü≤àeTT ` áX¯«s¡T&ÉT ` Je⁄&ÉT
e÷j·T s¬ +&ÉT s¡ø±\T, ˇø£{Ï X¯ó<äd∆ ‘ü «Ô· Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~ (as-
sociated with pure consciousness or braman), ¬s+&Ée~
eT*qdü‘·Ô« Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.(associated with avidya or flase
knowedge), ÁãVü≤àeTT X¯ó<äd ∆ ‘ü «Ô· Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ e÷j·T˝À Á|ü‹_+_+∫
áX¯«s¡T&Ée⁄‘·THêï&ÉT. eT*q dü‘«Ô· Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ e÷j·THêÁX¯sTT+∫ (Bìï
n$<ä´ n+{≤s¡T) Jes¡÷|ü+˝À X¯Øs¡+˝À Á|üy•˚ düTHÔ êï&ÉT. nsTT‘˚ á
s¬ +&ÉT s¡ø±\ e÷j·T\qT Á|üøÿ£ q u…&‘ç ˚ $T–˝Ò~ X¯ó<äd∆ ‘ü «Ô· yÓTqÆ ÁãVü≤ày˚T.
Ç˝≤ ñbÕ~Û uÛ<Ò ëìï Á|üøÿ£ q u…&‘ç ˚ ÁãVü≤àeTTq≈£î Je⁄ìøÏ nuÛ<Ò ä dæ‹ú
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
ø=+<äsT¡ n$<ä´ (e÷j·T) s¬ +&ÉT s¡ø±\ì n$ ø±s¡D≤$<ä´,
ø±sê´$<ä´ nì, n+<äT˝À yÓTT<ä{Ï <ëì˝À Á|ü‹_+_+∫q yê&ÉT
áX¯«s¡T&Éì, s¬ +&Ée <ëì‘√ Á|ü‹_+_+∫q yê&ÉT Je⁄ìøÏ, n+{≤s¡T.
nsTT‘˚ áX¯«s¡T&=ø£ÿ&˚, Je⁄\T nH˚≈£î\T. Je⁄\ø£Hêï
áX¯«s¡T&ÉT ñ‘·ÿèwüß&º TÉ . Je⁄ìøÏ áX¯«s¡T&ÉT |üP»˙j·TT&ÉT, ÄÁX¯sTT+∫q
Je⁄\ ø√]ø£\qT rs¡TkÕÔ&TÉ .

30
 ÁãVü≤ày˚T e÷j·TqT|üjÓ÷–+#·Tø=ì áX¯«s¡ s¡÷|ü+˝À á
$XÊ«ìøÏ ñbÕ<ëqø±s¡D+(material cause), ì$T‘·øÔ ±s¡D+(efficient
cause) s ¬ +&É÷ ne⁄‘·THêï&ÉT. ˇø£ edüTeÔ ⁄qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ
ø±e\dæq eTT&ç düsT¡ ≈£î\qT ñbÕ<ëq ø±s¡D+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
≈£î+&É≈î£ eT{Ϻ ñbÕ<ëq ø±s¡D+. ˇø£ edüTeÔ ⁄qT #˚jT· &ÜìøÏ ø±e\dæq
kÕ<ÛHä ê\qT, Ä edüTeÔ ⁄qT #˚ùd e´≈£î\Ô qT ì$T‘·Ô ø±s¡D+ n+{≤s¡T.
|üs¡ÁãVü‰àìï ìs¡TbÕ~Ûø£ ˝Òø£ ìs¡TZD ÁãVü≤àeTì, n+fÒ ÁbÕø£è‹ø£
\ø£Då ≤\T(phenominal characterists like being perceivable) ˝Òì
ÁãVü≤àeTì, áX¯«s¡TDÏí k˛bÕ~Ûø£ ˝Òø£ dü>T∑ DÁãVü≤àeTì, n+fÒ ÁbÕø£è‹ø£
\ø£D å ≤\˙ï >∑\ ÁãVü≤àeTì n+{≤s¡T.
ÁãVü≤àeTT ` e÷j·T nì s¬ +&ç+{Ïì >∑÷]à #Ó|⁄ü HÔ êïs¡T ø£<ë,
eT] ÁãVü≤àeTT ‘·|üŒ eTs=ø£{Ï ˝Ò<äì #Óù|Œ n<Ó’«‘· dæ<ë∆+‘êìøÏ~
e´‹πsø£+ ø£<ë ! nH˚ dü+<˚V≤ü + ø£\>∑e#·TÃ. Bìï X¯+ø£sT¡ \T ìs¡«› +<ä+>±
K+&ç+#ês¡T. e÷j·T ÁãVü≤à˝Àì $&ÉBj·Tsêì X¯ø,ÔÏ <ëìøÏ ÁãVü≤àeTT
n~Û|‹ü , n+<äT#˚‘· Äj·Tìï ªe÷j·÷BÛXó¯ &ÉTµ nHêïs¡ì $e]+#ês¡T.
ÁãVü≤àeTT ‘·q e÷j·÷X¯ø‘ÔÏ √ (á X¯øÔÏ Á‹>∑TD≤‘·àø£yTÓ qÆ <äHêïs¡T) $XÊ«ìï
düèwæ+º ∫, n+<äT˝À n+‘·s«¡ ]Ô>± (immanent) ñqï|ü&ÉT, áX¯«s¡T&Éì,
$XÊ«ìï n~Û > ∑ $ T+∫ dü s √«‘· ÿ èwü º + >± ( transcendental )
ñqï|ü&ÉT, |üsÁ¡ ãVü≤àeTì |æ\Teã&ÉT‘·THêï&ÉT. áX¯«s¡T&ÉT $XÊ«ìøÏ
n+‘·sê´$T, Äj·Tìï Áù|eT‘√ eTq+ #˚sT¡ ≈£îì Äj·Tq <äjT· ≈£î bÕÁ‘·T\+
ø±>∑\+. Ç~ kÕø±s¡ÁãôVAàbÕdüq, Bìï X¯+ø£sT¡ \T ìsêø£]+#·˝<Ò Tä .
kÕø±s¡ ‘·‘êÔ«ìï n~Û>$∑ T+#·&+É nH˚ø£ »qà\˝Àì ‘·|dü ‡ü e÷~Ûìwü\˜
e\q e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä´eTì X¯+ø£s¡T\T ‘·\b˛XÊs¡q&ÜìøÏ Äj·Tq
31
ñ|ü<X˚ ¯ Á>∑+<∏ë˝Ò Á|üã\ ‘êsêÿD+. kÕ<Ûqä |ü+#·ø+£ ˝À Äj·Tq Ç˝≤
ñ|ü<•˚ +#ês¡T:
XÀ¢ : yêø±´s¡Xú ï $#ês¡´‘ê+ ÁX¯ó‹ •s¡' |üø'å£ düe÷Áoj·T‘ê+
<äTdüsÔ êÿ‘·T‡ $s¡eT´‘ê+ ÁX¯ó‹eT‘·dsÔü √ÿqT dü+BÛjT· ‘êyéT ˆ
ÁãVü≤àd”à‹ $uÛ≤e´‘ê+ nVü≤s¡V≤ü >∑sZ «¡ ' |ü]‘·´»´‘ê+
<˚ôVA-Vü≤+ eT‹s¡Ts¡a´‘ê+ ãT<Û»ä HÓ'’ yê<ä'|ü]‘·´»´‘êyéTˆˆ
eTVü‰yêø±´\ ns¡+ú ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ï MT<ä eTqq+ #Ój÷· ´*.
$‘·+&Éyê<ë\≈£î dü«dæÔ #Ó|Œæ y˚<ä Á|ü‹bÕ~‘· ‘·sêÿìï nqTdü]+#ê*.
eTqdüT‡qT ÁãVü≤àeTj·T+#˚d,æ >∑sê«ìï, <˚V‰ü _Ûe÷Hêìï e<ä*ô|{Ϻ kÕ<Ûqä
#Ój·÷´\ì kÕ<Ûäq |ü+#·ø£+˝À X¯+ø£s¡T\T #ÓbÕŒs¡T. Ç~ ìs¡TZD
ÁãôVAàbÕdüq. n+<ä]øÏ kÕ<Û´ä + ø±<äT.
X¯+ø£s¡T\T kÕø±s¡ ÁãVü‰àìï ìsêø±s¡ ÁãVü≤àì ˇø£{Ï>±H˚
#·÷XÊs¡T ` Äj·Tq ˇ|üø√ì<ä˝≤¢ ìsêø±s¡ ÁãVü≤àìï ‹s¡düÿ]+#˚
dæ<ë∆+‘ê\qT e÷Á‘·yT˚ .
eTq ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#˚<ä+‘ê ì»eTì, @~ ø£ì|æ+#·<√ n~
ndü‘·´eTì, <ëìøÏ ndæÔ‘·«y˚T ˝Ò<äì uÛÖ‹ø£ yê<äT\+{≤s¡T. Bìì
X¯+ø£sT¡ \T ìs¡«› +<ä«+>± ‹s¡dÿü ]+#ês¡T. <äè>√Z#s· y¡ TÓ qÆ <ä+‘ê ì»+ ø±<äT,
ø£ì|æ+#·ì~ ˝Ò<äqTø√e&É+ bıs¡bÕ≥T. ø£ì|æ+#˚<ä+‘ê ì»yÓTÆ‘˚
dü«|üï»>∑‘T· Ô ≈£L&Ü ì»+ ø±yê* ø£<ë ? »>∑‘T· ≈Ô î£ Ä<Ûës¡+ ÁãVü≤à|ü<ës¡+∆ .
n~ Ç+Á~j·T>√#·s+¡ ø±<äT. <ëìï ‘Ó\TdüTø√e&ÉyT˚ ÁãVü≤à $<ä´ nì
X¯+ø£sT¡ \ n_ÛÁbÕj·T+.
32
 8. ã+<Ûeä TT ` yÓ÷ø£eå TT
X¯Øs¡Á>∑düTÔ&Ó’q Je⁄&ÉT X¯ØsêìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆ ‘·q ì»
dü«s¡÷bÕìï ‘Ó\TdüTø√˝Òø£ b˛‘·THêï&ÉT. <ëìøÏ ø±s¡D+ eTH√ãT<äT\∆
Á|üu≤Û e+. <ëì e\¢ ø£sèÔ¡ ‘·«, uÛÀø£èÔ ‘·« uÛ≤yê\T, nVü≤+ø±s¡ eTeTø±sê\T
dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. |üs´¡ ekÕq+ nH˚ø£ ø£sà¡ \ Hê#·]+∫, yê{Ï |ò*ü ‘ê\
qqTuÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ »qà\HÓ‘T· ‘Ô ÷· , »qq eTs¡D #·Áø£+˝À ∫≈£îÿø=ì
@<√ ñbÕ~Û˝À ã+~Û+#·ã&ç ñ+&É&+É . BìH˚ ã+<Û+ä ˝Òø£ dü+kÕs¡+
n+{≤s¡ T . á ã+<Û ä + qT+&ç $eTTøÏ Ô ì bı+<ä & É y ˚ T , n+fÒ
eTH√ãT<ä´∆ Vü≤+ø±sê\ Á|üu≤Û yê\qT <ë{Ï, ‘·q dü«dü«s¡÷|ü C≤„Hêìï
bı+~ »qq eTs¡D #·Áø£+ qT+&ç ãj·T≥ |ü&&É yÉ T˚ . Ç<Ó˝≤ kÕ<Û´ä + ?
ñ|üìwü‘T· \Ô T >±ì n<Ó«’ ‘·+ >±ì j·T»„j÷· >±~ ø£sà¡ \qT,
uÛÑøÏÔì ìs¡dæ+#·e⁄. M{Ïe\¢ Ç+Á~j·T ìÁ>∑Vü≤+ edüTÔ+~. eTqdüT‡
|ü]X¯ó<äe∆ TÚ‘·T+~. ‘·sT¡ yê‘· >∑Ts¡÷|ü<X˚ ÊqqïqTdü]+∫ ‘·|dü ‡ü e÷~Ûìwü\˜
<ë«sê ÁãVü≤à kÕø屑êÿsêìï bı+<äe#·TÃ. Ç~ eTTøÏ.Ô
(1) ì‘ê´ì‘·´edüTÔ $y˚øe£ TT (Ä‘·à XÊX¯«‘·‘«· +, <˚V≤ü + jÓTTø£ÿ
nXÊX¯«‘·‘«· +), (2) ÇVü‰eTTÁ‘· |ò\ü uÛÀ>∑ $sê>∑eTT (ÇVü≤˝Àø£, |üs˝¡ Àø£
düTU≤\ MT<ä nHêdüøÏÔ), (3) X¯eT<äe÷~ wü≥ÿ kÕ<Ûäq dü+|ü‹Ô-
(n+‘·]+Á~j·T ìÁ>∑Vü≤+, ãVæ≤]+Á~j·T ìÁ>∑Vü≤+, ñ|üs¡‹ (qui-
etude), ‹rø£å (forbearance), ÁX¯<ä∆ (faith), düe÷<Ûëq+
(concentration)— (4) eTTeTT≈£åî‘·«eTT (n+fÒ yÓ÷ø£åeTT ô|’q
rÁeyÓTqÆ Ç#·Ã)¤ nH˚ Hê\T–+{Ïì kÕ<Ûqä #·‘T· wüj º T· + n+{≤s¡T. Ç$
ñqïyê&˚ ª‘·‘«Ô· eTdæµ, ªnj·Te÷‘êàÁãVü≤ൠyÓTT<ä˝q’… y˚<ë+‘· yêø±´\
33
 $es¡D ÁX¯eD+ #˚d,æ eTqq+ #ÓjT· ´&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+ bı+<äT‘ê&ÉT.
ÁX¯eD+ e\¢ ø£*>π ~ |üs√ø£Cå ≤„q+ (indirect perception). eTqq
ì~Û<ëÛ ´düeTT\#˚ düe÷~Û ìwü̃˝À ø£*>π ~ n|üs√ø£å C≤„q+(direct per-
ception).

j·T»„j÷· >±~ ø£sà¡ \ <ë«sê Ç+Á<ë~ <˚e‘·\ nqTÁ>∑V≤ü +‘√

ÁãVü≤à˝Àø£+, dü‘´· ˝Àø£+ #˚] dü+bÕ~+#˚ eTTøÏìÔ Áø£eTeTTøÏÔ n+{≤s¡T.
C≤„qe÷s¡+Z ˝À J$+∫ ñ+&É>±H˚ eTVü≤s¡T¸\T bı+<˚ eTTøÏìÔ dü<√´eTTøÏÔ
˝Òø£ JeqTàøÏÔ n+{≤s¡T. X¯Øs¡‘ê´>∑+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· yê]øÏ $<˚V≤ü eTTøÏÔ
\_ÛdüTÔ+~.
ì|üqT+&ç HÓsT¡ düT\T ãj·T˝…«&É\T‘·÷ ñ+{≤sTT. edüT‘Ô '·
ì|ü,ìs¡TdüT\÷¬s+&É÷ ˇø£fÒ ` @~ ‘·–*Hê ø±\T‘·T+~. ø±ì s¬ +&É÷
ˇø£fÒ nsTT‘˚ ì|üŒì, HÓsT¡ düT\ì y˚sT¡ >± m+<äT≈£î #·÷düTHÔ êï+? ø=+‘·
‘˚&Ü ñ+~ >∑qTø£. ì|ü ˝Òì<˚ ìs¡TdüT\T ñ+&Ée⁄. n˝≤π> |üse¡ ÷‘·à
Jyê‘·à ˇø£f.Ò nsTTHê s¬ +&ÉT>± m+<äT≈£î #·÷düTHÔ êï+? |üse¡ ÷‘·à
e÷Á‘·yT˚ düèwæøº ±s¡´+ #˚jT· >∑\&ÉT >∑qTø£. n˝≤>∑ì n$ _Ûqï ‘·‘êÔ«\T
nqT≈£î+fÒ, nB ≈£î<äs<¡ Tä . s¬ +&ç+{ÏøÏ #Ó‘’ q· ´+ ñ+~ >∑qTø£. Ä $<Û+ä >±
s¬ +&É÷ ˇø£fÒ nqTø√yê*. Ç˝≤ Jyê‘·à |üse¡ ÷‘·à _Ûqï+, n_Ûqï+
≈£L&Ü. eT] á _ÛHêï_Ûqï dæ‹ú m|ü&ÉT q•+∫ JeÁãôV≤’ àø£´ C≤„q+
m|ü&ÉT dæ~d∆ Tü +Ô ~? Je⁄&ÉT ‘·q dü«dü«s¡÷bÕìï ‘Ó\TdüT≈£îqï|ü&ÉT `
n<˚ yÓ÷ø£+å .
Je⁄&ÉT ñbÕ~Û˝À qTqï|ü&ÉT eTH√ ãT<äT\∆ ‘√{Ï X¯Øs¡+‘√{Ï
#˚] ñ+&É&É+ e\¢ ‘·q dü«dü«s¡÷bÕìï ‘Ó\TdüTø√˝Òø£, ‘êqT á
X¯Øs¡yT˚ qH˚ nb˛Vü≤˝À ñ+{≤&ÉT. n<˚ n$<ä´. á n$<ä´ ‘=\–q
34
yÓ+≥H˚ ‘êqT |üse¡ ÷‘˚à nsTTb˛‘·THêï&ÉT. ≈£î+&É |ü>\∑ >±H˚ |ò÷ü {≤ø±X¯+
eTVü‰ø±X¯+˝À ◊ø£´yÓTqÆ ≥T¢. j·T»„j÷· >±<äT\T #˚ùdÔ dü«s¡+Z edüT+Ô ~.
n~ eTq+ dü+bÕ~+#˚ dü<‹Zä . eT] yÓ÷ø£+å nH˚~ eTq+ dü+bÕ~+#˚~
ø±<äT, ‘·q ì»dæú‹ì nqTuÛÑe|üPs¡«ø£+>± ‘Ó\düTø√e&Éy˚T. Bìe\¢
e#˚Ã<˚$T{Ï ? <˚Vü‰‘êà_Ûe÷q+ ñqï+‘·es¡≈£î ø£s¡à\T #˚dü÷Ô
ñ+{≤+. ø£sà¡ |ò˝ü ≤\qqTuÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ eT∞fl »qàqT bı+<äT‘ê+. á
ª|ü⁄qs¡|»æ qq+, |ü⁄qs¡|eæ Ts¡Dµ y˚T ã+<Û+ä . BH˚ï dü+kÕs¡ ã+<Û+ä
n+{≤s¡T. á ã+<Û+ä qT+&ç $eTTπøÔ yÓ÷ø£+å . Ç<˚ ‘·q dü«dü«s¡÷|ü
C≤„q+‘√ dü+uÛ$Ñ +#˚~.
eT] á dü«dü«s¡÷|ü C≤„q+ m˝≤ edüT+Ô ~ ? ÁX¯eD, eTqq,
ì~<Ûë´dü\ <ë«sê, n+fÒ y˚<ë+‘· ÁX¯eD+, Ä $wüj÷· \ MT<ä eTqq+
#ÓjT· ´&É+, yê{Ï MT<ä <Ûë´q+ #ÓjT· ´&É+. á <Ûë´q e÷s¡+Z <ë«sê
ÁãVü ≤ àC≤„ q + ø£ \ T>∑ T ‘· T +<ä ì n<Ó ’ « ‘· dæ < ëú + ‘· + . á C≤„ q +
J$‘·ø±\+˝ÀH˚ ø£*–‘˚ n~ JeqTàøÏ,Ô ‘·qTe⁄ #ê*+∫q ‘·sT¡ yê‘·
e#˚Ã~ $<˚V≤ü eTTøÏ.Ô ø£sêà#·sD ¡ e\¢ dü«s¡+Z \_ÛdTü +Ô ~ >±ì, |ü⁄D´+
ø°D
å +Ï #·>±H˚ |ü⁄qs¡q® à dæ~dú Tü +Ô ~ >∑qTø£ n<Ó«’ ‘·+ ø£sêà#·sD ¡ øÏ n+‘·
ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«˝Ò<Tä . <Ûë´q e÷s¡+Z <ë«sê dæ~+∆ #˚ ÁãVü≤àC≤„Hêìπø
ÁbÕ<Ûëq´‘· ì∫ÃHê, n<Ó«’ ‘·+ uÛøÑ øÔÏ Ï e´‹πsø£+ ø±<äT. uÛøÑ ÔÏ Ç+Á~j·T
ìÁ>∑V‰ü ìï eTH√ HÓs’ à¡ ˝≤´ìï Á|ükÕ~+∫ kÕ<Û≈ä î£ &çì C≤„qe÷sêZìøÏ dæ<+∆ä
#˚dTü +Ô <äì X¯+ø£sT¡ \T uÛøÑ ìÔÏ ≈£L&Ü Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T.

35
 9. ìs¡TDZ ÁãVü≤àeTT ` dü>T∑ D ÁãVü≤àeTT
$X¯«+ |ü]D≤eTo\+ >∑\~. ÁãVü≤àeTTq≈£î |ü]D≤eTo\+
˝Ò<Tä . n+<äT#˚‘· eT] |ü]D≤eTo\+ ˝Òì ÁãVü≤à+ $XÊ«ìøÏ ø±s¡D+
nq&É+ ≈£î<äs<¡ Tä . n˝≤+≥|ü&ÉT á $X¯«+ m˝≤ e∫Ã+~ ? á
düeTdü´ì n<Ó’«‘·+ ìs¡TZDÁãVü≤à+ ` dü>∑TD ÁãVü≤à+ nì ÁãVü‰àìï
ne´ø£Ô dæ‹ú ˝À ìs¡TD Z ÁãVü≤àj·Tì, ÁøÏj÷· o\ø£+>± e÷]q|ü&ÉT dü>T∑ D
ÁãVü≤à ˝Òø£ áX¯«s¡T&ÉT nì #Ó|Œæ |ü]wüÿ]+∫+~. ÁãVü≤à+ ˇø£ÿfÒ. s¬ +&Éì
nqT≈£î+fÒ ÁãVü≤à+ jÓTTø£ÿ n~«rj·T‘·≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\T>∑T‘·T+~.
ÁãVü≤àeTT e÷j·T ˝Òø£ Á|üøè£ ‹‘√ ø£*dæq|ü&ÉT dü>T∑ D ÁãVü≤à+ ˝Òø£
áX¯«s¡T&ÉT nì n<Ó«’ ‘·+ n+~, n+fÒ áX¯«s¡T&ÉT ÁãVü≤àeTT jÓTTø£ÿj·TT
e÷j·T jÓTTø£ÿj·TT $TÁX¯eTs¡÷|ü+ nqïe÷≥. áX¯«s¡T&ÉT düs«¡ E„&TÉ —
dü è wæ º , dæ ú ‹ , \j· ÷ \qT ø£ * –+#˚ X¯ ≈ £ î Ô \ T >∑ \ yê&É T .
ø£sà¡ |ò˝ü ≤\qqTuÛ$Ñ +|üCjÒ T· &ÜìøÏ eTq }Vü≤≈£î n+<äì $<Û+ä >±, á
HêeTs¡÷bÕ‘·àø£yÓTÆq »>∑‘·TÔqT düèwæº+#·&ÜìøÏ X¯øÏÔ >∑\–q yê&˚
áX¯«s¡T&ÉT. nsTT‘˚ Äj·Tq X¯ó<ä∆ #Ó‘’ q· ´+ ø±<äT. Ä~eT<Ûë´+‘ê\H˚$
$XÊ«ìπø >±ì áX¯«s¡TìøÏ ø±<äT. Äj·Tq ≈£L&Ü nHê~ ‘·‘«Ô· y˚T.
áX¯«s¡T&ÉT »>∑‘T· ≈Ô î£ ñbÕ<ëq ø±s¡D+, ì$T‘·Ô ø±s¡D+ ≈£L&Ü.
eT{Ϻ ≈£î+&É≈î£ ñbÕ<ëq ø±s¡D+ (material cause) ø±ì eT{Ϻ n#˚‘+· .
ñbÕ<ëq ø±s¡D+ m|ü&É÷ n#˚‘q· + ø£<ë, eT] #˚‘q· T&Óq’ áX¯«s¡T&Ó˝≤
ñbÕ<ëq ø±s¡D+ ne⁄‘ê&ÉH˚ Á|üXï¯ ≈£î ‘êe⁄˝Ò<Tä . m+<äT#˚‘q· +fÒ eTq
yê´eVü‰]ø±qTuÛÑe+ $X¯«düèwæºøÏ nqTe]Ô+#·≈£L&É<äT. <ëìøÏ ÁX¯ó‹
Á|üe÷D≤H˚ï n+^ø£]+#ê* >±ì eTq nqTuÛeÑ C≤„q+ ø±<äT.
36
 $X¯«+ áX¯«s¡Tì qT+&ç |ü⁄{Ϻ eT∞fl áX¯«s¡Tì˝ÀH˚ \j·T+
ne⁄‘·T+~ ø£<ë ! eT] $XÊ«ì≈£îqï »&É‘«· +, Á<äe´‘·«+, eTÚ&Û´É +
yÓTT<ä˝q’… \ø£Då ≤\T ≈£L&Ü áX¯«s¡Tì˝À #˚] Äj·Tìï ø£\Twæ‘· |üsT¡ kÕÔsTT
ø£<ë! n+fÒ ø±<ä+{≤s¡T X¯+ø£sT¡ \T. q>∑\qT ø£]–+∫q|ü⁄&ÉT eT*Hê\T
q•+∫ dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ ã+>±s¡+ m˝≤ edüT+Ô <√ $X¯«+ \j·T+ nj˚T´≥|ü&ÉT
<ëì˝Àì ne\ø£Då ≤\ìï b˛‘êj·T+{≤s¡T X¯+≈£sT¡ \T. Ç˝≤ áX¯«s¡Tì˝À
\j·T+ nsTTb˛sTT eT∞fl nqTuÛeÑ +˝ÀøÏ sêì Je⁄\ ø£sêàqTuÛyÑ êìøÏ
|ü⁄q'düèwæº #˚kÕÔ&TÉ áX¯«s¡T&ÉT. eTTø£Ô Je⁄˝≈£î |ü⁄qs¡q® à ñ+&É<Tä . ø=+<ä]ì
ø£wJºü e⁄\T>± eT] ø=+<äs]ì <äT:K uÛ≤>∑T\T>± düèwædº ÷ü qÔ ï áX¯«s¡T&ÉT
ìwüŒø£bå Õ‹ nì m˝≤ nq>∑\+? n+fÒ <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ Je⁄\
düèwæº yê] yê] ø£sêàqTkÕs¡+ »s¡T>∑T‘·T+~ ‘·|Œü <ëìøÏ áX¯«s¡T&ÉT
u≤<ÛTä ´&ÉT ø±<ä+≥T+~ n<Ó´’ ‘·+. áX¯«s¡T&ÉT @ ñ|üøs£ D ¡ ≤\T ˝Ò≈î£ +&Ü
‘·q n<äT“¤‘· X¯ø‘ÔÏ √ düèwæº ø±s¡´+ #˚dTü HÔ ˚ ñ+{≤&ÉT. Je⁄\T áX¯«s¡Tì
jÓTTø£ÿ n+X¯˝Ò ` ø±s¡D+ Å|øü è£ ‹ nj·Tq˝ÀH˚ ñ+~, <ëì qT+&ç
|ü⁄{Ϻq yêπs Je⁄\T >∑qTø£. ø£˝≤Œ+‘·+˝À $X¯«+ eT÷\Å|üø£è‹˝À
ø£*dæq|ü&ÉT Je⁄\T |ü⁄q:düèwæº »]π> es¡≈î£ ìs¡TbÕ~Û≈î£ ˝…’ ìÅ<ëedü˝ú À
ñ+{≤s¡T. ‘·sT¡ yê‘· ø£˝≤Œ~˝À eTs¡\ düèwæº ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ne⁄‘·T+~.
10. áX¯«s¡T&ÉT ` düèwæº
>ö&ÉbÕ<äT\ ø±\+˝À düèwæº Áø£eT+ MT<ä nH˚ø£ dæ<ë∆+‘ê\T
Á|ü#ês¡+˝À ñ+&˚$. ø=+<äsT¡ düèwæº |üse¡ ÷‘·à $uÛ÷Ñ ‹ nHêïs¡T, ø=+<äsT¡
dü«|üï ‘·T\´eTHêïs¡T, ø=+<äsT¡ ø±\ Á|üu≤Û e+ nHêïs¡T. ø=+<äsT¡ ndü©
$X¯«+ |ü⁄≥ºH˝˚ <Ò Tä , n+fÒ ÁãVü≤àeTT qT+&ç yê´ø£è‘·eTT (manifest)
37
ø±˝Ò<Tä , á edüTCÔ ≤\+ ø£ì|ædTü qÔ ï<äì eTq+ nq≈£î+≥THêï+ ‘·|Œü
<ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£˝<Ò ìä nHêïs¡T. Bìï ªnC≤‹ yê<ä+µ n+{≤s¡T. nsTT‘˚
á yê<ä+ $X¯«+ nqTuÛÑe+˝ÀøÏ sêe&É+ ˝Ò<äì nq<äT>±ì, n~
ì»+>± ˇø£ e÷s¡TŒ˝Òì dü<«ä düTeÔ ⁄ #˚‘· düèwæ+º #·ã&É˝<Ò ìä n+≥T+<ä+‘˚.
Çø£ uÖ<äT∆\ X¯Sq´yê<äeT÷, kÕ+KT´\ |ü]D≤eTyê<äeT÷ ≈£L&Ü
Á|ü#ês¡+˝À ñ+&˚$.
>ö&ÉbÕ<äT\T, X¯+ø£s¡T\T Ç<ä›s¡÷ á yê<ë\ qìï+{Ïì
‹s¡dÿü ]+#ês¡T. n<Ó«’ ‘·+ ª$es¡yÔ ê<ëìïµ e÷Á‘·yT˚ n+^ø£]düT+Ô ~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î `
düeTTÁ<ä+˝Àì ˙s¡T ˙{Ï ‘·T+|üs¡T\T>±qT, ãT&É>∑\T>±qT,
‘·s¡+>±\T>±qT ≈£L&Ü ø£ì|ædüTÔ+~. y˚s¡y˚s¡T>± ø£ì|ædüTÔHêï ne˙ï
düeTTÁ<ä|⁄ü ˙{ÏjTÓ Tø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ+‘·sê\T, eT]j·TT n$ ‘ê‘êÿ*ø±\T.
nø£ÿ&É düeTTÁ<äeTT e÷Á‘·yT˚ ì»+.
n<˚ $<Ûä+>± eTè‹Ôø£ qT+&ç ‘·j·÷s¡j˚T edüTÔe⁄\T ` ≈£î+&É,
eT÷≈£î&ÉT ˝≤+{Ï$ ` @$ ì»+ ø±<äT, ÁuÛeÑ T e÷Á‘·yT˚ . eTè‹Ôø£ e÷Á‘·yT˚
ì»+, n˝≤π> ÁãVü≤à+ ˇø£ÿfÒ ì»+. á HêeTs¡÷bÕ~ø£yTÓ qÆ $X¯«+ Ä
ÁãVü≤à+ MT<ä Äs√|æ‘·yÓTÆq~. dü‘Y |ü<ës¡ú+ n+fÒ ø±s¡D+.
Á‹ø±˝≤\˝Àq÷ ñ+&˚~. n~ dü‘´· +. ø±s¡´+ (≈£î+&Ée+{Ï$) nXÊX¯«‘·+,
n+#˚‘· ndü‘´· + nì Bì ns¡+ú . ñqï ˇπø ˇø£ dü‘´· yÓTqÆ ÁãVü≤à+,
ndü‘´· yÓTqÆ nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À <äsÙ¡ q$Te«&Üìï ª$es¡yÔ ê<ä+µ n+{≤s¡T.
ø±s¡D+ ø£+fÒ $\ø£Då yÓTqÆ edüTCÔ ≤\+ ø±s¡´s¡÷|ü+>± Á|üu$ÑÛ +∫q|ü&ÉT,
<ëìï ª$es¡+Ô µ n+{≤s¡T. Ä#ês¡´ yê#·dŒü ‹ Ç˝≤ nHêï&ÉT :

38
 ªª$es¡dÔ Tü Ô Á|ü|+ü #√-j·T+ ÁãVü≤àD√- |ü]D≤$Tq'
nHê~yêdüH√<ä÷“¤‘√ q kÕs¡÷|ü´ eTù|ø£‘å µ˚ µ
ÁãVü≤à+ |ü]D≤eT o\yÓTqÆ ~ ø±<äT. n+<äT#˚‘· $X¯«+ $es¡+Ô ,
n+fÒ Äs√|æ‘y· TÓ qÆ düsŒ¡ +, ‘ê&ÉT jÓTTø£ÿ ì»dü«s¡÷bÕìï ø£|Œæ |ü⁄∫Ãq≥T¢,
$X¯«+ ÁãVü≤àeTT jÓTTø£ÿ ì» dü«s¡÷bÕìï ø£|Œæ |ü⁄∫à HêeT s¡÷bÕ‘·àø£+>±
>√#·]düT+Ô ~. Bìï $es¡yÔ ê<ä+ n+{≤s¡T (doctrine of apparent trans-
formation). n<Ó«’ ‘·+˝À ÁãVü≤à+ XÊX¯«‘·yTÓ q Æ , e÷s¡TŒ≈£î ˝ÀqTø±ì
‘·‘·Ô«+— n~ ø±s¡D+ ø±>±, HêeTs¡÷bÕ‘·àø£ $X¯«+ ø±s¡´+, Ç~
nXÊX¯«‘·+. nsTT‘˚ á $X¯«düèwæøº Ï e÷j·T Áù|sπ |ædTü +Ô ~. á e÷j·T
≈£L&Ü ÁãVü≤à+˝Àì $&ÉBj·T sêì X¯øÏÔ>∑qTø£, $X¯«düèwæºøÏ ø±s¡D+
ÁãVü≤ày˚T. ÁãVü≤ày˚T $X¯«+>± |ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·T+<äH˚ kÕ+KT´\
|ü]D≤eT yê<ëìøÏ~ e´‹πsø£+.
X¯óøÏMÔ T<ä s¡»‘·+ n<Ûë´dü (superimposition) n+<äT#˚‘·
n~ ì»+ ø±<äT, ˝Ò<äH˚ nqTø√yê*. eT] ø£+{ÏøÏ Á|ü‘·´ø£å+>±
ø£ì|ædTü qÔ ï|ü&ÉT ªe+<Ûë´|ü⁄Á‘·T&ÉTµ ˝≤ ˝Ò<ìä m˝≤ #Ó|Œü >∑\+ ? n˝≤π>
$X¯«+, ÁãVü≤àeTT MT<ä Äs√|æ‘y· TÓ qÆ ~ >∑qTø£ dü‘´· + ø±<äì, Á|ü‘´· ø£+å >±
ø£ ì |æ d ü T Ô q ï~ >∑ q Tø£ ndü ‘ · ´ + nì nq˝Ò e TT >∑ q Tø£ Bìï
ªnìs¡«#·˙j·TU≤´‹µ (apprehension of the indefinable) n+{≤s¡T.
á düeTdü´qT $X¯«+ e´eVü‰]ø£ dü‘·´+ nì #Ó|æŒ |ü]wüÿ]+#ês¡T
X¯+ø£sT¡ \T..

39
 11. Á|üe÷D≤\T ` C≤„q düeTTbÕs¡q®
u≤Vü≤´ Á|ü|+ü #·+˝Àì $wüj÷· \qT d”«ø£]+∫ Áø£eTãB∆ø]£ +∫
e´ø£Ô|ü]#˚ X¯øÏÔ n+‘·'ø£s¡D≤ìøÏ e÷Á‘·y˚T ñ+~. á n+‘·'ø£s¡D
eTq˝À|ü˝Ò ñ+&ç Ä‘·àÁ|üø±X¯+‘√ |üì#˚ùd X¯øÔÏ ` Ç+Á~j·T+ ø±<äT,
ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#·<Tä . Ç~ Hê\T>∑T $<Ûë\T>± |üì#˚dTü +Ô ~. dü+ø£\Œ
$ø£˝≤Œ\T ø£*–q|ü&ÉT ªeTqdüT‡>±µ, ìs¡íj·T+ rdüT≈£îH˚≥|ü&ÉT
ªãT~∆>±µ, Ä‘êà_Ûe÷q+‘√ |üì#˚ùd düeTj·T+˝À ªnVü≤+ø±]>±µ,
@ø±Á>∑‘· kÕ~Û+#·&+É , $wüj÷· \qT düàs¡D≈£î ‘Ó#T· Ãø√e&É+˝À ª∫‘·+Ô µ>±
|üì#˚dTü +Ô ~. X¯ó<ä#∆ ‘’Ó q· ´+ e\¢ C≤„q+ dæ~ù∆ dÔ n~ n+<ä]˝ÀqT ˇπø
$<Û+ä >± ñ+≥T+~ ø£<ë! n<˚ ì»yÓT‘Æ ˚ eTqTwüß\+<äs÷¡ ˇπø $<Û+ä >±
Á|üe]ÔkÕÔsT¡ ø£<ë! eTq+ #·÷ùd yÓ$’ <Û´ä + ñ+&É<Tä ø£<ë! n+<äT#˚‘·
n˝≤ nqTø√e&É+ bıs¡bÕ≥T. X¯ó<ä#∆ ‘’Ó q· ´+ n+‘·'ø£sD ¡ +‘√ ø£*ùd
C≤„Hêìï düèwædº Tü +Ô ~, n+<ä] n+‘·'ø£sD ¡ \÷ ˇπø $<Û+ä >± ñ+&Ée⁄.
n+<äT#˚‘· C≤„q+ n+<ä]˝Àq÷ ˇπø e÷~]>± ñ+&É<Tä .
nsTT‘˚ á n+‘· ' ø£ s ¡ D ãj· T ≥qT+&ç e∫Ãq
dü e ÷#êsêqï+‘ê j· T <∏ ë ‘· < ∏ ä + >± Ç+π ø $T Ä˝À∫+#· ≈ £ î +&Ü
ˇ|üø√e\dæ+<˚Hê ? n~ m˝≤, mø£ÿ&É qT+&ç e∫Ã+<√ $#ê]+∫
ˇ|üø√yê* ø£<ë ? ne⁄qT. n+<äTøπ Á|üe÷D≤\T (means of valid
knowedge) ñ|üj÷ Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
y˚<ë+‘·˝À Á|üe÷D≤\T (sources if valid knowledge)
nH˚ø+£ . yê{Ï˝À X¯+ø£sT¡ \T Á|ü‘´· ø£+å (direct perception), nqTe÷q+
(inference), Ä|üyÔ ê≈£îÿ ˝Òø£ X¯ã› Á|üe÷D+ (vedic sayings) ` á
40
eT÷&ç+{Ïì X¯+ø£sT¡ \T ÄyÓ÷~+#ês¡T.
nsTT‘˚ á Á|üe÷D≤\ <ë«sê Ä‘êàe˝Àø£q+ kÕ<Ûä´+
ne⁄‘·T+<ë ? n+fÒ, ø±<ä+≥T+~ y˚<ë+‘·+. Ä‘·à eTq˝À ñ+&˚ ø£sÔ¡
(subject) >±ì, u≤Vü≤´Á|ü|+ü #·+˝À ñ+&˚ edüTeÔ ⁄ (object) ø±<äT.
n+<äT#˚‘· Á|ü‘´· ø£+å >± #·÷&É&+É kÕ<Û´ä + ø±<äT.
eTìwæ #·ìb˛‘˚ n‘·ì˝À qT+&ç Ä‘·à ìÁwüÿ$T+∫+<äì
nqTe÷q Á|üe÷D+‘√ Á>∑V≤æ kÕÔ+. n+‘˚>±ì Ä‘·àqT eTq+ #·÷&É˝+Ò .
n+<äT#˚‘· nqTe÷q Á|üe÷D+ #˚‘· ≈£L&Ü Ä‘·àqT <ä]Ù+#·˝+Ò .
Çø£ y˚<äy˚<ë+>±\ìï n|üsê$<ä´ (lower knowledge)
e÷Á‘·yT˚ qì, nqTuÛeÑ + (experience) e÷Á‘·yT˚ |üsê$<ä´(higher
knowedge) nì eTT+&Éø√|üìwü‘·TÔ #Ó|üŒH˚ #Ó|æŒ+~. n+<äT#˚‘·
y˚<Xä ÊÁkÕÔ\ bÕ+&ç‘´· +‘√ n+fÒ X¯ã› Á|üe÷D+‘√ Ä‘êàe˝Àø£q+ kÕ<Û´ä +
ø±<äT.
Ä‘·à nqTuÛyÑ ø’Ó £ y˚<´ä + ` <ëìøÏ ÁX¯eD, eTqq, ì~<Ûë´dü˝Ò
e÷s¡+Z nì Ç+‘·≈î£ eTT+<äT #Ó|Œü &ÉyTÓ +Æ ~. Ä‘·à á Á|üe÷D≤\ø£r‘·+.
n˝≤+≥|ü  &É T Ç+ø£ á Á|ü e ÷D≤˝… + <ä T ≈£ î ? nH˚
Á|üXï¯ edüT+Ô ~. y˚<ë+‘·+ ˝ÖøÏø£ J$‘êìï $düà]+∫ dü‘ê´H˚«wüD≈£î
|üÁø£$T+∫+<äì nqTø√≈£L&É<Tä . ˝ÖøÏø£ J$‘·+˝À ø±ìe«+&ç, n<Ûë´‹àø£
J$‘·+˝À ø±ìe«+&ç nH˚ø£ $wüj÷· \T+{≤sTT. yê{Ïì @ Á|üe÷D≤\qT
nqTe]Ô+∫ qe÷à* ˝Òø£ qeTà≈£L&É<Tä nH˚ C≤„q+ ø±yê* ø£<ë?

41
>∑Ts¡Te⁄ #Ó|Œæ q ñ|ü<X˚ +¯ q$Tà <ëì Á|üø±s¡+ kÕ<Ûqä #ÓjT· ´e\dæ+<˚.
Çø£ÿ&É Ä|üyÔ ê≈£îÿ Á|üe÷D+. Ç˝≤ ˇø=ÿø£ÿ düeTj·T+˝À ˇø=ÿø£ÿ Á|üe÷D+
ñ|üø]£ düT+Ô ~. n˝≤ ñ|üø]£ +#˚ Á|üe÷D≤\˝À X¯+ø£sT¡ \T ô|’ eT÷&ç+{Ïì
ÄyÓ÷~+#ês¡T. XÊÁdüÔ #·s¡Ã\˝À á Á|üe÷D≤\T dü‘·´ìs¡÷|üD≈£î
ñ|üø£]kÕÔsTT.
12. ÄdæøÔ ‘£ ·
X¯+ø£s¡Tì ø±\+˝À #êsê«ø£+, uÖ<ä∆+, C…’q+ yÓTT<ä˝…’q
ìØX¯«s¡yê<ë\T ãVüQfi¯ Á|ü#ês¡+˝À ñ+&˚$. kÕ+K´+≈£L&Ü ìØX¯«s¡
yê<ëH˚ï düeT]ú+∫+~. X¯+ø£sT¡ \ ìØX¯«s¡ yê<ë\T J$‘êìï ìkÕ‡s¡+
#˚kÕÔjT· ì uÛ≤$+#ês¡T. nsTT‘˚ ÄdæøÔ ‘£ · y˚<ë\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~.
eTVü ≤ s¡ T ¸\T Ä‘êàqTuÛ Ñ ÷ ‹ bı+~q ‘· s ¡ T yê‘· , Ä nqTuÛ Ñ ÷ ‹
uÛ≤wüø£r‘·yÓTÆq~ >∑qTø£, e´+>∑´+>±H˚ dü÷∫+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~
>∑qTø£, n‹ ‘·≈î£ ÿe |ü<ë\‘√ nq\Œ nsêúìï#˚Ã˝≤ yês¡T #˚dqæ Á|üø≥£ q\
dü+|ü⁄{°øs£ D ¡ y˚T ÁX¯ó‹ nì X¯+ø£sT¡ \T qe÷às¡T. nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£yTÓ qÆ ~
>∑qTø£ ÁX¯ó‹ •s√<Ûës¡´eTì Äj·Tq yê<äq— ø±s¡D+ nqTuÛeÑ + dü«‘·V‰ü >±
Á|üe÷D j·TTø£+Ô . nsTT‘˚ y˚<ës¡ú ìs¡j í ÷· ìøÏ ‘·sÿ¡ + nedüse¡ Tì Äj·Tq
uÛ≤$+#ês¡T. Ç˝≤ áX¯«sêdæÔ‘ê«ìï ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ y˚<äy˚T |üs¡eT
Á|üe÷D+ >±ì ùV≤‘·Tyê<ä+ ø±<äì Äj·Tq Á|ü>±&ÛÉ $XÊ«dü+. BìøÏ
ø±s¡D+ y˚<+ä nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± eTVü≤s¡T¸\T, dæ<|∆ä ⁄ü s¡Twüß\T #Ó|Œæ +~
>∑qTø£, yêπs kÕ≈£åî\T >∑qTø£. n+‘˚ø±ø£ e÷qe⁄\T #Óù|Œ$ ÁuÛÑeT
Á|üe÷<ë\≈£î ˝Àqe⁄‘êsTT. ‘·~«s¡T<ä+› >± eTVü≤s¡T¸\T düe÷~Û ìwü˝˜ À
<ä]Ù+∫ Á|üe∫+∫q y˚<ë\T ÁuÛeÑ T Á|üe÷<ë\≈£î >∑Ts¡jT˚ ´$ø±e⁄. n$

42
dü«‘·'Á|üe÷D≤\T n+<äT#˚‘· n$ •s√<Ûë´sê\ì Ä#ês¡T´\+<äs¡T
n+^ø£]+#ês¡T.
nsTT‘˚ uÛÑ>∑e+‘·T&ÉTHêï&Éì q$Tàq+‘· e÷Á‘·+ #˚‘·
ˇ]π><˚eTT+~ ? Ä uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT Ä‘·à>± eTq˝ÀH˚ ñHêï&Éì y˚<+ä
#Ó|Pü +Ô ~ ø£<ë ! eT] Ä Ä‘·à‘·‘êÔ«ìï <ä]Ù+#· ˝Òøb£ ˛‘˚ øπ e\+ X¯ówüÿ
$XÊ«dü+ e\¢ Á|üj÷Ó »qy˚T$T{Ï? nì Á|ü•ïùd,Ô n+‘· #˚sT¡ e>±qTqï
uÛÑ>∑e+‘·TDÏí <ä]Ù+#ê\H˚ |üPs¡íõC≤„dü e÷Á‘·y˚T Ä‘·àkÕø屑êÿsêìøÏ
Á|ü<ÛëqyÓTÆq ns¡Ω‘· nì düe÷<Ûëq+. Ä‘·àkÕø屑êÿs¡+ <ëq+‘·≥~
dæ~+∆ #˚~ ø±<äT. Á|üjT· ‘·ï|üPs¡«ø£+>± e÷Á‘·yT˚ \_Û+#˚~. dü‘´· + kÕs¡«
»˙q+ ` ˇø=ÿø£ÿ&çøÏ ˇø=ÿø£ÿ dü‘´· + ñ+&É<Tä . nsTT‘˚ kÕø屑êÿs¡
kÕ<Ûqä $<Ûëq+˝À e´øÏøÔ Ï e´øÏøÔ Ï eT<Û´ä ‘˚&Ü ñ+&Ée#·TÃ.
dü‘·´ kÕø屑êÿsêìøÏ Ç+Á~j·÷\qT u≤Vü≤´Á|ü|ü+#·+qT+&ç
eTs¡*+∫, n+‘·sT¡ àK+ #Ój÷· ´*. n+‘·s蛡 wæº e\¢ ‘Ó\TdüTø=H˚ yê&ÉT
‘Ó*j·Tã&˚~ nH˚ uÛ<Ò +ä q•+∫ |üse¡ ÷s¡∆ dü‘´· + nqTuÛeÑ +˝ÀøÏ edüT+Ô ~.
Á|ü|ü+#·+˝À nH˚ø£ $wüj·÷\THêïsTT. yê{Ïì nqTuÛÑe|üPs¡«ø£+>±
‘Ó\TdüT≈£î+≥THêï+. ø±ì n~ πøe\+ ˝ÖøÏø£ C≤„q+ e÷Á‘·y˚T.
Ä<Û ë ´‹àø£ + >± #· ] Ã+#˚ ≥ |ü  &É T nqTuÛ Ñ e C≤„ q + n+fÒ
Ä‘êàqTuÛÑeC≤„qy˚T. eTq˝À ì>∑÷&ÛÉ+>± ñ+&ç, eTH√ãT<äT∆\qT,
Ç+Á~j·÷\qT, |ü+#·ÁbÕD≤\qT #Ó’‘·q´e+‘·+ #˚ùd Ä‘·à‘·‘·Ô«y˚T
‘Ó\TdüTø√e\dæ+~. n<˚ J$‘· |üse¡ ÷s¡e∆ Tì X¯+ø£sT¡ \ dü+<˚X+¯ . n<˚
ÄdæÔø£‘·.

43
 13. ø=ìï eTÚ*ø£ n_ÛÁbÕj·÷\T
@ dæ<ë∆+‘êHÓ’ïHê Á|ü‹bÕ~+#˚≥|ü&ÉT Ä dæ<ë∆+‘·ø£s¡Ô≈£î
‘·‘·‡+ã+~Û‘· $wüj·÷\ô|’ <äè&ÛÉyÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷\T+{≤sTT. yê{Ï
ÁbÕ‹|ü~ø£MT<˚ dæ<ë∆+‘· ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ÁãVü≤à$<ä´ qT|ü<•˚ +#˚ eTT+<äT eTT+&Éø√|üìwü‘T· ˝Ô À >∑Ts¡Te⁄
ª|üs¡$<ä´µ, ªn|üs¡$<ä´µ nH˚ yê{Ïì ìs¡«∫+#ê&ÉT. <ëìqqTdü]+#˚
X¯+ø£s¡T\T >∑÷&Ü dü‘·´dü«s¡÷|üy˚T |üs¡$<ä´, <ëìì <ä]Ù+|üCÒùd
ñ|üìwü~«C≤„q+ ≈£L&Ü Ä‘·àjÓTTø£ÿ n~«rj·T ‘·‘êÔ«ìï $X¯<|ä ]ü #˚~
>∑qTø£ n~ ≈£L&Ü |üs$¡ <ä´>±H˚ |ü]>∑D+Ï #ês¡T. $X¯«+ ìj·TeTã<ä+∆ >±
q&Ée&É+ #·÷dæ Bìï q&çù| dü‘´· dü«s¡÷bÕìï e´eVü‰s¡ <äèø£Œ<Û+ä ‘√
#·÷&É&yÉ T˚ >±ì nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± kÕ<Û´ä +ø±<äT >∑qTø£ n|üs$¡ <ä´ `
n˝≤>∑ì Ç~ n$<ä´ ≈£L&Ü ø±<äì X¯+ø£sT¡ \ n_ÛÁbÕj·T+.
‘ê&ÉTqT bÕeTT>± uÛ≤$+#·&+É ÁuÛ≤+‹e\q ø£*–+~, ‘ê&ÉT
MT<ä bÕeTT n<Ûë´dü. nsTT‘˚ Ç~ dü«\Œø±\+ e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~.
B|ü|⁄ü ø±+‹‘√ ‘=\T>∑T‘·T+~. Bìï X¯+ø£sT¡ \T ÁbÕ‹uÛ≤dæø£ dü‘´· eTHêïs¡T.
n˝≤π> Ä~eT<Ûë´+‘ê\T >∑\ $X¯«+ ì‘·´+ ø±ì ø±s¡D+>± ndü‘´· y˚T
nsTTHê, n~ dü T Bs¡ È ø ±\+ ñ+&˚ ~ >∑ q Tø£ <ëì‘√ eTq+
e´eVü‰]düTHÔ êï+ >∑qTø£ <ëìï yê´eVü‰]ø£ dü‘´· eTHêïs¡T. |üse¡ ÷‘·à
ì‘·´+, n~«rj·T+ >∑qTø£ Äj·TqqT bÕs¡e÷]úø£ dü‘·´+ nHêïs¡T.
nsTT‘˚ X¯+ø£sT¡ \T »>∑ìà<Ûë´‘ê«ìï düeT]∆+#·Tø√e&ÜìøÏ Ç˝≤ dü‘ê´ìï
eT÷&ÉT>± $uÛÑõ+#ês¡ì, á $uÛÑ»q nXÊÁd”Ôj·TeTì, ø£èÁ‹eTeTì
|ò÷ü ≥T>±H˚ $eT]Ù+#ês¡T $•cÕº<«’Ó ‘·, <Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘·øs£ \Ô¡ T.
44
 eTq ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#˚<+ä ‘ê ì»eTì, @~ ø£ì|æ+#·<√ n~
ndü‘·´eTì, <ëìøÏ ndæú‘·«y˚T ˝Ò<äì uÛÖ‹ø£ yê<äT\+{≤s¡T. Bìì
X¯+ø£sT¡ \T ìs¡«› +<ä+>± ‹s¡dÿü ]+#ês¡T. <Ûèä >√Z#s· y¡ TÓ qÆ <ä+‘ê ì»+ ø±<äT.
n˝≤>∑ì eTq ø£+{Ïì ø£ì|æ+#·ì<ä+‘ê ˝Ò<qä Tø√e&É+ ≈£L&Ü bıs¡bÕfÒ!
ø£ì|æ+#˚<+ä ‘ê ì»yÓT‘Æ ˚ dü«|üï»>∑‘T· Ô ≈£L&Ü ì»+ ø±yê* ø£<ë? »>∑‘T· ≈Ô î£
Ä<Ûës¡+ eTq ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#·ì ÁãVü≤à|ü<ës¡+∆ . n~ Ç+Á~j·T>√#·s+¡
ø±<äT. n˝≤>∑ì n~ ˝Ò<qä T≈£î+fÒ eT] $X¯«+ mø£ÿ&ç qT+&ç e∫Ãq≥Tº?
X¯Sq´+ qT+&ç $X¯«+ sê<äTø£<ë! n+<äT#˚‘· ÁãVü≤à+ ñ+<äH˚ qe÷à*.
<ëìï ‘Ó\TdüTø√e&ÉyT˚ ÁãVü≤à $<ä´ nì X¯+ø£sT¡ \ n_ÛÁbÕj·T+.
eT{Ϻ ø±s¡D+, ≈£î+&É ø±s¡´+, á ø±s¡´+ ãVæ≤s¡‘Z +· ne&ÜìøÏ
eTT+<äT ø±s¡D+˝À ñ+~, ˝Òøb£ ˛‘˚ ãVæ≤s¡‘Z +· m˝≤ ne⁄‘·T+~ ?
e÷qe Á|üjT· ‘·ï+ e\¢ »]π><˚~ øπ e\+ ø±s¡D≤ìï ø±s¡´+>± eT\#·&yÉ T˚ .
Ç˝≤ ø±s¡D+ qT+&ç ø±s¡´+ ñ<ä“$¤ +#·&+É , eT∞¢ Ä ø±s¡´+ ø±s¡D+˝À
ø£\e&É+ ìs¡+‘·s+¡ »]π> Á|üÁøÏjT· . ≈£î+&É m|üŒ{Ïø¬ H’ ê eT∞fl eT{Ï>º ±
e÷s¡e\dæ+<˚ ø£<ë ! nsTT‘˚ á ø±s¡D≤ìøÏ ø±s¡´+>± e÷πs ì>∑÷&ÛyÉ TÓ qÆ
X¯øÔÏ ñ+~, <ëìï ªn‹X¯jT· X¯øµÔÏ nHêïs¡T X¯+ø£sT¡ \T. Ç˝≤ ø±s¡Dø±sê´\T
ˇπø edüTeÔ ⁄ jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT s¡÷bÕ\T (two sides of the same coin)
nì X¯+ø£sT¡ \ ìs¡j í T· +. Bì |üs´¡ ekÕq+ @$T≥+fÒ á s¬ +{Ï˝À @~
eTT+<ä T nH˚ Á|ü X ¯ ï ñ‘· Œ qïy˚ T ø±<ä T , n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü M{Ï ø Ï
Ä<Ûës¡u÷ÑÛ ‘·yTÓ qÆ eTs=ø£ ‘·‘«Ô· + ≈£L&Ü ñ+&˚ Á|üXï‚ ˝Ò<Tä . n+<äT#˚‘·
düèwæº nHê~, n+fÒ yÓTT<ä{Ï düèwæº m|ü&ÉT »]–+~ n+fÒ #Ó|Œü ˝Ò+.
<ëìøÏ Á‹ø±˝≤u≤~Û ‘ · y Ó T Æ q ÁãVü ≤ ày˚ T ñbÕ<ëqø±s¡ D +, nì
dæ<ë∆+rø£]+#ês¡T.
45
 14. e÷j·T`n$<ä´
n<Ó´’ ‘· ‘·‘«Ô· +˝À e÷j·÷ dæ<ë∆+‘·+ Å|<ü ëÛ qyÓTqÆ ~. e÷j·T
|üse¡ ÷‘·à jÓTø£ÿ ˇø£ n<äT“¤‘X· ø¯ .ÔÏ Å||ü +ü #·+ HêeTs¡÷bÕ\T >∑\~. Ç˝≤
áX¯«s¡Tì˝À ne´ø£+Ô >± qTqï »>∑‘T· qÔ T e«ø£+Ô #˚jT· ´&ÜìøÏ ñ|üø]£ dü÷Ô
áX¯«s¡Tì˝À qTqï X¯øj ÔÏ T˚ e÷j·T. eTs√ $<Û+ä >± #·÷ùdÔ HêeTs¡÷bÕ\
$TÅX¯eTy˚T e÷j·T. ne´ø£Ô+>± áX¯«s¡Tì˝À ñ+&ç e´ø£ÔÅ|ü|ü+#·+
Ä$s¡“$¤ +#·&ÜìøÏ ùV≤‘·TyÍ‘·T+~. á <äèw摺 √ #·÷ùdÔ e÷j·T n+fÒ
Å|øü è£ ‹ nqTø√yê*.
ª@ø£yT˚ e n~«rj·T+ ÅãVü≤ൠñqï~ ÅãVü≤à+ ˇø£ÿfÒ, s¬ +&Ée~
˝Ò<Tä nì ÅXó¯ ‹ yêø£´+. eT] s¬ +&Ée~ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT ` ÁãVü≤à+ø£+fÒ
y˚sT¡ >± ø£ì|æ+#˚ á HêeTs¡÷|ü <ä«+<ë\T >∑\ á $X¯«+ m˝≤ e∫Ã+~?
ìsêø±s¡, ìs¡TD Z yÓTqÆ ÅãVü≤à+ qT+&ç kÕø±s¡ dü>T∑ D $X¯«+
m˝≤ e∫Ã+~? e÷j·T e\¢ nì n<Ó’«‘·+ #ÓãT‘·T+~. e÷j·T≈£î
$πø|å Xü ø¯ ,ÔÏ n+fÒ ìC≤ìï (ÅãVü≤àìï) ø£|Œæ |ü⁄#˚à X¯ø,ÔÏ Äes¡D X¯øÔÏ n+fÒ
n$s¡“$¤ +|üCùÒ d X¯øÔÏ (Åøj Ï ÷· X¯ø)ÔÏ nH˚ s¬ +&ÉT X¯≈î£ \Ô THêïsTT. ÅãVü≤à+
dü‘·« dü«s¡÷|ü+. Ä dü«s¡÷bÕìï ø£|æŒ|ü⁄∫à e÷j·÷ Å|ü|ü+#êìï
Ä$s¡“$¤ +|üCdÒ Tü +Ô ~. nsTT‘˚ á $XÊ«ìøÏ Ä<Ûës¡+ ˝Òø£ n~ÛcÕºq+
ÅãVü≤ày˚T. ÅãVü≤à+ ˝Òø£ b˛‘˚ $X¯«eT÷ ˝Ò<Tä . n+<äT#˚‘· $X¯«+ ÅãVü≤à+
MT<ä Ä<Ûës¡|&ü +ç ~ ‘·|Œü , <ëìøÏ dü«‘·+Å‘+· Å|‹ü |ü‹Ô ˝Ò<Tä . á <äèw摺 √H˚
$XÊ«ìï $T<∏´ä nHêïs¡T. nsTT‘˚ »>∑‘T· Ô ÅãVü≤àeTT MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+&É&+É e\¢ ÅãVü≤àeTTq≈£î e∫Ãq ˝ÀfÒMT ñ+&É<Tä . nsTT‘˚ á düèwæº
»]π>≥|ü&ÉT ÁãVü≤à+ dü>∑TD ÁãVü≤à+ ` n+fÒ áX¯«s¡ s¡÷|ü+˝À
ñ+≥T+~.
46
 ÅãVü≤à+ #Ó’‘·q´yÓTÆq~, »&ÉyÓTÆq $XÊ«ìï düèwæº+∫ <ëìøÏ
#Ó’‘·q´+ ÅãVü≤ày˚T Å|ükÕ~düTÔ+~. Ç˝≤ yê]<ä›]øÏ |üs¡düŒs¡ã+<Ûä+
ñ+≥T+~. nsTT‘˚ á |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<ÛëìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï ? Ç~
eTqøÏ ns¡+∆ ø±ì $wüjT· +. á C≤„q˝À|üyT˚ e÷j·T nì ˇø£ ìs¡«#·q+.
nsTT‘˚ n+<äsT¡ ˇ|ü≈£îqï $wüjT· + e÷j·T nH˚~ ˇø£ X¯øÔÏ
e÷Å‘y· T˚ >±ì Å<eä ´+ ø±<äì.
ÅãVü≤à+ qT+&ç e÷j·T e\¢ ñ<䓤$+∫+~ $X¯«+. eT]
n˝≤+≥|ü⁄&ÉT $X¯«+ ÅãVü≤ày˚T ø£<ë ! n+fÒ ne⁄q˙ ø±<ä˙ ≈£L&Ü
düe÷<Ûëq+. ne⁄qì m+<äTø£Hê\+fÒ n~ ÁãVü≤àeTTø£+fÒ y˚sT¡ ø±<äT
>∑qTø£. ø±<äì m+<äTø£Hê\+fÒ ÅãVü≤àeTTq≈£î düèwæ,º dæ‹ú , \j·÷\T
˝Òe⁄. n$ $X¯«eTTq≈£îHêïsTT. Ä <äèwæ˝º À $X¯«+ ÅãVü≤àeTT s¬ +&ÉT
ˇø£ÿfÒ ø±<äT nì nqe\dæ edüT+Ô ~. Ç˝≤ $X¯«+ dü‘´· dü«s¡÷|ü+ ø±<äT
>∑qTø£ $T<∏´ä n+≥T+~ n<Ó«’ ‘·+.
kÕ<Ûës¡D+>± eTqeT+<äs¡eT÷ á $XÊ«ìï dü‘·´+>±H˚
qeTTà‘ê+. ø±s¡D+ <ëì‘√ e´eVü≤]düTHÔ êï+ >∑qTø£. Ç˝≤ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±
ñ+&˚ nC≤„HêH˚ï ªn$<ä´µ nHêïs¡T. nsTT‘˚ u≤Vü≤´ »>∑‘T· qÔ T, n~
dü‘´· + ø±ø£b˛sTTHê dü‘´· +>± <ä]Ù+|üCdÒ ÷ü Ô $X¯«kÕ∆sTT˝À (cosmic
level) ñ+&˚ X¯øì ÔÏ e÷j·T nì n+{≤s¡T. nsTT‘˚ á ªn$<ä´≈£îµ,
ªe÷j·T≈£îµ eT<Ûä´ ˇø£ ‘˚&Ü ñ+~. ‘ê&ÉTì bÕeTì ÅuÛÑeT|ü&É‘ê+.
ø±+‹ Å|dü ]ü +|üCdÒ qæ +‘·H˚ n~ ‘ê&ÉH˚ C≤„q+ ø£*– bÕeTH˚ ÅueÑÛ T
q•düT+Ô ~. n˝≤π> n<Ûë´‹àø£ kÕ<Ûqä <ë«sê dü‘ê´ìï <ä]Ù+∫q|ü&ÉT
$X¯«+ dü‘·«+ nH˚ ÅuÛÑeTq•+∫ dü‘·´ dü«s¡÷|üyÓTÆq ÅãVü≤àC≤„q+

47
ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· e´øÏ>Ô ‘∑ · kÕúsTT˝ÀqT+&˚ ªn$<ä´µ Å||ü +ü #·+
$T<∏´ä nH˚ C≤„q+ ø£\T>∑>±H˚ q•düT+Ô ~.
eT] e÷j·T nH˚~ $XÊ«ìøÏ dü+ã+~Û+∫+~. n~ $X¯«+
ñqï+‘· es¡≈î£ ñ+≥T+~. ø£˝≤Œ+‘·+˝À $X¯«+ ÅãVü≤à+˝À \j·T+
nsTTq ‘·sT¡ yê‘· eT∞fl $X¯« düèwæº »]π> <ëø± ìÅ<ëD+>±H˚ ñ+≥T+~.
á $<Û+ä >± #·÷dæq|üŒ&ÉT ªe÷j·Tµ $XÊ«$sꓤe+ qT+&ç $X¯«+ \j·T+
nj˚T≥+‘· es¡≈î£ ø±s¡´ø±s¡ø+£ >± ñ+≥T+<äqïe÷≥.
ªX¯+ø£sT¡ \T ªe÷j·Tµ ªn$<ä´µ nH˚ |ü<ë\qT düe÷Hês¡ø∆ ±\T>±
yê&çHê ‘·<qä +‘·sê<Ó«’ ‘·T\T ªe÷j·Tµ áX¯«s√bÕ~ÛjT· ìj·TT, n$<ä´
Jy√bÕ~ÛjT· ìj·TT #Ó|Œæ ]µ nì sê<Ûë ø£èwü|í +ü &ç‘T· \T #ÓbÕŒs¡T. ø±ì
Ç|ü  &É T |ü + &ç ‘ · T \+<ä s ¡ T ªe÷j· T µ ªn$<ä ´ µ nH˚ |ü < ë\qT
X¯+ø£sT¡ \qqTdü]+∫ düe÷Hês¡øú ±\T>±H˚ yê&ÉT‘·THêïs¡T.
4e n<Ûë´j·TeTT
1. n<Ó«’ ‘·eTT ` Ç‘·s¡ dæ<ë∆+‘ê\T
Hê´j·T <äsÙ¡ q+ Jyê‘·à\T nH˚ø+£ n+~. |üse¡ ÷‘·à $XÊ«ìï
düèwæ+º ∫Hê Ä düèwæº ‘·q qT+&ç ø±<äì, nDTe⁄\T, Äø±X¯+, ø±\+,
eTqdüT‡, Je⁄\T M{Ï‘√ düèwæ+º #ê&ÉT n+~. á dæ<ë∆+‘êìï X¯+ø£sT¡ \T
K+&ç+#ês¡T.
kÕ+KT´\T Å|üø£è‹ |ü⁄s¡Twüß\ dü+jÓ÷>∑+‘√, Å‹>∑TD≤\≈£î
düeT‘Í\´+ uÛ+Ñ >∑+ nsTTq|ü⁄&ÉT düèwæº »]–+<äHêïs¡T.á düèwæº ø±s¡´+˝À
áX¯«s¡T&ÉH˚ yêì Á|üyT˚ j·T+ @MT ˝Ò<Hä êïs¡T. M]~ ìØX¯«s¡ <äsÙ¡ q+.

48
á dæ<ë∆+‘·+‘√qT X¯+≈£îs¡T\ |üP]Ô>± $uÛ~Ò +#ês¡T. nsTT‘˚ jÓ÷>∑
<äsÙ¡ q+˝À #Ó|Œü ã&çq ÅbÕD≤j·÷eTeTT, <Ûë´qeTT yÓTT<ä˝q’… yê{Ï e\¢
eTqdüT‡ ìs¡à\yÓTÆ Ä‘êàe˝Àø£HêìøÏ #ÓjT· ´e\dæq kÕ<Ûqä ≈£î|üø]£ düT+Ô <äì
ˇ|ü⁄Œ≈£îHêïs¡T.
nsTT‘˚ X¯+≈£îs¡T\T Å|‹ü bÕ~+∫q ÅãVü≤àeTTq≈£î Hê>±s¡Tq® T&ÉT
Å|ü~bÕ~+∫q X¯SHê´ìøÏ ø=+‘· kÕs¡T|ü´+ ñ+<äì, uÖ<ä∆+˝Àì
$C≤„qyê<ëìøÏ ø=+‘· X¯+ø£sT¡ \T Äø£]¸‘T· \j·÷´s¡ì, n+<äT#˚‘· Äj·Tq
Å|#ü ÷ q¤ ï uÖ<äT&∆ ìÉ n_Ûe]í+∫q $C≤„q_Û≈îå£ e⁄ n_ÛÅbÕj·T+˝À ø=+‘·
dü‘´· + ˝Òø£ b˛˝Ò<ìä ø=+<äsT¡ yê´U≤´ì+#ês¡T. sê<Ûëø£èwüí |ü+&ç‘T· \T
≈£î&Ü uÖ<äe∆ T‘· Å|uü ≤Û e+ ø=+‘· X¯+ø£sT¡ \T MT<ä ñ+<äH˚ yê<äqqT
Å‘√dæ|⁄ü #·Ã&É+ ø£w+ºü nHêïs¡T. nsTT‘˚ X¯+ø£sT¡ \T Å|#ü ÷ q¤ ï uÖ<äT&∆ HÉ ˚
yê<ëìï #ê˝≤ eT+~ rÅe+>± K+&ç+∫q e÷≥ ≈£L&Ü ì»y˚T.
X¯+ø£s¡T\T ‘·sê«‘· nH˚ø£ eT+~ ‘·‘·Ô«E„\T, dæ<ë∆+‘·
e´ekÕú|≈ü î£ \T e#êÃs¡T. yê]˝À ø=+‘· eT+~ X¯+ø£sT¡ \ dæ<ë∆+‘êìï
|üP]Ô >±qT eT] ø=+<äsT¡ bÕøÏøå +£ >±qT, ø=ìï e÷s¡TŒ\‘√ ˇ|ü≈£îHêïs¡T,
ø=+<äsT¡ rÁe+>± K+&ç+#ês¡T. nsTT‘˚ X¯+ø£sT¡ \T ‘·sT¡ yê‘· yê]
Å|kü ÕÔeq˝Òì @ dæ<ë∆+‘·+ ˝Ò<ìä ìs¡«› +<ä+>± #Ó|Œü e#·TÃ.
2. Ç‘·s¡ n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘· Á|ües¡≈Ô î£ \T
ìC≤ìøÏ n<Ó’«‘·+ MT<ä #Ó|üŒe\dæq<ä+‘ê l X¯+ø£s¡T\T
düeTÁ>∑+>± ‘·eT Á>∑+<∏ë\ <ë«sê #Óù|ŒXÊs¡T. ‘·sT¡ yê‘· yê] •wüß´˝…q’
düTπsX¯«sê#ês¡T´\T, |ü<äàbÕ<äT\T, Äq+<ä–] Ä<Ó’«‘·|üs¡+>± nH˚ø£
Á>∑+<∏ë\qT s¡∫+#ês¡T. nsTT‘˚ X¯+ø£sT¡ \ X¯‘ê~Ûø£ Á>∑+<∏ë\˝Àì kÕsêìï
49
Áø√&ûø]£ +∫ eTqø£+~+∫q |ü+&ç‘T· \T #ê˝≤ eT+~ ñHêïs¡T. yê]˝À
Á|üd<æ Tä \∆ >∑T]+∫ dü+øÏ|å +Ôü >± $e]+#·&+É <Ûsä à¡ +.
n˝≤+{Ï yê]˝À yÓTT<ä{Ï yês¡T l kÕj·TD e÷<Ûyä ê#ês¡T´\T
yês¡T. yê] düs«¡ <äsÙ¡ q dü+Á>∑V≤ü +˝À ªXÊ+ø£s<¡ sä Ù¡ q+µ nH˚ o]¸ø˝£ À
n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘êìï #·øÿ£ >± $e]+#ês¡T. Ms¡T >=|üŒ |ü+&ç‘T· ˝Ò ø±<äT.
q\T>∑Ts¡T $»j·Tq>∑s¡ sêE\≈£î Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± Áø°.X¯. 1340`1387
es¡≈î£ ñHêïs¡ì #·]Á‘·ø±s¡T\ e÷≥. Ms¡T düqï´dæ+∫ $<ë´s¡DT´\H˚
ù|s¡T‘√ X¯è+π>] XÊs¡<ë |”sêƒ ìï n\+ø£]+#·&yÉ T˚ ø±ø£ ªy˚<ë+‘· |ü+#·<•ä µ
nH˚ Á>∑+<∏ëìï sêXÊs¡T. Ç~ n<Ó’«‘· dæ<ëú+‘·+ MT<ä düeTÁ>∑yÓTÆq
Á>∑+<∏+ä >± ˝Àø£ $~‘·+. M] ‘·eTTà&Óq’ kÕj·TqT&˚ y˚<ë\≈£î uÛ≤wü´+
sêXÊ&ÉT. nsTT‘˚ n~ ø£sà¡ ø±+&É≈î£ e÷Á‘·yT˚ |ü]‘·yTÓ qÆ ~.
y˚<ë+‘· |ü+#·<ä• >∑T]+∫ ¬s+&ÉT e÷≥\T. Ç~ 1455
XÀ¢ø±\˝À ñ+~. $y˚ø|£ +ü #·ø+£ , B|ü|+ü #·ø+£ , Äq+<ä|+ü #·ø+£ nH˚
eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +|üã&ç+~. Bì MT<ä sêj·TÁb˛\T *+>∑q
k˛eTj·÷õ >±s¡T n<äT“¤‘y· TÓ qÆ yê´K´ sêXÊs¡T.
$<ë´s¡DT´\ ‘·sT¡ yê‘· Á|üd<æ ∆ä n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘· Á|ües¡≈Ô î£ \T
l n|üŒj·T´ BøÏ‘å T· \T yês¡T (Áø°.X¯. 1520`1592). yês¡T |ü+&ç‘·
≈£î≥T+ã+˝À »ìà+#ês¡T. ‘·+Á&ç s¡+>∑sê» n<Û«ä ]. dü+düÿ è‘· yê´ø£sD¡ +
MT<ä Á|üd<æ ∆ä Á>∑+<∏+ä dæ<ëú+‘· øöeTT~ì s¡∫+∫q uÛ{Ñ ÀºJ BøÏ‘å T· \T
n|üŒj·T´ BøÏ‘å T· \ yê] •wüß´˝Ò. eTVü‰uÛ≤s¡‘+· MT<ä Á|üd<æ ∆ä yê´U≤´q+
Áyêdæq ˙\ø£+sƒT¡ &ÉT áj·Tq eTqTeT&ÉT.
n|üŒj·T´ BøÏå‘·T\T yês¡T n<Ó’«‘· dæ<ëú+‘·+ MT<ä nH˚ø£
50
Á>∑+<∏ë\T ÁyêXÊs¡T. ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\ MT<ä yê] Á>∑+<∏ë\T ªHê´j·Ts¡ø±å eTDϵ,
ª|ü ] eTfi¯ µ , ª•yês¡ ÿ eTDÏ B |æ ø £ µ , m+‘√ U≤´‹ >∑ & ç + #êsTT.
ªdæ<ëú+‘·˝XÒ d¯ +ü Á>∑V≤ü +µ, n<Ó«’ ‘· dæ<ë∆+‘·+˝Àì nH˚ø£ $wüj÷· \ MT<ä
$es¡D Ç∫Ã+~. yê] ª≈£îe\j·÷q+<ä+µ n\+ø±s¡ XÊÁdüÔ+ MT<ä
Ç|üŒ{Ïø° bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏+ä .
nsTT‘˚ á Á>∑+<∏ë\˙ï dü+düÿ è‘· uÛ≤wü˝À ñHêïsTT.
dü+düÿ è‘· uÛ≤cÕ<Û´ä j·Tq+ ‘·>&Z∑ +É e\¢ eTTK´+>± ñ|üìwü‘T· \Ô MT<ä
ÁãVü≤à dü÷Á‘ê\ MT<ä X¯+ø£sT¡ \T Áyêdæq uÛ≤cÕ´\qT dü+düÿè‘·+ qT+&ç
nH˚ø£ eT+~ eTVü‰ |ü+&ç‘T· \T ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ nqTe~+#ês¡T. yê]˝À
Á|üeTTKT\T l |ü⁄sêD|ü+&É eT\¢jT· ´ XÊÅdÔæ >±s¡T, l sêj·TÁb˛\T
*+>∑q k˛eTj·÷õ >±s¡T, ÁãVü≤àl dü÷] sêeTø√{Ï XÊÁdæ>Ô ±s¡T, ø=+ô|\¢
<äøDåÏ ≤eT÷]Ô>±s¡T, ø£qT|ü]Ô e÷s¡ÿ+&˚jT· X¯sà¡ >±s¡T yÓTT<ä˝q’… yês¡T.
Çø£ |ü < ä à l Ä#ês¡ ´ |ü ⁄ ˝… ¢ \ lsêeT#· + Á<ä T &É T >±s¡ T
ÁbÕ‘·'düàs¡Dj ° T· T\T. X¯+ø£sT¡ \ dü÷Á‘· uÛ≤cÕ´ìï, kÕj·TD e÷<Ûeä ⁄\
düs«¡ <äsÙ¡ q dü+Á>∑V‰ü ìï eT¬sH√ï Ç‘·s¡ y˚<ë+‘· Á>∑+<∏ë\qT ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ
nqTe~+∫q eTVü≤˙j·TT\T. X¯‘ê~Ûø£ Á>∑+<∏øä s£ .Ô¡
Ms¡+<ä]øÏ dü÷Œ¤]ìÔ düTqÔ ï eTVü≤˙j·TT\T XËe’ eTVü‰|”sêƒ ~∏|‘ü T· \T,
dü<Tä sZ T¡ eπsDT´\T l ø£+<äT≈£L] •yêq+<äeT÷]Ô >±s¡T.
Çø£ Ä+>∑+¢ ˝À X¯+ø£s¡ uÛ≤cÕ´\qT nqTe~+∫ Á|üø{£ +Ï ∫q
U≤´‹ l sêeTø£èwüí eTsƒêìøÏ <ä≈î£ ÿ‘·T+~. kÕ«$T ìœ˝≤q+<ä, kÕ«$T

51
s¡+>∑Hê<∏ëq+<ä yÓTT<ä˝q’… eTVü‰qTuÛ≤e⁄\ Ä+>∑s¢ #¡ q· \T Á|üd<æ ëú\T.
X¯+ø£s¡T\T kÕú|æ+∫q Hê\T>∑T Äe÷ïj·÷\T, ø£+∫eTsƒ¡+
Á|üd<æ ëú\T— ø£+∫ |üse¡ ÷#ês¡´, Ç‘·s¡ |üP»˙j·TT˝…q’ eTsƒê~Û|‘ü T· \T
n<Ó«’ ‘êìøÏ $X‚wü Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T, #˚dTü HÔ êïs¡T.
Ç˝≤ m+<äs√ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T X¯+ø£sT¡ \ n<Ó«’ ‘· dæ<ëú+‘êìøÏ
$X‚wü Á|ü#êsêìï #˚d÷ü Ô <ëì ÁbÕeTTU≤´ìï ÇqTeT&ç+|üCdÒ Tü HÔ êïs¡T.
3. X¯+≈£sT¡ \ ø£èwæ
‘·s‘¡ s· ê\≈£î dü÷Œ¤]<Ô ëj·Tø£+
eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ˇø£ eTVü‰s¡D´+˝≤+{Ï~. <ëì˝À ñqï$
mø£ÿ&ÓH’ ê ø£ì|æ+#·e#·TÃ, >±ì <ëì˝À ˝Òì$ mø£ÿ&É ø£ì|æ+#·eì HêqT&ç.
n˝≤+{Ï \ø£Xå À¢ø±\ $düè‘Ô · Å>+∑ <Û+ä ˝À ìøÏ|å +Ôü >± ñqï nqs¡sÈ ‘¡ ï· y˚T
uÛ>Ñ e∑ BZ‘.· <ëìï eTVü‰uÛ≤s¡‘+· qT+&ç yÓ*øÏ rdæ dü«‘·+Å‘· Å|‹ü |ü‹Ô
ø£*Œ+∫, <ëìô|’ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ yê´K´ Áyêdæ $düè‘Ô · Å|#ü êsêìï rdüT≈£î
e∫Ã, <˚XÊìπø ø±ø£ j·÷eÅ‘Œ· |ü+#êìøÏ eTôVA|üø±s¡+ #˚dqæ |òTü q‘·
X¯+ø£s¡ uÛ>Ñ e∑ ‘êŒ<äT\~. Å|kü Õúq Å‘j
· T· + MT<ä yê´K´ Åyêj·T&É+ Äj·Tq
#˚dæq eTVü≤‘êÿs¡´+. ñ|üìwü‘·TÔ\ìï ˇπø ø±\+˝À, ˇπø ãTTwæ#˚‘·
<ä]Ù+|üã&çq$ ø±e⁄. n+<äT#˚‘· yê{Ï˝Àì uÛ≤e+˝À ˇøÏ+‘· yÓs’ T¡ <Û´ä +
kÕe÷q´ bÕsƒ¡≈£î&çøÏ >√#·]+#˚ Å|üe÷<ä+ ñ+~. Ç~ X¯+ø£s¡T\T
>∑eTì+∫, n_Ûe´øÏ˝Ô À ‘˚&Ü ñ+<˚ ‘·|Œü uÛ≤e+˝À yÓs’ T¡ <Û´ä + ˝Ò<ìä ,
‘·eT yê´K´‘√ ìs¡÷|æ+∫ düeTq«sTT+∫q eTVü‰ y˚T<Ûë$ X¯+ø£sT¡ \T.
52
 |ü.|üP.kÕ«$T eTTU≤´q+<ä $s¡∫‘· ªl X¯+ø£sê#ês¡´ `
J$‘·eTT, dæ<ë∆+‘·eTTµ (n<Ó«’ ‘· nÅXe¯ T Å|#ü T· s¡D)˝À X¯+ø£sT¡ \ s¡#q· \
düeTÅ>∑C≤_‘ê Ç#êÃs¡T. <ëì Å|üø±s¡+ X¯+ø£s¡T\T s¡∫+∫q uÛ≤wü´
Å>+∑ <∏ë\T 23, Å|øü s£ D
¡ , ñ|ü<X˚ ¯ Å>+∑ <Ûë\T 54, k˛ÔÅ‘`· düT‹Ô Å>+∑ <Ûë\T
76, yÓTT‘·Ô+:153. πøe\+ 32 dü+e‘·‡sê\ J$‘·+˝À, ìs¡+‘·s¡
<˚XÊ≥q+ #˚d÷ü ,Ô yê<ä Å|‹ü yê<ë\T #˚d÷ü ,Ô nyÓ~’ ø£yTÓ qÆ Ç‘·s¡ eT‘ê\qT
K+&çd÷ü ,Ô y˚\eT+~ •wüß´\≈£î >∑Ts¡T‘·«+ eVæ≤dü÷,Ô <˚X+¯ q\TeT÷\˝≤
eTsƒê\qT kÕú|+æ ∫ yÓ~’ ø£ eT‘· Å|#ü êsêìøÏ, |ü{wÏ ‘ºü ≈· î£ ø£èwæ #˚d÷ü Ô
153 Å>+∑ <Ûë\T s¡∫+∫ sêuÀj˚T ‘·sê\qT ñJ®$+|ü CÒXÊs¡+fÒ Äj·Tq
kÕ~Û+∫+~ e÷qyêr‘·+>±H˚ ø£ì|æd÷ü +Ô ~, >±ì n~ ì»+, e÷qyê[
n<äèwüº+.
$~‘ê qeTj·÷ $X¯<ø’Ó ø£ ˝£ ≤
q #· øÏ+#·q ø±+#·qeTdæÔ >∑Ts√,
Á<äT‘·yT˚ e $<ÛV˚ ≤æ ø£èbÕ+ düV≤ü C≤+
uÛeÑ X¯+ø£s¡ <˚•ø£ y˚T X¯sD¡ +.

53
 ñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\T
1. düs«¡ <äsÙ¡ q dü+Á>∑V≤ü eTT
eTVü‰eTVü≤ÀbÕ<Ûë´j·T,
|ü<àä l Ä#ês¡´ |ü⁄˝…\¢ lsêeT#·+Á<äT&ÉT

2. uÛ≤s¡rj·T ‘·‘«Ô· XÊÁdüeÔ TT

$<ë´Hé ãT\TdüT y˚+ø£fXÒ «¯ s¡T\T
(‹.‹.<˚. Á|ü#T· s¡D)

3. A History of Indian Philosophy

by Surendranath Dasgupta

4. Sri Shankaracharya - Life and Philosophy,

Swamy Mukhyananda,
Advaita Ashram Publications

5. X¯+ø£s¡<äs¡Ùq+
&܈ˆ $+»eT÷] $X¯«Hê<∏eä Tj·T´

54