Project Bayani

Republic of the Philippines
Department of Education
Region III – Central Luzon
SCHOOLS DIVISION OF BULACAN
Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan
Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: bulacan@deped.gov.ph
2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

GRADE 5&6
(PROJECT BAYANI QUIZ)
Reviewer for
Project BAYANI
(Bulacan Aspiration on
Youth’s Ardent
Nationalism and Idealism)
Prepared by:
Michelle A. Manuel
Gio Renz N. Hermono
1
2

GRADE 5&6
LAPU-LAPU
1. Ang mga sumusunod ay ang iba pang katawagan ni Lapu-Lapu.

a. Cilapulapu Salip Pulaku
b. Khalifa Lapu (Caliph Lapu)
c. Cali Pulaco
d. Lapu-Lapu Dimantag
2. Oral Tradition – ito ang pinagmulan ng talambuhay ni Lapu-Lapu ng

Mactan na lubos na iniingatan ng mga matatanda sa Cebu.
3. Kusgano at Inday Putli – sila ang mga magulang ni Lapu-Lapu.
4. Mingming – siya ang nakakatandang kapatid ni Lapu-Lapu.
5. Matang Mantaunas – siya ang nakakatandang kapatid na babae ni Lapu-

lapu.
6. Prinsesa Bulakna – ang naging asawa ni Lapu-Lapu.
7. Datu Subatano – ang ama ni Bulakana.
3
8. Sawili – ang anak ni Lapu-Lapu, siya ay matapang at mahusay na
mandirigma.
9. Edad na 6 – si Lapu-Lapu ay marunong nang managabayo at sumakay sa

kalabaw.
10. Edad na 7 – marunong na siyang magsulat at magbasa.
11. Edad na 18 – naipamalas niya ang husay sa paglangoy, boksing at

wrestling.
12. Edad na 20 – Nagawa naman niyang talunin ang mga magnanakaw at

mga pirata ng dalawang beses.
13. Mactan - ito ang maliit na isla na pinamumunuan ni Lapu-Lapu.
14. Ferdinand Magellan

- siya ay isang Portugese manlalakbay na nanilbihan sa Kaharian ng
Espanya.
- Nakapaglakbay siya mula Europa papuntang Asya.
- Siya ay binigyan ng limang barko Trinidad, Victoria, San Antonio,
Santiago at Concepcion.
- Siya din ang unang manlalakbay na nakatawid ng Karagatang
Pasipiko.
15. Labanan sa Mactan

- naganap ito noong madaling-araw ng Abril 27, 1521
- walang nagawa ang putok ng kanyon nina Magellan sa mga
umuulang pana na may lason, mga bakal at sibat na kawayan nina
Lapu-Lapu.
- tinalo at napatay ng pangkat ni Lapu-Lapu si Ferdinand Magellan at
ang mga sundalong Kastila.
16. Nataga ni Lapu-Lapu sa kanang hita si Magellan. Nang bumagsak sa

dalampasigan si Magellan, sinugod siya ng mga tauhan ni Lapu-Lapu, tinaga
at sinaksak ng mga sibat.
17. “Unang kampeon ng Kalayaan ng mga Pilipino” o “Unang Pilipinong

Nagtanggol sa Kalayaan ng Pilipinas” – ito ang naging tawag kay Lapu-Lapu
sa kanyang pagkapanalo sa Labanan sa Mactan.
4
18. Rajah Humabon
– siya ang pinuno ng Cebu na nakalaban ni Lapu-Lapu ng tangkain
niyang sakupin ang Mactan.
– siya din ang nagtangkang kumuha ng mga labi ni Magellan ngunit
hindi pumayag si Lapu-Lapu.
19. Bangkay ni Magellan – ito ang naging tropeo ng digmaan sa labanan sa

Mactan.
Sanggunian:
https://bayaningfilipino.blogspot.com/2017/07/talambuhay-ni-lapu-lapu.html
http://pilipinaskongminamahal.blogspot.com/2011/05/lapu-lapu-kauna-
unahang-bayaning.html
http://balita.net.ph/2016/04/26/unang-pilipinong-nagtanggol-sa-kalayaan/
https://www.pressreader.com/philippines/balita/20180428/281861529117188
5

GRADE 5&6
APOLINARIO DELA CRUZ
1. Siya ay isinilang noong Hulyo 22, 1814 sa Bario Pandac sa Bayan Lucban,
Tayabas (ngayon ay lalawigan ng Quezon).
2. Hermano Puli – ito ang naging kilala katawagan kay Apolinario Dela Cruz.
3. Pablo dela Cruz at Juana Andres – ang mga magulang ni Apolinario Dela
Cruz.
4. Edad na 15 – ay sumubok sa orden ng mga Dominikano sa Maynila, ngunit

hindi pa noon tumatanggap ng mga Indio ang mga ordeng Romano Katoliko.
5. Cofradia de San Juan de Dios

– dito nagtrabaho si Apolinario Dela Cruz at pinag-aralan niya ang Bibliya
at iba pang banal na kasulatan.
– dito naging isang donado si Apolinario Dela Cruz.
6. Donado – ito ay ang katulong sa mga gawaing espiritwal at mga

relihiyosong mga bagay
6
7. Ospital de San Juan de Dios – Nagtiyaga na lamang siya na maging
tagapaglinis at alila (domo servant).
8. Kapatid-samahan ng mga mapagdasal (lay brotherhood) – at tawag ng

sumapi siya sa Cofradia de San Juan de Dios ngunit sinesante siya sa
kanyang trabaho.
9. Cofradia de San Jose - isang kapatirang binubuo lamang ng mga Indio.

- itinatag ito ni Apolinario Dela Cruz nang siya a bumalik sa Lucban.
10. 19 na kasapi – bilang ng mga unang naging kasapi sa Confradia de San

Jose
11. Bundok Banahaw – ang punong himpilan ng Cofradia.
12. Tayabas (Quezon), Laguna, at Batangas – mga lugar na lumaganap ang

Cofradia de San Jose.
13. Domingo Roxas – tumulong upang maging legal ang Cofradia ngunit sila
ay nabigo.
14. Espanyol at Mestizo – hindi pinahihintulutan ni Apolinario Dela Cruz na

sumapi hanggang wala siyang pagsang-ayon.
15. Arsobispo Jose Segul – arsobispo na bumatikos sa pagiging legal ng

Confradia na itinatag ni Hermano Puli.
16. Gobernador-Heneral Marcelino Oraa – ang pinuno ng pamahalaan na

naghihinala na ang Confradia ay isang mapaghimagsik na samahan.
17. Majayjay, Laguna – lugar kung saan sinalakay ng mga Espanyol ang
kampo ng Confradia. Nagkataon naman na wala si Hermano Puli kaya
nakaligtas siya.
18. Barrio Guibanga – lugar kung saan nahuli si Hermano Puli.
19. Casa Tribunal ng Tayabas – lugar na pinalitisan ni Hermano Puli.
7
20. Hari ng mga Tagalog – ito ang n aging hirang kay Hermano Puli dahil
naniniwala sila na hindi siya tatablan ng bala.
21. Kamatayan ni Hermano Puli

- Nobyembre 4, 1841 ang petsa ng kanyang kamatayan
- 26 (dalawampu’t anim) ang edad na kanyang pagkamatay
- Pinagputol-putol ang kaniyang katawan.
- Tinuhog ang kanyang ulo at itinanghal sa daan patungong Majayjay.
Sanggunian:
 https://tl.wikipedia.org/wiki/Hermano-Pule
 https://kilalangpilipino.blogspot.com/2015/09/talambuhay-ni-
hermano-pule.html
 https://philippineculturaleducation.com.ph/de-la-cruz-apolinario
 www.elaput.org/chrm/841.htm
8

GRADE 5&6
GREGORIO DEL PILAR
1. Siya ay ipinanganak noong Nobyembre 14, 1875 sa San Jose Bulakan,

Bulacan.
2. Goyo – ito ang naging palayaw niya dahil isa siya sa sa pinakabatang
heneral ng Pilipinas noong panahon ng Rebolusyonng Pilipino at Digmaang
Pilipino-Amerikano.
3. Fernando H. del Pilar at Felipa Sempio – ang mga magulang ni Gregorio del
Pilar.
4. Pang-Lima – sa anim na magkakapatid.
5. Marcelo H. del Pilar – isang propagandista at tiyuhin ni Gregorio del Pilar.
6. Maestro Monico at Pedro Serrano Laktaw – ang mga unang naging guro ni
Gregorio del Pilar.
9
7. Pedro Serrano Laktaw – isang makabayang manunulat at leksikograpo at
may akda ng bantog na Diccionario Hispano-Tagalog (1889)
8. Ateneo de Manila – ang paaralan kung saan nagpatuloy ng pag-aaral si

Goyo at natapos niya ang Kursong “Bachiller de Artes” noong Marso, 1896 sa
edad na 20 (dalawanpu).
9. “Arts and Trades” – ang asignatura na nais ituro ni Goyo ngunit hindi siya
pinayagan dahil ang mga kalalakihan ay nasa larangan ng labanan o
kaya’y nangabubulok sa masisikip na mga bilangguan
10. Tondo, Maynila – lugar kung saan nanirahan si Goyo.
11. Deodato Arellano – ang amain ni Goyo at puno ng mga propagandista na

kanyang tinirahan sa Tondo, Maynila.
12. Pamumudmod ng mga polyetong pandigma – ang naging inspirasyong ni

Goyo upang makatulong sa pagpapalaya ng mga Filipino.
13. Edad na 17 (labing pito) – naging miyembro si Goyo ng Katipunan.
14. Edad na 22 (dalawampu’t dalawa) – nagpatala si Goyo bilang pormal na

rebolusyonaryo.
15. Laban sa Kakarong de Sili – ang labanan kung saan pinakita ni Goyo ang
kanyang bilis at tapang.
16. Tinyente – ang naging ranggo ni Goyo dahil sa husay niyang ipinakita sa
labanan.
17. Labanan sa Mambog at Labanan sa Paombong – ang laban na

napagtagumapayan din ni Goyo.
18. Koronel – mula sa tinyente ay itinaas ang kanyang ranggo ni Goyo dahil sa
dami ng armas niyang naagaw.
19. Hunyo 24, 1898 – petsa kung saan napasuko ni Goyo ang ika-5 Batalyong
Kastila sa Bulacan na naging dahilan upang tanghalin siyang Heneral sa edad
na 24.
10
20. Matapos ang mga Kastila, dumating naman ang mga Amerikano. Lagi at
laging ibinubuhos ni Gregorio ang lahat ng kakayahan kapag nakikidigma.
Nariyan ang Laban sa Guiguinto, Laban sa Plaridel at ang Laban sa San Miguel.
21. Anacleto Enriquez – ito ay isa sa mga idolo ni Goyo.
22.
Watawat ni Del Pilar – ay ang mga mga Kubano ang naging inspirasyon niya
na may kulay asul itim at pula. Ito ay unang ginamit sa labanan sa Pasong
Balite in Polo, Bulacan at isinasaalang-alang bilang pasimula ng ating
pambansang watawat ngayon.
23. Felicidad Aguinaldo – ang nakababatang kapatid ni Hen. Emilio Aguinaldo

ang unang naging kasintahan ni Goyo.
24. Dolores Nable Jose – ang huling babaeng inibig ni Goyo.
25. Nang tanghalin siyang punong tagapagtanggol ni Heneral Emilio

Aguinaldo ay lagi niyang pinangangalagaan ang seguridad ng Pangulo ng
Pamahalaang Rebolusyonaryo.
26. Emilio Aguinaldo – Pangulo ng Pamahalaang Rebolusyonaryo at unang

pangulo ng Pilipinas.
27. Nang sumiklab ang labanan ng mga Filipino at Amerikano noong 1899,
siya ay hinirang ni Heneral Aguinaldo na Komandante ng National Militia ng
Bulakan, at pagkaraan nito’y namagitan na sa madugong pakikipaglaban sa
mga Amerikano sa iba’t ibang panig ng Maynila at Bulakan.
28. Sa Quingwa (ngayo’y Plaridel) ay nakasagupa ang kanyang mga kaaway,

ang mga kawal Amerikano at sa labanang ito napatay ang Amerikanong si
Colonel John Stotsenberg.
11
29. Colonel John Stotsenberg – isang amerikanong military na napatay sa
labanan sa Quingwa.
30. Nang masukol na ng mga Amerikano ang Pampanga ay mabilis na

nagpunta si Aguinaldo sa Nueva Ecija patunong Tarlac tapos ay sa Nueva
Viscaya, pinagsikapan ni Gregorio na bantayan ang Pasong Tirad sa
lalawigan ng Bulubundukin upang hindi masundan ang Presidente.
31. Ang 60 kataong sundalo ni Gregorio ay hindi katapat ng 300 sundalo ni

Major March pero nagpakatatag si Gregorio sa pagbabantay sa Lagusan.
32. Noong Disyembre 2, 1899, pinangunahan ni Goyo ang Labanan ng Tirad

Pass laban sa tinatawag na “Texas Regiment.” Ang limang oras na labanan,
na layon ay takpan at iantala ang pag-urong ni Aguinaldo ay nagresulta sa
kamatayan ni del Pilar mula sa isang tama ng bala sa leeg.
33. Sa isang kisapmata ay bumagsak sa hagdanang bato ang malamig na

bangkay ng batang-batang sundalo. Sa matapat na pangangalaga sa
pinuno, isang bayani ang nag-alay ng buhay alang-alang sa Kalayaan ng
Sambayan.
34. Sinasabing ninakaw ng mga Amerikano ang lahat ng kasuotan ng pinatay

na Heneral.
35. Natagpuan ng isang Amerikanong opisyal na si Tinyente Dennis P. Quinlan

ang walang buhay at hubad na katawan ni Gregorio. Pinabihisan niya ito, at
binigyan ng tradisyunal na libing militar at sa isang lapida na nagsasaad na si
Gregorio del Pilar ay dapat tanghalin bilang “Isang Opisyal at isang Ginoong
Dapat na Igalang.”
Sanggunian:
*https://www.pinoyedition.com/talambuhay-ng-mga-bayani/gregorio-
del-pilarl
*http://filipiknow.net/facts-about-general-gregorio-del-pilar/
*https://www.goggle.com/search?q=gregorio+del+pilar
https://filipiknow.net/facts-about-general-gregorio-del-pilar/
12

GRADE 5&6
FRANCISCO
“BALAGTAS” BALTAZAR
1. Siya ay ipinanganak noong Abril 2, 1788 sa Panginay, Bigaa (ngayon ay

Balagtas), Bulacan.
2. Kiko at Balagtas – ito ang naging katawagan at pagkakakilalan niya.
3. Juana dela Cruz at Juan Baltazar – ang mga magulang ni Gregorio del Pilar.
4. Edad na 11 (labing-isa) – siya ay lumuwas ng Maynila, upang makahanap

ng trabaho at makapag-aral.
5. Parokyal sa Bigaa – dito nag-aral si Baltazar ng relihiyon
6. Donya Trinidad – ang tumulong kay Baltazar upang makapag-aral ng

kolehiyo.
13
7. Colegio de San Jose – ang paaralan kung saan nagpatuloy si Baltazar ng
Kolehiyo.
8. Colegio de San Juan de Letran – nag-aral din si Baltazar at naging guro ni si

Padre Mariano Pilapil.
9. Padre Mariano Pilapil – isang paring Filipino at ang sumulat ng bantog na

“Pasyong Mahal”.
10. Ang mga pinag-aralan ni Baltazar

- kanones
- batas sa pananampalataya
- naging bantog na mandudula
11. Ang mga posisyon na nahawakan ni Baltazar sa Udyong Bataan

- Tenyente Mayor at Huwes de Sementera
- Dalubhasa sa batas
12. Pandacan, Maynila – dito nanirahan si Baltazar at nakilala ang isang

babae.
13. Maria Asuncion Rivera – ito ang naging inspirasyon ni Baltazar sa mga
gawa niya bialng makata. Tinawag na "Selya" at tinaguriang M.A.R. ni Baltazar
sa kanyang tulang Florante at Laura
14. Mariano "Nanong" Kapule – ang naging karibal ni Baltazar sa panliligaw

kay Selya. Siya ay taong ubod ng yaman at malakas sa pamahalaan. Ito din
ang nagpakulong kay Baltazar.
15. Ang mga akda ni Baltazar

- Orosmán at Zafira – isang komedya na may apat na bahagi
- Don Nuño at Selinda – isang komedya na may tatlong bahagi
- Auredato at Astrome – isang komedya na may tatlong bahagi
- Clara Belmore – isang komedya na may tatlong bahagi
- Abdol at Misereanan – isang komedya
- Bayaceto at Dorslica – isang komedya na may tatlong bahagi
- Alamansor at Rosalinda – isang komedya
- La India elegante y el negrito amante
- Nudo gordeano
- Rodolfo at Rosemonda
14
- Mahomet at Constanza
- Claus (isinalin sa Tagalog mula sa Latin)
- Florante at Laura- pinaka-tanyag na gawa ni Balagtas
16. Taon 1838 – panahon kung saan nakalaya na siya sa kulungan. Nadestino
at naging klerk sa hukuman si Kiko noong 1840 sa Udyong, Bataan.
Humawak din siya ng mataas na tungkulin sa Bataan-tenyente mayor at
juez de semantera.
17. Juana Tiambeng – ang naging asawa ni Baltazar. Nagpakasal sila noong
1842. Si Tiambeng ay 31 at si Balagtas naman ay 54.
18. Baltazar – ang apelido na ginamit niya noong siya ay nagpakasal at

nailagay sa setipiko ng kasal.
19. Apat (4) – ang bilang ng naging anak ni Baltazar at Tiambeng.
20. Nabilanggo muli si Kiko sa Balanga, Bataan dahil sa sumbong na

pinutol niya ang buhok ng katulong na babae ni Alferez Lucas.
Nakalaya siya noong 1861.
21. Ipinagpatuloy niya ang pagsusulat ng mga komedya, awit at korido

nang siya ay lumaya. Namayapa siya sa piling ng kanyang asawa,
Juana Tiambeng at mga anak noong 20 Pebrero 1862.
22. Namatay siya sa gulang na 74, dahil sa sakit na pulmonya at dahil narin sa
kanyang katandaan.
23. Prinsipe ng Makatang Tagalog – ang naging taguri niya dahil sa kaniyang
obra maestra na Florante at Laura. Itinuturing din siyáng pasimuno ng mga
pagbabago sa panitikan sa loob ng pananakop ng mga Español.
Sanggunian:
https://youtube/tnYTZS2j7vQ
https://bayaningfilipino.blogspot.com/2017/08/talambuhay-ni-
francisco-balagtas.html
http://sulyapsayaman.blogspot.com/2007/10/talambuhay-ni-
francisco-baltazar.html
15

GRADE 5&6
ISIDORO TORRES
1. Siya ay pinanganak noong ika-10 ng Abril 1866 sa Matimbo, Malolos,

Bulacan.
2. Florencio Torres at Maria Dayao – ang mga magulang ni Isidoro
3. Maestro Jose Reyes – ang naging guro ni Isidoro sa cartilla at nag-aral ng

granatika sa Malolos.
4. Nakapagtapos siya ng sekundarya sa Colegio de San Juan de Letran, at ng

bachiller en artes sa Universidad de Santo Tomas.
5. Planong pagpatay sa isang kura paroko – ito ang isa ang nasangkot si
Isidoro dahil sa di makatarungang nagtaas ng mga singiling pansimbahang
higit na nagpahirap sa mga maralitang kababayan.
16
6. Padre Moises Santos - ang kura paroko na nasangkot si Isidoro na planong
pagpatay.
7. Cabeza de Baranggay - ito ang unang posisyon sa mga layuning

panlipunang ipinakikipaglaban, nakilala at nagustuhan ng mga taga-Malolos.
8. Sangguniang Lalawigang Balangay Apoy – isang grupo ng katipunan na

binuo ni Isidoro sa Bulacan na lumalaban sa mga pang-aalipin ng mga
Espanyol.
9. Nang malantad ang Katipunan, dali-daling nagtago si Isidoro sa Masukol,

Paombong, Bulacan at pailalim na tumulong sa 3,000 tauhan. Naging
matagumpay ang pakikipaglaban nina Isidoro sa Bustos, San Miguel at
Calumpit noong 1896. Sa mga labanang iyon, kung may mga katipunerong
duguan ay higit namang maraming Kastila ang nangamatay.
10. Koronel - ang naging bagong ranggo ni Isidoro nang naipanalo niya ang
labanan sa Biak-na-Bato.
11. Brigadier General – ito ang hinirang na posisyon ni Emilio Aguinaldo nang
magkaroon ng sonang militar sa Gitnang Luzon.
12. Kinatawan ng Balabac – ito ang hinawakan niyang posisyon sa Kongreso

ng Malolos.
13. Matanglawin – ito ang naging tawag kay Isidoro dahil siya ay hinangaan
nang mapasuko niya ang mga Kastila sa Macabebe, Pampanga noong 1898.
14. Amelia Bernabe – ang asawa ni Isidoro.
15. Gobernador Militar – hinirang na posisyon kay Isidoro sa sa lalawigan ng

Bulacan.
16. Singapore at Japan – ang bansa na pinuntahan nila Isidoro ng tinanggihan

niya ang alok na posisyon na pagiging gobernador ng Bulacan.
17. San Antonio, Nueva Ecija – ang lugar na kanyang tinirahan ng sila ang
makabalik galing sa ibang bansa.
18. Hukom Pangkapayapaan (Justice of peace) – posiyon na hinawakan niya

mula 1910 hanggang 1912.
17
19. Kinatawan sa Pambansang Assembleya – naging delagado din siya sa
Philippine Assembly.
20. Edad na 62 –si Isidoro nang sumakabilang buhay noong Disyembre 5, 1928.
Sanggunian:
https://philippineculturaleducation.com.ph/torres-isidoro
https://www.pinoyedition.com/talambuhay-ng-mga-bayani/isidoro-
torres
18

GRADE 5&6
GABRIELA SILANG
1. Si Maria Josefa Gabriela Cariño Silang na mas kilala bilang “Gabriela Silang”
ay ipinanganak noong ika- 19 ng Marso, 1731 sa Caniogan, Santa Ilocos Sur.
2. Anselmo Cariño – ang kanyang ama ay isang Espanyol-Ilocano ito ay isang

manggagawa at ang kanyang ina ay isang katutubong Itneg mula sa Barrio
Tinguian sa San Quintin, Abra (Pidigan).
3. Siya ay nawalay sa kanyang ina mula pagka panganak at bininyagan siya

ng isang pari mula sa kanilang lugar. Siya ay nakapag-aral ng elementarya sa
isang kumbento sa kanilang lugar.
4. Don Tomas Milan – isang mayamang negosyanteng na umapon kay

Gabriela at naging kanyang asawa. Ngunit sa talong taon na kanilang
pagsasama ito ay binawian ng buhay. Namatay sa katandaan at hindi sila
nabiyayaan ng anak, naiwan sa kanya ang yaman ng kaniyang asawa
6. Diego Silang – isang mensahero ng prayle na lumuluwas pa Maynila – Vigan

at kalaunan ay naging isang lider ng rebeldeng grupo.
19
7. Noong 1757 siya ay muling ikinasal si Gabriela sa isang binatilyong lider ng
rebeldeng grupo na laban sa mga Espanyol, na tubong Caba, La Union na si
Diego Silang.
8. Kusang- loob na sumapi si Gabriela sa kilusan ng kanyang asawa. Masidhing

layunin nila na palayain ang buong bayan ng Ilocos mula sa kamay ng mga
mapagsamantalang Kastila.
9. British Occupiers – ito ang pwersa na nakipagsanib sa grupo nila Silang na

lumaban sa mga Kastilla.
12. Miguel Vicos at Pedro Becbec – ang dalawang taong kasamahan ni Diego
Silang na nagtaksil sa kanya dahil sa pabuya na ibibigay ng mga Espanyol
kapag siya ay napatay.
13. May 23, 1763 – ang araw na naganap ang pagpatay kay Diego Silang.
14. Nicolas Carino – ang tiyuhin ni Gabriela Silang na pinagtaguan niya ng

mamatay ang kanyang asawa. Dito ay nangako siyang ipaghihiganti ang
pagkawala ng kanyang kabiyak ng puso.
15. Henerala – ito ang naging tawag kay Gabriela dahil siya na ang naging
pinuno ng samahan na itinatag ng kanyang asawa.
15. Dahil sa pagkamatay ng kanyang asawa lalong pinag-alab ni Gabriela

ang pakikipaglaban sa mga Kastila. Pinangunahan niya ang grupong naiwan
ng kanyang asawa.
16. Siya ang kauna-unahang babaeng namuno sa rebolusyon sa Pilipinas.

Kasama ng mga tauhan ng kanyang asawa, hinikayat nila ang ibang mga
gerilya upang magkaisa at palawigin pa ang pakikipaglaban sa mga Kastila.
17. Sa pangunguna niya buong tapang nilang sinalakay ang mga

mapagsamantalang dayuhan sa Ilocos. At dahil dito’y lalong tumindi ang
pagnanais ng mga Kastila na patayin na siya.
18. Matagumpay na pinamunuan ni Gabriela ang kanilang unang

pakikipaglaban sa kanyang bayan sa Santa.
20
19. Kung naitindig ng asawa niya ang kalayaan sa Vigan, itinayo naman ni
Gabriela ang kalayaan sa Pidigan, Abra, na kung saan sila ay muling
nagkasama ng kanyang ina na hindi niya nakita mula nang magkahiwalay
sila noong bata siya.
20. Ang hukbo ni Gabriela na binubuo ng 2,000 mandirigma ay sumalakay sa

mga Espanyol sa Vigan noong Setyembre 10, 1763.
21. Nalupig ang marami niyang kasamahan. Ang balong si Gabriela ay

naiwanan lamang ng humigit kumulang 80 kababayan. Bagamat talunan,
hangang-hanga pa rin sa katapangan ng henerala ang bawat Espanyol na
dinigma niya.
22. Don Manuel De Arza – isang pinuno ng Espanya ng tumutugis kay Gadriela
Silang sa Abra.
23. Isa-isang binitay ang kanyang mga tauhan sa tabing dagat mula sa bayan
ng Candon hanggang Bantay. Bilang taluktok ng tagumpay ng mga Kastila
ipinamalita sa lahat na publikong isasagawa ang pagbitay sa henerala.
24. Setyembre 20, 1763 - petsa ng pagkamatay si Gabriela sa edad na 32.
25. Joan of Arc ng Ilocos – ang naging taguri ni Gabriela Silang sa pagiging
mahusay na mandirigma.
26. GABRIELA (General Assembly Binding Women for Reforms, Integrity,

Equality, Leadership and Action) – isang partidong politikal ng mga
kababaihan na naging inspirasyon si Gabriela Silang dahil kanyang
katanpangan na ipinakita kahit siya ay isang babae.
Sanggunian:
http://www.thefilipinomind.com/2009/02/gabriela-silang-joan-of-
arc.html?m=1
https://liberationschool.org/07-04-27-gabriela-silang-anticolonial-f-html/
https://philippineculturaleducation.com.ph/silang-gabriela/
https://www.visitilocandia.com/philippine-heroes-diego-and-gabriela-
silang/
21

GRADE 5&6
TRINIDAD TECSON
1. Ipinanganak sa San Miguel, Bulacan noong Nobyembre 18, 1848 mula sa

may kayang pamilya.
2. Rafael Tecson - ang kanyang ama na isang magsasaka
3. Monica Perez - ang kanyang ina ay isang negosyante sa kabayanan
4. Senor Quintino - ang nagturo sa kanyang bumasa at sumulat.
5. Juan Zeto – ang nagturo kay Idad ng eskrima. Isang kilalang eskrimador sa
mga Tagalog.
6. Edad na 19 – ang edad kung saan nakapag-asawa si Idad siya ay si

Sinforonso Desiderio at nagka-anak sila ng dalawa. Ngunit sa kasamahang
palad sila ay namatay.
22
7. Julian Alcantara – ang ikalawang asawa ni Idad.
8. Edad 47 – ang edad kung saan naging kasapi si Idad ng Katipunan. Bihasa
na siya sa mga nasyonalismong pinaglalaban ng samahan sapagkat isa
siyang mason. Kakaiba talaga si Idad. Siya lamang ang katipunerang
pumayag na ipirma ang sariling dugo sa dokumento ng panunumpa.
9. Walang bakas ng pangamba sa mga kilos ni Trining bilang katipunera. Ito

ang dahilan kaya siya isinasama sa aktuwal na labanang kung saan ang
buhay niya ay nabibingit sa kamatayan.
10. Noong panahon ng rebolusyon, lumaban si Idad sa pamumuno ni Heneral

Francisco Makabulos sa mga tunggalian sa Zaragoza at San Antonio, Nueva
Ecija. Nagpakita rin siya ng tapang sa pamumuno ni Heneral Isidoro Torres sa
tunggalian sa San Rafael, Bulacan. Nakipagtagisan din siya nang bala sa bala
sa pamumuno ni Heneral Mariano Llanera sa mga tunggalian sa San Miguel,
Kupang, Biak na Bato at San Idelfonso sa Bulacan, gayon din naman sa
Cabanatuan, Nueva Ecija.
11. Heneral Francisco Makabulos - ay isang heneral ng rebolusyonaryong

hukbo sa Tarlac noong Himagsikang 1896, at tagapagtatag ng isang
pansamantalang pamahalaan sa Gitnang Luzon sa panahong ito.
12. Heneral Isidoro Torres - ay isang heneral sa Himagsikang Filipino. Kasapi

siyá ng Katipunan at kilalá sa kaniyang grupo bilang “Matang Lawin.” Isa
siyang mahusay na lider at estratego ng mga rebolusyonaryo.
13. Heneral Mariano Llanera - ay naging pinunò ng mga Katipunero sa Nueva

Ecija at naglingkod na heneral sa ilalim ni Aguinaldo mulang Biyak-na-bato
hanggang Digmaang Filipino-Americano.
14. Sa isa sa mga pakikipaglaban ay nabaril sa hita si Trining kaya kaagad

inilikas sa Biak na Bato na punong kwartel ng mga rebolusyonaryo. Nang
gumaling ang sugat ay nakipagdigmaan na naman ang walang takot na
katipunera.
15. Kapag hindi nakikipaglaban ay nasa pag-aalaga siya ng mga

kasamahang nasugatan. Upang masapatan ang bilang ng mga nag-aalaga
sa mga sugatan, sinikap niyang manghikayat ng mga Pilipinong maaaring
tumulong sa mga kaawa-awang kawal na may karamdaman.
23
16. Sumapi sa mga mason si Trinidad, sa Logia de Adapcion, na laan lamang
sa mga babaing mason. Noong 1897, sa gulang na 47, sumapi nang lihim si
Trinidad sa katipunan at tangi siyang babaing sumumpa, hiniwa niya ang
kanyang bisig at lumagda ng sariling dugo.
17. Pagsiklab ng himagsikan, kasanib si Trinidad sa hukbo ni Gen. Mariano

Llanera sa Gitnang Luzon na may suot din ang rayadillo, ang uniporme ng
katipunero at malaking sombrero at humanay kasama ang mga lalaking
katipunro na sumugupa sa mga Espanyol.
18. Rayadillo – ay isang ang damit pandigma na may kulay asul at puti.
19. Ilang ulit siyang nasugatan sa madugong bakbakan sa Zaragosa, Nueva

Ecija nang tinamaam siya sa hita, subalit lagi siyang bumabalik sa labanan
paggaling ng kanyang kapansanan.
20. Sa kanyang katapangan at pagpapakita ng pagmamalasakit at

pagmamahal sa bayan gayundin ang di matatawarang pagtulong niya sa
mga katipunerong Pilipino kaya naman binansagan siyang Ina ng Biak na
Bato at Mother of Philippine Red Cross.
21. Edad na 80 – namatay si Trining noong Enero 28, 1928.
22. Himlayan ng mga Bayani sa Cementerio del Norte (Manila North

Cemetery) – dito nakalagak ang mga labi ng Trinidad Tecson.
Sanggunian:
http://www.pinoyedition.com/talambuhay-ng-mga-bayani/trinidad-
tecson/
https://philippineculturaleducation.com.ph/tecson-trinidad/
24

GRADE 5&6
MAXIMO VIOLA
1. Isinilang siyá noong noong ika-7 ng Oktubre, 1857 sa San Jose, San Miguel
de Mayumo, Bulacan.
2. Pedro Viola at Isabel Sison– ang mga magulang ni Viola.
3. Juana Roura – ang napangasawa ni Viola na taga- San Miguel de Mayumo.
4. Lima (5) – bilang ng naging supling ni Viola at Juana.
5. Nagsimula siyang mag-aral sa San Miguel, nagpatuloy siyá sa Colegio de

San Juan de Letran at kumuha ng kurso bilang paghahanda sa medisina sa
Unibersidad ng Santo Tomas.
6. Noong 1882, tumulak siya patungong España upang mag-aral ng medisina

sa Unibersidad ng Barcelona at nagtapos siya rito noong 1886.
7. Doon niya nakilála at naging malapit na kaibigan si Jose Rizal at

magkasamang naglakbay sa iba’t-ibang bansa sa Europa.
25
8. Berlin – isang lungsod sa Germany. Dito nagsimula ng isang paglalakbay nila
Viola at Rizal. May 11, 1887 umalis sila ng Berlin sakay ng isang tren papunta
ng Dresden.
9. Dresden – isang siyudad sa Germany. Kung saan Nagpunta sila sa isang

Floral Exhibit. Pagbisita kay Dr. Adolph B. Meyer at sa Museo ng Sining.
10. Dr. Adolph B. Meyer – isang Aleman na antropolohista, orintolohista,

entomolohista at herpetolohista. Isa siya sa nakadaupang palad ni Viola at
Rizal sa kanilang paglalakbays sa Germany.
11. “Prometheus Bond” – ito ay isang likhang sining na kanilang nakita sa Museo
ng Sining.
12. Leitmeritz, Bohemia – lugar kung saan unang nagkita si Professor Ferdinand
Bluementritt dala ang iginihitb na larawan ni Rizal.
13. Hotel Krebs – dito namalagi si Rizal at Viola sa tulong ni Blumentritt mula
May 13-16,1887.
14. Prague – isang makasaysayang siyudad sa Germany. Sina Rizal at Viola ay

bumisita sa makasaysayang siyudad ng Prague. Dinala nila ang sulat ng
rekomendasyon galing kay Bluementritt para kay Dr. Wilkom.
15. Dr. Wilkom – isang professor ng kasaysayan sa Unibersidad ng Prague.

Binisita din nila ang “Libingan ni Copernicus”, Museo ng Natural na
Kasaysayan, Bacteriological Laboratories at ang Kweba ni San Nepumuceno.
16. Simbahan sa Ulm - ay ang pinakamalaki at pinakamataas simbahan sa

Germany.
17. Rheinfall – lugar kung saan nakakita si Rizal at Viola ng talon na kung saan
ito ang pinakamagandang talon sa Europa.
18. Tumawid si Rizal at Viola patungo Schaffhausen, Switzerland. Namalagi sila

dito mula June 2-3,1887. Muli silang nagpatuloy sa kanilang paglalakbay
patungo sa Basel, Bern, Lausanne.
26
19. Geneva – isa sa pinakamataong siyudad sa Switzerland. Si Rizal at Viola ay
umalis ng Lausanne gamit ang isang maliit na bangka papuntang Geneva.
Ginugol nila ang kanilang labing-limang araw dito. Hunyo 23,1887 ng sila ay
maghiwalay.
20. Sa paglalakbay na ito, napag-alaman ni Dr.Viola kay Dr. Rizal ang panga-
ngailangan nito ng salapi upang maipalimbag ang kanyang nobelang NOLI
ME TANGERE.
21. Php. 300.00 – ang halaga na ipinahiram ni Viola kay rizal upang
maipalimbag ang 2000 sipi ng nobela ni Rizal ang Noli Me Tangere.
22. Bilang pasasalamat, iginawad sa kaniya ni Rizal ang unang kopya ng aklat
na may nakasulat na “Sa aking kaibigan, ang unang nakabasa at nagbigay
halaga sa aking gawa” – Jose Rizal, Marso 29,1887.
23. Sinamahan din niya si Rizal sa paglibot sa Alemanya, Austria, Hungary, at

Switzerland; at nakilala rin niya ang isa pang butihing kaibigan ni Rizal, si
Ferdinand Blumentritt.
24. Doktor – ito ang naging gawain niya at naglingkod siya sa kanyang
kababayan ng bualik siya sa ating bansa.
25. Sa pagbalik niya sa San Miguel ay hinalughog ng mga Guardia Civil ang
kanyang tahanan kasabay ng pagpapatapon kay Dr. Rizal sa Dapitan.
26. Noong dekada 20, nagwagi siya ng ilang parangal para sa mga idinisenyo
niyang furniture na itinanghal sa mga eksposisyon sa Maynila.
27. El Ideal - isang pahayagan na sa wikang Espanyol na naglathala ng sulat

si Viola ng pagbabalik-tanaw sa kaniyang pakikipagkaibigan kay Rizal.
28. Si Maximo Sison Viola ay isang manggagamot at tagasuporta ng Kilusang

Propaganda. Kilalá siyá bilang tagapag-ingat at tagatustos ng
pagpapalimbag ng Noli me Tangere ni Jose Rizal.
29. Pumanaw siyá noong ika-3 ng Setyembre, 1933 sa edad na 76 sa kaniyang

baying sinilangan. Kasama niya sa kanyang libingan ang labi ng kanyang
asawang si Juana Roura. Isang pananda sa kaniyang kabayanihan ang
inilagay noong 1962 sa San Miguel, Bulacan.
27
Sanggunian:
https://philippineculturaleducation.com.ph/viola-maximo-s/
https://prezi.com/wro7df2czb1a/maximo-viola-tagapagligtas-ng-noli-
me-tanghere/
http://nhcp.gov.ph/dr-maximo-s-viola-the-man-who-first-read-the-noli-
me-tangere/
28

GRADE 5&6
MARIANO PONCE
y COLLANTES
1. Siya ay ipinanganak sa Baliwag, Bulacan noong 22 Marso 1863. Siya ay isang

Pilipinong manggagamot at Propagandista.
2. Don Mariano Ponce Ignacio at Maria Collantes delos Santos – ang mga
magulang ni Ponce.
3. Okiyo Udagawa – ang napangasawa ni Ponce ng siya ang nagpunta sa

Japan.
4. Pedro, Carmen, Consolacion at Mary – ang mga naging anak ni Ponce.
5. Siya ay nag-aral ng Elementarya sa Baliwag at ipinagpatuloy sa Escuela de

Niño, Quiapo, Manila. Sa Colegio de San Juan de Letran siya nagtapos ng
Bachiller en Artes (Bachelor in Arts). Nag-aral siya ng medisina sa Unibersidad
Sentral ng Madrid taong 1887.
29
6. Nakilala siya bilang propagandista, manunulat, manggagamot at tanyag
na repormista sa panahon ng propaganda. Pinamatnugutan niya ang
pahayagang La Solidaridad at aktibong kasapi ng Asosacion Hispano-Filipino.
7. Asosacion Hispano-Filipino - samahan inorginasa ng mga estudyanteng

Pilipino sa Madrid, kasama ang ilang mga Espanyol na dating nanirahan sa
Pilipinas.
8. La Solidaridad – ang pahayagan na naging isang patnugot si Ponce.
9. Sina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar at Mariano Ponce ang mga dakilang
bayani ng kasaysayan na bumuo sa Tanyag na Triumvirate.
10. Si Rizal ang itinuturing na henyo ng tatlong grupo at si del Pilar ang estadista
at si Ponce naman ang dakilang manunulat.
11. Tikbalang, Naning at Kalipulako - ang sagisag panulat na ginamit ni Ponce

bilang isang manunulat.
12. Noong pumutok ang rebolusyon ng Pilipinas noong 1896, ipiniit si Ponce ng
48 oras sa Barcelona sa suspetsang may kinalaman sa himagsikan.
13. Noong siya’y nakalaya, tumungo siya sa Pransya at pagkatapos ay tumigil

sa Hongkong. Dito, kasama niyang nagbuo si Jose Alejandrino ng Junta
Revolucionaria.
14. Junta revolucionaria (Pamahalaang Rebolusyonaryo) – siya ay naging

kalihim ni Emilio Aguinaldo.
15. Dr. Sun Yat-Sen – ang naging kaibigan ni Ponce na isang pinuno sa
Bansang China.
30
16. Si Ponce ang naging pangkalahatang Kalihim o Secretary General ng
Hongkong Junta.
17. Sa pagputok muli ng Rebolusyon noong 1898 hinirang si Ponce bilang sugo
ng Pamahalaang Rebolusyonaryo sa Hapon ni Aguinaldo.
18. Noong 1903 nagwakas ang Hongkong Junta at ipinagkatiwala ang lahat
ng pondo at papeles kay Ponce. Sa tulong ng mga pinunong Hapon.
19. Nunobiki Maru – ang sasakyang pan-dagat na naglululan ng mga armas

na nakuha niya ngunit sa kasamaang palad ito ay lumubog sa dagat.
20. El Renacimiento – ang pahayagan na naging direktor si Ponce.
21. Gobernador Militar – hinirang na posisyon kay Isidoro sa sa lalawigan ng

Bulacan.
22. Kinatawan ng Bulacan – siya ang naging miyembro ng Asemblea Filipina

hanggang 1912.
23. Pambansang Aklatan – naipasa ni Ponce ang batas na nagtatag ng

Pambansang Aklatan sa pambansang assembleya.
24. Si Ponce ang may akda ng Una Excursion salaysay ng paglibot sa Espanya,
El Folklore Bulakeño, mga katutubong kuwento, alamat at kaugalian ng mga
Bulakenyo at ang pagpugot kay Longhino
25. Sinulat din ni Ponce ang Cartas Sobre La Revolucion na naglalahad ng

mahahalagang liham ukol sa himagsikan.
26. Mayo 23, 1918 nang pumanaw si Mariano Ponce, ang propagandista sa
edad na 55 matapos magkasakit ng tuberkulosis at maratay sa Hongkong
Civilian Hospital iniuwi ang kanyang bangkay at inilibing sa sementeryo del
Norte at pagkalipas ng ilang panahon ay inilipat sa Musleo ng kanyang
Pamilya sa Baliwag.
27. Ferdinand Bluementritt – isa sa kanyang kaibigan ayon sa kanya si Mariano

Ponce ay napakamakatwiran, puno ng kasiglahan, matapang na kalaban,
pambihirang katatagan; mapaghinala ngunit marangal.
31
28. MGA SINULAT NI PONCE
A. Ang Wika at Lahi
B. Bibliografia Rizalina
C. Bibliografia Plaridelina
D. Bibliografia Revolucionaria
E. Bibliografia Parlamentaria
F. Biblioteca Filipina: Parte Referente A La Revolucion Filipina y Ocupacion
Americana
G. Cartas Sobre La Revolucion
H. Documentos Constitucionales De Filipinas
I. Efemerides Filipina
J. El Folklore Bulaqueño
K. La Provincia de Bulacan
L. Sa Labas ng Tahanan at sa Lilim ng Ibang Langit
M. SUN YAT-SEN: The Founder of the Republic of China
Sanggunian:
https://philippineculturaleducation.com.ph/ponce-mariano/
Mariano Ponce y Collantes, Makabayan Bayani, Jaime Balcos
Veneracion
32
33

GRADE 5&6
GOMBURZA
 GomBurZa- ito ay ang pinagsama-samang piling bahagi ng pangalan

ng tatlong martir na paring Filipino na sina Mariano Gomez, Jose Burgos
at Jacinto Zamora.
- naging tagapagtaguyod ng sekularisasyon para makuha ng mga
sekular na pari ang pagiging kura paroko mula sa mga Espanyol.
 Pebrero 17, 1872- petsa kung saan binitay ang tatlong paring martir.
- Ito ang petsang gumising at lalong nagpa-alab sa damdamin ng
bawat Filipino.
 Batas Canon ng Simbahang Katoliko- ayon sa batas na ito ang mga

paring sekular ang dapat mamahala ng mga parokya at mabibigyan
lamang ng kapamahalaan ang mga pareng regular kung hindi sapat
ang bilang ng mga paring sekular.
34
 Sekularisasyon- itinatag upang ipagtanggol ang karapatan ng mga
paring sekular sa mga parokya.
- ang unang pangkalahatang pagkilos na nagpakita sa unti-unting
pagsibol ng diwang makabayan ng mga Filipino na pinangunahan ng
tatlong paring martir.
 Paring Sekular- tawag sa mga paring nagsanay sa seminaryo upang

mangasiwa sa mga parokya sa Pilipinas at sa ilalim ng mga Obispo. Sila
ay walang kinabibilangang orden ng di katulad ng mga paring regular.
 Paring Regular-mga paring kabilang sa iba’t ibang orden tulad ng

Dominikano, Recoletos, Heswita. Pransiskano, at iba pa na pawang mga
Espanyol.
MARIANO GOMEZ
 Ipinanganak noong Agosto 2, 1799 sa Sta Cruz, Manila

 Pinakauna sa tatlong paring martir na binitay sa Bagumbayan
 Pinakabata sa tatlong pareng martir
 Nagtapos sa Unibersidad ng Santo Tomas ng kursong Canon Law at
Telohiya
 Nagsilbi bilang pari ng parokya ng Bacoor, Cavite
 Nagtatag ng pahayagan na La Verdad (The Truth) kung saan ipinakita
nito ang hindi magandang kondisyon ng bansa.
 Nakipaglaban para sa karapatan ng kapwa niyang paring Filipino
laban sa sekularisasyon ng mga prayleng Kastila.
 Kilala sa pagiging aktibo sa mga gawaing pangkomunidad.
35
 Dahil sa kanyang pambabatikos sa mga ginagawa ng mga prayle,
itinuring siya ng Pamahalaang Kastila na isang filibustero.
 Ang kanyang pamosong huling salita ay “ Let us go where the leaves
never move without the will of God”.
JOSE BURGOS
 Ipinanganak noong Pebrero 9, 1937 sa Vigan, Ilocos Sur
 Mga Magulang:
- Tenyente Jose Tiburcio Burgos
- Florencia Garcia
 Huling binitay sa tatlong paring martir

 Siya ang pinakatatangi sa tatlong paring martir dahil siya ay nagtamo
ng dalawang titulo sa pagkaduktor, isa sa Teolohiya at isa pa sa Canon
Law.
 Isa siyang manunulat manunulat at konektado sa Manila Cathedral

 Kilala siya sa kanyang pagtatanggol sa mga karapatan ng mga paring
Filipino matapos siyang tumutol sa panukalang sapilitang pagpapaalis sa
mga paring Filipino na naglilingkod bilang kura-paroko.
 Isinulat niya ang Manifesto na nalathala sa pahayagang La Verdad
kung saan inilahad niya kung bakit dapat manatili pa rin sa mga paring
Filipino ang pamamahala sa mga parokya.
 Tinagurian siyang “ Kampeon para sa mga Karapatan ng mga Filipinong
pari ”.
36
 Ang kanyang kamatayan ang pinakamadula sa lahat. Isa sa mga
detalye ng kayang kamatayan ay nang siya ay tumayo at sumigaw na,
“ Wala akong ginawang anumang kasalanan! ( But I haven’t committed
any crime!)
 Achiller En Artes- kursong kanyang tinapos sa Colegio de San Juan de

Letran.
 Bachiller en Leyes Canon- kursong tinapos niya sa Unibersidad ng Santo
Tomas.
 Iba pang mga kursong tinapos:

- Teolohiya (1859)
- Pilosopiya (1860)
- Bachelor of Canon (1868)
- Canon Law (1871)
 Naglingkod siya sa Katedral ng Maynila bilang Kura Paroko.

 Hindi siya binigyan ng permenenteng posisyon sa kadahilanang isa
lamang siyang “indio”.
 Siya ang nagtuloy ng pakikipaglaban para sa sekularisasyon nang
mamatay si Padre Pedro Pelaez.
JACINTO ZAMORA
 Ipinanganak noong Agosto 14,1835 sa Pandacan, Maynila

Mga magulang: Venancio Zamora at Hilaria del Rozario
 Pangalawang binitay sa tatlong paring martir
37
 Iniugnay siya sa rebelyon sa Cavite noong 1872 dahil sa kanyang
imbitasyon na may nakasaad na, “ Grand Reunion...our friends are well
provided with powder and ammunition”. Ang mga pahayag na ito ay
maaaring mangahulugan ng pagrerebelde ngunit ito ay isa lamang
paanyaya ni Zamora sa kanyang mga kaibigan na maglaro ng
panguingue, isang kilalang laro sa baraha at salitang powdera at
ammunition ay mga simbolo lamang na sila ay may sapat pera upang
maglaro ng baraha sa buong magdamag.
 Nahikayat siya ni Padre Gomez sa itinayo nitong Comite Reformado na

naglalayong ipaglaban ang karapatan ng mga paring Filipino laban sa
pang-aabuso ng mga prayleng Kastila.
38

GRADE 5&6
DR. JOSE RIZAL
 Jose Protacio Rizal Merado Alonzo y Realonda- ang kumpletong

pangalan ni Dr. Jose Rizal
 Hunyo 19, 1861- petsa ng kapanganakan ni Dr. Jose Rizal
 Calamaba, Laguna- lugar ng kapanganakan ni Rizal
 Mga Magulang: Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at

Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos.
 Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro –ama ni Dr. Jose Rizal na

kabilang sa ika-apat na henerasyong apo ni Domingo Lam-co.
 Domingo Lam-co- isang tsinong mangangalakal na naglayag sa

Pilipinas mula sa Jinjiang, Quanzhou noong kalagitnaan ng ika-
labimpitong siglo.
39
 Inez de la Rosa- Filipinang napangasawa ni DomingoLam-co.
 Mercado- apelidong ipinalit sa Lam-co upang makaiwas sa hostilidad

ng mga Espanyol sa mga Intsik.
 Mercado- apelidong ipinalit sa Lam-co na may ibig sabihin na

“pangangalakal” .
 Rizal - nagmula sa salitang "Ricial" o kabukiran na ginamit lamang ng

ama ni Jose Rizal na si Francisco (dahil siya ay isang magsasaka)
alinsunod sa kautusan ni Gobernador Narciso Calaveria noong 1849 na
magpalit ng mga apelyido ang mga Filipino.
 Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos- ang buong pangalan ng

ina ni Jose Rizal na anak nina Lorenzo Alonzo at Brijida de Quintos.
 Lorenzo Alonzo- isang kapitan ng munisipyo ng Bińan, Laguna. Naging

kinatawan ng Laguna sa Kortes ng Espanya, agrimensor at kasapi ng
isang samahan ng mga Katoliko.
 Brijida de Quintos- ina na Dr. Jose Rizal na nagmula sa prominenteng

pamilya at kalaunan ay nagpalit ng apelidong Realonda.
 Mga kapatid ni Jose Rizal

- Paciano
- Saturnina
- Narcisa
- Olympia
- Lucia
- Maria
- Josefa
- Concepcion
- Trinidad
- Soledad
 Josephine Bracken – napangasawa ni Dr. Jose Rizal
 Francisco Rizal – pangalan ng naging anak nila Dr. Jose Rizal at

Josephine Bracken.
40
 Teodora Alonzo- ina ni Rizal na nagturo sa kanya ng alpabeto sa edad
na tatlo at pagbasa at pagsulat sa edad na lima.
 Sa Aking Mga Kababata – tula patungkol sa pagmamahal sa sariling

wika na isinulat ni Rizal noong siya ay walong taong gulang pa lamang.
 Justiniano Aquino Cruz- unang naging guro ni Rizal sa kanyang pormal

na edukasyon sa paaralan at nagpayo sa kanya na mag-aral na sa
Maynila dahil lahat ng kanyang nalalaman ay naituro na sa kanya
 Ateneo Municipal de Manila- unang paaralan sa Maynila na pinasukan

ni Rizal na kung saan niya nakamit ang katibayang Bachiller en Artes at
notang sobresaliente kalakip ang pinakamataas na karangalan.
 Pamantasan ng Santo Tomas- dito nag-aral si Rizal ng ng Filosofia y

Letras
 Ateneo Municipal de Manila- sa paaralang ito niya kinuha ang kursong

Agham sa Pagsasaka at Panggagamot.
 Laong Laan at Dimasalang- mga sagisag panulat ni Rizal
 Disyembre 30, 1896- petsa kung saan hinatulan ng kamayatan si Rizal

sa Bagumbayan.
 Noli Me Tangere (Huwag Mo Akong Salingin) - nobelang nagmulat sa

mga Filipino sa paninikil ng mga Espanyol
- isang aklat tungkol sa madilim na aspeto ng kolonyal na
paghahari ng Espanya sa Pilipinas, partikular na pinagtuonan dito ang
papel ng mga Katolikong Prayle.
 El Fibibusterismo ( Ang Paghahari ng Kasakiman)- nobelang karugtong

ng Noli Metangere na naglalantad sa mga kabulukan ng pamahahala
ng mga Espanyol sa Pilipinas.
- Ang nobelang ito ay buong pusong inialay ni Jose Rizal sa tatlong

paring martir na lalong kilala sa bansag na GomBurZa.
41
 Dr. Maximo Viola- kaibigang duktor ni Rizal na taga- San Miguel,
Bulacan na nagpahiram sa kanya ng 300 piso para maipalimbag ang
2,000 sipi ng Noli Metangere.
 Mi Ultimo Adios (Huling Paalam)- isang tulang kakikitaan ng magigiting

na kaisipan at damdamin na isinulat ni Dr. Jose Rizal habang siya ay
nakapiit sa bilangguan sa Fort Santiago.
- Ito ang tulang hinabilin ni Rizal sa kaniyang kapatid na si Trinidad.

Isiniksik niya ang tula sa lamparilyang de-alkohol na gamit niya sa selda.
 Sobre La Indolencia de Los Filipino- isinulat ni Rizal na patungkol sa

kanyang pagtatanggol sa katamaran umano ng mga Filipino
 Filiinas Dentro De Cien Anos- sanaysay na isinulat ni Rizal na

nagpapahiwatig na darating ang panahon na mababawasan ng interes
ng Europa sa Pilipinas at ang impluwensya ng United States ay
mararamdaman.
 A la Jeventud Filipina- isang tulang handog sa mga kabataabg Filipino.
 Junto al Pasig- isinulat ni Rizal noong siya ay 14 taong gulang
 May angking pambihirang talino, siya ay hindi lamang isang manunulat

ngunit isa ring magsasaka, manggagamot, siyentipiko, makata,
imbentor, iskultor, inhinyero, kuwentista, lingguwista, at may kaalaman sa
arkitektura, kartograpiya, ekonomiya, antropolohiya, iktolohiya,
etnolohiya, agrikultura, musika (marunong siyang tumugtog ng plawta),
sining sa pakikipaglaban (martial arts), at pag-eeskrima.
 Dapitan,- isang maliit na bayan sa hilagang kanluran ng Mindanao, na

kung saan dito ipinatapon si Rizal dahil sa bintang na may kinalaman siya
sa paghihimagsik ng mga Filipino . Habang nakakulong, sa lugar din na
ito nagtayo si Rizal ng isang maliit na paaralan na may labing-apat na
batang taga-roon na kanyang tinuturuan.
42
 Real Fuerza de Santiago, Maynila- dito siya kinulong bago hatulan ng
kamatayan sa Bagumbayan noong Disyembre 29, 1896.
 La Liga Filipina- ito ay lihim na samahang pansibiko na itinatag ni Dr.

Jose Rizal noong Hulyo 3, 1892 na may layuning magkaroon ng
pagbabago sa palakad ng pamahalaan sa Pilipinas sa pamamagitan
ng mapayapang paraan at di sa paghihimagsik.
- Ito ay pinangambahan ng mga opisyal na Espanyol na isang

mapanganib na samahan na may layuning ibagsak ang pamahalaan.
- Ang pagkakatatag nito ang naging dahilan upang ipadakip ni

Gobernador Heneral Eulogio Despujol si Jose Rizal noong Hulyo 6, 1892 at
ipatapon sa Dapitan.
 Layunin ng La Liga Filipina

- Magkaroon ng pagkakaisa ang buong bansa para sa kapakanan
ng lahat
- Magtulungan sa panahon ng pangangailangan
- Maipagtanggol laban sa karahasan at kawalang katarungan
- Maisulong ang edukasyon, pakikipaglaban at agrikultura
- Maisagawa ang mga pagbabago o reporman sa pamahalaan
 La Solidaridad- naging opisyal na pahayagan ng Kilusang Propaganda

- Isang pahayagang pampulitika na naglathala ng liberal at
progresibong artikulo na nagbunyag sa kalagayan ng Pilipina.
- Isang pahayagan na nakahanay sa layunin ng Propaganda.
- Naitatag ito sa pamumuno ni Graciano Lopez Jaena.
- Una itong inilathala noong Pebrero 15, 1889 at tumagal

hanggang buwan ng Oktubre 1889.
- Karamihan sa manunulat dito ay mga Filipino.
- Sumulat si Rizal ng mga artikulo sa pahayagan na ito upang

manawagan para sa pantay na pagtrato sa mga Filipino, sa paglilimita
43
sa kapangyarihan ng mga Kastilang Espanyol at representasyon para sa
Pilipinas sa korte ng Espanya.
 Layunin ng La Solidaridad
- Iparating sa mga kinauukulan ang mga katiwaliang nagaganap

sa Pilipinas
- Ipaglaban ang katarungan at kaunlaran
- Humingi ng panlipunan at pampolitikang mga pagbabago
- Maipalagananp ang diwa ng demokrasya
 Sedisyon- kasong ikinawing kay Rizal na naging dahilan kung bakit siya
sinentensyahan ng kamatayan sa pamamagitan ng firing squad sa
Bagumbayan sa edad na 35 noong Disyembre 30, 1896.
- Ang kanyang kamatayan ay nagbunsod ng higit pang mga

pagsalungat sa mga panuntunan ng Espanya at naging hakbang upang
makamit ng Pilipinas ang kalayaan mula sa mga Espanyol noong 1898.
 ilustrado- kilala din sa tawag na ilustrado na nakabatid ng

“kaliwanagan” at nakapulot ng mga bagong ideolohiya ng kalayaan
mula sa mga Amerikano at mga Pranses.
 Kilusang Propaganda- ito ay isang mapayapang kampanya para sa

mga reporma sa pamamagitan ng talumpati at pamamahayag.
- Ito ay samahan ng mga ilustrado na nagnanais na

magkaroon ng mga pagbabago sa Pilipinas sa
pamamagitan ng mapayapang paraan.
 propagandista- ito ang tawag sa mga taong naglunsad ng Kilusang

Propaganda.
- Gumamit ng kanilang husay sa panulat at panitik upang labanan

ang mga Espanyol.
44
- Bagmat nabigo ang mga ito na maisakatuparan ang kanilang
mga nais. Nabuo naman ang ilan pang samahan o kapatiran na
naglalayong mabago ang pamamalakad ng mga Espanyol sa Pilipinas.
- Talino at hindi dahas ang ginamit nila upang ipaglaban ang

hinahangad na pagbabago.
 Ilan sa mga kilalang propagandista:
- Jose Rizal
- Graciano Lopez-Jaena
- Antonio Luna
- Mariano Ponce
- Jose Maria Panganiban
 Layunin ng Kilusang Propaganda:
1. Gawin ang Pilipinas na isang regular na lalawigan ng Espanya.
2. Matamo ang pantay-pantay na pakikitungo sa mga Filipino.
3. Magkaroon ng kinatawang Filipino sa Korte ng Espanya.
4. Mahirang ang mga Filipinong pari sa mga parokyang lokal
5. Mapagtibay ang batas na kinapapalooban ng mga karapatang

pantao para sa mga Filipino.
6. Mapalitan ang anyo ng pamahalaan mula militar sa sibil.
7. Mabigyan ang mga Filipino ng mga karapatan at pribelehiyo na

tinatamasa ng mga Espanyol.
8. Kilalanin ang karapatan ng mapayapang pagtitipon at kalayaan

ng pagsasalita at pamamahayag.
45

GRADE 5&6
MARCELO H. DEL PILAR
 Marcelo Hilario del Pilar y Gaitmaitan – ang buong pangalan ni Marcelo

.
- Isinilang noong Agosto 30, 1850 sa Cupang, Bulacan.
- Mga magulang: Don Julian Hilario at Blasa Gatmaitan
- Ipinanganak noong Agosto 30, 1850 sa Bulakan, Bulakan mula sa

isang mayamang pamilya.
- Nagtatag ng Diaryong Tagalog kung saan binatikos niya ang

pang-aabuso ng mga prayle at kalupitan ng pamahalaan
- Nagtatag ng Caja de Jesus Maria y Jose bago siya nagpunta sa

Espanya.
46
- Pumalit kay Graciano Lopez Jaena bilang patnugot ng La
Solidaridad
- Pangunahing lider ng Kilusang Propaganda
- Dakilang makata’t manunulat.
- Tagapagtatag at editor ng Diariong Tagalog at naging

pangalawang editor ng La Solidaridad.
 Julian Hilario del Pilar- ama ni Marcel H. Del Pilar na naging

gobernadorcillio at official de mesa sa kanilang lugar.
 Blasa Gatmaitan- ina ni Marcelo H. Del Pilar
 Hilario – ang tunay na apelido nila Marcelo ngunit alinsunod sa

kautusan ni Gob. Hen. Narciso Claveria ito ay pinalitan ng “del Pilar”.
 Alejo- pangalan ng tiyuhin ni Marcelo H. Del Pilar na kanyang naging

unang guro .
 G. Hermenigildo Flores- ang naging guro ni Del Pilar sa kursong Latin.
 Bachiller en Artessa- kursong tinapos ni Del Pilar sa Colegio de San Jose.
 Abogasya- kursong natapos niya sa Unibersidad ng Sto. Tomas.
 Diaryong Tagalog- Itinatag del Pialr upang batikusin ang pang-aabuso

ng mga prayle at kalupitan ng pamahalaan.
 La Solidaridad- isang pahayagang pampulitika na naglathala ng liberal

at progresibong artikulo na nagbunyag sa kalagayan ng Pilipinas.
47
 Plaridel, Dolores Manapa, Piping Dilat - mga sagisag panulat ni Macelo
 Mga Akda ni Marcelo
- Caiigat Cayo (1888)- may pabiro at patuyang tuligsa at tugon sa

tuligsa ni P. Jose Rodriguez sa Noli Me Tangere
- Dasalan at Tocsohan (1888)- akdang hawig sa katesismo ngunit

patuyang laban sa mga prayle
- Ang Cadaquilaan nang Dios (1888)-tumutuligsa sa mga prayle at

nagtataglay ng pilosopiya ukol sa kapangyarihan at katalinuhan ng
Poong Lumikha.
- La Soberanía Monacal en Filipinas (1888)-sanaysay tungkol sa

katiwalian ng mga prayle sa mga Filipino
- Pasióng Dapat Ipag-alab nang Puso nang Tauong Babasa (1888)
- La Frailocracía Filipina (1889)
- Sagót ng España sa Hibíc ng Filipinas (1889)
- Dupluhan... Dalit... Mga Bugtong (1907)
- Sa Bumabasang Kababayan
 Asosacion Hispano-Filipina- samahang pambayan na pinangunahan ni

Del Pilar na binubuo ng mga Filipinong propagandista at kaibigang
kastila na may layuning magkaroon ng pagbabago sa bansa.
 Manuel Crisostomo- Gobernadorcillo ng Malolos na hinikayat ni

Marcelo na isumbong ang 2 prayleng lumabag sa batas kontra sa
paglantad ng mga patay sa loob ng simbahan.
 Tuberkulosis- sakit na ikinamatay ni Marcelo sa Barcelona
 Hulyo 4, 1896- petsa ng kanyang kamatayan sa edad na 45 sa maliit na

ospital sa Barcelona, Espanya.
48

GRADE 5&6
JOSE ABAD SANTOS
 Jose Abad Santos- Ipinanganak noong 19 Pebrero 1886 sa San

Fernando, Pampanga.
 Ikapito sa sampung mga anak nina Vicente Abad Santos at

Toribia Basco.
 Napangasawa niyá si Amanda Teopaco noong 1918
 Mga naging anak :Jose, Jr., Osmundo, Luz, Amanda, at Victoria.
 Naging pensionado ng mga Amerikano
 Naging bahagi ng unang henerasyon ng mga Filipinong

ipinadala para mag-aral sa mga pamantasang Amerikano, at bumalik
siya ng bansa dala ang digri sa batas.
49
 Nanilbihan bilang Kalihim ng Katarungan para sa iba’t ibang
Amerikanong Gobernador-Heneral.
 Naitalaga sa pangatlong pagkakataon bilang Kalihim ng

Katarungan sa bisa ng kautusan ng Pangulong Manuel L. Quezon
 Hinuli at pinatawan ng kamatayan noong Mayo 11, 1886 sa

Malabang, Lanao nang tumanggi itong manumpa ng katapatan sa
bansang Hapon, o makipagtulungan sa pamahalaan.
 Naatasan ni Pangulong Manuel Quezon na maging

representante ng Pilipinas nang ito ay tumungo sa Estados Unidos noong
Marso 17, 1942.
 Naging inspirasyon ng mga Filipino ang kanyang naging

kamatayan na sadyang nagpakita ng katapatan at pagmamahal sa
bayan.
 Naging tagapayong legal ng Philippine National Bank at Manila

Railroad Company.
 Naging kagawad ng gabinete, estadista, at ikalimang punòng

mahistrado ng Korte Suprema.
 Nagsilbing Acting President ng bansa noong Ikalawang

Digmaang Pandaigdig at naging martir sa kamay ng mga Hapones.
 naging unang Filipinong abogadong pang-korporasyon ng

Philippine National Bank.
 Naging tagapayong teknikal siyá ng misyong pangkasarinlan ng

Pilipinas sa Estados Unidos noong 1919 at humawak ng iba pang mga
tungkulin sa pamahalaan gaya ng abogado ng Manila Railroad
Company noong 1920, punò ng misyong pang-edukasyon sa Estados
Unidos noong 1926, at kalihim ng katarungan noong 1931.
 Noong 1942, isinasama siya ni Pangulong Manuel Quezon sa

paglikas ng pamahalaang Komonwelt sa Australya ngunit pinili niyáng
manatili sa Pilipinas.
 Inatasan siya ni Quezon na maging Acting President at

mangasiwa sa mga bahagi ng bansa na hindi pa nasasakop ng mga
Hapones.
50
 Nahúli siya ng mga Hapones sa Cebu, kasáma ang anak na si
Jose Jr. o Pepito, noong Abril 11, 1942.
 Hinatulan siya ng kamatayan dahil ayaw makipagtulungan sa

mga mananakop na Hapones.
 Vicente Abad Santos- ama ni Jose Abad Santos na naging juez de

ganados at namatay noong 1892.
 Calixto Arevalo- naging guro ni Jose Abad Santos
 Felix Dizon – naging guro ni Jose Abad Santos na gumamit ng wikang

Kastila sa pagtuturo.
 The American Citizen- libro na nabasa ni Jose Abad Santos sa edad na

14 na nag-udyok sa kanya upang maging isang abogado.
 Sta. Clara College-paaralang pinag-aralan ni Jose Abad Santos

kasama ang 28 iba pang pensionado.
 Unibersidad ng Illinois- paaralang pinaglipatan ni Jose Abad Santos

pagkatapos mag-aral ng ilang buwan sa Sta. Clara College.
 Northwestern University- paaralang pinagtapusan niya ng titulong

Batsilyer sa mga Batas.
 Gobernador-Heneral Leonard Wood – pinakaunang goobernador-

heneral na pinaglingkuran ni Jose Abad Santos bilang Kalihim ng
Katarungan mula 1922 hanggang 1923.
51
 Gobernador-Heneral Wood- humawak ng kaso ni Ray Conley na
nagtulak kay Jose Abad Santos na bumitiw sa tungkulin dahil sa di
katanggap-tanggap nitong paghawak sa kaso.
 Ramon Avanceńa- pinalitan ni Jose Abad Santos sa pagiging Punong

Mahistrado nang ito ay magretiro alinsunod sa pagtatalaga ni Pangulong
Quezon.
 Negros Oriental – lugar na kung saan ipinamalas ni Abad Santos ang

kanyang walang patid na pagmamahal sa bayan nang anyayahan siya
ng Pangulong Quezon na sumama sa gobyernong nasa labas ng bansa,
sa Washington, D.C., sumagot si Abad Santos, “If you will excuse me, Mr.
President, I prefer to remain, carry on my work here, and stay with my
family, “ kung kaya, itinalaga ng Pangulong Quezon si Jose Abad Santos
bilang kanyang “kinatawan”.
 Pepito ( Jose Abad Santos Jr.) – anak ni Abad Santos na nakapiling niya
sa kanyang mga huling sandali bago ipataw ang kanyang kamatayan.
 Iba pang mga gobernador –heneral na pinagsilbihan ni Jose Abad

Santos bilang Kalihim ng Katarungan:
- Gobernador-Heneral Henry L. Stimson,
- Dwight F. Davis
- Theodore Roosevelt Jr.
 Philippine Women’s University- unang pribado at sektaryong

pamantasan para sa kababaihan sa buong Asya na ginawan ni Jose
Abad Santos ng mga tuntunin at konstitution.
52

GRADE 5&6
EMILIO AGUINALDO
 Emilio Aguinaldo y Famy- buong pangalan ni Emilio Aguinaldo
- Mga magulang: Carlos Jamir Aguinaldo at Trinidad Famy-

Aguinaldo.
- Pampito sa walong magkakapatid
- isang Filipinong heneral, pulitiko, at lider ng rebolusyon laban sa

Espanya at Estados Unidos.
- Ipinanganak siya sa Kawit, Cavite noong Marso 22, 1869.
- Kabilang sa isang ilustradong pamilya sa Cavite
- Nag-aral sa San Juan de Letran ngunit huminto dahil namatay

ang ama nito
53
- Sumapi sa Kaipunan sa edad na 25 at ginamit ang “Magdalo”
bilang sagisag
- Unang pangulo ng unang Republika ng Pilipinas (1899-1901)
- Unang pangulo ng isang konstitusyunal na Republika sa Asya
- Nagtatag ng Revolutionary Congress at naipasulat ang

Konstitusyon sa Malolos.
- Nag-aral ng elementarya sa Cavite el Viejo (Kawit, Cavite)
- Nag-aral ng sekundarya sa Colegio de San Juan ngunit tumigil sa

pag-aaral noong sumiklab ang sakit na kolera noong 1882
- Namuno sa KKK pagkatapos mahuli at ipapatay si Rizal
- Nagpahayag ng unang kalayaan ng Pilipinas noong Hunyo 12,

1898 sa balkonahe ng kanyang bahay sa Kawit, Cavite
- Nagdisenyo ng bandila ng Pilipinas
- Naging pangulo ng Pamahalaang Rebolusyonaryo
- Kilala siya sa taguring “Kapitan Miong o Heneral Miong
- Naging unang "gobernadorcillo sa capitan municipal" (Municipal

Gobernador-Captain) ng Cavite sa edad na 25.
- Nahalal na unang pangulo ng Pilipinas noong Marso, 1897 sa

kumbensiyon ng mga katipunero sa Tejeros.
- Pumanaw noong Pebrero 6, 1964
 Carlos Aguinaldo- ama ni Emilio Aguinaldo na naging gobernadorcillo

ng komunidad (municipal governor) sa administrasyon ng mga Espanyol
at dahil may lahi siyang Tsino, Tagalog at Mestizo, nagkaroon sila ng
yaman at kapangyarihan.
 Cabeza de Barangay- posisyong hinawakan ni Emilio Aguinaldo sa

Cawit, cavite noong siya ay 17 taong gulang.
54
 Hilaria del Rosario- pinakasalan ni Emilio Aguinaldo noong Enero 1, 1896.
 Mga anak ng mag-asawang Emilio at Hilaria:
- Carmen Aguinaldo- Melencio
- Emilio “Jun” R. Aguinaldo Jr.
- Maria Aguinaldo- Pobleto
- Cristina Aguinaldo- Linggo
- Miguel Aguinaldo
 Maria Agoncillo- pinakasalan ni Aguinaldo nang mamatay si Hilaria.
 Pagbabara ng ugat sa puso (Coronary Thrombosis)- sakit na ikinamatay

ni Aguinaldo noong Pebrero 6, 1964 sa edad na 94.
 Magdalo- pangkat na umusbong sa hilagang-kanlurang bahagi ng

lalawigan ng Cavite na pinamumunuan ng mga ilustrado.
 Cavite - naging importanteng lokasyon ng rebolusyon sa pangunguna

ng pangkat ni Aguinaldo na tinawag na Magdalo.
 Republika ng Biak-na-Bato - kauna-unahang republikang naitatag sa

Pilipinas ng manghihimagsik na si Emilio Aguinaldo at ng kanyang mga
kapwa kasapi sa Katipunan noong Hulyo 1897.
- Ito ay may sariling konstitusyon na hinalaw sa Cuba at iba pang

bansa.
- Nakasaad sa konstitusyong ito ang pagbuo ng isang Kataas-

taasang Sanggunian.
- Tagalog ang nakasaad na wikang gagamitin sa pagsulat ng

konstitusyon.
55
 Mga Kahilingang nakasaad sa proklamasyon ng konstitusyon ng
Republika ng Biak-na-Bato na may pamagat na “ Sa Matatapang na
Anak ng Pilipinas”
- Papapaalis sa mga prayleng Kastila at pagbabalik ng mga lupa

sa mga Filipino
- Pagkakaroon ng representasyon sa korte ng Spain
- Kalayaan sa pamamahayag at relihiyon
- Pantay-pantay na pagtrato at pagpapasahod ng gobyerno sa

mga peninsulares at sa mga ipinanganak sa Pilipinas.
- Pag-alis sa kapangyarihan ng pamahalaan na magpatapon ng

mga tao sa ibang bansa
- Pantay na karapatan sa aspetong legal sa lahat ng mamamayan
 Biak na Bato- dito itinatag ni Aguinaldo ang punong himpilan ng Biak-

na-Bato.
- dito pinirmahan ni Emilio Aguinaldo ang kasunduan sa Biak-na-

bato noong Disyembre 14, 1897.
 Mga namuno sa Kasunduan sa Biak na Bato
Pangulo- Emilio Aguinaldo
Pangalawang pangulo- Mariano Trias
Kalihim ng Ugnayang Panlabas - Antonio Montenegro
Kalihim Panloob- Isabelo Artacho
Kalihim Pandigma- Emiliano Riego de Dios
Kalihim ng Pananalapi- Baldomero Aguinaldo
 Pedro Paterno- isang Filipinong mestiso at aktibo bilang repormista na

namagitan sa mga Filipino at pamahalaang Kastila upang sila ay
pagkasunduin.
56
 Mga nilalaman ng Kasunduan sa Biak na Bato
- Papayayagang umalis ng bansa sila Aguinaldo at ang mga

rebolusyonaryo at manirahan sa Hong Kong
- Bibigyan ng amnestiya ang lahat ng mga rebolusyonaryo at

isusuko ang kanilang mga armas
- Magbabayad ang pamahalaang Kastila sa mga rebolusyonaryo

at isususko ang kanilang mga armas.
- Magbabayad ang pamahalaang kastila sa mga rebolusyonaryo

ng halagang P800,000 na babayaran nang tatlong hulog
 P400,000 ay ibibigay kay Aguinaldo pag-alis niya sa Biak na

Bato patungong Hong Kong
 P200,000 ay ibibigay kapag naisuko na ang mahigit sa 700

riple ng mga rebolusyonaryo
 P200,000 naman pagkatapos na patugtugin ang Te Deum

sa Manila Cathedral bilang tanda ng pangkalahatang
kapayapaan sa buong Pilipinas.
 Te Deum- isang himno ng papuri ng sinaunang mga Kristiyano na kilala

rin sa tawag na Himnong Ambrosiano o isang awiting pansimbahan.
 Disyembre 27, 1897- petsa na kung saan nagpunta si Aguinaldo sa Hong

Kong dala ang tsekeng nagkakahalaga ng P400,000 mula sa
pamahalaang Espanyol.
 Mga naging paglabag sa Kasunduan sa Biak na Bato
- Hindi naibigay ng pamahalaang kastila ang kabuuang halaga na

P 1,700.000 ayon sa kasunduan
- Hindi naipagkaloob ang hinihiling na amnestiya sa mga nakilahok

sa rebolusyon
57
- Hindi pagsuko ng mga katipunero ng lahat ng ipinangakong
armas sa halip ay itinago nila ang mga ito at ang natanggap na pera
ay ipinambili pa ng karagdagang mga armas.
58

GRADE 5&6
APOLINARIO MABINI
 Apolinario Mabini y Maranan- buong pangalan ni Apolinario Mabini
- kilala bilang “Dakilang Paralitiko” at “Utak ng Rebolusyon”
- Pangalawa sa walong magkakapatid.
- Isinilang noong Hulyo 23, 1864 sa Talaga, Tanauan, Batangas
- Mga Magulang: Inocencio Mabini at Dionisia Maranan
- Natuto ng abakada mula sa kanyang ina at ang pagsulat ay sa

kanyang ingkong.
- Namasukan bilang istenograper sa Court of First Instance at klerk

sa Intendencia General
59
- Nag-aral sa mataas na paaralan at nagpatuloy sa Colegio de
San Juan de Letran na kung saan natamo ang katibayan sa pagka-
Bachiller en Artes at naging propesor sa Latin.
- Sa Unibersidad ng Santo Tomas siya nakapagtapos ng pagka

abogado noong 1894.
- Habang siya ay nag-aral ng batas, sumapi siya sa La Liga

Filipina ni Jose Rizal.
- nagkamit ng partial scholarship noong 1881, na nagbigay-daan

upang makapag-aral siya ng kolehiyo sa San Juan de Letran.
- Nagtapos ng Batsilyer sa Sining (pagka-Bachiller en Artes) noong

1887.
- Nag-aral ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas mula 1888

hanggang 1894.
- Isa sa mga bumuhay ng La Liga Filipina ni Rizal na siyang

nagbibigay-suporta sa Kilusang Pang-reporma.
- Naging punong tagapayo ni Aguinaldo dahil sa husay nito
- Isa sa mga mahuhusay na payo ni Apolinario kay pangulong

Aguinaldo ay ang pagpapalit ng porma ng gobyerno. Mula diktaturya,
naging rebolusyonaryo ang pormang pamahalaan ng Pilipinas.
- Ipinaorganisa niya ang mga lalawigan, munisipalidad, hukuman

at pulisya.
- Nagsilbi bilang Pangulo sa Konseho ng mga Kalihim.
- Hinirang sa Pamahalaang Aguinaldo bilang Kalihim Panlabas at

Pangulo ng mga Konseho.
- Isinulat niya ang kanyang tanyag na akdang “ Ang Tunay na

Dekalogo”
- Sumulat ng maraming alituntunin na dapat ipatupad sa bansa.
- Isinulat niya ang Programa Constitucional de la Republica Filipina.
 Nilalaman ng Tunay na Dekalogo
60
1. Ibigin mo nga Diyos at ang iyong puri ng lalo sa lahat ng bagay.
Ang paghahangad ng puri ang siya lamang makapipigil sa iyo sa
pagbubulaan at makapipigil na huwag kang suminsay sa daan
ng katwiran at laging magtaglay ng kasipagan.
2. Sambahin mo ang Dios sa kaparaang lalong minamarapat ng

iyong bait at kalooban o konsensya
3. Dagdagan mong pilit ang talos ng isip at katutubong alam na

ipinagkaloob ng Diyos sa iyo sa pamamagitan ng pag-aaral, at
magsumakit ka ng ubos lakas sa gawang kinahihiligan ng iyong
loob upang matipon sayo ang lalong maraming kagalingan at sa
ganitong paraa’y makatulong ka sa ikasusulong ng lahat.
4. Ibigin mo ang iyong inang bayan ikalawa sa Dios at sa iyong

puri at higit sa iyong sarili spagkat siya ang nakaisaisang Paraisong
pinaglagyan sa iyo ng Diyos sa buhay na ito.
5. Pagpilitan mo amg kalayaan ng iyong bayan bago ang iyong

sarili sapagkat kung malaya siya at lalaya rin ikaw at ang iyong
kamag-anakan.
6. Pagpilitan mo ang kasarinlan ng iyong bayan sapagkat ikaw

lamang ang tunay na makapagmamasakit sa kanyang
ikasususlong at ikatatanghal.
7. Huwag mong kilalanin sa loob ng iyong bayan ang

kapagyarihan ng sino mang tao na hindi inilagay ninyong
magkakababayan, ang taong ituro at ihalal ng mga konsensya
ng sangkabayanan ang siya lamang makapagtataglay ng tunay
na kapangyarihan.
8. Ihanap mong pilit ang iyong bayan ng Republika, yaon baga

ang lahat na namamahala ay palagay ng bayan, at huwag isipin
kailan man ang Monarkiya, ang pagkakaroon baga ng hari;
sapagkat ang hari ay walang binibigyan ng kamahalan kundi isa
o ilang angkan lamang.
9. Ibigin mo ang kapwa mo kaparis ng pag-ibig mo sa iyong sarili

spagkat siya’y binigyan ng Dios, ay ikaw ay ganon din naman ng
katungkulang tulungan ka at huwag niyang gawin sa iyo ang di
niya ibig gawin mo sa kaniya; ngunit kapag ang kapwa mo tao
ay nagkukulang dito at pinagtatangkaang lipulin ang iyong
61
buhay at kalayaan at pag aari ay dapat mo namang ibuwal at
lipulin siya.
 Programa Constitucional de la Republica Filipina- isang konstitusyon na

iminungkahi ni Apolinario Mabini para sa Republika ng Pilipinas. Ang
introduksyon sa balangkas ng konstitusyong ito ay ang El Verdadero
Decalogo, na isinulat upang gisingin ang makabayang diwa ng mga
Pilipino.
 Cuerpo de Compromisarios- isang samahan na itinatag noong noong

1864 na naglalayong magbigay ng moral at pinansyal na tulong sa mga
propagandistang Filipino sa Espanya na kung saan nahalal si Apolinario
bilang sekretaryo ng organisasyon.
 Polio- sakit na nagdulot sa kanya na maging paralitiko habambuhay.
 Ospital ng San Juan de Dios- dahil sa sakit niyang polio, dito na lamang
pinalagi ng mga guardia civil si Apolinario Mabini nang mahuling
nakikisangkot sa pagpapalaya ng bansa.
 Pagbangon at Pagbagsak ng Himagsikang Filipino, El Simil de Alejandro

at El Libra- mga akdang isinulat ni Apolinario Mabini nang siya ay
madakip ng mga Amerikano sa Cuyapo, Nueva Ecija .
 El Simil de Alejandro- artikulo na isinulat niya sa isang lokal na

pahayagan na naging sanhi ng kanyang pagkakadakip at
pagkakatapon sa Guam kasama ang iba pang mga Filipino.
 La Revolucion Filipina- akda na isinulat niya habang nasa Guam.
 Kolera- sakit na ikinamatay ni Apolinario Mabini noong Mayo 13, 1903 sa

edad na 39 sa Nagtahan. Maynila.
 El Verdadero Decalogo- Naglalayong gisingin ang damdamin ng mga

Filipino.
 Programa Constitucional de la Repubilca Filipina- Naglalayong isulat

ang isang konstitusyong susundin ng mga Filipino upang malaman nila
ang kanilang mga karapatan at obligasyon bilang mga mamamayan.
62

GRADE 5&6
MELCHORA AQUINO
 Melchora Aquino- -Ipinanganak noong Enero 6, 1812 sa Gulod Banilad,

Balintawak
- Kilala sa tawag na Tandang Sora
- Tinaguriang Dakilang Ina ng Himagsikan.
- Mga Magulang: Juan at Valentina Aquino
- Napabantog sa kanilang pook, sa husay sa pag-awit sa

simbahan at mga pagdiriwang sa paligid.
- Pinagkalooban ng kagandahan sa panlabas nakaanyuan. Kaya

laging tinatanghal bilang reyna Elena ng kanilang lugar. Halos lahat ng
kinabinataan ay nabibighani sa kaniyang kagandahan.
- Palihim na tumulong sa mga Katipunero.

63
- Nag-alaga ng mga may sakit at sugatang Katipunero.
- Kumupkop, nagpakain, nagdasal at nagbigay ng medikal na

atensiyon at payo sa mga rebolusyonaryo
- Sa bahay niya ginanap ang mga lihim na pagpupulong ng mga

katipunero
- Kilala sa bansag na "Babae ng Rebolusyon", "Ina ng Balintawak",

"Ina ng Rebolusyong Pilipino", at “Tandang Sora”.
- Kauna-unahang Filipina na lumabas sa perang papel ng Pilipinas.

Siya rin ay lumabas sa singko sentimos ng Pilipinas
 Fulgencio Ramos- naging cabeza de barangay at may anim na anak.
- Kabiyak ni Melchora Aquino
- Pitong taong gulang pa lamang ang kanyang bunsong anak

nang siya ay pumanaw
 Mga Anak:
Juan, Simon, Estefania, Saturnino, Romualdo, at Juana .
 84 taong gulang – edad ni Tandang Sora nang sumiklab ang himagsikan

laban sa mga Espańol noong 1896.
 Guam, Marianas Islands- dito ipinatapon si Tandang Sora nang

malaman ng mga Kastila na tumutulong siya sa mga katipunero.
 107 taong gulang- edad ni Tandang Sora nang siya ay bawian ng buhay
noong Marso 2, 1919.
64
 Tandang Sora Street- isang kalye sa lungsod ng San Francisco, California
na ipinangalan kay Melchora bilang pagpupugay sa kanya.
 Tandang Sora Year- idineklara ng Lungsod ng Quezon ang Taong 2012

na ika-200 kaarawan ni Melchora at napagdesisyunan na ilipat din sa
araw na iyon ang kanyang labi mula Himlayang Pilipino Memorial
patungo sa Tandang Sora National Shrine.
65

GRADE 5&6
ANDRES BONIFACIO
 Andres Bonifacio y de Castro – buong pangalan ni Andres Bonifacio
- ipinanganak noong Nobyembre 30, 1863 sa Tondo,Manila at

panganay sa anim na magkakapatid.
- Mga magulang: Santiago Bonifacio (mananahi at naging

tiniente mayor ng Tondo, Maynila) at Catalina de Castro (isang mestisa).
- Nagtapos ng Elementarya sa Mababang Paaralan ni Guillermo

Osmenia sa Cebu.
- Panganay siya sa limang magkakapatid.
- Mga kapatid : Ciriaco, Procopio, Troadio, Esperidiona at Maxima.
- Nagtapos ng Elementarya sa Mababang Paaralan ni Guillermo

Osmenia sa Cebu.
66
- Pumanaw ang kanyang mga magulang noong 14 na taong
gulang siya dahilan upang matigil siya sa kanyang pag-aaral.
- Nahilig magbasa ng mga nobela ni Dr. Jose Rizal.
- Sumapi sa La Liga Filipina kasama si Apolinario Mabini.
- Nagnais na makabangon ang Pilipinas na naging daan upang

kaniyang maitatag ang Katipunan.
- Kinilala bilang Ama ng Rebolusyon sa Pilipinas.
- “Supremo” ang kanyang titulo at di naglaon nang itinatag niya

ang Pamahalaang Mapaghimagsik at tinawag siyang Pangulo ng
“Haring Bayang Katagalugan”.
- Nagpatawag ng libu-libong kasapi ng Katipunan sa Kalookan,

kung saan pinasimulan nila ang pag-aaklas. Ang kaganapan na
minarkahan ng pagpunit ng sedula ay lumaong tinawag na “Sigaw ng
Pugad Lawin”..
- Kinikilala rin siya ng ilang mga dalubhasa sa kasaysayan bilang

unang Pangulo ng Pilipinas, subalit hindi siya opisyal na kinikilala.
- Sa edad na 14 taon, tumayo bilang ama si Bonifacio sa kanyang

limang nakababatang kapatid sapagkat maagang namatay ang
kanilang mga magulang.
- Namatay sa edad na 33 noong May 10, 1897 sa Maragondon,

Cavite.
 Baston at pamaypay- ipinagbibili ni Andres Bonifacio upang kumita ng

pera.
 Fleming and Company- dayuhang kumpanyang pinagtrabahuhan ni

Andres Bonifacio bilang mensahero.
 Fressel and Company- kumpanyang Aleman na pinasukan ni Andres

Bonifacio bilang ahente.
67
 San Andres- sa kapistahan ng santong ito isinunod ang pangalan ni
Andres Bonifacio.
 Katipunan o kilala rin bilang "Kataastaasan,Kagalang-galang Katipunan

ng mga Anak ng Bayan" (KKK) - isang lihim na kapisanang
mapanghimagsik, na 'di naglaon ay naging sentro ng hukbong Filipinong
mapanghimagsik.
 Mga Sagisag panulat: “Agap-ito”, “ Bagumbayan”, “May pagasa”,

“Magdiwang”, “ Sinukuan”, “Supremo”.
 Mga Akda:
- Katapusang Hibik ng Pilipinas
- Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
- Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog
- Katipunang Marahas ng mga Anak ng Bayan
- Decalogo ng Katipunan
 Sigaw sa Pugad Lawin- ang simbolikong unang pagtatagpo ng mga

Katipunero upang ipahayag ang Himagsikang 1896 laban sa Espanya.
- Ito ang naging hudyat ng rebolusyong Filipino laban sa Espanyol.
- Pinunit ng mga Katipunero ang kanilang mga sedula bilang tanda

na sila y sumasang-ayon kay Bonifacio na handa silang lumaban
hanggang sa kamatayan.
 Pugad Lawin, Balintawak- dito naganap ang Unang Sigaw sa Pugad

Lawin na nilahukan ng 500 katao noong Agosto 23, 1896.
68
 Mga lalawigang unang nagpakita ng paglaban sa Pamahalaang
Kastila
- Maynila, Cavite, Laguna, Batngas, Pampanga, Tarlac at Nueva

Ecija
 Kapulungan sa Tejeros o Kumbensiyon sa Tejeros- ito ay pagpupulong

ng dalawang paksiyong manghihimagsik ng Himagsikang Pilipino na
ginanap sa Casa Hacienda ng Tejeros sa bayan ng San Francisco de
Malabon (ngayo'y General Trias), Cavite noong Marso 22, 1897.
- Nagpulong dito ang Magdiwang na pinamumunuan ni Andres

Bonifacio, at ang Magdalo na pinamumunuan naman ni Emilio
Aguinaldo.
- Dito naganap ang halalan sa pagitan ng mga kasapi ng

Magdalo at Magdiwang.
 Resulta ng halalan sa Tejeros
Pangulo: Emilio Aguinaldo
Pangalawang Pangulo: Mariano Trias
Kapitan-Heneral: Artemio Ricarte
Direktor ng Digmaan: Emiliano Riego de Dios
Direktor Interyor: Andres Bonifacio
 Daniel Tirona- tumutol sa pagkakaluklok ni Bonifacio bilang Direktor

Interyor ng Pamahalaang Rebolusyonaryo dahil para sa kanya di
nararapat na mahalal sa tungkulin si Bonifacio dahil wala itong pinag-
aralan.
69
 Artemio Ricarte- siya ang pumigil kay Bonifacio nang akmang
papaputukan ni Bonifacio si Tirona dala ng matinding galit at pagkahiya.
 Acta de Tejeros- isang dokumentong ginawa ng kampo ni Bonifacio na

na nagsasaad na di nararapat kilalalnin ang ang naganap na eleksyon.
 Kasunduang Militar ng Naic-dokumentong sinulat ng pangkat ni

Bonifacio sa Naic, Cavite na nagsasaad ng pagtatatag ng bagong
pamahalaan.
- Lumagda sa kasunduang ito ang apatnapu’t isang katipunero

kasama sina Bonifacio, Artemio Ricarte, Pio del Pilar at Severino de las
Alas.
 Koronel Agapito Bonzon—ang lider ng grupo na inutusan ni Aguinaldo

na dumakip sa magkakapatid na Bonifacio, Procopio at Ciriaco.
 Teodoro Gonzales at Placido Martinez- ang tumayong tagapagtanggol

ng magkapatid na Bonifacio at Procopio sa kinaharap nitong kasong
pagtataksil at sedisyon.
 Heneral Mariano Noriel at Pio del Pilar- ang humikayat kay Aguinaldo na
bawiin ang pasyang pagpapatapon na lamang kay Bonifacio at
Procopio sa malayong lugar bilang parusa imbes na hatol na kamatayan.
 Major Lazaro Makapagal- siya ang inutusan ni Heneral Noriel na dalin sa

Bundok Buntis sa Maragondon Cavite upang doon isagawa ang pagbaril
sa magkapatid na Bonifacio.
 Dekalogo ng Katipunan
1. bigin mo ang Diyos ng buong puso.
70
2. Laging isaisip na ang tunay na pag-ibig sa Diyos ay pag-ibig sa
bayan at sa kapwa tao.
3. Ikintal mo sa puso na ang tunay na karangalan at kaligayahan

ay matatamo sa iyong pagkamatay sa pakikipaglaban sa ngalan
ng iyong bayan.
4. Ang lahat na mabubuti mong hangarin ay makakamtam kung

ikaw ay mahinahon, matiyaga, makatwiran, may pag-asa sa
iyong gawain.
5. Pangalagaang katulad ng iyong karangalan ang mga

kautusan at hangarin ng KKK.
6. Katungkulan mong iligtas ang iyong buhay na nasa panganib

sa pagpupumilit na matupad ang isang marangal na hangarin
kahit mapilitang ihandog mo ang sariling buhay at yaman.
8. Bayaang ang ating sariling pag-uugali at pangingilos sa

pagtupad ng ating tungkulin ay maging uliran sa iba.
9. Bahaginan mo ng iyong yaman ang bawat dukha at taong

kapuspalad sa loob ng iyong makakaya.
10. Ang pagsusumikap at pagpipilit na kumita ng ikabubuhay ay

nagpapahayag ng tunay na pagmamahal s asarili, sa asawa,
anak, kapatid at kababayan.
11. May parusa sa bawat salarin at taksil, at gantimpala sa lahat

ng mabuting gawa. Panaligang ang mga puntahin ng KKK ay
kaloob ng Diyos at ang hangarin sa iyong bayan ay hangarin din
ng Diyos.
 Sanduguan- isang sinaunang pagsusumpaan gamit ang sariling dugo

sa paglagda bilang tanda ng pagsapi sa samahan.
 Marcelo H. Del Pilar- propagandistang nakisimpatya sa Katipunan na

inilunsad ni Bonifacio.
 Emilio Jacinto- tinaguriang Utak ng Katipunan.

71
- Naging patnugot sa pahayagang Kalayaan.
- Sumulat ng Kartilya ng Katipunan.
 Kartilya ng Katipunan- ito ang talaan ng mga aral at kagandahang asal

na dapat sundin ng mga kasapi ng samahan.
 Layunin ng Katipunan- palayain ang Pilipinas mula sa mga kamay ng

mga dayuhang mananakop sa pamamagitan ng himagsikan.
- magkakaroong pagkakaisa upang matamo ang kalayaan mula

sa Espanya sa pamamagitan ng rebolusyon.
- Magtulungan , magtanggol sa mahihirap at mga api,

makipaglaban sa pagsasamantala ng mga prayle
- Pataasin ang moralidad ng mga Filipino
 Agosto 19, 1896- petsa nang pagkakabunyag ng Kapitunan.
 Teodoro Patińo- kasamahan sa trabaho ni Apolonio de la Cruz sa Diario

de Manila na kaniyang nakaalitan.
- Siya ang nagsiwalat sa kanyang kapatid na si Honoria ng tungkol

sa lihim ng Katipunan.
 Teodoro Patińo at Apolonio de la Cruz- ang alitan nilang dalawa ang

naging dahilan ng pagkakabunyag ng Katipunan.
 Sor Teresa de Jesus - madreng nakakita kay Honoria habang umiiyak sa

narinig na pag-amin ng kapatid na si Patińo tungkol sa lihim ng
Katipunan.
72
- Siya ang naghikayat kay Patińo na aminin ang lahat ng
nalalaman kay Padre Mariano Gil tungkol sa Katipunan bilang tanda ng
pagiging mabuting Kristiyano.
 Gobernador Heneral Ramon Blanco- nagpatupad ng Juez de Cuchillo

sa kalagitnaan ng pagtugis sa mga katipunero matapos ang pagsiwalat
ni Patińo tungkol sa Katipunan.
 Juez de Cuchillo - total annihilation ng mga indio sa isang lugar ng pag-

aalsa.
 Diario de Manila- ang palimbagang ito ang naglalathala ng mga

babasahin tungkol sa lihim ng Katipunan
- Nag-iimprenta ng resibo ng Katipunan.
- Dito inilalagak ang mga mahahalagang dokumento ng

samahan.
73
PROJECT BAYANI
Grade 6
JUAN LUNA
 Juan Novicio Luna- ang buong pangalan ni Juan Luna
- ipinanganak noong Oktubre 24, 1857 sa Badoc, Ilocos Norte.Kilala

bilang mangguguhit at iskulptor, dakilang pintor sa huling bahagi ng siglo
19.
- Mga Magulang: Joaquin Luna de San Pedro at Laureana Novicio
- Nakababatang niyang kapatid si Antonio Luna
- Nagkainteres sa pagpipinta dahil sa kanyang kuya Manuel na

isang mahusay na pintor
- Nakapagtapos ng pag-aaral sa Ateneo de Manila
- Nakapag-aral sa Escuela Nautica at natamo ang sertipikong

piloto de altos mares tercer clase (magdaragat, ikatlong antas).
74
- Habang naghihintay ang pagsakay sa barko, nag-aral muna siya
sa Academia de Dibujo y Pintura .
- Naging sagisag ng pambihirang talinong Filipino sa panahon ng

Kilusang Propaganda.
- Sa taong 1898, si Luna ay itinalaga ni Heneral Aguinaldo na isang

sugo sa Europa para irepresenta ang panig ng mga Filipino sa usaping
pagkapayapaan noong taong 1898.Binaril ang sariling asawa at biyenan
ngunit napawalang sala at nagbalik sa Maynila noong 1894.
- Dinakip noong 1896 at ang kaniyang mga kapatid sa hinalang

kasapi ng Katipunan.
- Napawalang sala siyá at nagtungo sa Espanya para ayusin ang

pagpapatawad sa kaniyang kapatid na si Antonio.
- Inatake sa puso habang pabalik sana sa Pilipinas.
- Namatay noong Disyembre 7, 1899 sa Hong Kong.
 Lorenzo Guerrero-naging guro niya sa Academia de Dibujo y Pintura na

nakapansin sa kaniyang husay at naghikayat sa kanyang mga magulang
na pag-aralin pa siya ng sining.
 Madrid, Espanya- bansang pinag-aralan niya ng kurso sa sining.
 Alejo Vera- guro na personal na pinagpaturuan ni Juan Luna ng

pagpipinta at nagpadala sa kanya sa bansang Rome, Italy.
 Paz Pardo de Tavera- naging asawa ni Juan Luna
 Mga Anak:
- Andres Luna
75
- Maria de la Paz
 Spoliarium- pintang likha ginawaran ng gintong medalya sa Exposicion

National de Bellas Artes sa Madrid noong 1884.
- Binili ng Diputacion Provincial de Barcelona sa halagang 2,000

peson noong 1886.
 Jose Rizal- nagsabi na patunay ang pintura ni Juan Luna na ang “henyo
ay walang lupain” at nangangahulugang may kakayahan ang mga
Filipino na kapantay o hihigit pa sa mga Europeo.
 La Muerta de Cleopatra- nanalo ng gintong pilak noong 1881 sa

pandaigdigang kumpetisyon.
- Dahil dito naging pensionado siya ng Ayuntamiento ng Maynila

sa kondisyon na gumawa siya ng larawan para sa kanila.
76
 Le Chifonier (Tagapulot ng Basahan)- isa mga obra maestra ni Juan
Luna noong 1889 nang magsawa siya sa pagpipinta ng may estilong
pang-akademya.
- Naglalarawan ito ng isang matandang lalaking gulanit ang suot

at may daláng basket ng basahan
 Peuple et Rois (Taumbayan at Mga Hari) – natapos niya noong 1892 na

balak niyang ilahok sa Chicago Universal Exposition ngunit hindi ito
nangyari dahil sa personal na trahedya.
77

GRADE 5&6
EMILIO JACINTO
 Emilio Jacinto y Dizon – buong pangalan ni Emilio Jacinto.
- Ipinanganak noong Disyembre 15, 1875 sa Tondo, Manila sa isang

may-kayang pamilya.
- Isang heneral sa Pilipinas sa panahon ng Rebolusyong Filipino.
- Isa siya sa pinakamataas na opisyal ng Rebolusyong Filipino at

pinakamataas din na opisyal ng rebolusyonaryong lipunan ng Kataas-
taasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan o mas
kilala sa tawag na Katipunan.
- Mga Magulang: Mariano Jacinto at Josefa Dizon
- Sa gulang na 6 taon, natuto na siya ng pangkaraniwang Español

(lengua de tienda, market Spanish)
78
- Dumaan siya paulit-ulit na pagsa-ulo (cabezote, learning by rote)
na karaniwang paraan ng pag-aaral nuong panahong iyon.
- Nakatapos ng kursong Bachilor of Arts (Licenciado) sa San Juan

de Letran
- Pumasok siya sa Universidad de Santo Tomas upang mag-aral ng

pagka-abogado.
- Sa murang gulang na 19 taon gulang, ay “hinog” na ang

kaalaman sa papalapit na himagsikan.
- Hinirang ni Bonifacio bilang kalihim (secretary) at fiscal (abogado,

attorney) ng Katipunan dahil sa natuklasang dunong at katapatan nito.
- Sumulat ng Kartilya ng Katipunan na naging pamantayan at

gabay ng mga Katipunero sa kanilang pakikipaglaban para sa kalayaan.
 Mariano Jacinto- ama ni Emilio Jacinto na may matatag na

hanapbuhay bilang tenedor-de-libro (bookkeeper) isang sa bahay
kalakal sa Binondo na malapit lamang sa kanilang bahay sa Trozo, sa
Tondo, Manila.
 Josefa Dizon – ina ni Emilio Jacinto na isang comadrona (midwife) at

nagmula sa mayaman at kilalang angkan ng mga Dizon.
 Maestro Pascual Ferrer- unang naging guro ni Emilio sa mababang

paaralan.
 Jose Dizon- tiyo ni Emilio na pinagdalan ng kanyang ina upang

ipagpatuloy ang pag-aaral sa kolehiyo.
 Kartilya Ng Katipunan (Mga Aral ni Emilio Jacinto)
1. Ang buhay na hindi ginugugol sa isang malaki at banal na

kadahilanan ay punong-kahoy na walang lilim, kung hindi
makamandag na damo.
79
2.Hindi kabaitan ang gawang magaling na nagbubuhat sa
pagkahambog o pag-ibig sa sarili, at hindi talaga nagbubuhat sa
nasang gumawa ng magaling.
3. Ang tunay na kabanalan ay ang pagkakawang-gawa, ang

pag-ibig sa kapwa at ang pagsukat ng bawat kilos, gawa at
pangungusap sa talagang Katuwiran.
4. Maitim man o maputi ang kulay ng balat, lahat ng tao ay

magkapantay. Mangyayari na ang isa’y hihigitan sa dunong, sa
yaman, sa ganda; ngunit di mahihigitan sa pagkatao.
5. Ang may mataas na kalooban, inuuna ang puri kaysa

pagpipita sa sarili; ang may hamak na kalooban, inuuna ang
pagpipita sa sarili kaysa puri.
6. Sa tao na may hiya, salita’y panunumpa.
7. Huwag mong sayangin ang panahon. Ang yamang nawala’y

mangyayaring magbalik, ngunit panahong nagdaan na’y di na
muli pang magdadaan.
8. Ipagtanggol mo ang inaapi, kalabanin ang umaapi.
9. Ang matalinong tao ay ang may pag-iingat sa bawat

sasabihin. Matuto kang ipaglihim ang dapat ipaglihim.
10. Sa matinik na daan ng buhay, lalaki ang patnugot ng asawa

at mga anak. Kung ang umaakay ay tungo sa sama, ang
patutunguhan ng inaakay ay kasamaan din.
11. Ang babae ay huwag mong tingnang isang bagay na

libangan lamang, kundi isang katuwang at karamay sa mga
kahirapan nitong buhay; gamitin mo nang buong pagpitagan
ang kanyang kahinaan, alalahanin (mo) ang ina na
pinagbuhatan, at nag-iwi sa iyong kasanggulan.
12. Ang di mo ibig gawin sa asawa mo, anak at kapatid, ay

huwag mong gagawin sa asawa, anak at kapatid ng iba.
13. Ang kamahalan ng tao ay wala sa pagka-hari, wala sa tangos

ng ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-pari na kahalili ng Diyos,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa: wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking gubat at walang nababatid kundi
80
sariling wika, yaong may magandang asal, may isang
pangungusap, may dangal at puri, yaong di nagpapa-api at di
nakiki-api; yaong marunong magdamdam at marunong
lumingap sa bayang tinubuan.
14. Paglaganap ng mga aral na ito, maningning na sisikat ang

araw ng mahal na kalayaan dito sa kaaba-abang Sangkapuluan,
at sasabugan ng matamis niyang liwanag ang nagkakaisang
magkakalahi’t magkakapatid, ng liwanag na walang katapusan.
Ang mga ginugol na buhay, pagod, at mga tiniis na kahirapan ay
labis na matutumbasan.
81

Project Bayani

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Project Bayani

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Republic of the Philippines

2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

1. Ang mga sumusunod ay ang iba pang katawagan ni Lapu-Lapu.

2. Oral Tradition – ito ang pinagmulan ng talambuhay ni Lapu-Lapu ng

3. Kusgano at Inday Putli – sila ang mga magulang ni Lapu-Lapu.

4. Mingming – siya ang nakakatandang kapatid ni Lapu-Lapu.

5. Matang Mantaunas – siya ang nakakatandang kapatid na babae ni Lapu-

6. Prinsesa Bulakna – ang naging asawa ni Lapu-Lapu.

7. Datu Subatano – ang ama ni Bulakana.

9. Edad na 6 – si Lapu-Lapu ay marunong nang managabayo at sumakay sa

10. Edad na 7 – marunong na siyang magsulat at magbasa.

11. Edad na 18 – naipamalas niya ang husay sa paglangoy, boksing at

12. Edad na 20 – Nagawa naman niyang talunin ang mga magnanakaw at

13. Mactan - ito ang maliit na isla na pinamumunuan ni Lapu-Lapu.

14. Ferdinand Magellan

15. Labanan sa Mactan

16. Nataga ni Lapu-Lapu sa kanang hita si Magellan. Nang bumagsak sa

17. “Unang kampeon ng Kalayaan ng mga Pilipino” o “Unang Pilipinong

19. Bangkay ni Magellan – ito ang naging tropeo ng digmaan sa labanan sa

2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

APOLINARIO DELA CRUZ

4. Edad na 15 – ay sumubok sa orden ng mga Dominikano sa Maynila, ngunit

5. Cofradia de San Juan de Dios

6. Donado – ito ay ang katulong sa mga gawaing espiritwal at mga

8. Kapatid-samahan ng mga mapagdasal (lay brotherhood) – at tawag ng

9. Cofradia de San Jose - isang kapatirang binubuo lamang ng mga Indio.

10. 19 na kasapi – bilang ng mga unang naging kasapi sa Confradia de San

11. Bundok Banahaw – ang punong himpilan ng Cofradia.

12. Tayabas (Quezon), Laguna, at Batangas – mga lugar na lumaganap ang

14. Espanyol at Mestizo – hindi pinahihintulutan ni Apolinario Dela Cruz na

15. Arsobispo Jose Segul – arsobispo na bumatikos sa pagiging legal ng

16. Gobernador-Heneral Marcelino Oraa – ang pinuno ng pamahalaan na

18. Barrio Guibanga – lugar kung saan nahuli si Hermano Puli.

19. Casa Tribunal ng Tayabas – lugar na pinalitisan ni Hermano Puli.

21. Kamatayan ni Hermano Puli

2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

GREGORIO DEL PILAR

1. Siya ay ipinanganak noong Nobyembre 14, 1875 sa San Jose Bulakan,

4. Pang-Lima – sa anim na magkakapatid.

5. Marcelo H. del Pilar – isang propagandista at tiyuhin ni Gregorio del Pilar.

8. Ateneo de Manila – ang paaralan kung saan nagpatuloy ng pag-aaral si

10. Tondo, Maynila – lugar kung saan nanirahan si Goyo.

11. Deodato Arellano – ang amain ni Goyo at puno ng mga propagandista na

12. Pamumudmod ng mga polyetong pandigma – ang naging inspirasyong ni

13. Edad na 17 (labing pito) – naging miyembro si Goyo ng Katipunan.

14. Edad na 22 (dalawampu’t dalawa) – nagpatala si Goyo bilang pormal na

17. Labanan sa Mambog at Labanan sa Paombong – ang laban na

21. Anacleto Enriquez – ito ay isa sa mga idolo ni Goyo.

23. Felicidad Aguinaldo – ang nakababatang kapatid ni Hen. Emilio Aguinaldo

24. Dolores Nable Jose – ang huling babaeng inibig ni Goyo.

25. Nang tanghalin siyang punong tagapagtanggol ni Heneral Emilio

26. Emilio Aguinaldo – Pangulo ng Pamahalaang Rebolusyonaryo at unang

28. Sa Quingwa (ngayo’y Plaridel) ay nakasagupa ang kanyang mga kaaway,

30. Nang masukol na ng mga Amerikano ang Pampanga ay mabilis na

31. Ang 60 kataong sundalo ni Gregorio ay hindi katapat ng 300 sundalo ni

32. Noong Disyembre 2, 1899, pinangunahan ni Goyo ang Labanan ng Tirad

33. Sa isang kisapmata ay bumagsak sa hagdanang bato ang malamig na

34. Sinasabing ninakaw ng mga Amerikano ang lahat ng kasuotan ng pinatay

35. Natagpuan ng isang Amerikanong opisyal na si Tinyente Dennis P. Quinlan

2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER

1. Siya ay ipinanganak noong Abril 2, 1788 sa Panginay, Bigaa (ngayon ay

2. Kiko at Balagtas – ito ang naging katawagan at pagkakakilalan niya.