Selman Başaran - Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri

HADİSLERİN
TÜRK ATASÖZLERİNE
TESİRİ
Prof. Dr. Selman BAŞARAN
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

öfiretim Üyesi
üliîdaÎjmversıteta-Djı.-...,.^. .
Bursa -1 9 9 4
Uludağ Üniversitesi Merkez Kütüphane
Başaran, Selman
Hadislerin Türk Atasözlerine tesiri.
Uludağ Üniversitesi Yayınları Yayın No.: 10-008-0251
I. E.a.
297.3 B29h
ISBN 975-7657-77-8
ÖNSÖZ
İslam dinini kabul eden fertler ve milletler kültür ve medeniyetle

rini oluştururken bu dinden son derece etkilenmişlerdir. Türkler de top
luca İslama girdikten sonra İslamı yaşam aya ve yaşatmaya gayret et
mişler, bunun en güzel örneklerini de yazılı eserlerinde vermişlerdir.
E debî eserlerin hemen hepsinde İslamın izlerini görmek mümkündür.
Kaşgarlı M ahm ud’un Dîvânü Lügâti’t-Türk, Yusuf Has Hacib’in Kutadgu
Bilig adlı ilk edebî eserlerinde Kur’an âyetlerinden ve Hz. Peygamber’in
sözlerinden alıntılar bulunmaktadır. Daha sonraları yazılan d în î ve lâdînî
eserlerin tümünde bu husus daha açık şekilde görülmektedir.
Nazım ve nesir türü çeşitli eserlerdeki âyet ve hadislerin tesbitine
yönelik birçok çalışma yapılmıştır. Ancak atasözlerimizin içinde bulunan
d în î terimlerle ilgili bir çalışma yapıldığına rastlamadık. Oysa böyle bir
araştırma yapmanın zarûreti ortadadır. Zor ve yorucu bir çalışmayı ge-
rektirse de bu yapılmalıdır. Hadislerin Türk atasözlerine tesirini incelemek
le bu ihtiyaca bir ölçüde cevap verdiğimiz kanaatindeyiz. Bu araştırmanın
bir başlangıç olmasını temennî ediyoruz.
Araştırmamızda atasözlerinin konulanın dikkate aldık ve buna göre
sıralama yaptık. Atasözlerini diğer ifadelerden ayırmak için başlarına bir
çizgi koyduk. İlgili âyet ve hadisleri de büyük çoğunlukla Arapça metin
leriyle birlikte zikrettik. Sonunda da hem âyet ve hadislerin hem de
kullandığımız atasözlerinin indeksini verdik. Böylece hangi atasözlerinin ve
hadislerin kullanıldığını bir arada görmek isteyenlere kolaylık sağladık.
Çalışmamızın amacı iman, ilim, ibadet, muamelât ve ahlak gibi ko
nulardaki atasözleriyle, bunların oluşumuna ışık tıîtacak nitelikteki hadisleri
göstermektir. Bu amaca bağlı kaldık ve genellikle bu çerçeve dışına
taşmadık. A m a ihtiyaç duyulan yerlerde ilâve açıklamalar yaptık. Araştır
m am ız bu çerçevede değerlendirilmeli ve başlıklar halinde ele alınan ko
nular, ilgili atasözleri ve hadislerle neden detaylı bir şekilde incelenmedi
gibi bir soru akla getirilmemelidir.
Şüphesiz bu konuda yapılabileceklerin hepsini yaptığımız iddiasında
değiliz. Bu bir başlangıçtır. Bundan sonra yapılacak bu tür çalışmalara
ışık tutacağı ümit ve temennisini taşıyoruz.
Gözden kaçan hatalann iyi niyetle karşılanacağını umuyor ve bu
doğrultudaki yapıcı tenkidlere her zaman açık olduğumuzu özellikle vurgu
lam ak istiyoruz. Biz gücümüz yettiğince çalışırsak Yüce A llah’ın başarıya
ulaştıracağına inanıyoruz.
Şubat, 1993 Prof. Dr. Selman BAŞARAN

İ Ç İ N D E K İ L E R
Sayfa:
G İR İŞ ......................................................... ....................................................................1
A- İNANÇ.....................................................................................................................11
1- Besm ele.......................................................................................................... 11
2- Allah................................................................................................ ................12
3- İman-Mü’min..................................................................................................17
4- K ader.............................................................................................................. 18
5- H a k -B a tıl...................................................................................................... 21
6- Rızık.................................................................................................................21
7- Dünya - A hiret............................... ............................................................... 23
8- E cel..................................................................................................................25
B- İL İM ..................................... .................................................................................. 29
C- İBADET...................................................................................................................37
1- Gerçek Kulluk................................................................................................37
2- Temizlik.......................................................................................................... 38
3- Niyet.................................................................................................................39
4- Namaz..............................................................................................................40
5- O ru ç.................................................................................................................41
6- Zekât - Sadaka.............................................................................................. 42
7- D ua...................................................................................................................46
D- MUAMELÂT................... ......................................................................................49
1- Hak - A dalet........................................................................ ..........................49

2- Aman D ilem e.................................................. ..............................................51
3- Savaş................................................................................................................51
4- Hile...................................................................................................................52
5- Y em in..............................................................................................................54
6- Kısas.................................................................................................................54
7- Hırsızlık...........................................................................................................55
8- Evlenme...........................................................................................................55
9- Boşanma..........................................................................................................56
10- Kazanç............................................................................................................ 56
11- Borç................................................................................................................. 58
E- AHLAK....................................................................................................... ............61
A- İYİ HUYLAR........ ........................................................................................61
1- İyiliğe Teşvik.......................................................................................... 63
2- Yeme - İçme Adabı.............................................................................. 68
3- Sözünde D urm ak.................................................................................. 69
4- Konuşma A dâbı.................................................................................... 69
5- Dile Hâkimiyet...................................................................................... 72
6- Birlik - Beraberlik................................................................................. 74
7- İtid a l....................................................................................................... 76
8- Haddini Bilmek..................................................................................... 76
9- Tevekkül................................................................................................. 77
10- Nefis M ücadelesi.................................................................................. 77
11- E m ânet................................................................................................... 78
12- Fazilet..................................................................................................... 78
13- Doğruluk................................................................................................. 78
14- İnsaf........................................................................................................ 79
15- Komşu H akkı........................................................................................ 79
16- Büyüklere Saygı..................................................................................... 80
17- Sabır ve Şükür....................................................................................... 82
18- Ana-Baba Hakkını Gözetmek......................... ................................... 84
19- T edbir..................................................................................................... 84
20- Pişm anlık...................................... ;........................................................85
21- K anaat.................................................................................................... 85
22- Küs Durm am ak..................................................................................... 86
23- G üven..................................................................................................... 86
24- D ostluk................................................................................................... 87
25- A rkadaşlık............................................................................................. 88
26- Cöm ertlik............................................................................................... 90
27- Namus..................................................................................................... 90
28- Faydasız İşle Uğraşmamak................................................................. 91
29- Davete Katılmak................................................................................... 91
30- Alçak Gönüllülük.................................................................................. 92
31- Danışma (İstişâre)............................................................................... 92
32- Sorumluluk............................................................................................. 93
33- Utanma (H aya)..................................................................................... 94
B- KÖTÜ HUYLAR............................... ...........................................................95
1- Günahkârlık..................... ......................................................................95
2- Tecessüs................................................................................................. 96
3- Öğünmek.................................................................................................96
4- Hatayı Yüze V urm ak............................................................. ..............96
5- Kusur Aramak........................................................................................97
6- Kin ve H aset.......................................................................................... 98
7- Ö fke........................................................................................................ 98
8- Zulüm ..................................................................................................... 99
9- Başkasının Musibetine Sevinmek......................................................100
10- Hırs-Tamah.......................................................................................... 101
11- Gıybet....................................................................................................102
12- Y alan .................................................................................................... 103
13- Arabozuculuk...................................................................................... 104
14- İsraf....................................................................................................... 104
15.- Cimrilik..................................................................................................105
16- İzinsiz İş Y apm ak.............................................................................. 105
17- Kalp Kırmak.........................................................................................106
18- Bencillik................................................................................................106
19- Kendini Beğenme................................................................................ 106
20- Kibir....................................................... ...............................................107
F- GENEL KONULAR............................ ....................................................... ......109
1- Adab-ı M u aşeret................................................................................ 109
2- Çocuk.................................................................................................... 109
3- Soya Çekim.......................................................................................... 110
4- Asâlet.................................................................................................... 110
5- Çalışm ak...............................................................................................111
6- Acele..................................................................................................... 113
7- Hakkım A ram ak................................................................................. 113
8- Vatan Sevgisi....................................................................................... 114
9- Elçi........................................................................................................ 114
10- Üzüntü.................................................................................................. 114
11- M eddah................................................................................................ 115
12- Zamana Uymak................................................................................... 115
13- Kısa Boy................................................................................................115
14- Yer Değiştirme.................................................................................... 116
15- Esnemek................................................................................................116
16- Eğlence......................................................................................... ........117
17- Ölüye Ağlamak.................................................................................... 117
18- Unutma - Yanılma.............................................................................. 117
19- A kraba.................................................................................................. 119
20- Topluma Fayda Sağlamak.................................................................. 120
21- Başkasına M uhtaç Olmamak.............................................................121
22- Sultana Yaklaşmak............................................................................. 121
23- Görünüşe Aldanmamak 122
24- M isafir............................. 122
123
26- Gerçek Saklanmaz.................................... 124
27- Kısır Kadın................................................. 124
28- Kadın - Erkek............................................ 124
29- Gençlik - İhtiyarlık................................... 128
30- Sıkmtı - Sevinç........................................... 128
31- Sevgi - Aşk................................................. 130
32- Az - Çok..................................................... 131
33- Güzel - Çirkin..:......................................... 131
34- E v ................................................................ 133
35- T u z .............................................................. 133
36- Kabak.......................................................... 133
37- K öpek........................................................ . 134
38- Başağrısı..................................................... 134
39- Hastalık - Sağlık....................................... .134
40- Ahmaklık................................................... .138
41- Zenginlik................................................... .139
42- Spor............................................................ .139
SONUÇ............................................................... ............. .141

KAYNARI.AK ...... ...... . ........... ............... . .145
a y e t i ,e r İ n d e k s ! ..... ..... ................................................................................ .149
HADİSLER İNDEKSİ................................................. .151
ATASÖZLERİ İNDEKSİ...................... ..................... .165

GİRİŞ
Atasözü, "atalardan bize intikal eden, söyleyeni belli olmayan, topluma

mal olmuş, deney ve gözlemlerle kesinleşmiş bir gerçeği dile getiren kısa ve
özlü söz" demektir1. Bunlara eskiden mesel ve darb-ı mesel denilir, durûb-ı
emsâl diye de çoğul yapılırdı. Bugün bunlara atasözü diyoruz.
Her dilde atasözleri veya onlara benzer ifadeler bulunur. Türklerin de
eski dönemlerden bugüne kadar gelmiş pek çok atasözü vardır, ilk yazılı
belgelerde bugün kullandığımız bazı atasözlerinin ilkel şekline rastlanmakta-
dır. Atasözleri tarihiyle ilgilenenler bunları, örnekleriyle bulup çıkarmışlardır.
Şurası bir gerçektir ki atasözlerinin büyük çoğunluğunun ne zaman or
taya çıktığını tesbit etmek mümkün değildir. Zaten bir çoğu da zaman İçeri
sinde bir takım değişikliklere uğramış, bazı kelimeleri çıkarılmış veya devrin
anlayışına göre yeni bir şekil almıştır. Kültürlerin oluşumunda dinlerin rolü
tartışılmaz. Bu bakımdan bir milletin, kabul ettiği dinden etkilenmemesi im
kânsızdır. İslam dini evrensel bir dindir. Bu sebeple pek çok insan bu dini
benimsemiştir. Aynı dine mensup milletlerin ortak bir kültüre sahip bulunma
ları da dinin kültür üzerindeki etkisini gösterir.
İslam dini uzak veya yakın temasta bulunduğu insanlar ve toplumlar
üzerinde daima müsbet tesir icra etmiştir. Avrupa milletlerinin bile müsiüman-
larla yakın temasa geçtikleri zaman onlardan çok şey almaları ve ortaçağ zih
niyetinden kurtulmaları bu etkilenmenin bir göstergesidir. "İslâm Kültürünün
Garbı Medenîleştirmesi"2, "Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi"3 gibi
eserler İslâm Dininin batı kültürü ve medeniyeti üzerindeki tesirini örnekle
riyle isbat etmektedir.
Müslüman olmamış toplumlar üzerinde bile bu derece etkili olan İsiâ-
mın müslüman milletlerin kültürü üzerinde ne büyük tesir icra ettiğini düşün
mek gerekir.
1 Krş. Feridun Fazıl Tülbentçi, Atasözleri, s. 5.

Daha başka örnekler için bkz. Ülkü-Hüseyin Kuşçu, Atasözleri ve Deyimler, s. 8-9.
2 Ahmet Gürkan, Ankara, ts.
3 Sigrid Hunke (Çev. Servet Sezgin), İstanbul, 1972.
-1-
Özellikle arap dilini konuşan milletlerde İslâmî terimlerin ne kadar kısa
sürede yerleştiği âşikârdır. Bu yüzden arap atasözlerinin bir çoğu dînî terim
lerden, özellikle Hz. Peygamber’in hadislerinden kaynaklanmıştır. Hattâ bazı
hadisler aynı ifadelerle arap atasözü haline gelmiştir. Meselâ:.<i*V fS
"Sizin en hayırlılarınız ailesine karşı hayırlı olanınızdıt,A.
,'u^lka } UlUi j^=lSİ "Zalim de olsa, mazlum da olsa müslü-
man kardeşine yardım et" 5. . jJ' <> U*Ji aJi "Veren el alan el
den hayırlıdırJ' 6.
Bu İfadeler aynen hadislerden alınarak arap atasözü haline gelmiştir.
İslâmın zuhurundan itibaren ilk iki asır içerisinde atasözü haline gelen hadis
sayisı 60 kadardır. Tabiî ki bunlar içerisinde sahih, hasen ve zayıf hadis olan
ları vardır. Bunlardan 20 kadarı aynı zamanda Türkçeye de geçmiştir. Ça
lışmamız içerisinde yeri geldikçe bunlara işaret edilecektir.
Şunu kesin olarak söyleyebiliriz ki, Türk atasözleri de İsiâm Dini’nden
çok etkilenmiş, Türklerin İslama girmesiyle başlayan bu etkileşim yeni bir
kültür ortaya çıkarmıştır. İslâmî hayâtla iç içe olan atalarımız dil yönüyle de
İslâmdan etkilenmiş, bir takım tabirler ve terimler yanında özlü sözleri de İs
lâm Dini’nden aynen almışlardır.
Atasözleri, tarihî gelişim içerisinde çoğalmış, zamanla yeni yeni sözler
ortaya çıkmıştır. Milletimiz dünya üzerinde durdukça da bu böyle devam
edecektir.
Halk dilinde dolaşan sözlerin hangilerinin atasözü, hangilerinin özlü
söz, hangilerinin deyim olduğunu kesin sınırlarla tesbit etmek imkânsızdır.
Çünkü bunlar kitaplarda iç içe ve yanyana yer almışlardır. Tarifleri ayrı ayn
yapılmış olmasına rağmen pratikte hangi sözlerin bu tariflere uygun olduğunu
kestirmek çok zordur. Bu, bir bakıma konuyla ilgili eser yazanların anlayışına
kalmıştır. Biz çalışmamızda böyle bir ayırım gözetmedik. Atasözü kitaplarında
yer almış olan jsözleri araştırdık. Bu sözlerin ne zamandan beri kullanıldığına
ve kimler tarafından ortaya atıldığına bakmadık. Çalışmamızın amacı da zaten
bu değildir. Esasen atasözlerimizin İlk ortaya çıkışı da bizi pek ilgilendirme
mektedir. Biz bugünkü kullanışlarını esas aldık. Ama, bazı sözlerin kitaplarda
yer almasına rağmen günümüzde fazlaca kullanılan sözler olmadığını da gör
dük. Deyimleri mümkün olduğunca araştırmanın sınırları dışında tuttuk.
4 Bkz. Meydânî, MecmaVl-emsâl, I, 248. Hadis olarak bkz. Taberânîden naklen, Suyutî, et-
Fethu’l-kebir, II, 95; değişik rivayetler için aynca bkz- Tirmizî, rada’, B. 11; İbn Mâce, nikâh,
B. 50.
5 Bkz. Meydânî, a.g.e., II, 443. Hadis için bkz. Buhârî, mezâlim, B. 4; Tirmizî, fiten, B. 68.
6 Bkz. Meydânı, a.g.e., 11,414. Hadis için bkz. Buhârî, Vesâyâ, B. 9; Müslim, zekât, 94-97.
- 2-
Bir de aynı atasözlerinin değişik söylenişlerini veya bölgelere göre fark
lı ifade edilişlerini dikkate almadık. Araştırmamızın konusu içine giren ne var
sa, farklı söylenişleri dahil, bir araya getirmeye gayret ettik. Bu söyleniş şekil
lerinden hangisi hadislerin anlamına daha yakınsa ona özellikle İşaret ettik.
Atasözleriyle ilgili kaynaklarımızı son zamanlarda yazılmış atasözü ki
tapları oluşturmuştur. Bundan amacımız daha fazla fayda sağlamaktır.
Her şeyden önce son devirde yazılmış kitaplar atasözlerimizin günü
müzde kullanılan şeklini vermektedir. İkinci olarak da bunlar daha çok atasö
zünü, özellikle sonradan ortaya çıkanları da bir araya getirmişlerdir. Buna ilâ
veten, eski kaynaklarda geçen atasözlerinin hemen hepsini bu eserlerde bul
mak mümkündür. Üstelik bu kitaplardan bazıları atasözlerinin eski kaynak
larına da rumuzlarla işaret etmektedirler.
Bu eserlerin çoğu harf sırasına göre hazırlanmıştır. Bazısı da konularını
esas almıştır. Bir kısmında yalnız atasözleri yer almışken bazısında deyimler
de birlikte zikredilmiştir. Bazı yazarlar ise atasözleri ile deyimleri ayrı ayrı ki
taplarda toplamışlardır.
Biz bu araştırmamızda alfabetik olanlardan en çok sözü bir araya ge
tirdiğine inandığımız, Feridun Fazıl Tülbentçi’nin Atasözleri adlı eserini; konu
esasına göre hazırlananlardan İse İ. Hilmi Soykut’un Türk Atalar Sözü Hâzi
nesi adlı kitabını esas aldık. Bu iki eseri baştan sona gözden geçirdik. Hadis
lerin etkisiyle ortaya çıktığına inandığımız atasözlerini tesbit ettik. Bunlara,
Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Millî Kütüphane Genel
Müdürlüğü’nce hazırlatılan Türk Atasözleri, Abdülbâkî Gölpınarlı’nın Tasavvuf
tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, Veled İzbudak’ın Atalar Sözü,
Türk Dil Kurumu'nca hazırlanan Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Arif
Hikmet Par’ın Örnekli Açıklamalı Ata Sözleri gibi diğer kaynaklardan ilâveler
yaptık. Özellikle çeşitli milletlerin atasözlerini karşılaştırmak için Türker Acar-
oğlu’nun hazırladığı Dünya Atasözleri kitabından çok yararlandık.
Bunun sonucunda ortaya büyük bir yekûn çıktı. Sonra da elde ettiğimiz
bu atasözlerinin hadis kaynaklarını tesbite çalıştık.
Hadis kitaplarından başta Buhârî ve Müslim'in Sahihleri olmak üzere
Ebû Dâvud, Tirmizî, Nesâî ve ibn Mâce’nin Sünenleri, bunların yanında
Suyûtî’nin el-Câmi’u's-Sağîr, Münâvî’nin Künûzü’l-Hakâik adlı eseri gibi hadis
leri alfabetik olarak sıralayan eserler taranmıştır. Özellikle de halkın kültürü
nün oluşmasında büyük tesiri bulunan hadisleri toplayan eserler incelen
miştir. Bunların başında Sehâvî’nin el-Mekasıdü’l-Hasene adını taşıyan eseri
gelmektedir. eş-Seybânî’ninTemyîzü’t-Tayyib mine'l-Habîs, Aciûnî’nin Keşfü’l-
Hafâ, Suyûtî'nin ed-Dürerü’l-Müntesira, Zerkeşî’nin et-Tezkira fi’l-Ehâdîsi'l-
Müştehira, el-Hût’un Esne’l-Metâlib adlı eserleri de bu grupta incelenmiştir.
-3-
Deytemî’nin Müsnedü’l-Fırdevs’i ile Kuzâî'nin eş-Şihâb’ı da asıl kaynaklarımız
arasında yer almıştır. Ayrıca uydurma hadisleri ele alan mevzûât kitapları da
taranmıştır.
Bu eserlerin dışında yeri geldikçe başka hadis kitaplarına da müracaat
edilmiştir.
Atasözleri taranırken onlara uygun hadisler, hadis kitapları taranırken
de onlara uygun atasözleri araştırılmıştır.
Atasözlerinin mi hadislerden, yoksa bir takım mevzû hadislerin mi ata-
sözlerinden etkilenerek ortaya çıktığı konusuna ileride temas edilecektir.
Atasözlerinin ne zaman ortaya çıktığı da kesin olarak belli değildir. Bazı
larının muhtevasına bakılarak yaklaşık tarihi tesbit edilebilirse de bu tarihler
kesinlik ifade etmez. Şu kadar var ki dînî muhtevalı veya dînî terimleri ihtiva
eden atasözlerimizin Türklerin İslamiyeti kabul etmesinden sonra oluştuğu
muhakkaktır. Çünkü terimler islâmîdir. Bunun başka türlü izahı da mümkün
değildir.
Bizim tespitlerimize göre bu çalışmanın dışında kalaır pek çok atasö-
zümüzde dînî tabirler geçmektedir. Tülbentçi’nin eserini esas alarak yaptığı
mız araştırmaya göre 163 çeşit dînî terimin zlkredildiği, 936 atasözü ve deyim
bulunmaktadır. Bunlardan Allah kelimesi 156, şeytan 35, Tanrı 26, hac, hacı
ve sabır 24, din ve kul 23, cehennem 22, cennet ve minare kelimeleri de 20
yerde geçmektedir. Hangi d în î terimlerin kaçar defa zikrediltiiğin! alfabetik sı
rayla gösterelim:
Abdest 14 Beş vakit 1 Cuma 1

Abid 3 Beynamaz 3 Cumhur 2
Ahiret 6 Bey' ve şirâ 1 Derviş 14
Alın yazısı 3 Beytullah 1 Din 23
Allah 156 Bismillah 1 Dua 5
Allahümme 1 Câmi 9 Ecel 2
Amin 2 Cehennem 22 Elife
Arafat 3 Cenâb-ı Hak 2 Ene rabbükümü'l-a’lâ 1
Aşûre 3 Cenaze namazı 1 Erenler 5
Bab-ı rıza 1 Cennet 20 Evliya 5
Bab-ı tevekkül 1 Cer 2 Eyüb sabrı 2
Bayram 7 Ceza 2 Ezan 1
Bereket 2 Cim 2 Fakîh 1
Besmele 2 Cin 20 Fecr-i kâzib 1
-4 -
Fetvâ 2 Karun 3 Musâ 4
Firavun 3 Kaza 3 Müezzin 1
Gâvur 11 Keramet 6 Mü’min 3
Gazâ-gâzl 10 Kıble 2 Münafık 3
Günah 2 Kısmet 10 Müslüman 5
Hâ nun cim 1 Kıyamet 11 Müstakîm 1
Hacc-hacı 24 Kul 23 Namaz 10
Hacı hoca 2 Kur’an 3 Nasuh tevbesi 1
Hafız 1 Kurban 9 Nazar 1
Hak 6 Kurban Bayramı 1 Nuh Nebi 2
Halil İbrahim 1 Küllü 5 Oruç 3
Haram 12 Küsûf 1 Peygamber 4
Hazreti Süleyman 1 lâ 3 Rab 1
Helâl 7 lâhavle 1 Rahman 2
Hızır 2 lam-cim 1 Ramazan 9
Hoca 18 leyte-lealle 1 Receb ayı 2
Hûrl 2 Lokman Hekim 6 Rükû 1
Hüdâ 4 Mabud 2 Sabır 24
Hüsûf 1 Mahşer 3 Sadaka 1
Hüve’l-Bâkî 2 Mecûsî 1 Salâ 1
ibadet 1 Medine 2 Salavat 5
İfrit 1 Mekke 2 Seccade 4
İftar 3 Mekruh 2 Selâm 9
İmam 19 Merhamet 4 Selamün aleyküm 3
İman 11 Mescid 7 Selmân-ı Pâk 1
İkrar 1 Mevlâ 11 Seyyiât 1
İslam 4 Mevlüd 2 Sırat Köprüsü 1
itikad 1 Mezar 9 Sünnet 1
Kâbe 3 Mezheb 3 Şaban 1
Kabir 8 Mihrab 2 Şafiî 2
Kader 5 Minare 20 Şehit 2
Kadı 18 Mirac 1 Şeriat 4
Kadir gecesi 1 Miras 3 Şeyh 8
Kâfir 2 Molla 2 Şeytan 35
Kamet 1 Muhammed ümmeti 1 Tahiyyat 1
-5-
Takdir 7 Ümmet 1 Yaradan 4
Tann 26 Vaaz 1 Zekât 4
Tekke 5 Vade 1 Zemzem 1
Teşbih 1 Vahdet 1 Zühd ü takva 1
Tevbe 5 Vaiz 1
Tevekkül 2 Velfecri 1
Bu tabloya bizim ele aldıklarımız dahil değildir. Bu listede verilenlerin

pek çoğunun âyet ve hadislerden kaynaklandığına da şüphe yoktur. Ama bu
sözlerin hepsinin âyet ve hadisle doğrudan alâkası kurulamaz. Çünkü bu ta
birlerin bazısı menfî anlamda kullanılmıştır. Tabir olarak âyet ve hadisten kay
naklandı diye o tabirle ilgili atasözünü âyet ve hadise dayandırmak gereksiz
ve imkânsızdır. Meselâ, "Her Firavunun bir Mûsâ'sı olur“ 7 atasözündeki
Firavun ve MQsâ âyetlerde ve hadislerde zikredilmektedir. Ama o kelimelerin
geçtiği bu atasözünün âyet ve hadisle alakası yoktur. "Rahip olsun da Mev
lâ cennet-i âlâsında yer versin" 8 atasözünde de durum böyledir.
Bununla beraber tesbit ettiğimiz 936 dînî terimin geçtiği atasözlerinin bir
çoğuyla âyet ve hadisler arasında doğrudan olmasa bile dolaylı olarak ilgi kur
mak mümkündür.
Bu çalışmada hadislerle alâkası uzak olan atasözleri alınmamıştır. Fa
kat hiçbir dînî tabirin geçmediği birçok atasözü vardır ki hadislerle doğrudan
alâkalıdır. Elbette bunlar çalışmanın muhtevasına dahildir.
Şunu da belirtmek gerekir ki bazı atasözlerinin tamamı bir hadisle ilgili,
bazılarının ise bir kısmı bir hadisle ilgilidir. Buna mukabil bazı atasözleri hadi
sin tamamından, bazıları ise uzunca bir hadisin bir kısmından kaynak
lanmıştır. Bu iki hususla ilgili epeyce örnek görülecektir.
Karşılaşılan hususlardan birisi de atasözü ve buna ışık tutan hadisler
deki hakikî - mecâzî mânâ uyuşmazlığıdır. Öyle atasözlerimiz vardır ki kelime
lerinin İfade ettiği gerçek mânasıyla değil, daha çok mecaz anlamı için kulla
nılmaktadır. Bu tür atasözlerinin oluşmasına tesir eden hadisler ise gerçek
anlamıyla bilinmektedir. İster gerçek, ister mecaz anlamda kullanılmış olsun
hadislerin lafzî mânasına uygun düşen atasözlerine bu çalışmada yer veril
miş; buna mukabil, ifade ettiği mecaz anlama daha yakın olan hadisler, ele
alınan atasözüyle lafız benzerliği arzetmedikçe alınmamışlardır.
7 Tülbentçi, 283.
8 Tülbentçi, 461.
-6-
Bir de bazı atasözleri vardır ki hadisi erle tam bir lafız benzerliği içinde
bulunmakta, bazıları ise yaklaşık manalar İfade etmektedir. Bu çalışmada tam
bir lafız benzerliği olanlann esas alınmasına gayret edilmiş, bununla birlikte
muhteva benzerliği olanların da pek çoğu zikredilmiştir.
Bu arada âyet meâlinden aynen alındığına inandığımız atasözlerimize
de bu araştırmada zaman zaman yer verilmiştir.
Ancak, hadislerle mânâ benzerliği bulunan atasözlerimiz, kaynaklarda
yer almasına rağmen (daha önce de kısaca temas ettiğimiz gibi) bunlardan
bir çoğunun toplumun her kesiminde ve ülkemizin her yöresinde yaygın ol
madığını gördük. Bundan anlaşılıyor ki bu tür atasözlerimiz ya bazı yöreleri
mizde daha çok kullanılmakta ya da geçmişte yaygın olmasına rağmen günü
müz toplumunda az kullanılır hâle gelmektedir. Meselâ "Nezafet imandan
dır" atasözü bugün "temizlik imandandır“ söyleyişiyle yaygındır. "Her şey
yed-i ilâhiyededir“ atasözü de eskiye aittir. "Bahil adam her dem zelil
olur*' atasözü her yörede yaygın değildir.
Atasözlerimizle doğrudan ilgili bulduğumuz hadisler sahihlik durumları
na bakılmaksızın alınmıştır. Bu sebeple bir atasözümüzle dolaylı yönden ilgili
pek çok sahih hadis olmasına rağmen çoğunlukla onlar alınmamış, yerine
göre, daha yakın mana ilişkisi bulunan zayıf hattâ mevzû (uydurma) hadisler
zikredilmiştir. Bu da, toplumumuzda yaygın olarak bilinen hadislerin bir çoğu
nun zayıf veya mevzû olduğunu göstermektedir. Hattâ halk dilinde hadis ola
rak bilinen fakat aslında hadis olmayıp sahâbeden birinin veya herhangi bir
alimin sözü olan ifadeler bile, atasözü haline gelmişse, alınmıştır. Bu durum
da, araştırmamızda kullandığımız hadisler arasında gerçekte Hz. Peygambere
ait olup olmama durumuna göre derecelendirilen sahih, hasen, zayıf, mevzû
sayılanları bulunduğu gibi, hadis diye bilinen, oysa Hz. Peygamber dışında
başka birinin sözü olan ifadeler de bulunabilecektir. Her ifadenin gerçek ha
dis olarak nitelendirilmemesi için de hadislerin sahihlik durumuna işaret etme
zorunluluğu hasıl olmuştur. Dolayısıyla, bazen hadisin başında bazen sonun
da, bazen de dipnotlarda hadislerin sıhhatıyla ilgili bilgiler verilecektir. Yer yer
de hadis âlimlerinin o hadis konusundaki farklı kanaatlerine temas edilecektir.
Okuyucunun yerinde görmesini sağlamak amacıyla bir kaçı dışında
atasözlerinin tamamının kaynağı verilmiş, âyetlerin, hadislerin ve alimlerin gö
rüşlerinin kaynakları da dipnotlarda gösterilmiştir.
Araştırmamızın genel karakterini ana hatlarıyla böylece izah ettikten
sonra karşılaştığımız bir problemi de dile getirmek istiyoruz:
Atasözlerimizle hadisler arasında kurulabilen anlam bağının sebebi ne
dir? Bu soruya şu şekilde cevap verilebilir:
-7-
1- Bu tür atasözleri, mânâ benzerliği bulunan hadislerden etkilenerek
ortaya çıkmıştır, ki bu çalışma bu ihtimal üzerine oturtulmuştur. Sahih hadis
lerle anlam birliği bulunan atasözlerinin bu hadislerden kaynaklandığında
şüphe yoktur.
2- Atasözleriyle, aynı anlama gelen hadis tevafuk hâlindedir. Yânî birbi
rine etkisi olmadan söylenmişlerdir.
3- Atasözlerimiz, mevzû sayılan bazı hadislerin oluşmasına tesir et
miştir.
Son iki maddede zikredilen ihtimallerin isbatı çok zordur. Çünkü o ko
nudaki uydurma hadislerin ortaya çıkış tarihi bilinmemektedir. Ayrıca, hadisle
anlam birliği bulunan atasözü, eğer dini muhtevalı değilse, bunun hadisten mi
etkilendiği, yoksa ortaya çıktıktan sonra bir hadisle aynı mânâyı mı ifade ettiği,
yânî aralarında tevafuk mu olduğu hususunda kesin karar verilememektedir.
Bununla beraber bir kısım atasözlerimizin hadislerle tevafuk halinde bulunabi
leceği ihtimalini göz ardı etmemek gerekir. Öyle ki bazen hadis ile bir Türk
atasözü aynı manayı ifade ettiği gibi, bir İngiliz ya da Fransız atasözünün de
aynı anlama geldiği görülebilmektedir. Eğer yabancı milletlerin atasözlerini
Türkçeye çevirirken bizimkilere benzetme ve mümkün olduğu ölçüde aynı ke
limelerle ifade etme gayreti yoksa -ki bir çoğunda böyle bir gayretin varlığı se
zilmektedir- böyle olanların tamamen bir tevafuktan ibaret olduğunu kabul et
mek gerekecektir. Aksi takdirde müslüman olmayan milletlerin bir kısım ata
sözlerinin hadislerden kaynaklandığı gibi abes bir iddia ile karşı karşıya kalı
nır. Bu demek değildir ki diğer milletler Türk atasözlerinden hiç etkilenme
miştir. Özellikle bir zamanlar Osmanlı hâkimiyetinde bulunan milletlere birçok
Türkçe atasözü aynen geçmiştir. Meselâ, "Bugünün işini yarma bırakma!'9,
“Kurunun yanında yaş da yanar1' 10 gibi Arnavut atasözleri; "Başkasının
kuyusunu kazma kendin düşersin" 11, "Kurunun yanında yaş da ya
nar”12 gibi Sırp-Hırvat atasözleri Türkçeden geçmiştir.
Hadislerle anlam birliği olduğuna inanarak ele aldığımız Türk atasözle
rinden, diğer milletlerde de benzerleri bulunanlara bazı örnekler verelim. An
cak bunların Türkçeye çevrilirken bizim ifadelerimize benzetilmeye çalışılmış
olabileceğini, değerlendirmede dikkate almak gerekir:
"Acele işe şeytan karışır" (Hristiyan olan Gagauz Türklerinde, İngi-
lizlerde ve Ruslarda kullanılmaktadır)13.
9 Acaroğlu M. Tiirker, Dünya Atasözleri, İstanbul, ts. s. 60.

10 Acaroğlu, 63.
11 Acaroğlu, 631.
12 Acaroğlu, 639.
13 Acaroğlu, 313, 358,617.
-8-
“Güzele bakmak sevaptır" (Gagauz Türklerinde)14.
"Söz gümüşse sükût altındır" (Fransız ve Rus atasözü)15.
"Sükut ikrardan gelir" (İngiliz ve Rus atasözü)16.
"Ne ekersen onu biçersin" (Fransız ve Sırp-Hırvat atasözü)17.
"Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır" (İngiliz atasözü)18.
"Arkadaşını söyle, kim olduğunu söyleyeyim" (İng. atasözü)19.
"Cahil dostun olacağına alim düşmanın olsun" (İng. atasözü)20.
"Duvarı nem, insanı gam yıkar" (İngiliz atasözü)21.
"Gözü bir şey doyurmaz, illâ ki toprak" (Fransız atasözü)22.
"Gülme komşuna gelir başına" (Fransız atasözü)23.
"Herkesin çektiği dili belâsıdır" (Fransız atasözü)24.
"İnsan kazdığı kuyuya kendisi düşer" (Fransız atasözü)25.
"Kanaat tükenmez hazinedir" (Fransız atasözü)26.
"Kısmetin seni arayıp bulur“ (Fransız atasözü)27.
"Vermekle mal tükenmez" (Fransız atasözü)28.
"Elçiye kötü davranılmaz" (Sırp-Hırvat atasözü)29.
"En aziz misafire üç gün yeteriidir" (Sırp-Hırvat atasözü)30.
"Kendi gözündeki merteği görmez, âlemin gözündeki çöpe bahane
bulur" (Sırp-Hırvat atasözü)31.
Bu örneklerden anlaşılıyor ki değişik milletlerin atasözleri arasında bir

takım benzerlikler bulunabilmektedir ve bunlar tümüyle birbirinden etkilenmiş
de değildir.
Biz araştırmamızda aralarında ifade ve anlam birliği bulunan Türk ata
sözlerini ve hadisleri değerlendirirken ağırlıklı olarak birinci ihtimal üzerinde
durduk. Bizim kanaatimize göre özellikle dînî muhtevalı atasözleri hadislerden
14 Acaroğlu, 324. 23 Acaroğlu, 270.

15 Acaroğlu, 301, 625. 24 Acaroğlu, 275.
16 Acaroğlu, 394,625. 25 Acaroğlu, 279.
20 Acaroğlu, 367 29 Acaroğlu, 633.
-9-
etkilenmiştir. Bununla beraber, az da olsa İkinci ve üçüncü ihtimalleri de dik
kate almak gereğini duyduk. Bu yüzden de o tür atasözlerini ele alırken bu ih
timâli ortaya koyan uygun ifadeler kullanmaya özen gösterdik.
Aynı anlama gelenler dahil yaklaşık 660 atasözünü tesbit edip incele
meye değer bulduk. Bu da 120 kadar konu oluşturdu. İlgi kurabildiğimiz ha
dislerin sayısı ise 450 civarındadır. Tabiî ki bu 450 rakamına mükerrer ve ben
zer ifadeler de dahildir.
Araştırmamız hakkında bu genel bilgilerden ve metodumuzu ana hatla-
rıyla belirledikten sonra esas konumuza geçebiliriz.
-10-
A- İNANÇ
İnanç konularına geçmeden önce besmele ile ilgili atasözlerini vermek

istiyoruz:
1- Besmele
- Besmelesiz çıkma yola başa gelir türlü belâ1.
Her işe besmele ile başlamanın gereğine işaret eden bu atasözümüz
bir başka şekilde şöyle ifade edilmiştir:
- Besmelesiz işe şeytan karışır2.
- Allah Allah demeyince işler olmaz3.
Bu iki atasözü yanında kan-koca ilişkilerinde bile besmelenin zarûre-
tine işaret eden bir başka söz daha vardır:
- Besmelesizden hayır gelmez4.
Şimdi bu atasözlerinin temelini teşkil ettiğine inandığımız hadisleri göre-
ful» V
"Bismillâhirrahmânirrahîm diyerek başlanmayan her önemli iş sonuç

suz kalmaya mahkumdur". Bu hadise Nevevî hasen5, Suyûtî ise zayıf de
miştir6. Hadisin bir başka rivayetinde besmele yerine "elhamdü lillah" denil
miş ve şöyle buyrulmuştur:
jojÎ V l
"Elhamdü lillah diyerek başlanmayan her önemli iş sonuçsuz kalmaya

mahkumdur"7. Aclûnî bu rivayetin hasen olduğunu söylemiştir*. Bir başka ri
1 Tülbentçi, 108.
2 Tülbentçi, 108.
3 Tülbentçi, 48,
4 Tülbentçi, 108.
5 Bkz. Ezkâr, 94.
6 Bkz. Münâvî, Feyzü’l-Kadîr, V, 13.
7 Bkz. Ebû Dâvud, Edeb, B. 18; İbn Mâce, nikâh, B. 19.
8 Bkz. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, II, 119.
-11-
vayette ise besmele yerine zikrullah (Allah’ın adını anmak) denilmekte ve
şöyle buyrulmaktadır: .j i l aJMjSâj ju İj V JLı ^ İ _yi JS
"Allah adını anarak başlanmayan her önemli iş sonuçsuz kalır1'9. Suyûtî
bu ifadelerle hadisin Nesâî tarafından da rivayet edildiğini belirterek hasen ol
duğunu söylemiştir10.
Yemeğe besmele ile başlamanın gereğini bildiren bir atasözümüz de
şöyledir:
- Yemeğin başı bismillah, aya elhamdü ////a/?11.
Bu atasözümüzün iki hadisin birleşiminden oluştuğunu söylemek
mümkündür. Bunlardan birisi yemeğe besmeleçekerek başlamayı öğütleyen,
. tiLlı U * JS j ıJli>«ı.ı J£ j 4JU1 j»ülâ U “Evlâdım (yemeğe) besmeleyle başla,
sağ elinle ye ve önünden ye" hadisidir12. İkincisi ise, yemekten sonra elham
dü lillah demeyi teşvik eden hadislerdir. Meselâ bunlardan birinde Hz. Pey
gamber (SAV) şöyle buyurmuştur:
Ift Aİ 4İ1 X»aJl J lî (JSI
"Bir kimse yemek yedikten sonra elhamdü lillah... derse geçmiş gü
nahları bağışlanır13.
2- Allah
- Nefsini bilmeyen Allah’ını bilmez14.
Allah’ı tanıyabilmek için kişinin önce kendisini tanımasını şart koşan bu
atasözü hadis olarak nakledilen bir ibarenin Türkçe tercümesinden ibarettir:
"Nefsini bilen Rabbini bilir". Bu ifadenin keşf yoluyla alınmış bir hadis
olduğunu bazı sûfîler iddia etmişlerse de İbn Teymiye "uydurmadır" de
miştir15. Nevevî böyle bir hadisin sahih olmadığını belirtmiş16, Sem’ânî Hz.
Peygamber’in sözü olarak bilinmediğini, Yahya b. Muaz’ın sözü olduğunu
9 Ahmed b. Hanbel, Müsncd, II, 359.

10 Bkz. Feyzü’l-Kadir, V, 13.
11 Tülbentçi, 556.
12 Hadis için bkz. Buhârî, ct’ime, B. 2; Müslim, eşribe, H. 107-109; Ebû Dâvud, et’ime, B. 19;
Tirmizî, et’ime, B. 47; îbn Mâce,_ct’ime, B. 8.--------------------- — 5---------- ----------- “-------------
13 Ebû Dâvud, libas, B. 1. Hz. Peygamberin yemekten sonra elhamdü lillah dediğine dair bkz.
Ebû Davud, et'ime, B. 52; Tirmizî, daavât, B. 55; İbn Mâce, zühd, B. 10.
15 Bkz. Aclunî, II, 262.
16 Bkz. Fetâvâ’n-Nevcvî, s. 279.
-12-
söylemiştir17. Suyûtî bu haber için bir risale yazmış ve buna "el-Kavlü’l-eşbeh
fî hadîsi men arefe nefsehû fekad arefe rabbeh" adını vermiştir. Bu risale
onun el-Hâvî lil Fetâvâ’sında yer almaktadır18.
- Hakkı tanıyan halka baş eğmez19.
Bu atasözü aynı anlama gelen şu hadisten kaynaklanmış olabilir:
"Yaratan’a (Allah'a) isyan olduğu yerde yaratılana baş eğme yoktur"20.

Hâkim Nîsâbûrî hadisin isnadının sahih olduğunu söylemişse de Zehebî hadi
sin râvîsi olan Hakem b. Abdilmelik’in İbn Ma’în tarafından zayıf sayıldığını
belirtmiştir21. Suyûtî de hadisin sahih olduğuna işaret etmiştir22.
Allah korkusu ile ilgili olarak söylenen atasözlerimizden birisi de şudur:
- Kork Allah'tan korkmayandan23.
Aynı atasözünün başka bir söylenişi de şöyledir:
- Allah'tan korkmayandan korkulur24.
Bazıları bu sözü hadis olarak da zikretmişlerdir. Dolayısıyla hadis ol
duğu söylenen Ai. l_Ü. 4İÎI ı ^
"Kork Allah’tan korkmayandan" ifadesi Türkçe şekliyle atasözü haline
gelmiştir. Ancak Ali el-Karî, mânâ itibariyle doğru olmasına rağmen bu ifade
lerle hadis olmadığını söylemiştir25. Sehâvî de mânâ itibariyle doğru olduğunu
kabul etmiştir26.
- Kör Allah'a nasıl bakarsa Allah’da ona öyle bakar27.
Bu atasözüne kaynak teşkil eden Kudsî hadis şöyledir:
jl j <3 ^ ^ jS i |jl ^ jS İ ^ U lşAac. (jk sic. uı
jİ J \& lji 4jSI kİuyU ö jj ^ AjjSi bL» ^
.A İjjiı Ajjjİ ^ Jjjj \c-lj Ala j lc.1j j u jîl
17 Bkz. Sehâvî, Mekasıdü’l-Hasene, s. 657.

18 Haber için aynca bkz. Fettenî, Tezkiratü’l-Mevzûât, s. 16; Şeybânî, Temyîzü’t-Tayyib, s. 165;
İbnü’l-Arrak, Tenzîhü’ş-Şeria, II, 402; el-Hût, Esne’l-Mctâlib, s. 299.
20 Müsned, V, 66; Hâkim, Müstedrek, III, 123.
21 Bkz, Zehebî, Telhîsu’l-Müstedrek (Müstedrekle birlikte), III, 123.
22 Bkz, Suyûlî, C. Sağîr, II, 203. Aynı anlamdaki rivayetler için aynca bkz. Buhârî, âhad, B. 1;
Müslim, imaret, H. 39; Ebu Dâvud, Cihad, B. 87; Nesâî, b e /a t, B. 34.
23 Tülbentçi, 376. 24 Tülbentçi, 51.
25 Bkz. Aliyyü’l-Karî, Mevzûât, s. 85.
26 Bkz. Mekasıt, 669; Temyiz, 174; Aclûnî, II, 276-277.
27 Soykut Hilmi, Türk Atalar Sözü Hâzinesi, s. 64.
-13-
"Yüce Allah buyuruyor ki: Ben kulumun beni zannettiği ve ümit ettiği
gibiyim. Beni andığı zaman ben de onunla beraberim. O beni gönlünde giz
lice zikrederse ben de onu böylece anarım. Eğer o beni bir topluluk içinde
zikrederse ben de onu daha hayırlı bir topluluk içinde yâd ederim. O kulum
bana bir karış yaklaşırsa ben ona bir arşın yaklaşırım. Kulum bana bir arşın
yaklaşırsa ben ona bir kulaç yaklaşınm. O bana yürüyerek gelirse ben ona
koşarak varırım"20.
- Ne istersen Allah’tan iste29.
Bu atasözü Kur’an’daki Fatiha sûresinin ,,jj <iîU3 .ipi «*IU
"Ancak sana kulluk eder, yalnız senden yardım dileriz"30, âyetinden
alınmış olabilir.
- Bir şem'a ki Allah yaka, halk üflese sönmez31.
Bunun bir başka söylenişi de şöyledir:
- Bir şem’a ki Hak yaka cihan üflese sönmez32.
Bu güzel sözlerin, yaklaşık aynı anlama gelen şu âyetten kaynaklandığı
açıktır: jJ j » j j î ^jj V] ^
"Onlar Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmek isterler. Kâfirler istemese
de Allah nurunu mutlaka tamamlayacaktır"33.
- Hikmetinden sual olunmaz3*.
- Lâ yüs'el amma yefal35.
Bu sözler, atasözü hâline gelmiş âyet mealinden başka bir şey değil
dir. Çünkü, burada mecaz manası kastedilmiş olsa bile gerçek manasıyla bu
sözlerde kastedilen Allah’tır. O’nun hikmetinden sual olunmaz. Ancak O yap
tıklarından sorumlu tutulamaz. Öyleyse bu atasözlerini duyunca Enbiya Sû
resinin 23. âyetini hatırlamamak mümkün değildir:
, j Lûc- ^
"O yaptığından sorumlu değildir, onlar ise sorumlu tutulacaklardır.

Atasözü hâline gelmiş âyet meallerinden Allah’ı konu alan bazıları da
şunlardır:
28 Buhârî, tevhid, B. 15, 35; Müslim, zikir, H. 2; Tirmizî, zühd, B. 51; İbn Mâce, edeb, B. 58,
29 Soykııt, 64.
30 Fatiha, 5.
31 Gölptnarh Abdülbâkı, Tasavvuftan Dilimize Geçen Atasözleri ve Deyimler» s. 61.
33 Tevbe 32. Ayrıca bkz. Sâf, 8.
-14-
- Allah eli her elden üstündür36.
Ayet:
"Allah’ın eli onların ellerinin üstündedir"37.
- İlm-I Allah her şeyi muhittir (Allah'ın ilmi her şeyi kuşatmıştır)38.
Ayet: .U ic. J îû L lJ £ aUI jl j
"...... ve Allah'ın ilmi her şeyi kuşatmıştır''39.

Allah'ın yardımıyla her İşin başarılabileceğini belirten atalarımız,
- Allah yardım ederse kuluna, her iş girer yoluna, demişlerdir40.
Bir kudsî hadiste de şöyle buyrulmuştur:
IjJ tj'd ılıiS ^ ' Ijli. ..
ı unj ıjiij Cy~J W) ‘*i»J JJ
"... Ben kulumu sevdim mi artık ben onun işittiği kulağı, göreceği gözü,
tutacağı eli ve yürüyeceği ayağı olurum. Eğer benden bir şey dilerse onu verir,
bana sığınırsa muhakkak ki onu himaye ederim..."41.
Allah'ın yüce kudretini de atalarımız şu sözle ifade etmişlerdir:
- Her şey yed-i ilâhiyededir42.
Şu hadisin bu atasözüne temel teşkil ettiği çok açıktır:
ç.Lii t I^ Alil ^4 t_ı
"Kalpler Allah’ın iki parmağı arasındadır. Onları dilediği şekile çevirir"43.

Bu atasözü Mülk Sûresinin ilk âyetine de uygundur:
"Hükümranlık elinde olan Allah yücedir. O her şeye kadirdir''44.
Allah’ın sıfatlarından bir başkasıyla, O'nun gaybı bilmesiyle ilgili atasö-
zümüzde de:
Gâibi Allah'tan başka kimse bilmez, denilmektedir45. Gaibi Allah bilir
şeklinde de İfadelendirilen bu atasözünün kaynağının yine âyet ve hadisler ol
36 Soykul, 64.
37 Fetih, 10.
39 Talak, 12.
40 Tülbentçi, 50.
41 Buhârî, rikak, B. 38.
43 Tirmizî, kader, B. 7. Başka rivayetler için bkz. Müslim Kader, H. 17; İbn Mâce, mukaddime,
B. 13; Müsned, II, 168, VI, 182.
44 Mülk, 1.
-15-
duğunda şüphe yoktur. Meselâ; "Göklerin ve yerin gaybını Allah bilir"46, "Gök
lerin ve yerin gaybı Allah’a aittir1'47 mealindeki âyetler bunlardandır.
Gayba ait haberleri yalnız Allah’ın bildiğini belirten hadislerden birinde;
.<111 vı v...
"...Onları Allah’tan başka kimse bilmez" buyrulmakta48, bir diğerinde;
.Allı tjğ-
"...O bir gayıptır ki Allah’tan başka kimse bilmez" denilmektedir49.
- Fellah’ın dediği olmaz, Allah’ın dediği olu/50.
- Altı olur yedi olur, hep Allah'ın dediği olur51.
Yüce Allah’ın takdirinin mutlaka gerçekleşeceğini ifade eden bu atasöz-
lerimiz Kur’an’daki, "Dirilten de O ’dur, öldüren de O’dur" âyetinden52 ve
. Aİ1I j-lâ ..
".... Bu Allah’ın takdiridir. O ne dilerse yapar, de." hadisinden53 kaynak
lanmıştır.
Allah’ın kudretine İşaret eden bir başka atasözü de;
- Her şeye kadir Cenab-ı Hak'tır, şeklindedir54
Bu da, "Allah her şeye kadirdir"55 âyetinin türkçesidir.
Allah’ın sıfatlarıyla ilgili olarak atalarımız;
- Doğmaz doğurmaz bir Allah56 demek sûretiyle "O doğmamıştır ve
doğurmamıştır" âyetinden57 ilham almışlardır. Ancak bu atasözü gerçek ma
nasından daha çok, mecaz anlamda kullanılır.
- Bir tahtta iki şah olmaz58. Ya da;
- Bir gemide iki kaptan olmaz59. Veyahut;
46 Hucurât, 18.
47 Hud, 123.
48 Bkz. Buhârî, iman, B. 37; Müslim, iman, H. 5, 7.
49 Bkz. Müsned, V, 266.
51 Tülbentçi, 53.
52 Mü’min, 68.
53 Müslim, kader, H. 34; İbn Mâce, mukaddime, B. 10.
56 Soykut Hilmi, Türk Atalar Sözü Hâzinesi, s. 64.
57 İhtas, 3.
-16-
- Gemiyi batıran iki kaptandır60, gibi atasözlerinin, "Eğer göklerde ve
yerde Allah’tan başka tanrılar olsaydı ikisi de harap olup gitmişti"61 âyetinden
kaynaklandığı söylenebilir.
3- İman - Mü’min
- Zerre kadar iman dünya kadar günaha yeter62

Bu atasözünün birçok hadisin muhtevası olarak söylendiği bellidir.
Çünkü zerre kadar imanı olan kimselerin Cennete gireceğini belirten pek çok
hadis vardır. Bunlardan birisi de Buhârî ve Müslim tarafından şöyle rivayet
edilmiştir:
c^-3' AjJ? ^ ıj\£ ,jfA <iaJl J iJ İ Jjâi

"Kıyamet günü gelince bana şefaat yetkisi verilecek. Ben de şöyle
diyeceğim: Yâ Rabbi, kalbinde bir hardal tanesi kadar İmanı olanı cennete
koy. Onlar girecek. Ardından şöyle diyeceğim: Yâ rabbi, kalbinde en küçük
zerre kadar imanı olanı da cennete koy..."63.
Bu atasözünün, "Yüce Allah kendisine eş koşulmasını bağışlamaz,
bundan başkasını dilediğine bağışlar64, âyetiyle uygunluk arzettiğini de
unutmamak gerekir.
Bir küdsî hadiste de şöyle buyrulur:
V j ı£İ] frl amil gjUc. 111) j] Jjl ü. aIII Jb
I j j l j î j dlipS' UjJj V ^Tıjal ^5 UÜai. ^ Tujı liljl jJ ,jjl b
.ojjjua
"Yüce Allah şöyle buyurdu: Ey insanoğlu... senin günahların gökleri
dolduracak bir yeküne ulaşsa, sonra benden mağfiret dilesen günahına aldır
madan seni bağışlarım. Ey İnsanoğlu, sen bana yeryüzü dolusunca günahla
gelsen, sonra da bana ortak koşmaksızın kavuşsan ben de yeryüzü dolusu
bağışla seni karşılarım'65.
Bir başka hadisin sonunda da şöyle buyrulur:
•ûW! Ö* ^ l/* L)^* Ö-" ^J...
61 Enbiya, 22.
63 Buhârî, tcvhid, B. 13; Müslim, iman, H. 148,185.
64 Nisa, 48.
65 Tirmizî, daavat, B. 98; Dârimî, rikak, B. 72.
-17-
"...Kalbinde hardal tanesi ağırlığınca imanı olan kimse cehenneme gir
meyecektir"66.
- Birdir imanla ikrar demişler67.
Bu da bir hadis meâlidir: j jU İİJ ı_Jîlb ^sc. ö'-s V'
"iman kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve azalarla amel etmektir"68. İbn Mâ-
ce’nin naklettiği bu hadisi İbnü'l-Cevzî mevzû (uydurma) saymıştır69.
- M ü’min yüzünden bellidir70.
Taberânî’den nakledilen bir hadiste de şöyle buyrulmuştur:
.Â-*US3I i*jj ^ jş - j ^
"Onlar yüzlerindeki nur ile tanınırlar"71. Hadisin zayıf olduğu iddia edilse
bile, "Onlar yüzlerindeki secde İzi ile tanınırlar"72 âyetiyle desteklendiği mu
hakkaktır.
- Mü’minin kalbi beytullah73. .s->_>1| s -^ 1
Bu da bir uydurma hadisten alınmıştır:
"Kalp Allah’ın evidir". İbn Teymiye hadisin mevzû olduğunu söyle
miştir74.
4- Kader
Kaderin değişmezliği, bozulmazlığı, takdirin önüne geçilemeyeceği gibi

konularla ilgili pek çok atasözümüz vardır. Hadislerle bağlantı kurabildiğimiz,
ya da hadislerden alındığına inandığımız bazı atasözleri şunlardır:
- A!m yazısını kullar değiştiremez75.
- Alına yazılan başa gelir76.
- Alında yazılan görülür77.
66 Ebû Dâvud, libas, B. 29.

67 Tülbentçi, 123,
68 İbn Mâce, mukaddime, B. 9.
69 Fazla bilgi için bkz. Suyûtî, el-Leâliu’l-masnûâ, I, 36; Şeybânî, Temyiz, 52.
70 Gölpınarlı, 240.
71 Taberânî’den naklen, Münâvî, Künuzü’l-Hakaik, 1 ,146.
72 Feth, 29.
74 Bkz. Tenzîhu’ş-Şerîa, 1,148.
75 Tülbentçi, 47.
76 Tülbentçi, 47.
77 Tülbentçi, 47.
-18-
- Korkunun ecele faydası yoktur76.
- Kaderde varsa görülür79.
- Ölüme korkmak fayda vermez?0.
- Takdir tedbiri bozar81.
- Takdirle yazılan tedbirle bozulmaz62.
- Yazıdan kaçmak olmaz83.
- Yazılan başa gelir84.
- Yazılan bozulmaz85.
- Yazılmış da bozulmuş yok68.
- İş olacağına varır87.
Bu atasözleriyle doğrudan ilgili ya da anlam olarak alakalı hadislerden
bazıları İse şunlardır: . j j î jia . çib
"Kaderden kaçmanın faydası yoktur1'88. Suyûtî hadise hasen demiş,
Münâvî ise zayıf, hattâ münker olduğunu söylemiştir89.
Bu hadis aynı zamanda Arap atasözü şekline dönüşmüştür90.
(jjjj ^ lSLoâ V
"Fazla üzülme. Kaderde ne varsa o olur ve takdir edilen rızık sana
ulaşır"91.
Enes b. Mâlik de şöyle nakletmiştir: Hz. Peygamberin ev ahâlisinden
biri beni kınarsa Rasûlüllah şöyle buyururdu: "Bırakın onu. Kaderde ne yazıl
mışsa o olur"92. Hadisin mürsel olduğu söylenmiştir93.
87 Aksoy Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 274.
88 Müsned, V, 234.
90 Bkz. Meydânı, II, 310.
91 Beyhakî’nin Şuabü’l-İman’ından naklen Şeybfinî, Temyiz, 192.
92 Ebû Nuaym, Hılyetü’l-Evliya, VII, 125.
93 Bkz. Aclûm, II, 384.
-19-
((jSj U ) öj\£ "Kaderde yazılan oluıJ'94.
Kader konularından biri olan hayır ve şer ile ilgili atasözleri ile aynı an
lama gelen hadisler şunlardır:
- Hayır da şer de Allah'tan?5.
Hadiste de şöyle buyrulur: ,> U jji.
"Hayrıyla, şerriyle bütün işler Allah'tandır"96. Hadisin zayıf olduğu söy
lenmiştir.
- Her zararda bir hayır vardır97.
- Her şeyde bir hayır vardır90.
- Her işte bir hayır vardır39.
Bu atasözlerinin kaynağı olan âyette de şöyle buyrulmuştur:
j Aj Ij£ijİ Jjl ^ mr. j Jjl ^ .ur.
"İhtimal ki hoşlanmadığınız şey sizin iyiliğinizedir ve ihtimal ki sevdiğiniz
bir şey sizin kötülüğünüzedir. Siz bilmezsiniz, Allah bilir"100.
Kuvvetli ve zayıf mü'minlerin durumlarından söz ederken Hz. Peygam
ber de şöyle buyurmuştur: ... j j î . JS j...
"... Hepsinde bir hayır vardır..."101. Konuyla ilgili bir başka hadis ise
şöyledir: .<3 <} ^ ûJ 1**1t
"Müminin işine şaşıyorum. Çünkü Allah onun hakkında ne hüküm ve
rirse mutlaka onun hayrına olmaktadır''102. Suyutî bu hadisin hasen olduğunu
söylemiştir103.
- Hayır Allah'tan şer şeytandan104.
Taberânî'nin naklettiği hadisin bir yerinde bu hususa şöyle İşaret edil
mektedir:
j AİİI jjâJI J J-1® Û Jî
_________________ .o -jıl
94 Bkz. Aclûnî, 11,215.
96 Taberânî'nin M. Evsat’ından naklen Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, VII, 197.
98 Soykut, 225.
99 Aksoy, 257.
100 Bakara, 216.
101 Müslim, kader, B. 3.
102 Müsned, İH, 117.
103 Bkz. Feyzü’l-Kadir, IV, 304.
-2 0 _
"Ümmetimden bir topluluk çıkacak... Kaderin bir kısmını kabul bir kıs
mını inkâr edecek ve şöyle diyecekler: Hayır Allah’tan, şer şeytandan”105.
Heysemî hadisin isnadının zayıf olduğunu bildirmiştir.
5- Hak - Batıl
Bu konuda hadislerle aynı anlamı taşıyan atasözleri şunlardır:

- Hakkı tanıyan batıla baş eğmez106.
- Bâtıla eyvallah demem107.
İlgili hadiste İse şöyle buyrulmuştur^-UllJjJUJl jin Î&U» V
"Hâİika isyan olduğu yerde mahluka (kula) itaat edilmez"108. Suyûtî ha
disin sahih olduğuna işaret etmiştir109.
- Hak gelince batıl gider110.
Bu atasözü şu âyetin meâlinden başka bir şey değildir:
JA j j Jâj
"Hak geldi, batıl yok oldu"111.
Hz. Peygamber de Mekke’yi fethettiğinde Kâbe’de bulunan 360 puta
elindeki sopayla vurmaya başlamış ve şöyle buyurmuştur:
.lîjA j (jl£ (Jlılıll j l JiaUll ı3* j j
"Hak geldi, batıl yok oldu. Çünkü batıl yok olmaya mahkumdur"112.
6- Rızık
Rızık konusundaki atasözlerini ve bunların ortaya çıkışında tesiri bulu

nan hadisleri şöyle sıralayabiliriz:
- Nereye gidersen kısmetin ardından gelir113.
105 Taberânî'den naklen, Heysemî, M. Zevaid, VII, 197.

108 Müsned, V, 66.
109 B k z .C .S a |n ,U ,m
111 İsrâ, 81.
112 Buhâri, mezalim, B. 34; Müslim, cihad, H. 87.
113 Soykut, 66.
-21-
- insan kısmetini aramazsa kısmet insanı arar114.
- Kısmetin seni arar bu/ur115.
Konuyla ilgili olan ve birçoklannca zayıf sayılan hadislerde de şöyle
buyrulur:
.A İ ^ I 4 -ılja j L a 5 i ı l l- tı
"Bir insanı eceli nasıl arayıp bulursa rızkı da öyle arar". Bu haber merfu
olarak da mevkuf (yâni Sahabi sözü) olarak da nakledilmiştir116.
Deylemî bu haberi şöyle nakletmiştir:
ı j j I a S A S A i j J ^ w ' jji yi
"Sizden biri rızkından kaçsa, ölümün kendisini bulduğu gibi rızkı da

onu bulur"117. Hadisin bir başka rivayetinde de şöyle buyrulmuştur:
"insanoğlu ölümden kaçar gibi rızkından kaçsa ölümün ona ulaştığı gi
bi rızkı da onu bulur"118.
Suyûtî ve Münâvî bu haberin zayıf olduğunu söylemiştir119.
- Kısmet ise gelir Hindden Yemenden, kısmet değil ise ne gelir el
den12°.
Deylemî’nin rivayet ettiği hadiste bu husus şöyle belirtilmiştir:
j c . < i]l ,jl£ -C î& U ii q a .\\ * W j p * A İll û
• ÖH ^
"Eğer Yüce Allah’ın kul için ezelde takdir ettiği rızık güneşin içinde olsa
Allah onu bir rüzgânn emrine verir de rüzgâr onu kulun önüne getirip bıra
kır"121. Hadisi Deylemî’den başka rivayet eden olmamıştır.
Kısmet ve nasibi konu alan başka atasözleri de vardır:
- Kimse kimsenin kısmetini yiyemez122.
- Herkes nasibini yer123.

116 Bkz. Zerkeşî, et-Tezkira fi’l-Ehâdîsi’l-Müştehira, s. 131.
117 Deylemî, Müsnedü’l-Fırdevş, H. 5092; Kurtubî, Tefsir, XVII, 42-43.
118 Ebû Nuaym, Hılyetü’l-Evliya, VII, 90.
120 Soykut, 66; Tülbentçi, 364.
121 Deylemî, H. 5091.
-22-
- Herkes nasibini bulur124.
Rızık verenin Allah olduğunu bildiren âyetin125 meâli atasözlerimizde
şöyle ifade edilir:
- Allah rızkın kefilidir126.
- T anrı kulunun rızkını verir127.
- Yaratan kısmetini de yaratır128.
Bir hadiste de bu hususa şöyle işaret edilir:
... fS S jjj Aİll j l "Allah sizi yarattı, rızkınızı da verdi"129.
7- Dünya - Ahiret
Gerek dünya hayatıyla gerekse dünya-âhiret ilişkisiyle alakâlı olarak da

pek çok atasözümüz vardır. Bunlar içerisinde hadislerden kaynaklanarak
söylenenler şunlardır:
- Dünya kâfire cennettir130.
- Dünya kâfirin cennetidir131.
- Dünya müminlere cehennemdir132
Bu atasözlerinin şu hadisten alındığı çok açık ve kesindir:
. Aja*j ■■' UiAİl
"Dünya müminin zindanı, kâfirin cennetidir”133. Sağânî hadisin uydurma

olduğunu söylemişse de134 sahih kaynaklarda bulunduğu İleri sürülerek onun
bu sözüne iltifat edilmemiştir135.
- Yalancı dünyada rahat olmaz136.

125 Zâriyat, 58.
129 Müsned, IV, 130, 202. Benzer bir başka rivayet için ayrıca bkz. Müsned, 1], 256.
133 Müstim, zühd, H .l; Tirmizî, zühd, B. 16; ibn Mâce, zühd, B. 3; Müsned, II, 197.
134 Bkz. Sağânî, mevzûât, s. 48.
135 Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, 1,411.
-23-
_ Lâ râhate fi'd-dünya137.
Bu ifadeler halk arasında hadis diye bilinmekte ve çok yaygın bulun
maktadır. Oysa hadis kitaplarında böyle bir hadise rastlayamadık.
.UiAİt ^ 'sf "Dünyada rahat yoktur" şeklindeki bu ifade aslında arap ata-
sözüdür138.
- Rahat ararsan mezarda139.
- Rahat ararsan cennette140.
Bu atasözleri de ibn Mes’ud’un şu sözünden alınmış olabilir:
j V
"Allah'a kavuşmadan mü’mine rahat yoktur"141. Elbânî, "merfû (yani
Hz. Peygamberin sözü) olarak aslı yoktur" demiştir142. Zaten kaynaklarda da
Hz. Peygamberin değil, İbn Mes’ud’un sözü olarak zikredilmektedir.
- Bu bir kervansaraydır konan göçer143.
Dünyanın halini ve insanın dünyadaki ömrünü anlatmak için söylenen
bu atasözüne Buhârî’nin naklettiği şu hadisin kaynak teşkil ettiği söylenebilir:
"Dünyada bir yabancı, ya da gelip geçen bir yolcu gibi yaşa"144.

- Nasıl yaşarsan öyle ölürsün145.
- Nasıl yaşarsak öyle ölürüz146.
İlgili hadislerde de Hz. Peygamber şöyie buyurmuştur:
,- U İC . c İjL a La J iC . (_ )£ t " '* "
"Her insan ne üzerine ölürse ona göre diriltilir"147.

Aİ1I O*®
"Her kim ne üzerine ölmüşse Allah onu ona göre diriltir"148. Bu son ha
dise Hâkim sahih demiş, Zehebî de ona katılmıştır149.

138 Bkz. Acaroğlu, 44.
139 Aksoy, 337.
141 Ahmed b. Hanbel, Zühd, s. 156; Mekasıt, 724; Temyiz, 193; Aclûnî, II, 362.
142 Bkz. Elbânî, S. el-Ehâdisi’d-Daîfe, II, 116.
144 Buhârî, rikak, B. 3; Tirmizî, zühd, B. 25; İbn Mâce, zühd, B. 3; Müsned, II, 24.
147 Müslim, cennet, H. 83.
148 Müsned, III, 314.
149 Bkz. Müstedrek, IV, 313.
-2 4 _
- Dünyada eken âhirette b/çer150.
Halk arasında çok yaygın olan ve neredeyse arapça ifadesiyle ezbere
bilinen hadisin meâli de şöyledir:
"Dünya ahiretin ekin tarlasıdır1'151. Sehâvî, "Bu hadisin isnadlı olarak ri
vayet edildiğini görmedim" demiştir152. Ancak mânâ itibariyle sahih olduğu
bildirilmiştir. Bu ifadeler aynı zamanda arap atasözüdür153.
Hâkim’ln rivayet ettiği hadiste de şöyle buyrulur:
JjaJ LilJI jljll ■"' ^'
"Faydalanabilenler için dünya ne güzel konaklama yeridir'1154. Hâkim
bu hadise sahih demişse de Zehebî münker olduğunu söylemiştir155.
- Sırat köprüsü gibi /Tice156. Bu, atasözü değil bir deyimdir. İlgili ata
sözü ise şöyledir:
- Sırat köprüsü kıldan ince kılıçtan keskindir (Nogay Türk atasözü)157.
Bu şekliyle şu hadisin mealinden aynen alınmıştır:
ıtıli jl t C1..1İI
"Sırat köprüsü kılıç gibi keskin ve kıl gibi incedir158. Bu hadisin bir rivayetinin
sahih, bir rivayetinin zayıf olduğu söylenmiştir159. Bu konudaki bir başka ha
dis de şöyledir:
...L-SAuıji (j-* .1^1j
"... Cehennemde bir köprü vardır ki kıldan ince kılıçtan keskindir..."160.
8~ Ece!
Ecel ve ölümle ilgili olarak tesbit ettiğimiz atasözleri ve bunların esasını

teşkil eden hadisler şöyledir:
- Az yaşa çok yaşa, akıbet gelir başa161.

151 Gazâlî, İhya, IV, 19. Diğer rivayetler için bkz. Aclûnî, 1,412.
152 Bkz, Mekasıt, s. 351.
154 Müstedrek, IV, 312.
155 Bkz. Telhîsu Mıistedrek, IV, 312.
157 AcaroğJu, 595.
158 Beyhak^nin Şuabü’l-İman’ından naklen, Mekasıt, 420; Deylemî, H. 3861.
159 Bkz. Temyiz, 97; Aclûnî, II, 24.
160 Müsned, VI, 110.
-25-
Atalarımızın kafiyeli bir şekle soktukları bu sözün kaynağı şu hadis ol
malıdır:
t**i>& ." ııW a 1 j
“(Ey Muhammed) ne kadar yaşarsan yaşa sonunda mutlaka ölecek

sin..."162. Hâkim hadise sahih demiş, Zehebî de ona katılmıştır163. Sağânî ise
mevzû olduğunu söylemiştir164.
- Ecel geldi cihâne baş ağrısı bahane165.
- Hasta yatan ölmez, eceli yeten ölür166
- Ecel ne bir saat geri, ne bir saat ileri'67.
- Ecelden kaçılmaz, nerde olsa gelir bulur16B.
- Ölüm ne bir soluk evvel gelir ne bir soluk sonra169.
Aynı anlamı ifade eden bu değişik atasözlerinin kaynağı da şu âyettir:
.0’ —j ^ j <c-l_uı $1^. 1İİİ
"Her ümmet için bir ecel vardır.- Vakitleri dolunca ne bir saat gecikir ne
de öne geçebilirler170.
- Eceisiz kul ölmez''7'1.
- Olacakla öleceğe çâre bulunmaz172
- Her zîruh (canlı) fenapezir olur ( ölür)m .
Yukarıdaki ayetle aynı anlama gelen şu sahih hadis de bu atasözleri
nin kaynağı olmalıdır: JaL »aîc. ^ıJ; j
"Her şeyin Allah katında belli bir eceli vardır"174.
- Her şeyin bir sonu vardır175
162 Kuzâî, Sıhâb, I, 435; Ebû Nuaym, I Iılvc. III, 253.

163 Bkz. Müstedrek, IV, 325. Hadisin sıhhati hakkında diğer görüşler için bkz. Aclûnî, 11,59, 60.
164 Bkz. Sağânî, mevzûât, s. 63.
166 Aksoy, 254.
169 Soykut, 92.
170 A ’raf, 34.
171 Tülbentçi; 203.
174 Müslim, cenaiz, H. 11.
-26-
Genel bir hüküm halinde söylenen bu atasözü şu hadisle uygunluk
arzediyor:
"Bardak çanak kırdı diye hizmetçilerinizi dövmeyin. İnsanların olduğu

gibi kabların da belli bir ömrü vardır''176. Suyûtî hadisin zayıf olduğunu söy
ler177. el-Hût da hadis için zayıf der178.
Buraya kadar iman konularındaki atasözlerini ve bunların oluşumuna
tesir eden hadisleri zikrettik. Şimdi de ilimle ilgili atasözlerini ve bunların esa
sını teşkil eden hadisleri belirtelim.
176 Hılye, X, 26.

177 Bkz. C. Sağîr, II, 201.
178 Bkz. Esne’l-Metâlib, 346.
-27-
B- İLİM
İlim konusu âyet ve hadislerde olduğu kadar Türk atasözlerinde de

üzerinde en çok durulan konudur. İlimle, cehaletle, soru sormakla, ilim
öğrenmekle, âlimle, cahille, ilmi temsil eden hocayla ilgili pek çok atasözü
müz vardır. Bunlar içerisinde hadislerden kaynaklanmış olanların sayısı da az
değildir.
- Bilen ile bilmeyen bir olmaz1.
- Bilen ile bilmeyenin hâli bir midir?2
Bilgili insanlann bilgisizlerden daima üstün olduğunu anlatan bu ata
sözleri bize hemen şu ayetin mealini hatırlatmaktadır:
"De ki: Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?"3

- Kişi bilmediğinin adûsu (düşm anıdır4.
Bu söz halk arasında hadis diye bilinen, fakat bazı alimlerin "Hadis de
ğil" dediği, bazılarının ise İmam Şafiî’ye nisbet ettikleri şu ifadenin türkçesidir:
"İnsanlar bilmediğinin düşmanıdır"5. Başka bir ifade şekli de şöyledir:

.eblc. liu i "İnsan bilmediği şeye düşman olur"6. Ata-
sözünün kaynağını teşkil eden bu ifadeler her ne kadar Hz. Peygamberin sö
zü olmasa da şu âyetin meâline uygundur:
jj U j Jj "Onlar ilmini kavrayamadıklan şeyi
yalanladılar"7.
- İlme âr olmaz, âr eden berhudâr olmaz6.
1 İzbudak Veled, Atalar Sözü, s. 318; Tülbentçi, 111.

2 Tülbentçi, 111.
3 Zümer, 9.
4 Tülbentçi, 371.
5 Aclûnî, II, 326.
6 Bkz. Mekasıt, 642; Temyiz, 165.
7 Yunus, 39.
8 Tülbentçi, 308.
- 29 —
- Ar eden kâr etmez9.
- Öğrenmeye âr o/maz10.
Hangi yaşta ve hangi şartlarda olursa olsun öğrenmekten çekinme
mek, "bu yaşta ilim öğrenmekten utanırım" dememek gerektiğini bildiren bu
atasözleri Tabiîlerden Mücâhid’in şu sözüne ne kadar uygundur.
Vj jJJi jJaüj V "Utangaç ve kibirli olanlar ilim öğre
nemez"11. Sağânî’nin mevzû hadis olarak nitelendirdiği şu İfadeler de "Âr
eden kâr etmez" atasözünün kaynağı olmalıdır:
"Âr eden mahrum kalır"12.
- İlmi Allah dileyene, malı dilediğine verir13.
Buna yakın mâna ifade eden bir hadiste de şöyle buyrulur:
^ VJ ıj^îV ' Vj V îy tj L>* <ül j]...
"Şüphesiz Allah malı sevdiğine de sevmediğine de verir, imanı ise yalnız
sevdiği kimselere verir"14. Allah’ın malı dilediğine verdiğini bildiren âyette de
şöyle buyrulur. ^ ^ l L o l l ^ t^îll-a - ^m (J5
“De ki: Mülkün sahibi olan Allahım! Mülkü dilediğine verirsin, dilediğin
den çekip alırsın..."15.
Esasında atasözümüz ilim öğrenmeyi teşvik için söylenmiştir. Mal ka
zanmak için aşırı hırs beslemenin yanlış olduğunu, çünkü Allah’ın malı dilediği
kimselere verdiğini, İlmi ise isteyene verdiğini, bu yüzden ilim öğrenmek için
kendi gayretimizin şart olduğunu, "Allah dilerse bana bilmediklerimi öğretir"
diye bekleyip durmamak gerektiğini bu atasözümüz en güzel şekilde ortaya
koymaktadır. Yukarıdaki âyet ve hadiste mülkü Allah’ın dilediği kimselere ver
diği belirtiliyor. Başka hadislerde de ilmin insanlar tarafından öğrenilmesi ge
reğine işaret edilmiş, bunun için, kim ilim ararsa, ilmi öğrenirse, ilim elde et
mek için gayretederse gibi ifadeler kullanılmıştır. Bu ifadeler de göstermekte
dir ki ilim insanın kendi gayretiyle elde edilir ve sora sora öğrenilir.
- Adam sormakla âlim olur16.
- Sormaktan sıkılmayan insan çok şey öğrenirn (Uygur atasözü).
9 Tülbentçi, 58.
11 Buhârî, ilim, B. 50.----- — --- -------------------- ----- --------
12 Bkz. Sağânî, Mevzûât, 37.
14 Buhârî, Ahlâk Hadisleri, (tere. A. Fıtri Yavuz), I, 289.
15 Ali İmran, 25.
16 Soykut, 81.
17 Acaroğlu, 717.
-30-
Kuşkusuz ilim bir hazinedir, anahtarı da soru sormaktır. İlim bir hazine
ise onu elde etmenin yolu sormaktır. İnsan bilmediğini öğrenmek için sormak
zorundadır. Bu atasözlerine kaynak olabilecek nitelikteki bir hadisi Ebû
Nuaym şöyle nakletmiştir:
Jl j 1^ »1»II
"İlim bir hazinedir. Anahtarı da soru sormaktır"18. Ancak bu hadisin is

nadının zayıf olduğu bildirilmiştir19.
Yine münkatı ve zayıf olarak nakledilen bir hadiste şöyle buyrulmuştur:
"Bilgisizliğin çaresi (bilmediğini) sormaktır"20.

Bir insanın her şeyi bilmesi mümkün değildir. Bilinenler ne kadar çok
olursa bilinmeyenlerin de o ölçüde çoğaldığı görülecektir. Bunu atalarımız
şöyle ifade etmişlerdir:
- Her şey bilen bir şey bilmez21. Yânî her şeyi bildiğini iddia eden
kimse bir şey bilmeyen câhil demektir. Çünkü insan öğrendikçe bilinmeyenler
yanında bilinenlerin çok az olduğunu daha iyi anlayacaktır. Bu atasözümüz
Taberânî’nin zayıf senetle naklettiği şu hadisten etkilenmiştir:
^îlc. Ul (Jli jjj»
"Her şeyi bildiğini söyleyen kimse hiçbir şey bilmeyen cahildir"22.
Başta Heysemî olmak üzere birçokları bu hadisin zayıf olduğunu söylerken23,
bazıları da bu sözün Hz. Peygambere değil Hz. Ömer’e ait olduğunu iddia et
mişlerdir24. İster Hz. Peygamber’e ait olsun ister Hz. Ömer'e, yukarıda zik
rettiğimiz atasözüne kaynaklık ettiği muhakkaktır.
Alimi öven, câhili yeren, dolayısıyla câhilleri de ilim öğrenmeye teşvik
eden atasözlerimizden birinde de şöyle denilmektedir:
- Cahilin dostluğundan âlimin düşmanlığı yeğdir25
Bu atasözünün kaynağı İse halk arasında hadis diye bilinen şu lafızlar
dır:
18 Hılye, III, 192.

19 Bkz. Aclûnî, II, 64.
20 Şihâb, II, 191; Krş. Ebû Dâvud, taharet, B. 125; İbn Mâce, taharet, B. 93; Hılye, III, 317-18;
Müstedrek, 1,165; Dârakutnî, sünen, 1,190-92.
22 Heysemî, M. Zevaid, 1 ,186; Münâvî, Künûzü’I-Hakaik, 1 ,114.
24 Bkz. Temyiz, 171-172.
25 İzbudak, 14; Soykut, 321; Tülbentçi, 137.
-31-
"Câhil dostun olacağına akıllı düşmanın olsun". Halk arasında hadis
olarak şöhret bulmuş olsa da esasında bu lafızlar Hz. Peygamberin değil,
Ebû Hâzim adında birinin sözüdür26.
Alimin değerini ortaya koyan atasözlerimizden birisi de şudur:
- Alimin uykusu cahilin ibadetinden hayırlıdır27.
- Cahilin ibadetinden alimin uykusu hayırlıdır26.
Ebû Nuaym’ın rivayet ettiği hadiste de bu husus şöyle belirtilmiştir:
•l W ~trX^ ıj* JJİ jJc.
"Bilgili olarak uyumak cahil olarak kılınan namazdan hayırlıdır1'29. Suyû-
tî bu hadisin zayıf olduğuna işaret etmiş, Münâvî ise yalancı bir râvî tarafın
dan rivayet edildiğini bildirmiştir30.
Gazâlî ise alimin uykusunun bile ibadet olduğuna işaret eden şu hadisi
nakletmiştir:
"Alimin uykusu ibâdettir". Ancak bu hadisin de zayıf olduğu belirtil
miştir31. Hadisin bir başka rivayetinde de şöyle buyrulur:
fjA ^lxjl jjı
"İlim ibadetten üstündür"32. Heysemî hadisin zayıf olduğunu bildirir
ken33, Hâkim kendi rivayeti için sahih demiş, Zehebî de ona katılmıştır34.
İnsan ne kadar âlim olsa yine de yanılabilir, unutabilir. Bunu atalarımız
şu şekilde dile getirmişlerdir:
- Alim unutmuş, kalem unutmamış35.
Öğrenilen şeyleri unutmamak için yazmanın gereğine işaret eden bu
atasözünün oluşmasında yazmayı emreden hadislerin etkili olduğu söylenebi
lir. Nitekim duyduklarını unuttuğundan şikâyet eden bir Sahabîye Hz. Pey
gamber şöyle demiştir:
26 Bkz. Adûnî, II, 56.

27 Par Arif Hikmet, Ömekli Açıklamalı Ata Sözleri, 35; Tülbentçi, 48.
28 Soykut, 84.
29 Hılye, IV, 385.
30 Feyzü’l-Kadir, VI, 291.
32 Kuzâî, Şihab, I, 59; Tarîhu Bağdat, IV, 436; İbn Abdilberr, Câmiu Beyâni'MIm, 27; İbnü'l-
Cevzî, Ilelû’l-Mûtenâhİye, I, 67.
33 Bkz. M. Zevaid, 1 ,120.
34 Bkz. Müstedrek, 1,92.
35 Tülbentçi, 48.
-32-
"Sağ elinden yardım iste"36. Tirmizî bu şekliyle hadisin sağlam olmadığı
nı bildirmişse de hadislerin yazılmasını emreden daha başka sahih hadisler
vardır.
- Her âlimin bir hatası var37.
Her insanın hata yapabileceğini, günah işleyebileceğini, bu gibi vasıfla
rın insanın tabiatında bulunduğunu gösteren atasözleri ve bunların hadisler
deki kaynakları ileride zikredilecektir. Alim de bir insan olduğuna göre onun
da hata yapması kaçınılmazdır. Hadiste bu hususa şöyle işaret ediliyor:
...jjjL k iJ I JS
- "Bütün insanlar hata yapar..."38.
- Hocanın dediğini yap, yaptığını yapma39.
- Hocanın yap dediğini yap, yaptığını yapma40.
- Okumuşun okuduğunu dinle, işini tutma41.
Alimin ve ilmi temsil eden hocanın sözü ile uygulamasının birbirini tut
madığını, daha doğru bir ifadeyle başkasına yaptığı tavsiyeleri kendisinin uy
gulamadığını anlatan bu atasözlerine kaynaklık edebilecek hadiste hoca ye
rine Kureyş tabiri kullanılmış ve şöyle buyrulmuştur:
. a- (juJjİ (JjS (j-a Ijİi».
"Kureyşin dediğini yapın, yaptığını yapmayın"42. Bu hadise kaynaklarda:

Ijjij ^ Ijla ilj UbjS I j ^ ^ I "Kureyşe bakın, onların dediklerini ya
pın, yaptıklarını yapmayın"43 ve 1jp- j l >«l ,jl "Hz. Pey
gamber, Kureyşin sözünü dinleyin, fakat yaptığını yapmayın, diye emretti"
şeklindeki ifaddelerle de rastianmaktadır44. İbn Ebî Hâtim bu hadisin rivayet
lerinden birini hatalı olarak nitelendirmiştir. Fakat Suyûtî hadisin sahih olduğu
nu bildirmiştir46.
Atalarımızın bu hususu daha da genelleştirerek biraz değişik şekilde
şöyle dile getirmişlerdir:
36 Tirmizî, İlim, B. 12.

38 Tirmizî, kıyâme, B. 49; İbn Mâce, zühd, B. 30; Dârimî, rikak, B. 18.
39 Par, 236.
42 Müsned, IV, 260.
43 Bkz. Feyzü’i-Kadir, ÎII, 59.
44 Krş. Tayâlisî, Müsned, s. 164.
45 Bkz. İbn Ebî Hâtim, Ilel, II, 362.
46 Bkz. C. Sağîr (Feyzü'I-Kadir), III, 59.
-33-
- Lafla peynir gemisi yürümez47.
- Lafla duvar örülmez48
- Lafla pilav pişmez49.
Gerek yukarıdaki hadisler gerekse daha başkaları bu atasözleriyle uy
gunluk arzetmekte, sözden daha çok fiiliyatın önemine işaret etmektedir. Ha
şan Basrî’nin şöyle dediği rivayet edilmektedir:
"İnsanların sözlerini bırakın da yaptıklarına bakın... Senin sözünden

ziyade ameline bakılır60". Ebû Nuaym da Fudayl’ın şöyle dediğini nakleder:
Jâjl jjjS JJa

"Mü’min az konuşur, çok iş yapar"51.
- Mum dibine ışık vermez52.
- Mum dibi karanlık olur53.
- Çıra dibi karanlık olur54.
Amelsiz alim, elinde fener bulunan âmâya benzer55.
Bildiğini başkalarına söyleyen fakat bildikleriyle kendisi amel etmeyen
kimselerin durumunu dile getiren bu atasözlerine ışık tutabilecek nitelikte ha
disler nakledilmiştir:
.jjüUli
"Amelsiz alim, insanları aydınlatan fakat kendini bitiren kandil gibidir"56.
ı4_uı&j (j*ıUU ^-LıJaJ (jlS jJUJl IjJ
"Alim ilmiyle amel etmediği zaman, insanlara ışık veren fakat kendini
yakıp bitiren kandil gibi olur"57. Suyûtî bu hadisin zayıf olduğuna işaret
eder58. Bu hadisin bir başka rivayeti de şöyledir:
50 İbn Ebi’d-DünyS, es-Samt ve Ahlâku’I-Lisan, s. 340.
Sİ Hılye, VIII, 98.
52 Par, 283.
54 Aksoy, 188.
55 Tülbentçi, 54.
56 Deylemî, H. 4206.
57 İbn Kanî'den naklen Suyûtî, el-Fethu’l-Kebir, III, 133.
58 Bkz. C. Sağîr, 1,31.
-3 4 _
.4,f.ij (J ^ U j (JuUÜ (J1a£ <lullİ ^ nlijj fJUjl (Jlû
"Başkalarına iyilik öğretip kendini ihmal eden alim, insanlara ışık verdiği
halde kendini yakıp bitiren kandil gibidir'159. Heysemî bu haberin râvîlerinin
güvenilir olduğunu söylemiştir60.
Benzer bir ifade kudsî hadis olarak da şöyle rivayet edilmiştir:
"... Şüphesiz kandil kendini yakıp bitirir, fakat insanlara ışık verir..."61.
Bildiği ile amel etmenin gereğine işaret eden atasözlerimizden ikisi de
şöyledir:
- Alim olan ilmi ile amil gerek62.
- İlmi ile amil olmayanın vaaz.ve nasihati tesirsiz kalır63.
Bu atasözlerine kaynaklık edebilecek daha başka âyet ve hadisler de
bulunmaktadır. Nitekim Saf Sûresinin 2. âyetinde, “Ey inananlar, yapmadığınız
şeyi niçin söylersiniz?" buyrulmuş; Deylemî’nin rivayet ettiği bir hadiste de bu
hususa şöyle işaret edilmiştir:
jl S j (jl£ flu Loj ^ l^li (JuutJlj
.j UII ^ pJUJİ
"Alim, İlim ve amel cennete girecektir. Alim bildiği ile amel etmezse o
zaman ilim ve amel cennete, âlim cehennemde olur". Suyûtî hadisin zayıf ol
duğunu belirtmiştir64.
59 Taberânî’den naklen Suyûtî, Feth, III, 129.

60 Bkz. M. Zevaid, 1 ,185.
61 Medenî Muhammed, el-İthâfatü’s-Seniyye (tere. A. Fikri Yavuz), s. 47.
62 Tülbentçi, 46.
64 Bkz. C Sağır, II, 68.
-35-
C- İBADET
Kulluk, temizlik, niyet, namaz, oruç, sadaka, dua gibi hususlardaki

Türk atasözlerinin İslam Dininden kaynaklandığında şüphe yoktur. Bu konu
larda çok sayıda atasözümüz mevcuttur. Hadislerle alakasını kurabildiğimiz
atasözleri şunlardır:
1- Gerçek Kulluk
- İbadette riya, kabahatte hayâ olmaz1.

Bu atasözü iki ayrı hadisten alınmıştır, ilk kısmı, ibadetlerin gösteriş
için değil, Allah için yapılması gerektiğini bildiren hadislerin meâli niteliğinde
dir: J La V ] ı_>iLı V
"Şüphesiz Allah Teâlâ yalnız kendisi için ve kendi rızasını isteyerek ya
pılan amelden başkasını kabul etmez"2. İkinci kısımda ise suç işleyen insanın
hayâ duygusunun köreldiği belirtilmekte, yânî hayâ duygusu olmayan insanla
rın her türlü kabahati işleyebilecekleri vurgulanmaktadır. Bu konudaki bir ha
diste de şöyle buyrulmaktadır: . c ü 1» ^ ıj]
"Utanma duygun yoksa dilediğini yap"3.
- İbadet de gizli, kabahat efe4.
- İbadet de mahtî (gizli), kabahat de5.
Bu da iki ayrı hadis meâüni ihtiva etmektedir: Bir hadiste Kıyamet gü
nünde Allah’ın gölgesinde gölgelenecek yedi grup insandan birisi olarak, gizli
sadaka veren kişiler zikredilmiştir6. Ayrıca hadislerde farz dışındaki namazla
rın evde, gizli yerde kılınması da teşvik edilmiştir7. Kabahatin gizli olması ge
rektiğini bildiren bir hadiste de şöyle buyrulmuştur:
1 Tülbentçi, 301.
2 Müsned, IV, 126.
3 Buhârî, edeb, B. 78; Ebû Dâvud, edeb, B. 6; İbn Mâce, zühd, B. 17; Müsned, IV, 121.
4 Aksoy, 266.
5 Tülbentçi, 301.
6 Bkz. Buharı, ezan, B. 36; Tirmizî, zuhd, B. 53.
7 Bu konudaki hadisler için bkz. Münzirî, Tergîb, 1 ,178-180.
-37-
,4 _ a \jL İI JJJU \ j ■ ‘^ \ ^ I " 'j f l ^
"Kabahat gizli tutulduğunda yalnız sahibine zarar verir. Açıktan yapılıp

düzeltilmediği takdirde ise topluma zarar verir'8. Suyûtî hadisin hasen olduğu
na işaret etmiştir9.
"Ümmetimin hepsi atfedilmiştir. Yalnız kabahatlerini gizlemeyip açığa
çıkaranlar müstesnâ..."10, hadisi de işlenilen günahın gizli kalmasını, İlân edil
memesini vurgulamaktadır.
- İbadet İle cennete girilmez, temiz kalp gerek11.
Tamamiyle dinî muhtevalı olan bu atasözünün şu hadislerden kaynak
landığına kesin gözüyle bakılabilir:
AiaJl 1.1^.! V j t
"Aşırı gitmeden orta yolu takip edin. Çünkü hiç kimseyi ibadeti cennete
sokmaz..."12.
AİJİ tSjfi 4âî\ Vaj...
"Kişiyi cennete götüren en büyük amel Allah korkusu ve güzel ahlâk

tır"13.
.Ajİİ **a*■ ^^ ~*c**'■■**V
"Bir insanın kalbi doğru olmadıkça imanı düzgün olmaz..."14. Hadisin
hasen olduğu bildirilmiştir.
2- Temizlik
- Nezafet (temizlik) imandandır15.

•u'-sV’ ı > 'Temizlik imandandır11 şeklinde halk dilinde
bir hadis dolaşmakta ise de bu hadisin sahih kaynaklarda geçen şekli şöyle
dir: ... j U y ı jJ n î j jl3 m 'Temizlik imanın yarısıdır1'16. Zayıf bir ri
vayette de şöyle buyrulmuştur:
.ı—Lşlni VJ tjlj Aİllü ^le. 4İİI jjli Ia l_)5Lş IjâJâju
8 Taberânî’nin M. Evsafından naklen Suyûtî, Feth, 1,106.

9 Bkz. C. Sagîr, I, 25.
10 Buhârî, edeb, B. 60; Müslim, zühd, H. 52.
12 Buhârî, rikak, B. 18; Müslim, münafıkîn, H. 71,73; İbn Mâce, zühd, 20.
13 Buhârî, Ahlak Hadisleri, 1,303,309.
14 Müsned, III, 198; Şıhab, II, 62.
16 Müslim, taharet, H. 1; Timıizî, daavat, B. 86.
-38-
“Elinizden geldiğince temizliğe riayet edin. Çünkü Yüce Allah İslam Di
nini temizlik üzerine kurmuştur. Cennete de ancak temiz olanlar girecekti-
ri"17. Suyûtî hadisin zayıf olduğunu söylemiştir18.
- Akar su pislik tutmaz19.
- Akar su murdar olmaz20.
Bu atasözlerinin kaynağı şu hadis olabilir: . * ^ 4 ^ 4 ; V «UJi J
"Su temizleyicidir. Hiç bir şey onu kirletmez"21.
- Su bulunmayan yerde teyemmüm caizdir22.
- Su bulununca teyemmüm bozulur23.
- Su varken teyemmüm edilmez24.
Daha çok mecaz anlamda^ve bir şeyin aslının bulunmadığı yerde ben
zeriyle idare edilebileceğini anlatmak için kullanılan bu atasözlerinin gerçek
manasıyla ilgili âyet ve hadislerde de şöyle buyrulmuştur:
"Su bulamazsanız temiz toprakla teyemmüm ediniz...1'25.

^1 jj... şimali
“Eğer su bulamazsa toprak müslümanın temizleyicisidir1’26.
... 'Temiz toprak müslümanın abdest suyu
yerine geçer..."27.
3- Niyet
- Allah herkesin gönlüne göre verir28.
17 Suyûtî, C. Sağır, 1 ,133.

18 Başka rivayetlerinin de zayıf olduğuna dair bk. Münâvi, Feyz, III, 270.
19 Tülbentçi, 37.
20 Türk Atasözleri, 1000 Temel Eser, I, 20.
21 Ebû Dâvud, tahâret, B. 34; Tirmizî, taharet, B. 49; Nesâî, miyah, B. 1, Müsned, III, 86.
24 Tülbentçi, 49.
25 Maide, 6.
26 Tirmizî, taharet, B. 92.
27 Ebû Dâvud, salat, B. 124.
28 Soykut, 65.
-39-
- Kişinin gönlüne göre verir mevlâ29.
!yi niyetin önemine işaret eden bu atasözlerinin asıl kaynağı şu
meşhur hadis olmalıdır: ...çşjj U U ilj cjI ûJIU JU&Vl Uil
"Ameller niyetlere göredir, herkes niyetine göre yaptığının karşılığını
alır..."30. Diğer hadislerde de şöyle buyrulur: .-dat j * jjİ.
"Mü’minin niyeti amelinden hayırlıdır''31. Ancak bu hadis zayıftır.
.ı—»'İyi L« liil öjz-
"Allah’ı zikret. Bu sebeple Allah senin arzu ettiğin şeyi gerçekleştir

mende sana yardımcı olur"32. Bu hadis de mürseldir.
4- Namaz
- Namaz müslümanın misbahıdır33 (lam basıdır).

- Namaz müslümanın miracıdır34.
Namazın bir nur, bir aydınlık olduğu sahih hadislerde şöyle belirtil
miştir: "Namaz bir nurduk35.
Bu atasözlerinin asıl kaynağı olduğuna inandığımız hadisi Ebû Ya’lâ şu
ifadelerle nakletmiştir: j_*i "Namaz müslüma-
nın nurudur"36. Bazıları bu hadise sahih bazıları da zayıf demişlerdir.
- Gönülsüz namaz göklere ağmaz?7.
- Gönül hoşluğu ile olur ibadet36.
Hz. Peygamber Zeyneb bint Cahş’ın çok namaz kılıp yorulduğunu, bu
yüzden tutunmak için odaya ip bağladığını duyunca, illâ J .- j'
..lalıü jj» j \ ,_U£ "sizden biri dinç ve gönüllü halde iken namaz kılsın, istek
sizlik olunca ya da gevşeklik hissedince otursun" buyurmuştur39.
30 Buhârî, bed’ü’l-vahiy, B. 1; Müslim, imaret, H. 155.
31 Hılye, III, 255; Şihab, 1 ,119.
32 İbn Asâkir’den naklen Suyûtî, Feth, 1 ,163.
35 Müslim, taharet, H. 1; Tirmizî, daavat, B. S; Nesâî, zekât, B. 1; İbn Mâce, taharet, B. 5; Me-
kasıt, 428.
36 Şihab, I, 118.
37 Soykut, 124.
39 Buhârî, teheccüd, B. 18; Müslim, müsafirin, H. 219.
-40-
- Yıldan aydan bir namaz, o da Hakka yaramaz (Kerkük Türkleri
a ta sö zü f °.
- Alaca namaz Hakka yaramaz 41.
Bu atasözünün de şu âyetten etkilenerek söylendiği anlaşılmaktadır:
"Vay o namaz kılanların haline ki onlar kıldıkları namazdan gafildirler,

ona önem vermezler''42.
- Cam i dururken (görünürken) mescitte namaz kılınmaz43
Bu hususla ilgili zayıf bir hadiste şöyle buyrulmuştur:
. w ...«İl V] ijuuuJl jL=J V "Camiye komşu olan kişi namazını
mutlaka camide kılmalıdır"44. Bazı alimler bu hadisin zayıf, bazıları da mevzû
olduğunu söylemişler, bazıları ise Hz. Ali’nin sözü olduğunu iddia etmişler
dir45.
Bu atasözümüz gerçek manasında değil, mecaz anlamda kullanılır ve
büyük bir imkân yarken küçüğüne iltifat edilmeyeceğini bildirir.
- Farzdan evvel farz, namazdan evvel boğaz var46.
Baş kısmına birkaç kelime ilave edilerek kafiyeli bir beyt şeklini alan bu
atasözünün kaynağı Buhârî ve Müslim’in ittifakla rivayet ettiği şu hadis ol
muştur:
"Akşam yemeği hazırken namaz için kamet getirilir ise önce yemeği
yiyiniz"47. ' j —^ •*t s^Lı-alı ^ 1a' lil
5- Oruç
- Ay g ö r oruç tut, ay g ö r bayram eyle46.

- Ay gördünse bayram eî49.
40 Acaroğlu, 513.
41 Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, II, 221.
42 Maûn, 4-5.
44 Dârakutnî, Sünen, I, 420; Müstedrek, I, 246; Deylemî, H. 7929.
45 Bkz. Mekasıt, 726; Adûnî, II, 365.
46 Soykut, 222.
47 Buhârî, et'ime, B. 58; Müslim, mesacid, H. 64-66; Ebû Dâvud, et’ime, B. 10; Tİnnizî, mevakît,
B. 145; Nesâî, imame, B. 51; İbn Mâce, i kame, B. 34.
48 Tülbentçi, 79.
49 Tülbentçi, 79.
-41-
Bu atasözleri şu hadisin meâli niteliğindedir:
"Ayı gördüğünüzde oruç tutunuz, ayı gördüğünüzde orucu bozup bay

ram ediniz"50.
- Ramazandan râzı olan sitte-i şevvali tutar51.
Ramazan burada meşakkatin, Şevval’in altısı da ikinci bir meşakkatin
sembolü olarak zikredilmiştir. Bir zorluğa severek göğüs geren kimsenin ikinci
bir zora talip olabileceği manasında mecaz olarak kullanılan bu atasözümüz
gerçek anlamıyla hadisten etkilenmiştir. Çünkü Peygamberimiz Ramazan
orucundan sonra altı gün de Şevval ayında oruç tutmayı teşvik ederek şöyle
buyurmuştur:
j C y * l' j
"Bir kimse Ramazan orucunun ardından altı gün de Şevval ayında oruç
tutarsa bütün seneyi oruçlu geçirmiş gibi olur"52. Neden bir yılı oruçlu geçir
miş gibi olacağını da bir başka hadiste şöyle belirtmiştir.
j ~'f~. ı 4i ,.'11 j,toj ^laAİl ûu tj*
"Bir kimse Ramazan Bayramı’nın ardından altı gün daha oruç tutarsa
seneyi tamamlamış olur. (Çünkü) her kim bir iyilik yaparsa ona on misli se
vap verilir1®3. Buna göre otuz Ramazan’a bu altı gün daha eklenince 36 eder.
Her oruç on katıyla sevap göreceğinden 36’nın 10 ile çarpımı 360 eder. Bu
da bir yıl demektir. Beş gün zaten oruç tutmanın haram olduğu günlerdir ki
bunun dördü Kurban, biri Ramazan Bayramı günleridir.
6- Zekât - Sadaka
- Veren el alandan üstündür54.

Bu ifadeler aynen şu hadisten alınmıştır: ^ Cy b k l l Aıll
"Veren el alan elden hayırlıdır"55.

- Sadaka vermekten fukara olunmaz (Bulgaristan Türkleri atasö-
zü p 6 .
50 Müslim, siyam, H. 7-8; Buhârî, savm, B. 11; Nesâî, siyam, B. 10; İbn Mâce, siyam, B. 7.
52 Müslim, siyam, H. 204; Ebû Dâvud, savm, B. 58; Tirmizî, savm, B. 53.
53 İbn Mâce, siyam, B. 33.
55 Buhârî, zekât, B. 16; Müslim, zekât, H. 94-97; Ebû Dâvııd, zekât, B. 28; Tirmizî, zekat, B. 38;
Muvatta, sadaka, H. 8.
56 Acarcğlu, 189.
-42-
- Vermekle mal tü ken m ek7.
Bu atasözleri de, zekât ve sadaka vermenin malı bereketlendireceğini
bildiren ve muhtaçlara yardım etmeye teşvik eden şu hadislerin meâlidir:
•(J^4 O*4 Â^ ^ ı*‘*‘ '~sa'’
"Sadaka vermek malı eksiltmez..."58.
.ÂİAl-3 ^ ajc. JU ,_yasj U "İnsanın malı sadaka vermekle eksilmez"59.
- Bir elinle verdiğini öbür elin duymasın60.
- Sağ elinin verdiğini sol elin görmesin 61.
Yardımın gizli yapılmasını, sadakanın gizli verilmesini, herkese ilân edil
memesini tavsiye eden bu atasözleri şu hadisten alınmıştır:
^ ^ ' 1^ ( J a . J j . • .-4İ3a V] V Aİlâ \ h j A a y.ı
"Kıyamet günü Allah'ın gölgelinde gölgelenecek yedi grup insandan

birisi de... sağ elinin verdiğini sol eli bilmeyecek derecede gizli sadaka veren
kimsedir..."62.
- Malın bekçisi zekâttır63.
- Malın bekçisi sadakadır64.
Bu atasözlerinin oluşmasında şu hadisin tesiri olduğu anlaşılıyor:
Ij
"Mallarınızı zekât vererek koruyunuz. Hastalarınızı da sadaka vererek
tedavî ediniz..."65. Beyhakî66 ve Suyûtî hadisin zayıf olduğunu söylemişler67,
Heysemî ise "hadis münkerdir" demiştir68.
- İsteyenin bir yüzü kara vermeyenin iki yüzifî9.
58 Müslim, birr, H. 68.
59 Tirmizî, zühd, B. 17.
62 Buhârî, zekât, B. 13; Müslim, zühd, H. 91; Tirmizî, cennet, B. 25; Nesâî, kudlt, B. 2; Muvatta,
şiir, H. 14.
65 Ebu Dâvud, Merlsîl, s. 128; Şihab, I, 401; Hılye. 11, 104; Hatîb, Bağdadî, Târîhu Bağdat, VI,
334.
66 Bkz. Mekasıt, 309.
67 Bkz. C. Sağîr, 1,148; Feyzü’l-Kadîr, III, 382.
68 Bkz. M. Zevâid, III, 64.
-43-
İlgili hadislerde de şöyle buyruluyor: o - ji ^ tU. J j J j U ijLei
"At üzerinde bile gelse isteyene (dilenciye) veriniz"70. Suyûtî bu ifade
lerle hadisin zayıf olduğunu söylemiştir71. Hadisin bir başka rivayeti de şöyle-
dir: .(_>»_)* tUk (jj j (JjUull
"At üzerinde de gelse dilencinin hakkı vardır"72. Bu rivayete Suyûtî sa
hih demiş73, İbnü’l-Cevzî ise aslı olmadığını söylemiştir74.
- Az sadaka çok belâ götürür (d efed er)75.
Bu atasözü şu ifadeleri hatırlatmaktadır:. jjjSJI JJUi
"Az sadaka çok belâ defeder"76. Halk diiinde hadis dîye bilinen bu ifa
denin hadis değilse bile mânâ yönüyle sahih olduğu belirtilmiştir77. Deyiemî-
’nin naklettiği bir hadiste de şöyle buyrulur:
,>» U j .wi "Sadaka yetmiş kötülük kapısını kapa
tır"78. Suyûtî bu hadisi şu ifadelerle rivayet etmiştir:
.»2UI ^ Ic. j j "Sadaka yetmiş çeşit belâ ve mu
sibete engel olur..." Suyûtî hadisi naklettikten sonra zayıf olduğuna da işaret
etmiştir79. Bu konudaki diğer rivayetler de şöyledir:
(_!?■j ıjc. ı_ijj-aJ aüi j j "Allah, içlerinden biri
nin sadaka vermesiyle bir topluluğu cezalandırmaktan vazgeçer80.
. sîUJl
"Sadaka vermekte acele edin ki üzerinizdeki belâ çemberini kırıp par
çalasın"81.
- Az veren candan verir, çok veren maldan verir62.
Az da olsa başkalarına malî yardım yapmayı teşvik eden bu atasözüne
şu hadisler kaynaklık etmiş olabilir:
.S_y& (3*^ J I
70 İbn Adî’den naklen Suyûtî, Feth, 1 ,199.

71 Bkz. C. Sağîr, 1,46.
72 Ebû Dâvud, zekât, B. 33; Müsned, I, 201.
73 Bkz. C Sağîr, II, 126; Feyzü’l-Kadir, V, 290.
74 Suyûtî’nin bu konudaki bir değerlendirmesi için bkz. e!-Leâ!iu’l-Masnû’a, II, 140.
75 Tülbentçi, 84.
76 Mekasıt, 420.
77 Bkz. Temyiz, 96; Adûnî, II, 23.
79 Bkz. C. Sağîr, II, 50.
80 Bkz. Münâvî, Künûz, 1,56.
82 Tülbentçi, 85.
-44-
"Bir parça hurma vermekle de olsa cehennemden korununuz"63.
... jlS5 7 i jlü y i : jU iV 6- ^
"Üç şey imandandır: Bunlardan birincisi darlık halinde iken (bile) sada
ka vermektir...'64. Heysemî bu son hadis için sahih demiştir85. Buhârî bu ifa
deyi Ammar b. Yâsir’in sözü olarak nakletmektedir86.
- N e verirsen elinle o gider seninle67.
Bu atasözüne kaynaklık edebilecek hadislerden birisinde Hz. Peygam
ber şöyle buyurmuştur: U -OL. j * 4J LJ >s^L« ^La jLu-yı J jL
.(juUll ıi!j\j j iiljj ^-a ^ kcA jl jî
"İnsan malım, malım diyor. Malı ancak üç şekilde onun olur: Yiyip tü
kettiği veya giyip eskittiği veyahut da fakire verip sevabını biriktirdiği. Bunun
dışındakiler yok olup gidecek ve başkalarına kalacaktır"88. Aynı konudaki bir
başka hadiste de şöyle buyrulmaktadır:
(jliîjjU 4 J] -OL* V] .1^1 La 4İ11 <ILa AjJI V-Ukl (JLa -^.İ
L« (JLa j La -ULa
"Hz. Peygamber, varislerinin malı hanginize kendi malından daha se
vimlidir? diye sordu. Ashab, ey Allah'ın Elçisi, içimizde kendi malını daha çok
sevmeyen hiç kimse yoktur dediler. Bunun üzerine Rasülüllah şöyle buyurdu:
Kişinin, ölmeden önce tasadduk edip sevabını âhirete sakladığı mal kendi
malı, öldükten sonra geride bıraktıkları İse varislerinin malıdır"89.
- Açın imanı olmaz90.
- Açlık sofuluğu bozar31.
Muhtemeldir ki bu sözler şu zayıf hadisten kaynaklanmıştır:
.1 ji£ öjSj J jîslı jIS "Fakirlik neredeyse imansızlık olacaktı.."92.
Sehâvî ve Münâvî bu haberin zayıf hadis olduğunu söylemişlerdir33.
- Fıkaraya veren Cenab-ı Kibriyaya ödünç vermiş gibi olurS4.
83 Buhârî, zekât, B. 10; Müslim, zekât, H. 66-70.

84 Bezzar ve Taberânt’den naklen Suyûtî, Feth, II, 45.
85 Bkz. M. Zevaid, I, 56.
86 Bkz. Buhârî, iman, B. 20.
88 Müslim, zühd, H. 3, 4; Müsned, II, 368.
89 Buhârî, rikak, B. 11; Münzirî, Terğîb, II, 7.
90 Soykut, 72.
91 Soykut, 73.
92 Ebû Nuaym, Hılye, III, 53,109; VIII, 253; Şihâb, I, 343.
93 Bkz. Mekasıt, 497; Temyiz, 119; Feyzü'l-Kadir, IV, 542.
-45 -
- Fıkaraya veren Mevtaya ödünç verir95.
Bu sözler şu âyetin mânâsına uygun düşmektedir:
4İj îc-LıJaJâ Lim% <011 lû ^yi
"Allah'a kim güzel bir ödünç takdim ederse Allah karşılığını kat kat ve-
rir, ona cömertçe verilecek bir de ecir vardır'196.
- M al fitnedir, kandeyse (nerede olursa) fitne kopanı97.
Bu da şu ayetin meâlinden alınmış olmalıdır:
,4jii jij Uil "Doğrusu mallarınız ve çocuklarınız bir fitne,
(bir imtihanjdır..."98.
- Paranın çoğu da yoğu da ahlâkı bozar99.
Bu atasözüne uygun bir ifade Kuzâî tarafından hadis olarak şöyle nak
ledilmiştir. j <j3â IİA çLlac.1
"Şu malı vermek de vermemek de fitne doğurmaktadır"100. Bu hadisi
Kuzâî’den başka nakleden olmamış, bu rivayetin de senedi zayıf sayıl
mıştır101.
7- Dua
- Mü'minin duasına gökteki melekler âmin der102.

Bu atasözü şu hadisin muhtevasına uygun düşmektedir:
jsc. »Lamit ^ a£j^L&]I (Jlaj ljaaI J lâ 1jl
.Ajjİ Va 4^
"Sizden biri namazda âmin dediği zaman gökteki melekler de âmin
der. Bunlardan biri diğeriyle aynı âna rastlarsa o kimsenin geçmiş günahları
bağışlanır"103.
- Mü'minlerin duası müstecaptır104.
96 Hadid, 11.
98 Tegâbün, 15.
99 Solkut, 214.
100 Şihab, II, 114.
101 Bkz. Şihab, II, 114’le dipnot.
103 Buhârı ezan, B. 112; Müslim, salât, H. 74-76.
-46-
İnanarak ve samimî olarak yapılan duanın Allah tarafından mutlaka ka
bul edileceğini bildiren bu atasözü şu hadisten kaynaklanmış olmalıdır:
4 S' \ 4j 4 _ u ıij .İİ& L-LUljl 4 >-v V L f J f İp \
(Jjaj i
"Müslüman kişinin, kardeşinin gıyabında yaptığı dua makbul ve müste-

captır. Onun yanıbaşında görevli bir melek bulunur. Kişinin kardeşine her
dua edişinde o melek, 'âmin, bir o kadarı da sana olsun’ der"105.
105 Tirmizî, birr, B. 50; İbn Mâce, menâsik, B. 5.
-47-
D- MUAMELAT
İbadetler konusunda olduğu gibi muamelât konularını ilgilendiren ata-

sözlerimiz de çoktur. Hak, adâlet, savaş, hile, yemin, kısas, hırsızlık, evlenme,
boşanma, kazanç, borç konularındaki bazı atasözlerimizin hadislerle alakalı
olduklarım görmekteyiz. Şimdi bunlan araştıralım:
1- Hak - Adâlet
- Boynuzlu koyunun boynuzsuzda hakkı var1.

- Boynuzsuz keçinin âhını boynuzludan alırlar2.
İnsanlann eşit olmadığını, birbirine haksızlık etmiş olabileceklerini, ama
adaletin ergeç tecelli edeceğini bildiren bu atasözlerine şu hadisin kaynak
teşkil ettiği açıktır:
,*UJÎİI a l l $ _ İ A İ
"Kıyamet günü bütün hak sahiplerine hakları verilecektir. Hattâ boynuz
suz koyunun öcü boynuzlu koyundan alınacaktır"3.
- Adilin bir saatlik adaleti âbidin bir senelik ibadetinden evlâdır4.
İlgili hadislerde de bu mânâya çok yakın ifadeler yer almaktadır.
,4âidl ftjUc. ^ya JJÂ. <C-Lw) (J.İC.
"Bir saat adâletle hükmetmek yetmiş yıllık ibadetten hayırlıdır"5.
,4»İak (jjî ın o^LiC. (Jt J jt
"Bir günlük adalet, altmış yıllık İbadetten üstündür''6.
- Adalet mülkün temelidir7.
1 Tülbentçi, 129.
2 Soykut, 234-
3 Müslim, birr, H. 60; Tirmizî, kıyame, B. 2.
4 Tülbentçi, 28.
5 Deylemî, K. 4135; Aclunî, II, 58.
6 Aclûnî, II, 58.
7 Tülbentçi, 24.
-49-
- Adalet dünyanın temelidirs.
Arapça’da .cdLüı J a^ i "Adalet mülkün temelidir'1şeklinde
ifade edilen bu söz bazılarınca hadis diye bilinse de daha çok Hz. Ömer’in
veya Hz. Ali’nin sözü olarak nakledilir. Mustafa Kemal Atatürk’ün vecizesi ol
duğu da söylenir. Bazılarına göre de arap atasözüdür9.
- Anlatışa göre verirler fetvayı'10.
Hz. Peygamberin şu ifadelerinden alınmış olmalıdır:
^ iJnŞİ İ < il L_U kl^lİ ( J İ U U ^ Jjl ~ 1 (JjLİâ. ..
"Aralarında hüküm vermemi istiyenler bana gelirler. Olabilir ki onlardan
biri diğerine göre meselesini daha iyi anlatır, ben de onun lehine hükmede
rim..."11.
Muhakeme usulü ile ilgili atasözlerimizden bazıları da şöyledir:
- Zahire hükmolunıır12.
- Zâhir-i hâle hükmolunur13.
- Şeriat zahire hükmeder14.
Aynı anlamda Hz. Peygamber’den nakledilen haberde de şöyle buyru
lur: <llıj ^ykUâlVj r<-ı
"Ben zahire göre hükmetmekle emrolundum. İç durumları ise Allah’a
aittir". Birçok âlim bu ifadelerle söylenmiş sahih bir hadis bulunmadığını söy
lemiş, Nevevî ve başkaları ise Hz. Peygamberin ifadesi olarak nakletmişler-
dir15.
- Sükût ikrardan gelir16.
Evlenme konusunda fikri sorulan bâkire hakkında Hz. Peygamber
şöyle buyurmuştur: .UJjSl
"Onun susması ikrarı (kabulü) anlamına gelir"17.
S Tülbentçi, 24.
10 Tülbentçi, 58.
11 Buhârî, şehadet, B. 27; Müslim, akdiye, H. 4; ebû Dâvud, akdiye, B. 7; Tirmizî, ahkâm, B. 11;
Nesâî kudât, B. 13; İbn Mâce, ahkâm, B. 5, Muvatta, akdiye, H. 1.
15 Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, 1,192; Nevevî’nin görüşü için bkz. Şerhu Müslim, VII, 163.
17 Ebû Davud, nikâh, B. 23. Aynca bkz. Buhârî, Nikâh, B. 41; Müslim, nikâh, H. 64-67, Nesâî,
nikâh, B. 33- İbn Mâce, nikâh, B. 11
-50-
2- Aman Dileme
- Aman dileyene kılıç kalkmaz™.

Aynı ifadeler hadiste şöyle yer almıştır: .aJsSs ^ J\ bi
"Bir adam canını korumak için senden aman dilerse onu öldürme"19.
3- Savaş
- Savaşın büyüğü nefisle savaştır20.

Bu sözün kaynağı şu hadislerdir: ûaU. a* U Ji
"Mücahid, kendi nefsiyle savaşandır"21.
(oljA l ikil ûâI=i^ûJl_iİİİI

Hz. Peygamber, "Küçük savaştan döndük, büyük savaşa geldik",
buyurmuş; Ashab, “Büyük savaş nedir?" diye sormuşlar; Rasülüllah da, "ne
fisle savaşmaktır (kişinin kendi istekleriyle savaşmasıdır)" buyurmuştur, ibn
Hacer bu haberin İbrahim b. Uleyye'nin sözü olduğunu söylemiş, Beyhakî'de
zayıf bir isnadla hadis olarak nakletmiştir22.
- Rahat döşeğinde ölmekten düşman karşısında şehit olm ak yeğ
dir23.
Savaş kaçınılmaz olduğu zamanlar, Allah yolunda düşman karşısında
canını feda etmenin, yanî şeh'ıt olmanın ne derece faziletli olduğunu bildiren
bu atasözümüz Hz. Peygamberin şu hadisiyle aynı anlama gelmektedir:
. jiJ lj cl*' J j l <j* ,^3l c_ı^l 4İ1I (JiiM y i Jjîl jjU
"Allah yolunda şehit olmam, bütün bedevî ve şehirli halka sahip ol
mamdan bence daha iyidir"24.
Aynı atasözüyle yakından ilgili bir başka hadiste de Rasülüllah şöyle
buyurmuştur:
(JSsl fjjh C jü jİ ^5^- (3^ ^
. (_j 11.L*
18 Tülbentçi, 54.
19 İbn Mâce, diyat, B. 33; Müsned, VI, 394.
20 Gölpmarlı, 286-87.
21 Tirmizî, fezâilü’l-cihad, B. 2; Müsned, VI, 20, 22.
22 Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, 1,424.
24 Nesâî, cihad, B. 30; Müsned, IV, 216.
-51-
"Mü’minlere zor gelmeyeceğini biisem, hiçbir seriyyenin ardında otur
mazdım. Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki Allah yolunda de
falarca öldürülüp, defalarca diriltilmeyi çok arzu etmişimdir..."25.
Yine şehitler hakkında söylenmiş bir başka atasözümüz:
- Şehitler ölmez25.
Taberânî’nin rivayet ettiği bir hadiste de şöyle buyrulur:
■ö f i j j j * "Şehitler ölmemişlerdir. Onlar yaşamakta
ve (Allah tarafından) rızıklandırılmaktadırlar"27.
Şehitlerin ölmeyeceği zaten âyette de ifade edilmiştir:
.jjjjı^ îîy jS lj »UaJ Jj tlılyt\ 4İII Lİi*-1 L&i CyA 'jSjÂj Vj
"Allah yolunda öldürülenlere ölüler, demeyin. Zira onlar diridirler, fakat
siz farkında değilsiniz"28. Atasözümüzün daha ziyade bu âyetten etkilenerek
ortaya çıktığı söylenebilir.
4- Hile
Savaşta ve alışverişte yapılan hile ile ilgili atasözlerimizden bazıları

şöyledir:
- Erkeklik on ise dokuzu hiledir23.
- Erliğin onundan dokuzu düzen30.
Bu atasözleri tamamiyle savaş, kavga gibi konularla ilgili olarak ve bir
tecrübeye dayanarak söylenmiştir. Olması gerekeni değil, belki olanı anlat
maktadır. Savaşta veya kavgada hile yapanın kazandığını bizzat görmüşler,
bunun üzerine bu sözü söylemişlerdir. Aslında bu atasözlerinin muhtevası
Türk'ün karakterine aykırıdır. Çünkü Türkler hangi şartlarda olursa olsun
mertlikleriyle tanınırlar. Ama bazen, özellikle karşıdaki düşman hileye başvu
runca, ona aynıyla mukabelede bulunmak zaruret halini alabilir, işte böyle
durumlarda bu atasözleri geçerlilik kazanır. Bu sözlerin, harbin hileden ibaret
olduğunu bildiren hadisten kaynaklanmış olabileceği de söylenebilir. Bu konu
daki meşhur hadiste Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
25 Buhârî, iman, B. 27; Müslim, imare, H. 106.

27 Bkz. Münzirî, T erjîb, II, 318.
28 Bakara, 154.
-52-
"Harp hiledir'131. Bu hadis aynı ifadelerle arap atasö
zü haline de gelmiştir32.
- Hileli pazar mideyi bozar33.
- Hile ile iş yapan mihnet ile can verir34.
- Aldatan aldanır35.
- Aldatayım diyen aldanır36.
Savaş ve mertlik konularında düşmanı yanıltmanın gerekli olduğunu
çok veciz bir üslupla ifade eden atalarımız, alış-verişte hile yapmanın ise uy
gun olmadığını bu sözleriyle açık olarak vurgulamışlardır. Peygamberimiz de
savaşta düşmana hile yapmanın caiz olduğunu bildirmesine rağmen müslü-
manların ticaret yaparken birbirini aldatmamaları gerektiğini şu meşhur hadisi
ile bildirmiştir:
.Ua Viic. "Bizi aldatan bizden değildir"37.
Bir başka husus da aldanmamaktır. Müslüman akıllı ve uyanık olmalı,
ahmak olmamalı. Musibetten ders almalı, düştüğü bir hataya bir daha düşme
melidir. Atalarımız bu konuda da şunları söylemişlerdir:
- Akıllı iki kere aldanmaz38.
- Adam olan iki kere aldanmaz39.
- Akil bir kere aldanır40.
- Akil düşer mi düştüğü zindana bir da/ıî41.
- Kör bile düştüğü çukura bir daha düşmez 42
- Bir aldanan bir daha aldanmaz43
- İnsan olan bir kere yanılır44
31 Buhârî, cihad, B. 157; Müslim, cihad, H. 18; Ebû Dâvud, cihad, B. 92; Tirmizî, cihad, B.
İbn Mâce, cihad, B. 28.
32 Bkz. Meydânî, 1 ,197.
35 Tülbentçi, 46.
36 Tülbentçi, 46.
37 Müslim, iman, H. 164; Ebû Dâvud, buyû, B. 50; Tirmizî, buyû, B. 72; Dârimî, buyû, B. 10.
38 Tülbentçi, 40.
39 Soykut, 76.
40 Tülbentçi, 38.
41 Tülbentçi, 38.
-53-
- Tilki iki defa tuzağa düşmez45.
- Deli oldur ki bir düştüğü çukura bir daha düşe46.
Aynı anlama gelen bu atasözlerinin oluşumuna ışık tutan hadisinde
Peygamberimiz şöyle buyurmuştur: a^.Ij ^
"Mü’min bir yılan deliğinden iki defa ısırılmaz"47. Hadis aynı ifadelerle
arap atasözü olarak da şöhret bulmuştur48.
5- Yemin
- Yemin seyyiesini (günahını) çekmeyen yoktur49.

İlgili hadiste de şöyle buyrulur: .j»ai j l dûa. l iUll Uij
"Yemin eden ya yeminini bozar günah işler ya da pişmanlık duyar1'50.
Suyûtî bu hadisin sahih olduğunu, Münâvî ise bir rivayetinin zayıf olduğunu
söylemiştir51.
6> Kısas
- Mücâzât amele göredir52.

İnsanın yaptığı işe göre karşılık göreceğini bildiren bu atasözünün kay
nağı İbn Mes’ud’un şu sözü olmalıdır: ^ jşJı
"Cezâ, yapılan işin cinsindendir53. Halk dilinde hadis diye de bilinen
bu ifade Hz. Peygamber’e ait olmasa bile şu âyetin manasına uygun
düşmektedir: V] jluo>yi «ija. ı>
"iyiliğin karşılığı yalnız iyilik değil midir?"54.
- Göze göz, dişe diş55.
45 Soykut, 240.
47 Buhârî, edeb, B. 83; Müslim, zühd, H. 63; Ebû Dâvud, edeb, B. 29.
48 Bkz. el-Vâhidî, el-Vasît fi’l—Emsâi, s. 197.
50 İbn Mâce, keffârât, B. 5; Müstedrek, IV, 303; Mekasıt, 312.
51 Bkz. Feyzü’l-Kadîr, III, 416-17.
53 Mekasıt, 282; Temyiz, 65.
54 Rahman, 60.
-54-
Bu söz de tamamen Maide Sûresinin 45. âyetinden alınmış olmalıdır:
"Orada onlara cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş ve
yaralara karşılık ödeşme (kısas) yazdık...".
7- Hırsızlık
- Hırsızlık bir yumurtadan başlar56.

Büyük suçlann, küçük suçlar İşlene işlene ortaya çıktığını anlatmak için
kullanılan bu atasözü gerçek anlamıyla Hz. Peygamberin şu hadisinden alın
mış olmalıdır:
.eJj bî (jjluıll Alil
"Allah hırsıza lânet etsin, bir yumurta çalar da eli kesilir, bir ip çalar da
yine eli kesilir"57.
8- Evlenme
- Davul (b ile) dengi dengine çalar58.

Deylemî’den nakledilen bir hadiste de şöyle buyrulur:
. w ty*jtVılâ frtiSVi ^£*1^ ijj
“Dengini bulduğunuzda kızlarınızı evlendirin. Olayları beklemeyin"59.

Suyûtî bu hadise zayıf demiş, Münâvî ise bir rivayetinin uydurma olduğunu
söylemiştir60.
- Kızın on beşe geldikte kendin koca ara61.
Tirmizî’nin naklettiği bir hadis ise şöyledir:
,I IjJ j Iil a j l î a J l j O j I IjJ S ^ L ı^ JI: j j
"Üç şeyi tehir etmeyiniz. Vakti gelmiş namaz, hazır haldeki cenaze,
dengini bulmuş kadın"62. Suyûtî bu hadisin hasen, Münâvî ise zayıf olduğunu
söylemiştir63.
57 Buhârî, hudud, B. 7; Müslim, hudud, H. 7; Nesâî, sânk, B. 1.
59 Suyûtî, C. Sağır, (Feth), 1 ,199.
60 Bkz. Feyz, 1,325.
62 Tirmizî, mevakît, B. 13; Müsned, 1,105; Müstedrek, II, 162.
63 Bkz. Feyz, III, 310.
-55-
9- Boşanma
- El ağzına bakan karısını tez boşar64.

- Ele uyan eşlerin boşar65.
İnsanın kendi hanımıyla ilgili konularda kendisinin karar vermesi,
başkalarının dedi-kodularına kulak asmaması gerektiğini bildiren bu atasö
züne uygun düşen bir hadis, İbn Ömer için söylenmiştir. Bu hadise göre İbn
Ömer’in karısından babası memnun olmamış ve oğlundan onu boşamasını is
temiştir. İbn Ömer buna yanaşmayınca durum Hz. Peygambere aksetmiş,
Hz. Peygamber de, .^ti (JİL jac. j j l b
"Ey İbn Ömer, hanımı boşa" buyurmuş, bu söz üzerine o da hanımını
boşamıştır66.
- Bekâra karı boşamak kolaydır.
Mecaz anlamıyla, bir işle doğrudan ilgisi olmayan kimselerin o iş hak
kında kolayca hüküm vermesini, başkalarına, yerine getirilmesi zor tavsiye
lerde bulunmasını anlatmak için kullanılan bu atasözünün gerçek mânası
şudur: Evlenmemiş, nikâh sorumluluğu altına girmemiş kimseler, boşanmakla
ilgili sözleri kolayca söyleyebilirler! İlgili hadiste de şöyle buyrulmaktadır:
.CIİİİI Jjs 1Î
"Nikâhtan önce boşanmanın hükmü yoktur'67. Hadis zayıftır. Hadisin,
diğer rivayetleri de şöyledir:
... ç lü lı VI jiU a V "Boşanma ancak nikâhtan sonra olur..."60.
. tilLuV tpüa V "Evlenmeyen kimse için boşama olmaz"65.
10- Kazanç
Kazanç ve kâr sağlamanın kurallarını bildiren bazı atasözlerimizin de

hadislerden kaynaklandığı muhakkaktır. Bu konuda hadislerden esinlenerek
söylenmiş atasözlerimizden bazıları şunlardır:
- Terlem eden para kazanılmaz, solumadan can verilmez70.
66 Bk. Tirmizî, talak, B. 13; İbn Mâce, talak, B. 36; Müsned, II, 42.
67 İbn Mâce, talak, B. 17.
69 tbn Mâce, talak, B. 17; Hılye, III, 165.
-56-
- Terlemeden ücret alınmaz71.
Çalışıp terieyen işçinin ücretini hemen vermenin gereğine işaret eden
hadiste de şöyle buyrulur: .aİ jc. i j
"İşçinin ücretini alın teri kurumadan veriniz"72. Suyûtî bu hadisin zayıf
olduğunu söylemiştir73.
- Korkak bezirgan ne kâr eder ne ziyan74.
- Korkak bezirgan ne kâr ed er ne zarar75.
Bu atasözlerine uygun olarak Deylemî’nin rivayet ettiği bir hadiste de
şöyle buyrulmuştur:
"Korkak tüccar mahrum kalır, cesaretli tüccar ise kâr eder"76. Suyûtî
bu hadisin hasen olduğuna işaret etmiştir77.
- Kendin kazan kendin ye, kimseye minnet etme78.
- Yeğdir taş taşımak, nâmerde muhtaç olmaktan79.
Kişinin kendisinin çalışıp kazanmasının başkasına el açmaktan daha
hayırlı olduğunu bildiren hadiste de Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
»llac-l (jLuJ (jl 4İ J J İ 4 * ^ .1 ^ 1 İ i l j

.Axlxı jl
"Sizden birinin sırtıyla odun taşıyıp pazarda satması, verip vermeyeceği
bilinmeyen insanlara el açmasından daha hayırlıdır"80.
- Kisb ile meşgul Allah’a makbul81.
Çalışmanın, kazanç temini ile uğraşmanın Allah katında makbul olduğu
nu bildiren bir hadiste de şöyle buyrulmuştur:
çjl ^£^1 J ac. ijl i- J 4İİ1 (jl
"Sizden biri bir işle meşgul olduğu ve işini sağlam yaptığı zaman Yüce
Allah bundan memnun olur". Beyhakî’den nakledilen bu hadisi Suyûtî zayıf
olarak nitelendirmiştir82.
72 İbn Mâce, ruhun, B. 4.
73 Bkz. C. Sağîr, 1,146.
74 Soykut, 300.
76 Deylemî, H. 2447; Mekasıt, 247; Temyiz, 56; Aclûnî, I, 294.
77 Bkz. C. Sağîr, 1 ,134; Feyz, III, 279.
80 Buhârî, zekât, B. 50; Müslim, zekât, H. 150; Tirmizî, zekât, B. 38; Nesâî, zekât, B. 85.
82 Bkz. C. Sağîr, I, 75.
-57-
- Erken kalktım işime, şeker kattım aşıma 83
- Erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır*4.
- İyi ve kâmil insanı güneş uykuda görmez85.
- Erken kalkan aldanmamış 06.
- Erken uyanan matlubuna erer67.
Çeşitli şekillerde ifade edilen ve aynı manaya gelen bu atasözleri, bazı
larınca zayıf sayılan şu hadislerden alınmıştır:
. ( jjjlı £Lû "Sabah uykusu rızka mânî olur'’08. Bu hadisi
Suyûtî sahih, Münâvî zayıf saymıştır®9. İbnü’l-Cevzî ise mevzû olduğunu söy
lemiştir90. . ( j j j i ' ^ ' j j S'-j
"Rızık aramak için sabah erken davranınız"91.
. Lus J jl >^ıIU (jc- V
"Sabah namazı sırasında uyuyup rızık aramaktan geri kalmayınız"92.
"Rızık aramak ve ihtiyaçlar için erken kalkınız. Çünkü sabah erken kalk
mak bereket ve kazançtır". Taberânî’nin M. el-Evsat’ından nakledilen bu ha
beri Heysemî zayıf saymıştır93. Münâvî de hadisin zayıf olduğunu söyle
miştir94.
11- Borç
- Ödünç yiyen kesesinden yer35.

Ödünç malın ve paranın mutlaka iade edileceğini bildiren hadiste de
. f j '-C- ^JC. j l t j w ‘ A s A a İ a JIj SİJ j -4 4JJİJLİI
83 Soykut, 227.
84 Soykut, 227.
88 Müsned, I, 73.
89 Bkz. Feyz, IV, 232.
90 Bkz. İbnü’l-Cevzî, Mevzûât, 111, 68.
92 Deyiemî, H. 7380.
93 Bkz. M. Zevaid, IV, 61.
-58-
"Emanet geri verilir, ödünç alınan mal iade edilir, borç ödenir, kefil
borçlanmış olur"96.
- Borcun iyisi vermek, derdin iyisi ölmek97.
- Borç ödemekle yol yürümekle tükenir96.
- Yol yürümekle borç ödem ekle tükenir" .
Lafızlar farklı da olsa mânâ olarak hadislerden etkilendiği söylenebilir.
Sahih bir hadiste borcun ödenmesi gerektiğine şu şekilde işaret edilmiştir:
"Sizin en hayırlınız borcunu en güzel şekilde ödeyenizdir"100.

... » L iill VI d jJ ö*ıU "Borç için ödemekten başka çare yok
tur"101. Bu son haberin zayıf, hattâ münker olduğu bildirilmiştir102.
Muamelat konularında tesbit ettiğimiz atasözlerini ve onlarla ilgili hadis
leri zikrettikten sonra klasik sıralamaya uyarak ahlâk konularındaki atasözle-
rine geçmek İstiyoruz.
96 Tirmizî, buyû, B. 39; Ebû Dâvud, buyû, B. 88; İbn Mâce, sadakat, B. 5; Dârimî, buyû, B. 56;
Müsned, IV, 222.
97 Soykut, 176.
98 Soykut, 177.
99 Soykut, 386.
100 Tirmizî, buyû, B. 73; Nesâî, buyû, B. 64; benzer hadisler için ayrıca bkz. Müslim, müsakat, H.
118-122; İbn Mâce, ticârât, B. 62.
101 Hatîb, Târihu Bağdat, VII, 198; Deylemî, H. S260.
102 Bkz. Münâvî, Feyz, V, 377.
-59-
E -A H L A K
A- İYİ HUYLAR
Terbiye ve çocukların ne zaman terbiye edilmeye başlanacağı konu

sundaki atasözlerimizden bazıları şunlardır:
- Edep en hayırlı mirastır'.
- En hayırlı miras edeptir2.
- İyi bir terbiye en iyi mirastır (A zerî atasözü)3.
Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur:
"Hiçbir baba çocuğuna güzel terbiyeden daha üstün bir miras bıraka
maz"4. Tirmizî hadisin garib olduğunu söylemiştir.
- Ağaç yaş iken ( fidan iken, yeşilken, genç iken) eğilir5.
- Çubuğu yaş iken eğm ek g e re li.
- Kart ağacın bükülmesi güç olur7.
- Yaş ağaç tez eğilir9 .
Bu hususa zayıf bir hadiste şöyle işaret edilir:

. j 'n-vII j â»./-ıll ^1*11
"Küçük yaşta ilim öğrenmek taşa nakış yapmak gibidir"9. Beyhakî ve
İbn Abdilberr'in naklettiği bu haberin zayıf olduğu bildirilmiştir10. Aynı anlam
da Hatîb Bağdâdî’nin naklettiği bir hadis de şöyledir:
1 Tülbentçi, 203.
2 Tülbentçi, 217.
3 Acaroğlu, 90.
4 Tirmizî, birr, B. 33; Müsned, III, 412.
5 Tülbentçi, 29.
6 Tülbentçi, 159.
7 Tülbentçi, 342.
8 Tülbentçi, 551.
9 Mekasıt, 460.
-61-
"Küçük yaştaki çocuğun öğrenmesi taşa nakşetmek gibi, büyük yaştaki
insanın öğrenmesi ise suya yazı yazmak gibidir"11,
- Güzelliğe (g üzele) kırk günde doyulur, iyi huya kırk yılda doyul
maz 12
- Güzelliğe kapılma huya b ak 13
- Güzel huylu olanın can verirler sözüne, çirkin huylu olanın kimse
bakmaz yüzüne14.
insanda boy, soy ve yüz güzelliğinden ziyade huy güzelliğinin esas ol
duğunu veciz bir şekilde ifade eden atalarımız şu meşhur hadisten etkilenmiş
olmalıdırlar:
“Kadın dört şeyinden dolayı nikâh edilir: Malı, asâleti, güzelliği ve din
darlığı. Sen dindar olanını seç ki bereket bulasın"15.
İnsanda yerleşmiş bir kötü huyun kolay kolay çıkmayacağı, atasözleri-
mizde şöyle dile getirilmiştir:
- Can çıkmayınca huy çıkmaz15.
- Huy canın altındadır, huy çıkmayınca can çıkmaz17.
- Huylu huyundan vazgeçm ez18.
- Süt ile giren (huy) can ile çıkar 19.

- (İnsan) yedisinde ne ise yetmişinde de odur20.
Bu atasözlerine anlam yönüyle çok uygun bir hadiste de şöyle buyru
lur: jjAj tıjiLa. jl yŞİil (3 İÜ 1 jajlaS
"Ahlâkın değiştirilmesi, yaratılışın değiştirilmesi gibidir. Binaenaleyh, bir
insanın yaratılışını değiştirmedikçe ahlâkını değiştiremezsin"21. İbn Adî ve
Beyhakî’nin hadis olarak rivayet ettiği ve Suyûtî’nin sahih dediği22 bu haberi
Buhârî İbn Mes'ud'un sözü olarak şöyle nakletmiştir:
11 Bkz. Suyûtî, C. Sağîr, l, 148; Benzer bir başka haber için bkz. Suyûtî, Feth, III, 129.
12 Soykut, 245.
13 Soykut, 245.
14 Soykut, 245.
15 Tülbentçi, 29.
17 Tülbentçi, 298.'
19 Mekasıt, 496.
21 Suyûtî, Feth, i, 415.
22 Bkz. C. Sağîr, 1, 98.
-62-
... Ij (_5^ Aİİi» \ (jl tjjâ.jla*iııi*rj ^ £ j\İ. .» î (3^-J ^js-ula AÜ\ Juc- (J\5
"Abdullah b. Mes’ud bir adamla ilgili olarak şöyle söylemiştir: ... Siz
onun yaratılışını değiştirmedikçe ahlâkını değiştiremezsiniz1'23. Aynı anlamda
bir hadis de Ahmed b. Hanbel tarafından şu ifadelerle nakledilir:
I ilâ (jc- âxj jvix<am I j l j IjMıâS 4jlS-ö ıjP* Ül j Ijl
^ 1> 1
"Bir dağın yer değiştirdiğini duyarsanız tasdik edin, fakat bir adamın ah
lakını değiştirdiğini duyarsanız İnanmayınız. Çünkü insan yaratıldığı ahlâk
üzere olur1'24. Ahlak değişmez görüşünü savunanların delillerinden birini teşkil
eden bu hadisin senedinin münkatı olduğu Münâvî tarafından belirtilmiştir25.
Terbiye ve ahlakın mahiyetini böylece belirttikten sonra güzel ahlak ko
nularında, söylenmiş atasözlerine geçmek istiyoruz.
1- İyiliğe Teşvik
- İyilikten kötülük çıkmaz (Kerkük Türkleri atasözü)26.

Bu husus hadiste şöyle ifadesini bulmuştur:
.jjâJlj VI ;(JUâ.. . jjâJl ı ^ i lR ..
"... Bir adam Rasülüllaha iyilik kötülük doğurur mu diye sordu. Rasülül-
lah da şöyle buyurdu: ... İyilik sadece iyilik getirir..."27.
- Her hayrın mukabilinde on şer bağışlanır2B.
Bir iyiliğin karşılığında on sevap verildiği, on ve daha fazla günah
bağışlandığı hususunda pek çok hadis vardır29. Bu atasözünün bu tür hadis
lerden kaynaklandığı muhakkaktır.
- İyilik et iyilik bul30.
- İyilik eden iyilik bulur31.
- Eden bulur32
23 Buhârî, Ahlak Hadisleri, tere. A. Fikri Yavuz, I, 297; İbn Mâce, zühd, B. 29; Miistedrek, IV,
324.
24 Müsned, VI, 443.
25 Bkz. Feyz, I, 381.
26 Acaroğlu, 489.
27 Buhârî, rikak, B. 7, Müsned, II, 7.
29 Meselâ bkz. Buhârî, bed’ü’l-halk, B. 11; Müslim, zikir, H. 28; Ebû Dâvud, edeb, B. 101; T ir
mizî, daavat, B. 94; İbn Mâce, ikamet, B. 201.
- 63 -
- İyilik eden kemlik bulmaz33.
- İyilik eden iyilik bulur, kemlik eden kemlik bulur (Bulgaristan Türk-
leri atasözü)34.
- İyilik et komşuna iyilik gelsin başına35.

- Hayır sal dostuna hayır gelsin başına36.
Bu atasözlerine Buhârî tarafından senedsiz olarak rivayet edilen şu ifa
deler çok uygun düşmektedir: .o' j3 ûP3 ^
"Ne yaparsan onu bulursun"37.
Bu atasözleri şu ayetin manasına da uygundur:
. ö w y ı yj j =>■
"İyiliğin karşılığı ancak iyilik değilmidir"30.
- İyilik et denize at balık bilmezse Hâlık bilir39.
- İyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik er kişinin kârı40.
İyiliğin karşılık beklemeden yapılması gerektiğine, hattâ kötülük eden

lere bile iyilikle mukabelede bulunulmasının lüzumuna işaret eden bu atasöz
leri bize şu hadisi hatırlatmaktadır:
4İİJİJ I Un. y- f c AİJI ■*.
. t<\
"Üç şey vardır ki bunlar kimde bulunursa Allah onu kolay bir hesaba
çeker ve rahmetiyle onu cennete koyar: Seni mahrum edene senin vermen,
sana zulmedeni bağışlaman, seninle alakayı kesenle senin ilgi kurmandır"41.
Kuzâî’nin mürsel olarak rivayet ettiği bir hadiste de şöyle buyrulur:
.4İAİ aJa! (jA
"iyiliğe ehil olana da olmayana da sen iyilik et"42. Ebû Dâvud et-Tayâ!î-
sî’den de şöyle bir hadis nakledilir:
ıj&j Ac-Jj Ajfl jA l5Ls jA (jıül Ş ja I ^1j . ..4İ]1 (jjl
33 Tülbentçi, 323-
34 Acaroğlu, 174.
37 Buhârî, tefsîru fatiha, B. 1; Aclûnî, H, 126.
38 Rahman, 60.
41 Müstedrck, II, 518; Suyûtî, Feth, II, 48.
42 Kuzâî, Şihab, I, 436; Mekasıt, 121, Esne’l-Metâlib, 59.
-64-
"Allah’tan kork... Bir kimse sana hakaret etse ve sende olmayan bir va
sıfla seni itham etse bile sen onda bulunan bir kusurdan dolayı onu ayıpla
ma. Bırak günahı onun olsun, sevabını da sen al"43.
- İyilik zayi olmaz44
Atasözü bu şekliyle Hz. Peygamber’den nakledilen şu hadisten alınmış
olmalıdır: . ( )l_sl u7
"İyilik unutulmaz". Ebû Nuaym ve Deylemî’den nakledilen bu hadisin
zayıf olduğu söylenmiştir45.
İyilik yapmayı teşvik eden bu tür atasözlerimiz yanında kötülüğü men
eden bazı atasözlerimiz de vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
- Kötülük eden kötülük bulur46.
- Kötünün kendi belâsı kendine yeter47.
Hz. Peygambere ait olmadığı belirtilen bir söz de şöyledir: -
j ü l ı_i£j _ ^ l fjc. ı_i£ "Sen kötülükten el çek ki şana kötülük do
kunmasın"48. Bu sözün hadis değil, Abdullah b. Cafer’in sözü olduğu bildiril
miştir49. Hâkim'in naklettiği hadiste ise Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
.Uj^ı \f._ya ^ "Kim kötülük yaparsa cezasını dünya
da görür"50.
Bu atasözleri, "Kim kötülük yaparsa cezasını görür" âyetinin51 mânası
na da uygundur.
- £/ için kuyu kazan kendi düşer52.
- Kuyuyu büyücek kaz nâgeh sen düşesin53.
- El için kuyu kazan ibtida kendi düşer54.

Bu sözlerin kaynağı şu ifadeler olmalıdır:
43 Krş. E bû Dâvud, libas, B. 24; Müsned, V, 63; Suyûtî, Feth, 1, 33.

45 Bkz. Zerkeşî, Tezkire, 120.
49 Bkz. Aclûnî, II, 114; AIİyyü’l-Kârî, Mevzûât, 60.
50 Müstedrek, III, 553; Suyûtî, Feth, III, 248.
51 Nisa, 123.
52 İzbudak, 12.
53 İzbudak, 12.
-65-
"Kim kardeşi için bir kuyu kazarsa çok geçmez Allah onu o kuyuya
düşürür"55. Halk arasında hadis olarak bilinen bu söz hakkında İbn Hacer,
"aslını bulamadım" demiştir, ibn Abbas'ın sözü olduğunu söyleyenler de var
dır56. Bununla beraber bu husustaki atasözlerimiz, "...Oysa pis bir şekilde ku
rulan tuzağa sahibi düşer"57, âyetiyle tam bir uyum arzetmektedir.
- Etme bulma dünyası55.

- Etme komşuna gelir başına59.
- Çalm a elin kapısını çalarlar kapını60.
- Edene ederler61.
- Kazma elin kuyusunu kazarlar kuyunu62.
- Herkes ettiğini buluı63.
Bu atasözlerinin muhtevasına uyan ve daha önce zikredilen bir hadisi

Suyûtî şöyle nakletmiştir: . J j j ^ US
"Ne edersen onu bulursun"64. Münâvî bu haberin bazı rivayetlerinin
mürsel, bazılarının sahih olduğunu söylemiştir65. Bazıları ise hadisin zayıf ol
duğunu bildirmişlerdir66. Tevrat'tan alındığını söyleyenler bile olmuştur67.
- Kişi ne ekerse anı getürür66.

- Eken biçer konan göçer69.
- Kişi ne ekerse onu biçer70.
- İnsan ektiğini biçer 71.
55 Mckasit, 644.
56 Fazla bilgi için bkz. A dûnî, II, 245; Temyiz, 166.
57 Falır, 43.
58 .Tülbentçi, 229.
59 TüJbejiıçi, 229.
62 Par, 263.
64 Suyûtî, Fcth, II, 332.
65 Bkz. Feyz, V, 48.
66 Bkz. Temyiz, 125.
67 Bkz. Esne’l-MeiaJib, 242.
68 İzbudak, 12.
-66-
- Herkes ektiğini biçer 72
Bu atasözleriyle tam uyum arzeden ve halk arasında hadis diye bilinen
ifade de şöyledir:
"Kim ne ekerse onu biçer"73. Her ne kadar bu lafız hadis değilse de74,
mânâ İtibariyle doğrudur75. Daha açık bir ifadeyle bu haberi Kuzâî Şihab adlı
eserinde Hz. Peygamberin sözü olarak şöyle rivayet etmiştir:
"Kim iyilik ekerse ümit ve arzu biçer, kim de kötülük ekerse pişmanlık
biçer"76. Ancak bu sözün de Hz. Peygambere değil, İbn Mes’ud’a ait olduğu
belirtilmiştir77. Fakat, jji ^ u 0 Ju LK rJJ
"O gün her nefis yaptığı hayrı hazır bulacaktır, işlediği her kötülüğü
de..."78 âyetine uygun düşmektedir.
Bazı insanların iyilik bilmediği, başkalarından gördükleri iyiliğe de kötü
lükle karşılık verdikleri muhakkaktır. Bu da atalarımız tarafından şöyle dile ge
tirilmiştir:
- İnsanoğluna iyilik yaramaz79.
- İnsana çok iyilik yaramaz?0.
- El uşağı hilebazdır kimse bilmez fendini, kime iyilik edersen ondan
sakın kendini (Bulgaristan Türkleri atasözü)81.
- Kime iyilik ettin ise ondan sakın kendini02
Özellikle sonuncu sözün kaynağı şu ifadeler olmalıdır:
.aJI î Yuh-J (j* (jjl "Kime iyilik ettinse onun kötülüğünden sakın"83.
Sehâvî, hadis olarak böyle bir ifade bilmiyorum, demiş, bazıları da bunun ha
dis olmadığını, âlimlerden birinin sözü olabileceğini söylemişlerdi^4.
73 Mekasıt, 648.
74 Bkz. Esne’l-Metalib, 293.
76 Bkz. Şihab, I, 232-233; Aynca bkz. Dûlâbî, K. el-Künâ ve’l-esmâ, II, 113; Deylemî, II, 393.
77 Bkz. Ahmed b. Hanbel, K. Zühd, 161.
78 Ali İmran, 30.
81 Acaroğlu, 172.
83 Mekasıt, 60.
84 Fazla bilgi için bkz. Temyiz, 9; Aclûnî, I, 43, 44; Arap atasözü olduğuna dair bkz. Acaroğlu,
49.
-67-
2- Yeme İçme Adabı
- Çok yiyen ahmak o/ur85.

Bu atasözü Deylemî’nin hadis olarak rivayet ettiği şu ifadelerden alın
mış olabilir: "Çok yemek kötü bir harekettir"86. Dsylemî-
’nin hadis olarak naklettiği bu haber bazılarınca uydurma olarak nitelendiril
miştir87.
- Sofradan doymadan kalkanın midesi ağrımaz (Kosova Türkleri ata
sözü ) 88
Bir hadiste de şöyle buyrulmuştur:
"İnsanoğlu karnından daha zararlı bir kap doldurmamıştır. İnsanoğluna

kendini ayakta tutacak birkaç lokma yeterlidir..."89.
- Gören gözün hakkı vardır90.
- Biri ye r biri bakar kıyamet ondan /topar91.
Başkalarının gözü önünde yiyip İçmenin uygunsuz bir davranış olduğu,
bazılarınca hadis diye rivayet edilen şu ifadelerde de dile getirilmiştir:
,î «Uj j j - J i “Çarşıda pazarda bir şey yemek seviyesizlik-
tir'’92. Bu hadisi Suyûtî zayıf saymış93, İbnü’l-Cevzî ise mevzu olduğunu söy
lemiştir94.
- Su küçüğün sofra büyüğün95.
Atasözünün, özellikle İkinci kısmıyla ilgili olarak mürsel bir hadiste
şöyle buyrulmuştur: jjâ j l ÛLlı *. jl ^jüll iiulâ lij
"Yemek ortaya konunca önce topluluğun önderi yahut ziyafet sahibi,
87 Bkz. Tenzîhü’ş-Şerîa, II, 265.
88 Acaroğlu, 542.
89 İbn Mâce, e t’ime, B. 50.
90 Soykut, 256.
92 Taberânî’den naklen Heysemî, M. Zevaid, V, 24; Hatib, Tarihu Bağdat, III, 163; İbn Adî, Kâ
mil, II, 80.
93 Bkz. C Sağîr, 1,123. Senedinin zayıf olduğuna dair ayrıca bkz. Temyiz, 31.
94 Bkz. İbnü’l-Cevzî, Mevzû ât, III, 36,37.
95 Aksoy, 351.
-68-
yahut da o topluluktaki en hayırlı kişi başlasın"96. Hadisin mürsel bir isnadla
nakledildiğini söyleyen Suyûtî, ayrıca zayıf olduğuna da işaret etmiştir57.
3- Sözünde Durmak
- Tükürdüğünü ya/amaz98.
Sözünden dönmez anlamında mecaz olarak kullanılan bu atasözü,
'Tükürdüğünü yalamak" şeklinde deyim olarak da meşhurdur99. İlgili hadiste
de şöyle buyrulmuştur: .-Ojî ^ ^ jsuı
"Başkasına verdiği bir şeyi geri alan kimse kustuğunu yiyen (köpek) gi
bidir"100.
- Söz ağızdan ç/Aar101.
Verilen sözden dönmemek gerektiğini bildiren bu atasözüyle doğrudan
ilgili bir hadis ise şöyledir: J jj ; j*] i
"Vadetmek borçlanmak gibidir. Söz verip sonra sözünden dönen kim
seye yazıklar olsun"102. Bu hadisin zayıf olduğunu söyleyenler olmuşsa
da103, çeşitli lsnadlarla rivayet edildiğini dikkate alarak hasen seviyesine
ulaştıranlar da vardır104.
4- Konuşma Adâbı
- Evvelâ selâm sonra kelam 105.

- Kelamdan evvel selam gerek 106.
Aynı ifade hadis olarak şöyle rivayet edilmiştir:
% İbn Asâkir’den müısel olarak Suyûtî, Feth, 1,159.

97 Bkz. C. Sağır, 1,36.
99 Bkz. A ksoy, Deyimler Sözlüğü, 913.
100 Buhârî, hibe, B. 14; Müslim, hibât, H. 1, 2, 7,8.
101 Aksoy, 350.
102 Deylemî, H. 4228; Taberânî, cl-Mu’cemü’s-Sağîr, I, 149-150; M. Zevâid, IV, 166. Ayrıca bkz.
Şihab, I, 40.
103 Bkz. Mekasıt, 453-54; A dim , II, 57.
104 Bkz. Esne’l-Metalib, 207. Hadisin başka bir rivayeti için bkz. Suyûtî, C. Sağîr, II, 59. Suyûtî bu
rivayeti de zayıf saymıştır.
-69-
Jâ P!sulı "Kelamdan ewel selam gerek"107. Kuzâî ve Deylemî ta
rafından rivayet edilen bu hadisi Tirmizî de nakletmiş ve münker olduğunu
söylemiştir108. Başka rivayetlerinin de zayıf olduğu bildirilmiştir109.
- Ağzından hayır çıkmaz bâri şer söy/eme110.
- Dilsiz olmak çok söylemekten yeğdir 111.
Çok konuşmanın uygun olmadığını Hz. Peygamber de şu hadisiyle
bizlere bildirmiştir. .ı'u .m l j l I j j i JSJj j ± ' i \ ?JA \j 4 İİU S ,>...
"... Allah’a ve âhiret gününe inanan ya hayır söylesin, yahut sus
sun"112.
- Çok söyleyen çok yanılır113.
Aynı ifadeler hadis olarak şöyle nakledilmiştir:
.«JaLa "Çok söyleyen çok yanılır"114. Heysemî, "bu
hadisi rivayet eden râvîler arasında zayıf olanlar v a t diyor115. Ibnü’l-Cevzî de
hadisin sahih olmadığını söylüyor116, ibn Ebi’d-Dünyâ ise bunu Hz. Ömer’in
sözü olarak rivayet ediyor117. Irâkî de Heysemî’nin görüşüne katılıyor118.
- Dilin pek, elin tek, belin berk tut112.
“Eline, diline, beline sahip ol" şeklinde de ifade edilen bu atasözü
değişik hadislerin bir özeti mahiyetindedir. Nitekim Taberânî’nin naklettiği bir
hadiste şöyle buyrulmuştur:
Lftâ : Cılâ * (JU tîlLûjl : tJlâ aIİI j U : o l s : <Jli ^
tjij V j k n ın : ( J li.. • ‘--t lilloji : JU ^11»! ıiı tellal
Esved b. Esram şöyle naklediyor: Dedim ki: "Ey Allah’ın Elçisi, bana
tavsiyede bulun". Hz. Peygamber, "Eline sahip oluyor musun?” diye sordu.
107 Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, s. 16; Deylemî, H. 3537.

108 Bkz. Tirmizî, isti’zân, B. 11.
109 Bkz. Mekasıt, 390; Aclûnî, 1,454; Esne’l-Metâlib, 174.
112 Buhârî, edeb, B. 31, 85; Müslim, iman, H. 74; Ebû Dâvud, edeb, B. 123; Tilmizî, kıyame, B.
50; Muvatta1, sıfetü’n-nebî, H. 22; Müsned, IV, 31.
113 Tülbentçi, 1S8.
114 Ukaylî, Duafâ, III, 384; Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 16; Hılye, III, 74, V, 149; Dûlâbî, el-Künâ
ve’l-Esmâ, II, 139.
115 Bkz. M. Zevâid, X, 302.
116 Bkz. İbnû’l-Cevzî, el-ilelü'l-Mütenâhiye, II, 216.
117 Bkz. İbn Ebi’d-Dünyâ, es-Samt ve Adâbü’l-Lisan, s. 62-63.
118 Fazla bilgi için bkz. Mekasıt, 667.
-70-
"Elime sahip olamazsam neyime sahip olayım?" dedim. "Diline sahip oluyor
musun?" buyurdu... Sonra da dedi ki: "Elini yalnız hayır işlere uzat, dilinle de
yalnız güzel söz söyle”120. Bir başka hadiste de şöyle buyrulmuştur:
I ' ’ı^ -^ı ' ^ ' VıâO
"Sakalın ile bıyığın arasındakini (yâni dilini kötü sözden) ve bacaklarının

arasındakini (yâni avret yerini zinadan) koru"121.
- Ağır ağır demeli, çabuk çabuk y e m e li 22.
Bu atasözünün ikinci kısmı sağlık kurallarına her ne kadar aykırı ise de
esas olan birinci kısmıdır ve yavaş yavaş, tane tane konuşmanın gereğine
işaret etmek için söylenmiştir. Hadiste de bu hususa işaretle şöyle zikredil
mektedir: Hz. Ayşe şöyle rivayet ediyor:
"Rasülüllah sizin konuştuğunuz gibi hızlı konuşmazdı. O, yanında otu

ranların ezberleyeceği şekilde ağır ağır, dura dura konuşurdu"123. Tirmizî hadi
sin hasen olduğunu bildirmiştir.
- T atlı söz yılanı deliğinden ç ık a rıl 24.
- Acı söz insanı dinden çıkarır, tatlı söz yılanı deliğinden 125.
- Kişinin mikdarı (kıym eti) kelamından bellidir'126.
- İnsanın eti yenmez, derisi giyilmez, tatlı dilinden başka nesi
va r 127.
Güzel söz söylemeyi, karşıdakine iyi davranmayı teşvik eden bu ata
sözlerimiz şu hadislerle aynı manayı taşımaktadır:
,Sja^=i Î aJ J İ-oKll... "... Güzel söz de bir sadakadır"128.
.AiUJ Ja.j!l JU?. "Kişinin güzelliği sözünün güzelliği ile ölçü
lür"129. Bu son ifadeyi zayıf130, hattâ mevzû hadis sayanlar olmuştur131.
120 Taberâm, M. el-Kebîr, VIII, 273; Hıtye, II, 179; Heysemî, M. Zevâid, X, 300.
121 Kış. Buhârî, hudud, B. 19; Tirmizî, zühd, B. 61; Suyûtî, Feth, I, 53.
123 Tirmizî, menakıb, B. 9.
128 Buhârî, cihad, B. 128; Müslim, zekât, H. 56.
129 Mekasıt, 284.
130 Bkz. Aclûnî, I, 333-334.
131 Bkz. Şihab, I, 164 dipnot.
-71-
5- Dile Hâkimiyet
- Az söyle çok d/n/e131a.

Az ve öz konuşmanın daha hayırlı olduğunu bildiren ve halk arasında
hadis olarak bilinen ifade ise şöyledir: .J-sj Js u
"Sözün en hayırlısı az, fakat delâleti geniş olanıdır". Halbuki bu ifade
hadis değil arap atasözüdür132.
- Kötü söz kalp akçe sahibinindir133
Kötü sözün sahibine döneceğini bildiren hadiste ise şöyle buyrul
muştur: tl; asü b : fi.Kİı -uiV JU
"Bir kimse müslüman kardeşine kâfir dese bu söz ikisinden birine dö
ner'134. Yânî kâfir diye hitab ettiği kişi gerçekte kâfir olmayınca o söz, söy
leyene geri döner.
- Hak söz acı ge/Zr135.
- Hak söz ağıdan acıdır 136.
- Doğru söz acıdır 137
- Hakikat acıdır meyvesi tatlıdır.
- Dost acı söyler13a.
Gerçeğin acı olduğunu ve acı da olsa gerçeğin söylenmesi gereğine
işaret eden bu atasözleri şu hadisten alınmış olabilir: Hz. Peygamber bir sa-
hâbîye yaptığı tavsiyeler sırasında şöyle söylemiştir: J j * JıS. J j j Jajı J5 "Acı
da olsa gerçeği söyle"139. Hadisin sahih olduğu bildirilmiştir140.
- Söz gümüşse sükût altındır141.
- Kelâmın fizza (güm üş) ise sükûtun olsun zeheb (a ltın )142.
13la Aksoy, 154.

134 Buhârî, edeb, B. 73; Müslim, iman, H. 111.
138 Aksoy, 210.
139 Müsned, V, 159; Hılye, 1, 168; Şihab, I, 378; Mekasıt, 492.
141 Par, 304.
-72-
Bu atasözleri şu ifadelerden aynen alınmıştır:
"Söz gümüşten ise sükût altındandır". Bu söz halk arasında hadis ola
rak bilinmekte ise de aslında hadis olmayıp hikmetli sözlerden birisidir143.
Bazıları Süleyman Peygamberin, ya da Lokman Hekimin sözü olduğunu iddia
etmişlerdir144.
- Sükût selamettir'145.
- Az söyleyen çok rahat eder146.
- Dilini tutan başını kurtarır™7.
- Bana benden olur her ne olursa, başım rahat eder dilim durur
s a l48.
- Dil sükût ederse baş rahat bulur149.
- Selamet istersen dilini tut150.
- Selamet-i insan hıfz-ı lisan iledir’15'1.
- Selamet isteyen dilini tutmak gerek 152.
Bu atasözlerimizin şu hadislerden etkilenerek söylendiğinde şüphe
yoktur: .laJ & "Dilini tutan kendini kurtarır'1153.
.ç u l ö1 ı> "Selâmet isteyen dilini tutsun"154. Zayıf
olarak nitelendirilen şu iki hadis de sükûtun önemine işaret etmektedir:
,<İ£.\İ (Ja&j ^ ı’1'*'
"Sükût bir hikmettir, fakat yapanı azdır". İkinci hadis de şu şekildedir:
"Susmak ahlâkın başıdır"155. Bu hadislerden ilki aynı ifadelerle arap

atasözü olarak da zikredilmektedir156.
143 Bkz. Mekasıt, 218; Esne’l-Metalib, 92.

149 Soykut, 321.
153 Tirmizî, kıyâme, B. 50; Dârimî, rikak, B. 5; Müsned, II, 159.
154 Deylemî, H. 5860; Ali el-Müttekî, Kenzü’l-Ummâl, H. 6899.
155 Bu ve sükûtla ilgili başka hadisler için bkz. Suyûtî, Feth, II, 203; Hadislerin zayıf olduklarına
dair bkz. Münâvî, Feyz, IV, 240-241.
156 Bkz. Meydânı, I, 402.
-73-
- Dil susmayınca baş esen olmaz 157.
- Dil söylenir saklanır, baş belaya katlanır158.
- Dilim seni dilim dilim edeyim, her başıma geleni senden bi
leyim '52.
- İnsan ne bulursa dilinden bulur160.

- Kişinin başına gelen ağızdan çıkandır161.
- Kişinin çektiği dili belâsıdır 162.
- Herkesin çektiği kendi dili belâsıdır 163.
Bu atasözlerine kaynaklık eden ve hadis olarak nitelendirilen ifade de
şöyledir: «.5UI
“Belâ söze bağlıdır"164. İbnü’l-Cevzî bu hadisin mevzû olduğunu söy
lemiş165, fakat Suyûtî, "mevzû değil belki zayıftır" demiş ve böyle olduğunu
isbata çalışmıştır166. Bu ifadelerle arap atasözü haline de gelmiştir167.
6- Birlik - Beraberlik
- Sürüden ayrılanı kurt /çapar160.

- Sürüden ayrılan kuzuyu kurt kapar 169.
- Yalnız kalanı kurt ye r 170.
- Sürüden ayrılan koyunu kurt yer (Kerkük Türkleri Atasözü J171.
Toplu halde yaşamayı, toplumdan ayrı kalmamayı öğütleyen bu ata
sözleri Ebû Dâvud ve Nesâî’nin naklettiği şu hadisten alınmıştır:
4 <. ali L_\*ıÂ]l Lulİ

158 Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, T.D.K., II, 39.
164 Kuzâî, Şihâb, 1,161-162; Hatib Bağdâdî, Tarîhu Bağdad, XIII, 279; Mekasıt, 240; Suyûtî, Feth,
II, 19-20.
165 Bkz. Mevzûât, III, 84.
166 Bkz. Leâlî, II, 294-95; aynca bkz. Tenzıhüş-Şeria, I, 296.
167 Bkz. Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm, K. el-Emsâl, 86.
171 Acaroğlu, 507.
-74-
"Birlik olmaya bakırı. Çünkü sürüden ayrılan koyunu mutlaka kurt
yer"172. Hadisin bir başka rivayeti de şöyledir: v ;\< jU jy i J i ^ \ jl
y L Aj ilil) j A n /-ılall 2Lİ11 i k l j
"Sürüye dalan bir kurt nasıl sürüden ayrı duran koyunu kaparsa insan
da insana karşı kurt gibidir. Binaenaleyh dağınık durmayın, birlik olmaya ba
kın..."173.
- Yalnızın arkadaşı şeytandır17*.
Hadiste de şöyle buyruimuştur:
,Wİj j l ^ a j»SU j Ac-VaaJU
"Birlik olmaya bakın ve bölünmekten kaçının. Çünkü şeytan yalnız ka

lanla beraber olur"175.
- Bin işçi bir başçı176.
- Bin işçiye bir başçı lazımdır177.
Meşhur hadiste ise şöyle buyruimuştur:...Aitj ^ j- ı j ^
"Hepiniz çobansınız ve her biriniz emri altındakilerden sorumludur"178.
Toplu halde yaşayan insanların birbirinin dertleriyle ilgilenmelerinin ge
reğini atalarımız şu ifadelerle dile getirmişlerdir:
- Bir göz ağlarken öbür göz gülm ez179.
- Beş parmağın hangisini kessen acım az160.
Bu sonuncu atasözü daha çok insanın kendi çocuklarının acısını eşit
derecede duyduğunu, evlatları arasında fark görmemesi gerektiğini ifade et
mek için kullanılmakla birlikte, toplu halde yaşayan insanların birbirinin acısı
na ortak olması gerektiğini de anlatır. İlgili hadiste de şöyle buyruimuştur:
"Mü’minier bir vücut gibidir. Bu vücudun başı ağrısa bütün vücut rahat
sız olur, gözü ağrısa yine bütün vücut ızdırap duyar"181.
Bir taraftan birlikte yaşamanın gereği vurgulanırken diğer yandan, ba
zen olaylardan uzak kalmanın da gerekli olduğu bildirilerek şöyle denilmiştir:
- Selamet kenardadır162.
172 Ebu Dâvud, salat, B. 46; Ncsâî, imame, B. 48; Miisned, VI, 446.
173 Suyûtî, Feth.I, 306. 174 Soykut, 243.
175 Tirmizî, fiten, B. 7. 176 İzbudak, 38.
177 Tülbentçi, 112. 178 Buhârî, ıtık, B. 19; Müslim, imare, H. 20:
181 Müslim, birr, H. 66; Müsned, IV, 268, 270.
-75-
Deylemînin hadis olarak naklettiği bir ifade de şöyledir:
.S-ÜU <1j*J' "Yalnızlık selamettir"163. Bunun bir başka rivayetinde
ise şöyle denilmektedir: ^
"Selamet yalnızlıktadır"184. Ancak bu son şekliyle hadis değil bir âli
min sözü olduğu bildirilmiştir185.
Birlik ve beraberliğin lüzumu ise şöyle belirtilir:
- Selâmet vahdete (birlikte) d/r186.
Bu ifade kudsî hadis olarak şöyle nakledilmiştir:
^ Â-siLJı j j "Selamet vahdette (birlikte)dir1’137.
Uzlet hakkındaki haberler Hattâbî tarafından yazılan el-Uzle adlı eserde
ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir188.
7- İtidal
- H er şeyin ortası hayırlıdır169.

- H er şeyin ortası iyidir190.
- Maslahatların hayırlısı ortası191.
Halk arasında hadis diye bilinen şu ifadenin türkçesidir:
"İşlerin hayırlısı ortasıdır"192. Meçhul ravîlerin naklettiği bu İfadenin Hz. Pey-

gamber'e değil Mutarrif’e ait olduğu bildirilmiştir193. Arap atasözünde de bu
lafızlara rastlanmaktadır194. Hz. Peygambere ait olduğu bilinen sahih hadis
lerde orta yolu tutmanın zaruretine, bu lafızlarla olmasa da, işaret edilmekte
dir.
8- Haddini Bilmek
- H er deliğe elini sokma ya yılan çıkar ya çıyan195.
183 Deylemî, H. 4222. 184 Mekasıt 390.

185 Bkz. Esne’l-Metâlib, 174. 186 Tülbentçi, 475.
187 Muhammed Medenî, el-lthâfatü’s-Seniyye (Kırk Kudsî Hadis, tere. A. Fikri Yavuz)» s. 55.
188 Bu eser Beyrut'ta 1985 yılında basılmıştır.
191 Tülbentçi, 411. 192 Mekasıt, 332.
193 Bk. Temyiz, 76; Aclûnî, 1,391. 194 Bkz. Acaroğlu, 47.
-76-
Kişinin her şeye, özellikle kendini ilgilendirmeyen şeylere karışmaması
gerektiğini bildiren bu atasözüyle Hz. Peygamberin şu sözü aynı anlamı ifade
etmektedir: 4 yı»yy La İ^ a
"Kişinin kendini ilgilendirmeyen şeyleri terketmesi iyi müslüman

oluşundandır1'196. Bu hadis de aynı zamanda arap atasözü haline gel
miştir197.
9- Tevekkül
- İşeğün berk bağla andan Tanrıya ısmarla 198.

- fit başını yularlayıp rahatlandı199.
- Eşeğini evvel bağla sonra Tanrıya ısmarla200.
- Eşeğini sağlam kazığa bağla sonra Allah'a ısmarla201.
- Bağla atını ısmarla Hakka202.

- Atını bağladıktan sonra Allah'a emanet e t203.
- Atını sağlam kazığa bağla, ondan sonra Allah'a ısmarla204.

- Deveyi bağla d a yine tevekkül et205.
- Deveyi sağlam bağla sonra Allah'a emanet et206.
Bu atasözlerinin hepsi yanlış tevekkül anlayışının önüne geçmek İçin
söylenmiştir. Buna göre insan tedbirini alacak, ondan sonra tevekkül edecek
tir. Tirmizî’nin naklettiği ve münker olarak nitelendirdiği hadisin bu atasözlerine
aynen yansıdığı görülmektedir: Ijl^r.ı "Deveyi bağla sonra Allah’a
emanet et"207. Ayrıca bu münker hadis arap atasözü haline de gelmiş ve
. JS jj j (Jjc-I "Deveyi bağla sonra tevekkül et” şeklinde ifade edilmiştir208.
10- Nefis Mücadelesi
- Nefis ile mücadele dünya ile muharebeden güçtür209.
196 Tîrmizî, zühd, B. 11; İbn Mâce, fiten, B. 12; Muvatta’, hüsnü’l-hulak, H. 3; Müsned, 1,201,
197 Bkz. Meydân!, II, 313. 198 İzbudak, 44.
199 Dıvanü Lögâti’t-Türk, III, 7. 200 Tülbentçi, 226.
203 Soykut, 209. 204 Soykut, 209.
207 Tırmîzî, kıyame, B. 60. 208 Bkz. Meydânı, II, 26.
-77-
Daha önce geçen bir hadiste nefis mücadelesinin büyük cihad olduğu
bildirilmiş210, ancak zayıf olduğu belirtilmiştir211.
11- Emanet
- Emanete hiyanet olmaz 212.

Emanete hiyanet etmenin münafıklık alameti olduğunu bildiren sahih
hadisler yanında Ahmed b. Hanbel’in ve Deylemî'nin naklettiği hadislerde de
bu hususa işaretle şöyle buyrulmuştur:
.Ujaş. j ' "Emanet ile hiyanet bir arada durmaz1'213.
.aJ ÂjUİ V V "Kendisine güvenilmeyenin imanı yoktur1'214. Bu ha
disin hasen olduğu bildirilmiştir215.
12- Fazilet
- Fazilet Cenab-ı Hakkın ihsanıdır216.

- Fazilet tarafı Hakkın ihsanıdır2:7.
Bu sözler bir âyetin meâlidir218. Müslim’in naklettiği bir hadiste de aynı
ifade şöyle zikredilmektedir: ...*Uu <> ajjjj aüi «slitj
"Bu, Allah’ın fazl-ı keremidir, onu dilediğine verir"219.
13-Doğruluk
- Kalbinde fesat olmayanın e fa li de sahih oluı220.

Hadiste de şöyle buyrulur:.aİS ,w=Ji ıj ]3 ,w jı ıiı...
"İnsanın içinde bir et parçası vardır ki (kalp), o iyi olduğu sürece bütün
beden iyi olur. O bozuk olunca bütün beden bozulur"221.
- Müstekîm ol Hazreti Allah utandırmaz seni222.
210 Bkz- Gazâlî, İhyâ, 111, 7. 211 Aclûnî, 1,424-25.

212 Tülbentçi, 217. 213 Müsned, II, 394.
214 Müsned, III, 135; 154; Beyhakî, Sünen, VI. 288; Deylemî, H. 7972.
215 Bkz. Şihab, II, 43 dipnot. 216 Tülbentçi, 235.
217 Tülbentçi, 235. 218 Krş. Mâide, 54.
219 Müslim, mesacid, H. 142. 220 Tülbentçi, 330.
221 Buhârî, iman, B. 39; Müslim, mü&akat, H. 107; İbn Mâce, fiten, B. 14.
-78-
- Kişinin doğru olmalı işi223.
İnandıktan sonra dosdoğru olmayı emreden hadisinde de Hz. Pey
gamber şöyle buyuruyor: .^îU ^ <JS
"Allah’a inandım de, sonra da dosdoğru ol"224.
- Doğrunun yardımcısı Allah’tı/225.
Kâ’b b. Mâlik'in de be konuda şöyle dediği nakledilmiştir:
(jjU j Uü aüi ,jl "Şüphesiz beni Allah doğruluğum sayesinde
kurtardı"226.
14- İnsaf
- Dini olmayanın insafı olmaz227.

- İnsaf dinin yarısıdır226.
- İnsaf olmayanda iman olmaz229.
Atalarımız iman ile insaf arasında bağlantı kurduklannı bu ifadelerle an
latırlarken Buhârî’nin naklettiğine göre Ammar da (RA) bu durumu şöyle dile
getirmiştir: ...ı^Lıiı ^ ^ ^515
"Üç şey vardır ki bunları bir arada bulunduran kimse İmanı da ken
dinde toplamış olur: Birincisi insaftır..."230.
15- Komşu Hakkı
- Ev alma komşu a/231.

- Ev alma kendine komşu al232.
- Hâne alma kendine hem-sâye al233.
Bu sözler Deylemî'nin naklettiği şu hadisten kaynaklanmıştır:
.... jl-ıl' jUJt "Evden önce komşu gerektir"234. Kuzâî de hadisi şu
ifadelerle nakletmiştir: ...jiil'
223 Tülbentçi, 373. 224 Müslim, iman, H. 62; Müsned, III, 412.
226 Buhârî, megâzl, B. 79; Müslim, tevbe, H. 53.
229 Tülbentçi, 310. 230 Buhârî, iman, B. 20.
231 Aksoy, 233. 232 Tülbentçi, 229.
233 Tülbentçi, 273. 234 Deylemî, H. 2624.
-79-
"Ev almadan önce komşu araştırınız...". Hadisin râvlsi metrük sayıl
mıştır235. Bu hadisin devamında, Jj» tSiO" j "Yoldan önce yoldaş
gerek" ifadesi yer almıştır ki bizim atasözlerimizde bu İkinci kısım şöyle belir
tilmiştir:
- Yoldan kal yoldaştan fca/ma236.
- Refikin ( arkadaşın) iyisi ile uzun yol kısalır237.
Deylemî’nin hadis olarak rivayet ettiği yukarıdaki ifadeler arap atasözle-
rine de aynı lafızlarla yansımıştır238.
Heysemî’nln zayıf addettiği ve Taberânî’den naklen verdiği bir hadiste
de şöyle buyrulmuştur: . jU l J jî j UJIj J jî
"Yoldan önce yoldaş, evden önce komşu arayınız"239.
- Komşuda pişer bize de düşer240.
- Komşudaki koyu aşın yedi eve faydası \/ar241.
Müslim’de yer alan bir hadiste de şöyle buyrulur:
.liljljja. IAcIa jîüU ^ lij
"Bir çorba pişirdiğin zaman suyunu biraz fazla koy ve ondan komşula
rına da ver"242. "Komşusu açken tok duran bizden değildir" mealindeki hadis
de atasözlerimizin muhtevasına uygundur:
243.£jlş. t JW>J
Hâkim bu hadise sahih demiş, Zehebî de buna katılmıştır244.
16- Büyüklere Saygı
- Büyüklere hürmet eden saadet bulur245.
235 Bkz. Ş'ıhab, 1, 412. 236 Aksoy, 386.

237 Tülbentçi, 461. 238 Bkz. Meydânı, 1,172.
239 M. Zevâid, VIH, 164. Hadisin zayıf sayıldığına dair aynca bkz. Adunî, 1 ,179; Esne’l-Metâlib,
70.
240 Soykut, 244,
241 Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, XI, 68.
242 Müslim, birr, H. 142, 143; Tirmizî, et’ime, B. 30; İbn Mâce, e t’ime, B. 58; Dârimî, et’ime, B.
37; Müsned, V, 161.
243 Buhârî, Ahlak Hadisleri, 1,125; Müstedıck, IV, 167.
244 Aynı anlamdaki hadisler için aynca bkz. Kuzâî, Şihab (Fethu’l-Vehhâb), II, 106; Deyiemî, H.
8447. Heysemî, M. Zevâid, VIII, 167; Suyûtî, Feth, III, 75.
-80-
- İhtiyarlara saygı gösterenler uğur bulurlar246.
Bu konuyla ilgili hadiste de şöyle buyruluyor:
"Bir genç, yaşından dolayı bir İhtiyara hürmet ederse o yaşlandığında

da Allah ona hürmet edecek kimseler yaratır”247. Tirmizî bu hadisin garib ol
duğunu söyler fakat bir başka hadis bunu desteklemektedir:
AjjojS j SjJ j j j 'JJjau-a û-« ti« ıjuJ
"Küçüklerimize şefkat, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden değil
d ir248. Bu sonuncu hadis başka atasözlerimizde şöyle ifadesini bulmaktadır:
- Küçüğe merhamet et, büyüğe itaat249.
- Büyük küçüğe merhamet, küçük büyüğe hürmet250 (Kosova Türkle-
ri Atasözü).
Kendisi saygı görmek isteyen kimsenin büyüklere saygı göstermesi
gerektiği de şöyle dile getirilmiştir:
- Başkasına yaptığını oğluyla görür (Kerkük Türkleri Atasözü)251.
- Say beni sayayım seni252.
- Ananı babanı sayarsan oğlundan da saygı görürsün (Kırgız Atasö-
z ü p 53.
"... Siz babalarınıza iyi davranın ki çocuklarınız da size iyi davran-

sın..."254. Bu hadise Hâkim sahih, Zehebî Telhis'te zayıf255, İbnü'l-Cevzî ise
mevzû demiştir256.
- Su küçüğün söz büyüğün257.
- Söz büyüğün su küçüğün256.
Bu konudaki bir hadiste, küçük yaştaki sahâbînin önce söze başlama

sı üzerine Hz. Peygamberin, "Sözü büyüğe bırak" dediği bildiril
miştir259.
246 Kurgan Şükrü, Eski Metinler Antolojisi, s. 33.

247 Tirmizî, biır, B. 7:5,
248 Tirmizî, birr, B. li>; Ebû Dâvud, edeb, B. 58; Müsned, 1,257, II, 185.
249 Tülbentçi, 398. 250 Acaroğlu, 527.
251 Acaroğlu, 466. 252 Tülbentçi, 473.
253 Acaroğlu, 519. 254 Müstedrek, IV, 154; Suyulî, Feth, 11,
255 Bkz. Telhis, IV, 154 256 Bkz. İbnü’l-Cevzî, Mevzuat, III, 107.
259 Bkz. Buhârî, cizye, B. 12; Müslim, kasâme, H. 6.
-81-
- Sakalım yok ki sözüm d/n/ens/n260.
- Sakalın yok sözün geçmez261.
- Sakal koyuverdim kİ sözüm dinlensin diye252.
Bu atasözleri büyüklerin sözünün dinlenmesi gerektiğini, bu arada sa
kalın olgunluğa delalet ettiğini bildirmektedir. Deylemî’nin naklettiği şu hadiste
de bu husus şöyle vurgulanmıştır:
( j i î ıİı5Ü L t j H ıjsc- Ij j j ü c .!
"Bir insanın akıllı olduğunu anlamak için şu üç şeye bakınız: Birincisi

sakalının uzun olması..."263.
17- Sabır ve Şükür
- Sabreden den/iş muradına ermiş264.

Halk arasında hadis diye bilinen, aslında hadis olmayan, (akat bu ata
sözüne ışık tutan bir ifade şöyledir: ı>
"Sabır ve teennî ile hareket eden muradına erer"265.
- Sabrın sonu selamettir266.
Taberânî’nin naklettiği ve Heysemî'nin zayıf dediği bir hadiste zafere an
cak sabırla ulaşılabileceği şöyle belirtilmiştir:
"Şunu bilmelisin ki... zafer sabırla elde edilir"267. Deylemî'nin sabırla il
gili senedsiz olarak naklettiği hadis de şöyledir: ...^
"Sabır sevincin anahtarıdır"268. Bu son hadis Türkçemizde şu atasözle-
riyle ifade edilmiştir:
- Sabreylemek şenlik anahtarıdır269.
- Sabır cennetin anahtarıdır270.
- Sabır necatın (kurtuluşun) anahtarıdır271.
- Sabır şadlık anahtarıdır272.

264 Tülbentçi, 464. 265 Aclûnî, II, 257.
266 Tülbentçi, 464. 267 M. Zevâid, VII, 190.
268 Mekasıt, 418. Aynca krş. Kuzâî, Şihab, 1,62; Temyiz, 96; Aclûnî, M, 21; Esne’I-Metalib, 186.
270 Tülbentçi, 463. Arapçada ve Fransızcada aynısı vardır. Bkz. Acarcığlu, 53,297.
-82-
- Sabır meserretin (sevincin), acele nedametin (pişm anlığın) anahta
rıdır273.
Belaya sabretmenin sevabından bahseden pek çok sahih hadis var
dır274. Ancak atasözlerinin oluşumunda etkisi bulunan fakat aslında hadis ol
mayan ifade şöyledir: .
"Belâya uğrayan sabretsin"275. Bu konudaki atasözlerimizi şöyle sıra
layabiliriz:
- Belaya sabır gerek 276.
- Belaya sabreden ecrini alır277.
Bu atasözü sahih hadislere daha uygundur.
- Belaya sabretm ededir âlemde hüner276.
Hz. Peygamber, ölen çocuğu için ağlayan bir kadına hitaben şöyle
buyurmuştur: .J jV l UiJ
"Sabır ancak belaya ilk uğranıldığında gösterilmelidir4'279.
- Allah sabırlı kulunu sever280.
Bu atasözümüzün de âyet meâli olduğunda şüphe yoktur:
.o l jjU J İ Lnj "Allah sabredenleri sever"281.
- Şükür nimet artırır262.
- Şükür ve senâ nimet artırır283.
Kudsî hadiste de şöyle buyrulur: .tsbj1 ^ öj 1W

"Ey İnsanoğlu... bana şükret ki sana nimetimi artırayım"284. Bu atasöz-
lerlmizin şu âyetten kaynaklandığı da söylenebilir:
... ^ û V "Şükrederseniz and olsun ki size karşılığını artırı-

274 Meselâ bkz. Buhârî, merdâ, B. 7; Ebû Dâvud, fiten, B. 2; Tirmizî, kıyame, B. 30; Müsned, III,
144.
275 Aclûnî, II, 235. 276 Tülbentçi, 104.
279 Buhârî, cenâiz, B. 32; Müslim, cenâiz, H. 15; Ebû Dâvud, cenâiz, B. 23; Tirmizî, cenâiz, B. 13;
Nesâî, cenâiz, B. 22; İbn Mâce, cenâiz, B. 55.
231 Ali İmran, 146.
284 El-îthâfâtü’s-Seniyye (Kırk Kudsî Hadis, tere. Fikri Yavuz), 55.
285 İbrahim, 7.
-83-
18-Ana - Baba Hakkını Gözetmek
- Ana kalbi kırılmaz286

- Ana hakkı ödenme z287.
Cenneti kazanmanın ananın rızasına bağlı olduğu hususuna hadiste
şöyle işaret edilmiştir:
"Cennet anaların ayağı altındadır288. Suyûtî bu hadisin hasen, Münâvî
ise zayıf olduğunu söylemiştir289. Bir başka hadiste de şöyle buyruimuştur
.3iaJ (Jü l ^ k j (L_jll "Annenin ayağına kapan, cennet oradadır"290.
- Ana ata, önünden geçm ek /rafa291.
Ana babaya itaatsizlik etmemek, onlara iyilik etmek hususunda pek
çok sahih hadis vardır292.
- Ana baba bedduası alan unmaz.
- Ananın hayır duası babanın bedduası tutar.
- Atanın duası ananın âhı293.
- Ana baba duası alanın sırtı yere gelmez294.
Özellikle babanın bedduasının Allah katında kabul gördüğünü bildiren
hadiste şöyle buyruimuştur:
"Üç dua vardır ki mutlaka kabul olur: Misafirin duası, babanın çocuğu
na yaptığı dua ve mazlumun duası"295. Suyûtî hadisin bazı rivayetlerini sahih,
bazılarını hasen saymıştır296.
19” Tedbir
- Açık kaba it değer297.

Gerçek anlamıyla şu hadisten etkilenmiş olabilir:
286 Türk Atasözleri, 1,36. 287 Tülbentçi, 55.

288 Kuzâî, Şihab, 1 ,102-103. 289 Bkz. Feyz, III, 361-62.
290 Nesâl, cihad, B. 12; MDsned, 111,429; Müstedrek, II, 104.
291 Türk Atasözleri, l, 35.
292 Meselâ, bkz. Buhârî, edeb, B. 6; Müslim, iman, H. 143.
293 Son üç atasözü için bkz. Soykut, 146.
294 Soykut, 222.
295 Tirmizî, birr, B. 7; İbn Mâce, duâ, B. 11; Müsned, II, 258.
296 Bkz. C. Sağîr, 1,137. 297 Tülbentçi, 22.
-84-
.Âji'ii "Kapların üzerini örtün..."290.
- Kapını kilitle de hırsıza bahane bulma299
- Kapını pekçe kapa komşunu hırsız çıkarma300.
- Akşamdan sonra kapını kapa301.
Hadiste de şöyle buyrulmuştur:
>■ılr y \ l^ılc. 1 ^ ^ıl. âÜ ıâ1^1
"Uyuduğunuz zaman lambaları söndürün, kapıları kapatın..."302.
l ^ j i l a l e l i JjJU 'Jİ
"Gece evinizden çıktığınızda kapıları kapatınız"303. Suyûtî bu hadisin sa
hih olduğuna işaret etmiştir304.
20- Pişmanlık
- H e r kusurun sonu nedamettir305.

Bu atasözüne kaynaklık eden hadisi Ahmed b. Hanbel şöyle rivayet et
miştir: -iü' SjUS
"Günahın keffareti nedamet (pişmanlık)tır"306.
21- Kanaat
- Kanaat en büyük saadettir307.

- Kanaatservettir306.
- Kanaat gibi devlet olm az309.
- Kanaat tükenmez hazinedir3 ' 0.
Bu atasözlerinden özellikle sonuncusu Kuzâî’nin rivayet ettiği şu hadis
ten alınmıştır:
298 Buhâri, eşribe, B. 22; Müslim, eşribe, H. 96-97.

299 Tülbentçi, 335 . 300 Tülbentçi, 335.
301 Türk Atasözleri, 1,25.
302 Buhâri, eşribe, B. 22; Müslim, eşribe, H. 96-97.
303 Suyûtî, Feth, 1 ,105.
304 Bkz. C. Sağîr, 1,24.
306 Müsned, I, 289. Aynca bkz. Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 7.
-85-
.jjÜjV JLû <c.Ua]l
"Kanaat bitmez bir servet, tükenmez bir hazinedir*'311. Zehebî bu hadi
sin isnadının zayıf olduğunu bildirmiştir312.
- Aza kanaat etmeyen çoğu hiç bulamaz 313.
Bu söze uygun bir hadiste de şöyle buyrulmuştur:
•LS^'j Jî ^
"Az olup ihtiyacı karşılayan, çok olup azdıran (servetten) daha hayırlı
dır1'314. Heysemî bu hadisin râvîlerinin sağlam olduğunu, Suyûtî ve Münâvî de
hadisin sahih olduğunu belirtmişlerdir315.
... _jaî£ÜI 1 (JjlfiJl j
"Aza şükretmeyen çoğa da şükretmez..."316. Heysemî bu rivayetin râvî-
lerinden birinin meçhûl olduğunu haber vermiştir.
22- Küs Durmamak
- Mümin kişinin dargınlığı tülbent kuruyuncaya kadar sürer317.

Şu hadisten esinlenerek söylenmiş olmalıdır:
âİDü ölü j Îumİ Jaj 'i
"Müslümanın üç günden fazla dargın durması helal değildir*'313.
23- Güven
- Başkasının sözünden ziyade kendi gözüne inan319.

Başkasından aldığı haberden ziyade kişinin kendi gözüyle gördüğüne
inanması gerektiğini bildiren bu atasözünün Ahmed b. Hanbel’in naklettiği şu
hadisten etkilenerek söylendiği anlaşılmaktadır:
311 Bk. Şihâb, 1,72; Beyhakî, K. Zühd, s, 26, Mekasıt, 492; Temyiz, 118.
312 Aclunî, II, 102. Arap atasözü olduğuna dair bkz. Acaroğlu, 50.
314 Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 43; Şihab, II, 235; Ebû Ya’lâ’dan naklen M. Zevâid, X, 256; Mekasıt,
585.
315 Bk. Feyz, V, 461. Diğer rivayetler için bkz. Aclunî, II, 192.
316 M. Zevâid, VIII, 182.
318 Buhârî, edeb, B. 62; Müslim, birr, H. 23; Ebû Dâvud, edeb, B- 47.
-86-
,4JjlmeLİl£
"Başkasından haber almak bizzat görmek gibi olmaz"320. Bu hadis ay
nı lafızlarla arap atasözü haline de gelmiştir321. Suyûtî hadisin bir rivayetini
hasen, Ahmed b. Hanbel’in rivayetini İse sahih olarak nitelendirmiştir322.
24- Dostluk
- H er şeyin yenisi dostun eskisi323.

- Eski dost düşman olmaz324.
- Eski dost düşman olmaz, yenisinden vefa gelm ez325.
- Eski dost kara gün bineği326.
Deylemî de Hz. Peygamberin şöyle buyurduğunu nakleder:
Aj\r. IyAJİAİ L■ 1 jjl
"Ailah şüphesiz eski dostluğu devam ettirmeyi sever Binaenaleyh
karşılıklı olarak bunu devam ettiriniz"327. Suyûtî ve Münâvî bunun zayıf hadis
olduğunu söylemişlerdir328.
- Sık gidersen dostuna yatar arka üstüne329.
- Sıkça varma dostuna kalksın ayak üstüne330.
- Seyrek g it sen dostuna kalksın ayak üstüne331.
Ziyaretlerin çok sık yapılmamasını, aralıklı olarak yapılmasını tavsiye
eden ve bu atasözlerine ışık tutabilecek nitelikte olan hadiste de şöyle buy-
rulmuştur: W. j j
"Ziyareti aralıklı yap ki sevgin artsın"332. Heysemî bu hadisin münker,
hattâ metrük olduğunu söylemişse de Suyûtî ve Münâvî birçok rivayetinin bir
birini takviye ettiğini, dolayısıyla hadisin hasen seviyesine yükseldiğini iddia et
mişlerdir333. Bu hadis aynı lafızlarla arap atasözü haline de gelmiştir334.
- Bana bir adım gelene iki adım varırım335.
320 Müsned, I, 215, 271. 321 Bkz. Meydânı, II, 182.

322 Bkz. C. Sağır (Feyz), V, 357. 323 Tülbentçi, 287.
327 Bkz. Suyûtî, C. Sağîr, I, 75; Münâvî, Künuzü’l-Hakâik, I, 60.
328 Bkz. Feyz, II, 291. 329 Tülbentçi, 480.
332 Müstedrek, III, 347; Bezzâr ve Tabenıııi'den naklen Heysemî, M. Zevâid, VIII, 175.
333 Bkz. Feyz, IV, 63. 334 Bkz. Meydânî, 1,322.
-87-
Bir Kudsî Hadiste de Yüce Allah şöyle buyurmuştur:
lc.1 ‘-pljSî Ic-ljİ AJU ılijjSj 'lİ^ J jp- ^4^ t-S^
,ÂJjJk <iil ^ıtUj IjJj Ala CujSJ
"Yüce Allah şöyle buyurmuştur: Kulum bana bir karış yaklaşırsa ben
ona bir arşın yaklaşırım. O bana bir arşın yaklaşırsa ben ona bir kuiaç yak-
laşınm. O bana yürüyerek gelirse ben ona koşarak varırım"336.
25- Arkadaşlık
- İnsan insanın aynasıdır337.

- Mümin müminin mir’atıdır 338.
Bu atasözlerimiz şu hadislerin meâiidir:
"Mü’min mü’minin aynasıdır..."339. Münzirî bu hadisin zayıf olduğunu

söyler340.
“Sizden her biri mü’min kardeşinin aynasıdır..."341. Bu hadisin de zayıf

olduğu söylenmiştir.
.e 3 s .İJ İİ I j a m < J J ^ L ulû II
"Müslüman, müslüman kardeşinin aynasıdır. Binaenaleyh onda bir şey

gördüğü zaman hemen alsın"342. Bu hadise de zayıf demişlerdir.
Ijjc. Ajs İJİ
"Mü’min, kardeşinin aynasıdır. Onda bir kusur gördüğü zaman onu dü
zeltsin"343.
- İsin yanına varan is, misin yanına varan mis kokar344
- İyi ile konuşan çuvalına un dolduruı345.
- Kömürcü dükkânına giren yüzü kara çıkar346
336 Müslim, zikir, H. 20; Aynca bkz. Buhârî, tevhid, B. 15, 50; Tirmizî, duâ, B. 131; İbn Mâce,
edeb, B. 58; Müsned, II, 251, III, 478.
339 Ebû Dâvud, edeb, B. 49.
340 Bkz. Münzirî, Muhtasaru Sünen..., VII, 234-35.
341 Tirmizî, birr, B. 18.
342 Deyiemî, H. 6587; İbn Hacer, el-Meîâlibü’l-Aliye, II, 162.
343 Buhârî, Ahlak Hadisleri, I, 252. 344 Aksoy, 272.
345 Soykut, 137. 346 Tülbentçi, 379.
-88-
- Kömürcü ile dost olanın eline kara bulaşır347.
- Aktarla konuşan gül yağı, kasapla konuşan iç yağı kokar346.
Bu atasözlerinin şu hadisten esinlenerek ortaya çıktığı söylenebilir.
(J!mj 4_W l^lııl.aİl ı ftl JuA , nll (_^>a
. f i O ^4 A ‘ ^ (JlLoS 6_^L11İ1 ^lUİa.
"iyi insanla arkadaşlık eden, misk satıcısının yanında bulunan kimse
gibidir. Ondan bir parça misk almasan bile onun güzel kokusu sana siner.
Kötü insanla arkadaşlık yapmak da körük çeken kimsenin yanında bulunmak
gibidir ki onun siyahlığından sana bulaşmasa bile isinden siner"349.
- Sağdıcı kurbağa olan batakta güvey girer 350.
- Kişi arkadaşından azar351.
- Kişi arkadaşından bellidir352. '
- itle yatan bitle kalkar353.
- Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan354.
- T o palla gezen aksamak öğrenir3,55.
- Körle yatan şaşı kalkar356.
- Üzüm üzüme baka baka kararır357.
- Arkadaşını söyle kim olduğunu bileyim356.
- Adamın aynası arkadaşıdır359.
- Kişi refikine nazar etmeli360.

- insanı arkadaşı azdırır361.
- Kişinin refikine nazar etmeli352.
Bu atasözlerinin hepsi iyi arkadaş edinmenin gereğine, kötü arka
daştan etkilenmenin kaçınılmaz olduğuna işaret etmektedir. Bu sözlerin tama
mı şu hadisten etkilenmiş olmalıdır:
. Jîliü fjA j iVnU Ç.jJ I
347 Tülbentçi, 379. 348 Soykut, 137.

349 Buhârî, zebâih, B. 31; Müslim, birr, H. 146; Ebû Dâvud, edeb, B.
3S2 Tülbentçi, 371. 3S3 Soykut, 137.
3S4 Tülbentçi, 361. 355 Soykut, 137.
358 Soykut, 137. 359 Soykut, 137.
360 Tülbentçi, 372. 361 Tülbentçi, 31Z
-89-
"İnsan arkadaşının yolunda gider. Bunun için herkes kendisiyle arka
daşlık edeceği kimseyi iyi araştırsın"363. Tirmizî bu hadise hasen-garib, Mün-
zirî de zayıf veya mürsel demiş;364 İbnü’l-Cevzî ise bunun mevzû hadis ol
duğunu söylemiştir365.
26- Cömertlik
- Cömerdin bir akçesi cimrinin hâzinesinden bereketli366.

İbn Adî’nin naklettiği hadiste de şöyle buyruluyor:
"Cömerdin yemeği şifa, cimrinin yemeği ise derttir"367. Suyûtî hadisin

hasen olduğunu söylemişse de368, Zehebî bu hadise yalan, İbn Adî batıl, İbn
Hacer de münker demiştir369.
- Cennetin kapısını cömert açar370.
Tirmizî’nin garib olarak nitelendirdiği şu hadisten alınmış olabilir.
-■■ Cj * ıj* 4-iaJl Ci*
"Cömert kimse Allah’a, cennete ve insanlara yakın, cehennemden
uzaktır..."371. Hadis bazılannca zayıf, İbnü’l-Cevzî tarafından da uydurma ola
rak nitelendirilmiştir372.
27- Namus
- Avradı âr zap ted er er zaptetmez373.

Bu konudaki hadislerde de şöyle buyrulmuştur:
frUiûîi ^ ^
"Adalet güzeldir, fakat idarecilerde daha da güzeldir... Hayâ güzeldir,
fakat kadınlarda olursa daha da güzeldir"374. Suyûtî hadisin zayıf olduğuna
işaret eder375.
1 ^j j ^ W 4 Aİr. 1j 4 âjâf- 4 fljâ* M
363 Ebû Dâvud, edeb, B. 16; Tirmizî, zühd, B. 45.

364 Bkz, Muhtasara Sünen, VH, 186. 365 Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, 11,2Û1.
366 Tülbentçi, 145. 367 Zerkeşî, Tezkire, 149-50.
368 Bkz. C. Sağîr, II, 54. 369 Bkz. Esne’l-Metâlib, 191.
370 Tülbentçi, 142. 371 Tirmizî, birr, B. 40.
372 Bkz. Leâlî, II, 92; Aclûnî, 1,450. 373 Tülbentçi, 78.
374 Deylemî, H. 4258. 375 Bkz. C. Sağîr, II, 69.
-90-
"Kadınlarınızın hayırlısı iffetli ve arzulu olanlardır ki bunlar namuslarcko-
nusunda iffetli, kocalarına karşı arzuludurlar"376. Suyûtî bu had.isin hasen ol
duğunu belirtmiştir377.
- Namus (ırz) insanın kanı pahasıdır376.
Şu meşhur hadisten alınmış olmalıdır:
. Vû (jjû (Jjâ ıj^J. ..
"Namusu uğrunda öldürülen şehittir..."379. Tirmizî hadis için hasen-sa-
hih demiştir.
28- Faydasız İşle Uğraşmamak
- Beyhûde şeylerin terki aklın kemâlidir380.

Şu hadisten alınmıştır:
"Boş ve faydasız (kendini ilgilendirmeyen) şeyleri terketmesi kişinin

iyi müslüman oluşundandırJ'381.
29- Davete Katılmak
- Çağrılan yere git âr eyleme, çağrılmayan yere g id ip yerini d ar ey

leme382.
- Gel denilen yere gitmeye âr eyleme, gelme denilen yere gidip d e
dar eyleme383.
- Çağrılan yere erinme, çağrılmayan yere görünme364.
- Davete icabet lâzımdır385.
Davete icâbet etmenin gereğine hadislerde şöyle temas edilmektedir:
.(_ ış J â ÎjuS_jS1 J l (jC-i lil
"Biriniz ziyafete çağrıldığı zaman davete icabet etsin"386.
376 Bu hadisi de Deylemî nakletmiştir. H. 2878. Ayrıca bkz. Suyûtî, Feth, II, 103.
377 Bkz. C. Sagîr, II, 11. 378 Soykut, 38.
379 Ebû Dâvud, sünnet, B. 29; Tirmizî, diyât, B. 22; Nesâî, tahrim, B. 23.
381 Timıizî, zühd, B. 11; İbn Mâce, fiten, B. 12; Muvatta, husnü’I-huluk, H. 3.
382 Aksoy, 186. 383 Tülbentçi, 245.
386 Müslim, nikâh, H. 97-98, 103-106; Ebû Dâvud, et’ime, B. 1; İbn Mâce, Nikâh, B. 25; Tirmizî,
savın, B. 63.
-91-
4J ^ .ilâ İ tj-*j
"Davete icâbet etmeyen Allah’a ve Rasülüne karşı gelmiş olur1'387.
30- Alçak Gönüllülük
- Kendinden ileri olanlara bakma, kendinden aşağı olanlara öaA388.

- Kendinden aşağıya bak da haline şükret309.
- Kişi üst tarafına değil, alt tarafına bakmalı390.
- Mâfevkine ( üsttekilere) bakacağına mâdûnüne ( alttakilere) ba/c391.
Bu atasözlerine kaynaklık eden hadis şudur:
Ij j Jj j V tjl Ijjlijj V j (Jsu-ul _jA j-a ull

A»ûaj
"Kendinizden ileri olanlara bakmayın, kendinizden aşağı olanlara bakın.
Böylesi, Allah’ın nimetinin kadrini bilmeniz için daha uygundur''392.
31- Danışma (İstişâre)
- Tanışıkiu tağ aşar393.

- Danışan dağı aşmış, danışmayan düz yolda şaşmış 394.
- Meşveret sünnet-i şeriftir395.
- Meşveretii bilgi muvafık gelir, meşveretsiz bilgi çürük olur396.
- Bin bilirsen d e bir bilene danış397.
- M eşveretsiz yapılan şeyden hayır gelm ez 398

- Meşveretsiz yapılan işte hayır yoktur399.
- M eşveret sünnettir400.
Bu atasözleri başta .. >«Vı ^ ^ jjU S j "iş konusunda onlara danış"

âyeti401 olmak üzere birçok hadisin muhtevasına uygun düşmektedir:
387 Müslim, nikâh, B. 110; Ebû Dâvud, et’ime, B. 1.

392 Buhârî, rikak, B. 30; Müslim, zühd, H. 9,
393 İzbudak, 41. 394 Tülbentçi, 165.
399 Soykut, 158. 400 Soykut, 159.
401 Ali İmran, 159.
-92-
_ mi mİ
"...İstişare eden pişman olmaz"402. Bu hadisin senedinin zayıf olduğu
bildirilmiştir403.
"İstişare ettikten sonra kişi helâk olmaz1'404. Bu hadis de Inem mürsel

hem de zayıftır.
. LSii.
“Biriniz istişare etmeden asla bir iş yapmasın"405.

- Gönlüne danış 406.
Bu da şu hadisten alınmıştır:
-ti ',|! ^ ■'''t 1l" ıu
"Her ne kadar müftüler fetva verse de sen bir de gönlüne danış"407.

Suyûtî hadisin hasen olduğunu bildirmiştir408.
32- Sorumluluk
Atasözlerimizde ve hadislerde sorumluluğun ferdî olduğunu bildiren ifa

deler yanında bazen toplu sorumlulukla ilgili olanlarına da rastlanmaktadır:
- H er koyun kendi bacağından asılır*09.
- Ali’nin günahı Veii'den sorulmaz 410
Bu sözler şu âyetten alınmış olmalıdır:

■ L ÎJ^1 j j j "*j j ' j
"Kimse kimsenin günah yükünü taşımaz"411.

- Allah kulunun götüreceği kadar verir412.
- Allah dağına göre duman (kar) verir413
Bu sözler de şu âyetin mealidir: VI U ü -üli i- üSj V
402 Taberânî’den naklen Heysemî, M. Zevâid, II, 280; Mekasıt, 579.

403 Bkz. Adûnî, II, 185.
404 Şihâb, II, 92.
405 Deylemî, H. 7683, İstişâre konusunda başka hadisler için bkz. İbn Mâce, edeb, B. 37; Ebû
Dâvud, edeb, B. 114; Müsned, II, 321, IV, 227.
406 Tülbentçi, 254. 407 Dârimî, buyû, B. 2; Müsned, IV, 228.
408 Bkz. C. Sağîr, I, 40. 409 Tülbentçi, 285.
410 Soykut, 99. 411 E n’am, 164.
-93-
"Allah kişiye ancak gücünün yeteceği kadar yükler..."414.
- Yaş ile kuru birlikte yanar 415.
- Yaş yanında kuru da yana/416.
- Kurunun yanında yaş da yanar417.
Bu hususlara hadiste şöyle temas edilmektedir:
t_ıLâl La 1^ A ■ L u lil L_ujâJ. .eAÂc. <111 ^ a r. ^
<111 Sjii_ a jjj ( ja lill
"Ümmetim içerisinde kötü haller görülmeye başlayınca Allah kendi ka

tından onların hepsine azap gönderir... Bu durumda diğer insanların başına
gelen musibet iyi insanların başına da gelir. Daha sonra iyi insanlar Allah’ın
mağfiretine ve rızasına nail olurlar''410. Suyûtî bu hadisi hasen saymıştır419.
tjj - .ll (,jS (jlS ^jlj 4İ11 S^
, A lil J | ( ju lill ^ :1 ı ^ ll La
"Yeryüzünde kötülük görülmece başlayınca Allah yeryüzündeki bütün

insanlara - aralarında iyi insanlar olsa bile - azabını indirir. Bütün insanlara
ulaşan belâ, iyi olanlara da ulaşır. Daha sonra bu iyi insanlar Allah'ın rahme
tine ve mağfiretine mazhar olurlar"420. Atasözlerinin şu âyete uygunluğu da
unutulmamalıdır: "Aranızda yalnız zalimlere erişmekle kalmayacak fitneden
sakının. Allah'ın azabının şiddetli olduğunu bilin"421.
33- Utanma (Hayâ)
- Hayâ imandandır422
- Hayâ imanın nurudur423.
Özellikle ilk atasözü şu hadisin Türkçesidir: . d ^ i P ı> « •'^ l
"Hayâ imandandır1424. Bu hadis aynı İfadelerle Arap atasözü haline de
gelmiştir425.
414 Bakara, 286. 415 Tülbentçi, 552.

416 Tülbentçi, 552, 417 İzbudak, 39.
418 Müsned, 1,7. Benzer bir hadis İçin bkz. Ebû Dâvud, melâhim, B. 17; Tirmizî, fiten, B. 8; İbn
Mâce, fiten, B- 20; Müsned, VI, 304.
419 Bkz. C. Sağîr, II, 152. 420 Hılye, X, 218; Suyûtî, Feth, 1,132.
421 Enfal, 25. 422 Tülbentçi, 278.
424 Buhârî, iman, B. 16; Müslim, iman, H. 57-59; Ebû Dâvud, sünnet, B. 14; Tirmizî, birr, B. 56;
Nesâî, iman, B. 16; İbn Mâce, mukaddime, B. 9; Muvatta, hüsnü’l-huluk, H. 10.
425 Bkz. Meydânî, 1,211.
-94-
B-KÖTÜ HUYLAR
1- Günahkârlık
- Özrü kabahatinden büyük'.

Bu atasözü, bazılarının hadis olarak nitelendirdiği, fakat aslında Ömer
b. Abdilaziz'in sözü olan şu ifadenin türkçesidir: .«-ûi (> «jic-
"Özrü günahından (kabahatinden) daha büyük1'2.

- Kırkından sonra azanı teneşir paklar3 .
- Kırkından sonra azana çare bulunm ak.
Bu atasözlerinin kaynağı şu hadisler olabilir:
j ıjlj Vj V j 4-âbUl p jj ^ y
.j ■■■* (JjİC. j L_llİS *
"Üç kimse vardır ki kıyamet günü Allah onlarla konuşmaz, onları te
mize çıkarmaz ve onlara rahmet nazarıyla bakmaz: Bunlar, zina eden yaşlı
adam, yalan söyleyen idareci ve kibirli fakirdir"5.
.o j <111 l âl^ ı J «alc. 4j_uı iıxJI IİI
"İnsanın kırk yaşına geldiği zaman Allah'tan (daha fazla) korkması ve

(günahlardan) kaçınması gerekir1'6.
- Kul azmayınca Hak yazmaz7.
insanın içinden geçirdiği günahların ve kötü şeylerin uygulamaya koy
madıkça Allah tarafından günah yazılmayacağını, hattâ vazgeçtiği zaman se
vap yazılacağını bildiren hadiste de şöyle buyrulmuştur:
, i» oAİc- 4İİI ^ ^LİAmu *■^
1 Tülbentçi, 451.
2 Bkz. Aclûnt, II, 58.
3 Tülbentçi, 364.
4 Tülbentçi, 364.
5 Bkz. Müslim, iman, H. 172; Nesâî, zekât, B. 77.
6 Deyleml’den naklen Suyûtî, Feth, 1,65.
7 Tülbentçi, 386.
-95-
"... Bir insan bir kötülüğe niyet eder, fakat onu yapmaktan vazgeçerse
bundan dolayı Allah o kula kendi katında tam bir iyilik yazar..."0.
2- Tecessüs
- İkiye üçüncü olma9.

- iki kişi konuşursa sen üçüncü olma (K o ş m a Türkleri atasözü ) 10.
İki kişi gizli konuşurken üçüncüsünün araya girmemesi gerektiği ha
diste şöyle belirtilir: ^ \n lil
"İki kişi gizli konuşurken onların izni olmadıkça üçüncü kişi aralarına
girmesin"11.
3-Öğünmek
- Ana baba ile iftihar olunmaz12.

İlgili hadislerde de şöyle buyrulmuştur:
"Cahiliye dönem inde ölmüş babalarınızla övünmeyiniz"13.
,jl jjc. Vlnîl Aİli tiâlİAİ V «L&lali u...
"... Ey Fatıma kendini ateşten kurtarmaya bak. Ben Allah katında sizin
için hiçbir şey yapamam. Sadece aramızda akrabalık bağı vardır, onu gelişti
rip devam ettiririm"14.
4- Hatayı Yüze Vurmak
- Allah bile kulunun karasını yüzüne vurmaz15.
8 Bkz. Buhârî, rikak, B. 31; Müslim, iman, H. 203-209.

9 Tülbentçi, 307.
10 Acaroğlu, 535.
11 Müsned, II, 138.
12 Tülbentçi, 54.
13 Müsned, I, 301; aynı anlamda diğer rivayetler için bkz. Müslim, cenâiz, H. 29; Ebû Dâvud,
edeb, B. 121; Tirmizî, menakıb, B. 74; Müsned, II, 361, V, 136.
14 Müslim, iman, H. 348; Nesâî, vesâyâ, B. 6.
15 Tülbentçi, 48.
-96-
Bu husus hadiste şöyle belirtilmiştir:
"Bütün ümmetim affedilir, yalnız işlediği günahı açıklayanlar müstesna...

Allah onun yaptığını gizlediği halde o sabah olunca Allah’ın gizlediğini açığa
vurur"16. Başka bir rivayette de şöyle buyrulmuştur:
4 al ,.11 <1]1 Ö ^L jİ ^lkiLAİl ûLâ.1 j SjoI ..
"... Her kim müslüman kardeşinin dünyada bir kusurunu gizler ve onu
etrafa yaymazsa Allah da kıyamet gününde onun kusurunu gizler"17.
5- Kusur Aramak
- Öz gözünde oku görmez özge gözünde kılı seçer18.

- Kişi kendi ayıbını görmez de elin ayıbını g ö rü r'9.
- Kendi derdine bak aharın gamın çekm e20.
- Herkes kendi ayıbını bilmez 21.
- Kişi kendini görse eli kınama z22.

- Kendi gözündeki merteği görmez, elin gözündeki çöpü görür23.
- Kendi gözündeki dikeni görmez, elin gözündeki çöpü görül24.
- Elin gözündeki çöpü görür, kendi gözündeki merteği görm ez25.
Başkalarının en basit kusurunu görüp yüzüne vuran fakat kendi yaptığı

büyük hataların farkına varmayan ya da onları görmezlikten gelen insanların
halini veciz bir şekilde ifade eden bu atasözleri aynı anlamdaki şu hadisler
den çıkarılmış olmalıdır:
a liü ll A a il^ a j A j ^ L r- (^>-3^1 JjJ ( jc .
^ 4ı-Q jc.
"Amr b. el-As şöyle demiştir: Şaşarım şu insanın haline. Kederden ka

çar, oysa onun kucağına düşecektir. Kendi gözündeki merteği bırakır da
kardeşinin gözündeki çöpü görür..."26.
.4Jjc. ^ tjjo al^îil ^fî.li.1 j ^ rın
16 Buhârî, edeb, B. 60; Müslim, zühd, H. 52.

17 Bkz. Buhârî, mezâlim, B. 3; Müslim, birr, H. 58; Ebû Dâvud, edeb, B. 38; Tirmizî, birr, B. 19.
18 Azerî atasözü. Bkz. Acaroğlu, 97. 19 Tülbentçi. 372,
26 Buhârî, Ahlak Hadisleri, II, 239. Ayrıca bkz. İbnü’l-Esîr, en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs, IV, 30.
-97
“İçinizden bazıları kendi gözündeki merteği unutur da kardeşinin gö
zündeki çöpü görür"27.
"Başkalarının kusurunu araştırmak yerine kendi kusuruyla meşgul

olanlara ne mutlu"28. Bu hadisin hasen olduğu söylenmiştir29.
6- Kin ve Haset
- Din olan yerde kin olmaz30.

Nesâî'nin naklettiği şu hadiste kin yerine haset tabiri zikredilmiştir:
"... Bir insanın kalbinde iman ile haset bir arada bulunmaz"31.
- Haset eden mahrum kalır32.
- Haset eden her dem mahrurri33.
- Hasûd aslâ rahat etme z34.
Ahnef b. Kays’a art olduğu iddia edilen şu sözden aynen alınmıştır:
"Hasûd (haset eden) için aslâ rahat yoktur"35. Bir başka ifade de şöy-
ledir: . yı ^ l ı
"Haset eden efendi olamaz"36. Bu şekliyle de Hz. Peygamberin sözü

olmayıp âlimlerden birine aittir37.
7- Öfke
- Gazap her fenalığın başıdır35.

- Gazap gelince akıl gider39.
27 Şihab, I, 356; Hılye, IV, 99. Burada sahih denilmiştir. Ayrıca bkz. Beyhakî’nin Şuabii’l-lman
adlı eserinden naklen Mekasıt, 249; Esne’I-Metalib, III; Suyûtî Feth, III, 409. Bu eserlerde
Hz. Peygamberin sözüdür.
28 Kuzâî, Bin tkiyûz Hadis, 24; Hılye, IV, 67. Bu son eserde Vehb b. Münebbih’in sözü olarak
geçer* İhyâ, IH, 145; Mekasıt, 443; Künuz, II, 7.
29 Bkz. Esne’l-Metâlib, 192. 30 Soykut, 117.
31 Nesâî, cihad, B. 8. 32 Tülbentçi, 275.
35 Mekasıt, 308; Aclûnı, 1,359. 36 Mekasıt, 308.
37 Bkz. Temyiz, 71. 38 Tülbentçi, 243.
-98-
- Öfke ile kalkan zararla oturur40.
Daha önce geçen ve öfkeli iken hüküm vermemek gerektiğini bildiren
hadisler yanında öfkenin kötü bir hal olduğunu belirten başka hadisler de bu
atasözlerinin oluşumuna ışık tutmuştur. Özellikle birinci atasözüne şu hadis
aynen uymaktadır:
^ ~ ^ \ t .. ^
"Bir adam gelip, ey Allah’ın Elçisi bana tavsiyede bulun demiş. Rasülül-
lah’da, öfkelenme buyurmuş. Bunun üzerine adam diyor ki: Rasülüllah'ın
söylediğini düşündüm ve anladım ki öfke bütün kötülükleri bir araya top
luyor'41. Öfkeyle ilgili diğer rivayetler de şöyledir:
Julâj ■^ı.-îti İl
"Öfke imanı bozar"42.
"Öfke şeytandandır"43. Suyûtî bu hadisi zayıf saymıştır44.
"Öfke insanoğlunun kalbinde bir kordur'45.
8- Zulüm
- Zalimin ettiği yanına kalmaz46.

- Ah çekenin âhı kimsede kalmaz47.
- Ah alan unmaz46.
- Kimsenin âhı kimsede kalmaz 49.
- Mazlumun âhı yerde kalmaz50.
- Alma mazlumun âhım çıkar aheste âheste 51.
- Kimsenin âhı yerde kalmaz52
- Alma mazlumun âhını yuvadan indirir şahini53.
40 Tülbentçi, 445. 41 Müsned, V, 373.

42 Deylemî, H. 4315. 43 Deylemî, H. 4314.
44 Bkz. C. Sağîr, II, 73. 45 Deylemî, H. 4313.
-99-
- Mazlumun âhı yeri göğü türetil54.
Bu atasözlerimiz şu hadisten etkilenmiş olabilir:
. i. Ajli -'I
"Mazlumun bedduasından sakın. Çünkü onunla Allah arasında perde

yoktur1'55.
- Garibin duası makbuldür S6.
Hadiste de şöyle buyrulur:
. A j \ ^j l L a!I J
"Şüphesiz mazlumun duası makbuldür'’57.

- Bedduadan korkmayan belâsına uğrar58.
Şu hadisle mânâ benzerliğine dikkat edilmelidir:
AÜl jJİlI VI <111 l^âjl 1^ il Lj
"Ey insanlar, Allah'tan korkun. Allah’a yemin olsun ki bir mümin bir
başkasına zulmederse Allah kıyamet günü mutlaka ondan intikam alır"59.
9- Başkasının Musibetine Sevinmek
- Gülme komşuna (eşin e) gelir başına60.

- Ta’netme komşuna gelir başına61.
j (<Jjl AÜI 4_ıâUe_ıâ Lj1'-V V."
"Kardeşinin musibetine sevinme. Olabilir ki Allah onu o musibetten

kurtarır (ona rahmetiyle muamele eder) de seni o belaya dûçar eder'62. Tir
mizî hadis için hasen-garib demiştir.
_<Luu Cjju
"Bir kimse hatasından dolayı bir başkasını ayıplarsa o kimse aynı ha
55 Buhârî, mezalim, B. 9; Müslim, iman, H. 29; Ebû Dâvud, zekât, B. 5; Tirmizî, zekât, B. 6; Ne-
sâî, zekât, B. 1; İbn Mâce, zekât, B. 1.
57 Buhârî, cihad, B. 180; İbn Mâce, duâ, B. 11.
59 Abd b. Humeyd’den naklen Suyûtî, Feth, 1,501.
62 Tirmizî, kıyâme, B. 54; Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 35.
-100-
tayı yapmadan ölmez"63. İbnü’l-Cevzî64 ve Elbânî bu hadisin uydurma ol
duğunu söylemişlerdi^5.
10- Hırs - Tamah
- Kişi menolunduğu şeye haristir36.

Şu hadisten aynen alınmıştır:
.£İ0 U> ^Jİ J
"insanoğlu menolunduğu şeye haristir"67. Ancak hadisin zayıf olduğu

bildirilmiştir68. Benzer bir ifade de şöyledir:
(JS
"Yasaklanan her şey tatlı olur". Ali el-Karî bu ifadenin hadis olmadığını
söylemiş69, fakat bazı âyetlerin manasına uygunluk arzettiği bildirilmiştir70.
- Bir buldu iki ister, akçe buldu çıkın ister71.
- Gözünü toprak doyursun72.
- Tamahkârın gözünü toprak doyurur73.
- Gözü bir şey doyurmaz illâ toprak74.
- İnsanın gözünü bir avuç toprak doyurur75.
Tamahkâr insanın gözünü ölümden başka bir şeyin doyurmayacağını
bildiren bu atasözlerinin şu hadisten etkilenerek söylendiğinde şüphe yoktur:
.k-JİjSÎl ftU bLöİ [ jjj \Ü!\j ^ L>?V Û'S
“İnsanoğlunun iki vadi dolusu altını olsa bir üçüncüyü ister. Onun gö
zünü ancak toprak doyurur"76.
- Tamahkârın kısmeti az olur77.
63 Deyiemî, K. 5630.
64 Bkz. Mevzuât, III, 82, 83.
65 Bkz. Silsile, I, 213-14. Bu ifadenin Arap atasözü olduğuna dair bkz. Acaroğlu, 48.
67 Mekasıt, 187; Deyiemî’den naklen Suyûtî, Feth, 1,285; Esne’I-Metâlib, 76.
68 Bkz. Suyûtî, C. Sağîr. 1,86; Temyiz, 39.
69 Bkz. Mevzûât, 61. 70 Bkz. Aclûnî, II, 125.
76 Buhârî, rikak, B. 10; Müslim, zekât, H. 116-119; Tirmizî, zühd, B. 48.
-101-
- Tamah gözün, tamah kalbin iki düşmanı imiş76.
Hadiste de şöyle buyrulmuştur:
"Tamahtan sakının. Çünkü o fakirliğin ta kendisidir*'79. Heysemî hadisin

zayıf olduğunu bildirmiştir80. Başka bir hadis ise şöyledir:
. tft «Ull L-ljlS [ j* 4*0&aJI t—lAûj
"Tamah âlimlerin kalbinden hikmeti alıp götürür"01. Suyûtî hadisin ha-
sen olduğuna işaret etmiştir®2.
- Er kocar gönül kocamazA3.
- İnsan kocamakla gönül /(ocamaz04.
- Vücut kocar gönül kocamaz?5.
- İhtiyarın gönlü iki şeyde gençtir. Biri malını sevmede, İkincisi
yaşamı sevmede (Kırım-Tatar Atasözü)66.
Bu atasözleri, özellikle sonuncusu şu hadislerin tercümesi gibidir:

. (îc. (JLûli ^ylcr I «Lw t. l.Tıjj ^Jİ
"İnsanoğlu yaşlanır, fakat ondaki iki şey genç kalır: Bunlar mal hırsı ve
fazla yaşama arzusudur"87.
JUll (JÎa :( j ^ LS^ LuLJj
"İhtiyarın gönlü iki şeyin sevgisinde genç kalır: Uzun yaşama arzusu
ve mal sevgisi"88.
11- Gıybet
- Gıybet haramdıf i 9.
Gıybet ve haram tabirlerinin dinden kaynaklandığında şüphe yoktur.
Gıybetin haram olduğu hususunda şüphesiz pek çok hadis vardır: Bunlardan
birisinde, ...Û .« lı l V "... Müslümanların gıybetini yapmayı-
79 Tabcrâni’dcn naklen M. Zevâid, X, 248.
80 Değişik rivayetleri için bkz. Mekasıt 222.
81 Suyûtî, Feth, II, 219. 82 Bkz. C. Sağîr, II, 58.
83 Soykut, 223. 84 Soykut, 223.
87 Müslim, zekât, H. 11S; Tirmizî, zühd, B. 28; İbn Mâce, zühd, B. 27.
86 Müslim, zekâl, H. 114.
-102-
nız..." buyrulmuştur80. Gıybetin haram olduğu hususunda, mevzû olduğu söy
lenen, şöyie bir hadis de nakledilmiştir:
"Gıybet zinadan daha kötüdür". Bunun bir başka rivayeti de şöyledir:

.Ujll 4_u*JI
"Gıybet zinanın kardeşidir". Bu ifadeler Deylemî’den hadis olarak nakle
dilmişse de Sağânî bunun mevzû olduğunu söylemiştir31. Aynı hadisi Heyse
mî de metrük olarak nitelendirmiştir92.
- Arkasından söyleyeceğini yüzüne söylemeli93.
Bu atasözü şu âyetten alınmış o l m a l ı : . t - r û i j V j. . "... Kimse
kimsenin gıybetini yapmasın"94. Bu âyet aynı zamanda gıybetin haram ol
duğuna da delildir.
12- Yalan
- Çok söz yalansız çok para haramsız olmaz95.

- Yalancı kim? İşittiğini söyleyen96.
İkinci atasözü Müslim’in rivayet ettiği şu hadisin meâlinden aynen alın
mıştır:
ı_K; t1,ı.Wı j l bİS ejJU
"Her işittiğini söylemesi kişiye yalan olarak yeter'’97.

- Arabulucu yalan ara bozan doğrudan yeğdir98.
- İş bitiren yalan fitne koparan doğrudan yeğdir99.
Hadiste de bu konuya şöyle işaret edilmektedir:
ıjjj £İı-ol ı_ö\£Aj (juJİ
"İnsanlann arasını bulan (ve bunun için yalan söyleyen) kimse yalancı
değildir'500.
90 Ebû Dâvud, edeb, B. 35.

91 Bkz. Sağânî, MevzOât, 59.
92 Bkz. Heysemî, M. Zevâid, VIII, 91. Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, II, 81.
93 Tülbentçi, 63. 94 Hucurât, 12.
97 Müslim, mukaddime, H. 5. 98 Soykut, 105.
99 Soykut, 105.
100 Ebû Dâvud, edeb, B. 50; Tirmizî, birr, B. 26.
-103-
- Yalan He iman bir yerde durmaz101.
Atalarımızın veciz bir şekilde formüle ettikleri bu husus hadiste şöyle
zikredilmektedir:
"Yalandan sakının. Çünkü yalan iman ile bir arada durmaz"102. Hadisin
bir rivayeti zayıf sayılmış103, Dârakutnî ise bunun bir Sahâbînin sözü olduğu
nu söylemiştir104.
13- ArabozuculuK
- Kan ile koca arasına girilmez105.

- Karı ile koca arasına şeytan bile girmez106.
- Karı-koca ipek, araya giren köpek107.
- Et ile tırnak arasına giren yiyip çıkar105.
- Et ile tırnak arasına girilmez109.
- Et ile tırnak, araya giren kırnak (kıym ık)110.
Aynı anlamı ifade eden ve değişik şekillerde söylenen bu atasözleri şu
hadislerden etkilenmiş olabilir:
"Bir kimse ana ile çocuğunun arasını açarsa kıyamet gününde de Allah
onunla sevdiğinin arasını açar"111. Tirmizî bu hadisi hasen-garib olarak nite
lendirmiştir. , . . . . ,
.A jİİj (ju j fjii (jja tj* <jjI
"Ana ile oğlunun ve iki kardeşin arasını açana Allah lânet etsin"112.
Suyûtî bu hadisin sahih olduğuna işaret etmiştir113.
14- İsraf
- Bol bol yiyen b el bel bakar 114

102 îbn Adî, Kâmil, I, 29; Mekasıt, 502; Münâvî* Künûz, II, 43.
103 Bkz. Aclûnî, II, 108. 104 Bkz. Temyiz, 120.
107 Tülbentçi, 340. 108 İzbudak, 31.
111 Tirmizî, buyû, B. 52; Deylemî, H. 5655. 112 İbn Mâce, ticârât, B. 46; Künûz, II, 67.
113 Bkz. C. Sağîr, II, 124. 114 Tülbentçi, 126.
- 10 4 -
İbn Mâce’nin rivayet ettiği bir hadiste de şöyle buyruimuştur:
"Her canının çektiğini yemen israftır"115. Bu hadisin zayıf olduğu bildiril

miştir116. İbnü’l-Cevzî ise bunu mevzû saymıştır117.
15- Cimrilik
- Bahil (cim ri) cennete girmez, girse d e rahat bulmaz m .

- Bahil adam her dem zelil olur119.
~ Bahiller cennete girmez, eğerçi evliya o la120.
Bu atasözleri şu mevzû hadislerin meali mahiyetindedir:
, jlS j \j jl'
"Evliya bile olsa cimri cennete girmez".

. IjAİj jJİC-
"Zâhid bile olsa cimri Allah düşmanıdır". Böyle bir ifadenin hadis olarak
aslının bulunmadığı belirtilmiştir121.
16- İzinsiz İş Yapmak
- Destursuz bağa girilmez122.

- Destursuz dama girenin hâli budur123.
- Destursuz bağa giren hesapsız sopa yer.
Konuyla ilgili hadisler ise şöyledir:

.aJjSJ AV-
"Ev mahremdir. Bir kimse senin mahremine izinsiz girerse onu öl
dür"124. Suyûtî bu hadisin sahih olduğuna işaret etmiştir125.
.ajAnJ-ı**) İÜ
115 İbn Mâce, e t’ime, B. 51.

116 Bkz. Suyûtî, C. Sağîr, 1,98.
117 Bkz. Ibnü’I-Cevzî, Mevzûât, III, 30.
121 Bkz. Mekasıt, 234; Temyiz, 53; Adunî, 1,281; Ali El-Karî, Mevzûât, 30.
124 Müsned, V, 326; Suyûtî, Feth, 11,114. 125 Bkz. C. Sağîr, II, 16.
-105-
"Bir dilenci izniniz olmadan evinize girerse ona yiyecek vermeyin”126.
Suyûtî bu hadise de zayıf demiştir127.
17- Kalp Kırmak
- Gönül Hak binasıdır128.

- Gönül yıkan Tanrıya erm ez'29.
İbn Adî'nin naklettiği hadiste de şöyle buyrulmuştur:
"En üstün amel bir müslümanın gönlüne sevinç vermektir"130.
18- Bencillik
- Ben dem ek şeytan işidir'3'.

Şeytanın bencilliğini anlatan şu âyetten alınmış olabilir:
jl) (J\â.. .
"Yüce Allah şeytana Adem'e niçin secde etmedin diye sorduğunda
şeytan şu cevabı verdi: "Ben ondan üstünüm. Beni ateşten, onu çamurdan
yarattın"132.
19- Kendini Beğenme
- Kendini dev aynasında g örür'33.

- Kendinden gayriyi beğenmez câ h il'34.
* "'â'M CJ-ftJl 1-ıKlj.a
"İnsanı helake sürükleyen üç davranıştan birisi de kişinin kendini
beğenmesidir1'135.
126 Deylemî, H. 1259.

127 Bkz. C. Sağîr, I, 2S.
130 Münâvî, KUnûz, 1,35.
131 Tülbentçi, 105. 132 A’raf, 12.
135 Taberânfden naklen Suyûtî, Feth, II, 47.
-106-
20- Kibir
- Kibrin hasmı Allah’tır136.

- Mağrurun hasmı Allah'tır137.
- Büyüklük Tanrı’ya yakışır138.
- Büyüklük Allah’a yakışır (Kosova Türkleri Atasözü)139.
Şu kudsî hadis bu atasözlerimize ışık tutmuş olmalıdır:
.,1:j -OoaJI IAj La l ^ l j j l i ,j-aa -4 11j aUI Jla
"Yüce Allah şöyle buyurmuştur: Büyüklük ve azamet benim ayrılmaz
iki vasfımdır. Her kim bunlardan birisinde benimle boy ölçüşmeye kalkışırsa
onu cehenneme koyarak cezalandırırım"140.
- Yoksul al ata binse selam almaz141.
Fakirin, küçük bir imkâna sahip olduğunda nasıl büyüklendiğini anlatan
ve onun bu davranışını kınayan atasözümüzün kaynağı şu hadis olmalıdır:
"Kıyamet günü Allah’ın konuşmadığı» rahmet nazarıyla bakmadığı ve çe-

tin azapla cezalandıracağı üç kişiden biri kibirli fakirdir"142.
Ahlak konularındaki atasözlerimizi ve bunlann oluşumunda ışık tutabi
lecek nitelikteki hadisleri zikrettikten sonra şimdi de genel konuları belli baş
lıklar halinde ele alalım.

139 Acaroğlu, 527.
140 Müslim, b in , H. 136; Ebû Dâvud, libas, B. 25; İbn Mâce, zühd, B. 16.
141 Tülbentçi, 564-
142 Müslim, iman, H. 172; Müsned, II, 480.
-107-
F -G E N E L KONULAR
Atasözleri hayatın her safhasıyla, her karşılaşılan olayla, insanın müna

sebette bulunduğu her varlıkla ilgili olabilmektedir. Biz, hadislerle ilgi kurabil
diklerimizi yine belli başlıklar halinde inceleyelim:
1-Adab-ı Muaşeret
- Sakalına göre tarağı vur 1.

- Herkesin nabzına göre şerbet verir2 .
İnsanların seviyesine ve durumuna göre davranmayı öğütleyen, bu ata
sözleri muhtemelen şu hadislerden alınmıştır:
(jl u " B i z insanlara seviyelerine göre dav
ranmakla emrolunduk"3.
jlio Ûîı ı_j!jii "İnsanlara, seviyelerine göre davranınız"4.
- İki kişi yerinden kımıldansa bir üçüncCıye de yer açılır5.
Bu sözün kaynağı şu hadisler olabilir:
IJAMİJİJ LUSİ J -Ua Jjıilaj
"Bir kimse toplantıda iken bir başkasına yer vermek için kalkmasın. Fa
kat biraz sıkışarak ona da yer açın"6.
Oi2' ön d )jk J "Bir kimsenin, iki kişi arasına izinsiz
girmesi helal değildir"7. Bu son hadisi Tirmizi hasen-sahih saymıştır.
2- Çocuk
- Çocuklu evde melek var, çocuksuz evde helak (yıkıntı) vafi.

3 Müslim, Sahih, mukaddime, C. I, s. 6. 4 Ebû Dâvud, edeb, B. 20.
5 Tülbentçi, 305.
6 Buhârî, isti’zan, B. 31; Müslim, selâm, H. 28-30; Dârimî, istizan, 24.
7 Ebû Dâvud, edeb, B. 21; Tirmizî, edeb, B. 11.
8 Acaroğlu, 579.
- 109 -
- Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar9.
Kaynağı Deylemi'nin naklettiği şu hadis olabilir.. ajî jUu-o'i
"Çocuksuz evde bereket yoktur"10. Münâvî hadisin çok zayıf olduğunu
belirtir108.
3- Soya Çekim
- Cins cinse çeker11.

- Ak koyunun kara kuzusu da o/ur12.
- Ak şeker kara şeker bir damarı soya çeker13.
Hadiste bu hususa işaretle şöyle buyrulmuştur:
■.!> J —j AÜt J ^3 ( o *9) û1
AİaJ îJVS »illj I3JJ1 tly* lİ* ’- J i «tJta
.Ac. j j li* lilijl J s ii :J lî J j c . 4c.j i
Hz. Peygambere gelip siyah renkte bir çocuğunun dünyaya geldiğin

den şikayet eden bir adama Allah Elçisi, senin develerin var mı? diye sor
muş, adam evet deyince de, "hangi renktedirler" demiş; adam, kızıl renkte
cevabını vermiş. Rasülüllah, "içlerinde boz olanı yok mu?” diye sormuş,
adam “var" cevabını verince, "bu nereden olmuş?" demiş. Adam: Belki bir da
marı çekmiştir, diye cevap vermiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber: Belki se
nin oğlunun da bir damarı öncekilere çekmiştir, buyurmuştur14.
4- Asalet
- Sez alırsan Musul'dan, kız alırsan asıldan al15.

- T atlıyı küpten almalı, kadını kökten16.
Daha önce geçen bir hadiste kadınla asaletinden dolayı da evlenileceği

dile getirilmiştir: j l$JUl îlj- lı jtlu
9 Soykut, 88.
10 Deylemi, H. 2157; Suyûtî, C. Sağîr, l, 126.
10a Bkz. Feyz, III, 209.
13 Tülbentçi, 36.
14 Buharî, talak, B. 26; Müslim, liân, H. 18; Ebû Davud, talak, B. 28; Nesâî, talak, B. 46; İbn
Mace, nikah, B. 58; Müsned, II, 279.
15 Soykut, 142. 16 Soykut, 144.
-110-
"Kadınla dört şeyi için evlenilir: Malı, asaleti, güzelliği ve dini..."17.
- Şaraptan bozma sirke keskin olur 18.
Beyhakî’nin rivayet ettiği hadiste de şöyle buyrulur:
J i jA k j t j i "En iyi sirke şarabınızdan bozduğunuz sirkedir"19.
Ancak hadisin zayıf, hatta mevzu olduğu bildirilmiştir20.
5- Çalışmak
- Hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi öbür dün
ya için çalış (Batı Trakya Turkleri Atasözü)21.
Bu ifadeler İbn Asâkir ve Beyhakî’nin naklettiği şu hadisin meâlidir:
. l-İC- CjJ-ftJ
"Hiç ölmeyecekmiş gibi dünyan için, yarın ölecekmiş gibi ahiretin için
çalış"22. Elbânî, bu ifadelerle aslı yoktur, demiştir23. Beyhakî'nin nakli ise şöy-
ledir: ı
"Hiç ölmeyeceğini zanneden insanın çalıştığı gibi çalış, yarın öleceğin

den korkan insanın kaçındığı gibi de (günahtan) sakın”24. Suyûtî bu hadisin
de zayıf olduğuna işaret etmiş, Münâvî de ona katılmıştır25. Kuzâî’nin ifadeleri
ise şöyledir:
.l^c- IjU r-lj ^£1^33 ~l
"Dünyanızı İslah edin, yarın ölecekmiş gibi de âhiretiniz için çalışın"26.

Elbânî bu ifadelerin de son derece zayıf olduğunu söylemiştir27. _ ' ■
- İş neticesiyle belli olur.
- İşin sonuna bak2B.
- B ir işin önüne bakma sonuna bak23.
17 Buharı, nikah, B. 15; Müsîim, radâ, H, 53; Ebû Dâvud, nikâh, B. 2.

19 Mekasıt, 333.
20 Bkz. Sağânî, mevzuat, 54.
21 Acaroğlu, 107.
22 İbn Asâkir’den naklen, Ahmed el-Hâşimı, Muhtâru'l-Ehâdîs, s. 25.
23 Bkz. Silsiletü’l-Ehad si’d-Daıfe, I, 20.
24 Beyhakî, Sünen, III, 19. 25 Bkz. Feyz., II, 12.
26 Kuzâî, Şİhab, II, 60. 27 Bkz. Silsile..., II, 266.
-111-
Şu hadislerden alınmış olmalıdır: .pjjljâJb JUc-Vl L»jl
"İşler sonucuna göre değer kazanır"30.
(üû ^ "Nasıl sonuçlandığını görme
dikçe işçinin çalışmasına taaccub etmeyin"31. Bu hadise Suyûtî hasen de
miştir.
"işin özü sonuçlandır"32.
- Bugünün İşini yarma bırakm a33.
- Bugünün yarını var, yarının bir başka günü var34.
- Yarınla öbür gün bitm ez (T a ta r atasözü)35.
Birbirini tamamlayan bu atasözleri ibn Sa’din Zeyd b. Eslem’den mür-
sel olarak naklettiği şu hadisten kaynaklanmış olabilir:
? AİS jAiJI i "Bütün zamanlar yarın değil midir?"36.
- Hareket berekettir37.
- Hareket olmayınca bereket olmaz36.
- Nerede hareket orada bereket39.
Bu sözler şu ifadenin tercümesidir: .cjlS_>Jl olS_>=Jl ^
"Harekette bereket vardır"40. Ancak, bu lafızların hadis değil, bir alimin
sözü olduğu bildirilmiştir41. Fakat Nisa Sûresinin 100. âyetine uygundur: "Al
lah yolunda hicret eden kişi yeryüzünde çok bereketli yer ve genişlik bulur".
- Gezen kurt aç kalma z42.
Bir âyette de şöyle buyrul ur:... W5j j ^ V' ı_y*jV l ^ <ılj ^ U j
"Yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkı ancak Allah’a aittir"43. Ata
sözümüz bir yönüyle canlıların rızkının Allah tarafından verileceğini ifade et
mekte ise de burada asıl anlatılmak istenen çalışan insanın aç kalmayacağı
dır. Bu açıdan bakıldığında âyetle atasözü arasında anlam birliği görülmekte
dir.
- Boş gezeni Allah da sevmez, kul da sevmez.
30 Buhar , kader, B. 5; Tirmiz , kader, B. 4.

31 Deylemî, H. 6490; Taberânî’den naklen, Suyûtî, C Sağîr, II, 201.
32 Deylemî, H. 6490. 33 Tülbentçi, 132.
36 Suyûtî, Feth, I, 246. 37 Tülbentçi, 275.
40 Mekasıt, 481. 41 Bkz. Temyiz, 114; Aclûnî, 11, 89.
42 Tülbentçi, 248. 43 Hûd, 6.
-112-
- Boşluk şeytanın askeri, hiç olmazsa bir çöp al dişini kurcala44.
- Boş duranı kul da sevmez Tanrı d a45 (Batı Trakya Tiirkleri Atasö
zü ).
Çalışmanın gereğine işaret eden bu atasözleri şu ifadelerle aynı anla
ma gelmektedir: .JlkJi J ^ jii sjSj aüi j
"Allah boş duran adamı sevmez". Zerkeşî, bu ifadeierle hadis oiarak
aslını bulamadım, demiştir46. Saîd b. Mansur’un Söneninde zikredildiğine
göre İbn Mes’ud da şöyle demiştir:
.S j â . 5! ! ' ^ 'İ J ^ V V â jü '
"Ben bir insanın dünya ya da ahiret işiyle uğraşmayıp boş durmasını

sevmem"47.
6- Acele
- Acele işe şeytan karışır48.

- H er acelenin sonu nedamettir 4S.
- Acelede nedamet, teennide selamet vardır50.

- Acele şeytandan, teenni Rahmandan 51.
Bu atasözleri (özellikle sonuncusu), Tirmizî’nin garib oiarak nitelendir
diği şu hadisten alınmıştır: ı> j ı>“ “ji' ı>
'Teennî Rahmandan, acele şeytandandır"52.
7- Hakkıns Aramak
- Ağlamayan çocuğa meme vermezle r53.

İstemeyene verilmeyeceğini anlatmak için söylenmiş olan bıs atasözü
müz aynı anlama gelen şu hadisten kaynaklanmış olabilir:
.<1 jü j V 'i (yt "Bağışlanmak isîemiyenl Allah bağışlamaz"54.
44 Soykut, 147. 45 Acaroğlu, 106.

46 Bkz. Zerkeşî, Tezkire, 134. 47 Bkz. Mekasıt, 246.
52 Tirmizî, birr, B. 66,• Deylemî, H. 2440. 53 Tülbentçi, 34.
54 Deylcmî, H. 5967.
-113-
8 - Vatan Sevgisi
- Kişinin vatanı imanıdır05.

- Vatan sevmek imandandır, vay ona kim içinde olmaya (O ğuz ata
sözü p e.
İnsanın vatanını imanı gibi korumasının gereğine işaret eden bu ata

sözlerinin, halk arasında hadis olarak bilinen şu ifadeden kaynaklandığı mu
hakkaktır: .<jWy ı>
"Vatan sevgisi imandandır1'57. Bu ifadelerle hadis olmadığı, fakat mâna
sının sahih olduğu, bu anlamdaki başka rivayetlerle desteklendiği zikredilmek
tedir58.
9- Elçi
- Elçiye zeval olmaz53.

Bu atasözü de şu hadisin meâlidir: .USîU&l J
"Eğer, elçi öldürülmez, hükmü olmasaydı boynunuzu vururdum"60.
Halk arasında bu hadis sadece . .,JjLV J " E l ç i öldürülmez” olarak
bilinmektedir61.
10- Üzüntü
- Demir nemden insan gamdan çürür62.

- Gam gam getirir, gam çor getirir, çör ölüm getiriı63.
- Duvarı nem İnsanı gam yıkareA.
- Gam ile kasavet ömür törpüsüdüres.
55 İzbudak, 45.
56 Acaroğlu, 604.
57 Mekasıt, 297.
56 Bkı. Aclûnî, I, 345; Fettenî, Tezkiretü’I-Mevzûat, s. 11. Bu hadisin uydurma olduğuna dair
bkz. Sa|ânı, Mevzuat, 53.
60 Ebû Dâvud, cihad, B. 154; Dârimî, siyer, B. 59; Müsned, III, 488.
61 Mekasıt, 366; Esne’l-Metalib, 161.
-114-
Üzüntünün insanı yıprattığına, bedeni çürüttüğüne, ömrü törpülediğine
şu hadisler işaret etmektedir:
"Üzüntü yarı yarıya ihtiyarlıktır"66.
>a.a < aA
"... Üzüntüsü çok olanın bedeni de hastalanır..."67. Münâvî bu hadisin

metrük olduğunu söylemiştir60.
11- Meddah
- M eddahın imanı sahih değilmiş69.

Hadiste ise gereksiz yere başkasına övgüler yağdıran meddahlar yeri
lerek şöyle buyrulmuştur:
"Meddahları gördüğünüzde yüzlerine toprak atın"70.
12- Zamana Uymak
- Zaman sana uymazsa sen zamana uy71.

Deylemî'den rivayet edilen bir hadiste de şöyle buyrulur:
AjLaj 1—^ J ‘üt-uj <111
"Dilini kötü sözden koruyan, zamanını iyi tanıyan (Yani zamana uygun
hareket eden) ve istikameti doğru olan kimselere Allah rahmet etsin"72. Bu
hadise Suyûtî zayıf demiş73, Münâvî ise mevzu sayıldığını bildirmiştir74.
1 3 -Kısa Boy
- Boyu kesat olanın huyu fesat olur75.

- G.... yere yakından korkmalı76.
66 Deylemî’den naklen, Münâvî, Künüz, II, 146.

67 Haris ve İbnü’s-Sünnî’den naklen Suyûtî, Feth, III, 195.
68 Bkz- Feyz, VT, 144.
70 Müslim, zühd, H. 68; Ebû Davud, edeb, B. 9; Tırmizi, zühd, B. 55.
71 Tülbentçi, 574. 72 Deyiemî, H. 3215.
73 Bkz. G Sağîr, II, 23. 74 Bkz. Feyz, IV, 29.
75 Soykut, 85. 76 Soykut, 85.
-115 -
Halk arasında hadis diye bilinen, fakat aslında hadis olmayan şu ifade
ler bu atasözlerinin oluşumuna tesir etmiş olabilir.
jaa-o S (J£
“Her boyu kısa olan fitnedir"77. Bu arapça ifadeler aynen Türkçeye de

yansımış ve;
- Küll-i kasır-ül-fitne, şeklinde atasözü haline gelmiştir78 (Doğrusu
küllü kasîrin el-fitnetü, şeklindedir).
14- Yer D eğiştirm e
- Tebdil-i mekânda ferahiik vardır 79.

Bu atasözü şu hadislerden alınmış olmalıdır:
İJİJ-,.'
"Gaflet ve gevşeklik geldiğinde yerinizi değiştiriniz"80. Suyûtî hadisin
sahih olduğuna işaret etmiştir. Tirmizî’nin hasen-sahih dediği bir hadiste de
"içinizden biri Cuma günü msscidde uyuklarsa oturduğu yeri değiştir

sin"81.
Anlaşılıyor ki atalarımız bu hadisleri mealen almış ve onlara kendilerine
göre bir ifade şekli vermişlerdir.
15- Esnemek
- Esneyeni Allah sevmez82.

Bu atasözü de sahih bir hadisten aynen alınmıştır. Esnemek genellikle
tembellik ve boşluktan kaynaklandığı için "Allah esnemeyi hoş görmez" denil
miş ve Peygamberimiz bu hususu şöyle ifadelendirmiştir:
. jLnlI ^ 1^1 J
77 Acluni, II, 124.

79 Aksoy, 361.
80 Beyhakî’den naklen Suyûtî, C. Sağır, 1 .129; KuzSî’den naklen Münâvî, Künûz, 1,104.
81 Tirmizî, cuma, B. 27. Benzer rivayetler için bkz. Ebu Davud, salat, B. 233; Müsned, II, 22.
82 Soykut, 116.
-116-
"Şüphesiz Yüce Ailah aksırmayı sever fakaî esnemeyi hoş görmez"83.
Bir başka hadiste de şöyle buyrulmuştur:
. (j\ -Uj.Tıll ı_jjlSUll
"Esnemek şeytandandır1'84.
16-Eğlence
- Ölüye giden ağlar, düğüne giden oynar.

Bu atasözü, Hâkim Nîsabûrî’nin naklettiği şu hadisle tam bir uyum arz-
etmektedir.
.Cjj-ajl lic. «HJI ,jajaJI ^ U3 (ij-3) J J ûi*
"Hz, Peygamber, düğünde oyna/nak, ölünün yanında da ağlamak husu
sunda bize ruhsat verdi"85.
17- Ölüye Ağlamak
- Ağlama ölü için, ağla diri (d eli) içinss.

Bu atasözü daha çok ikinci kısmı için kullanritr. Fakat ilk kısmı da bir
hüküm ifade etmektedir ki o da öiü için sğianmayacağıdır. Gerçek anlamına
itibar edilirse i!k kısmının şu hadislerin tesiriyle söylendiği akla gelmektedir:
(jc.
"Hz. Peygamber ölü için ağıt yapmaktan bizi menetti"87.
"Ölü için ağıt yapmak cahiliye işidir"88. Ancak hadislerde yasaklanan

ağlamak değil, ağıt yapmak, bağıra çağıra feryat etmektir. Cahiliye âdeti olarak
nitelendirilen de budur.
18- Unutma - Yanılma
- Ateş dumansız, insan isyansız olmaz59.
83 Buhârî, edeb, B. 25; Tirmizî, edeb, B. 7; Müsned, Ii, 265.

84 Buhârî» edeb, B. 125; Müslim, zühd, H. 56.
85 Müstedrek, 1,102. 86 Tülbentçi, 34.
87 Buhârî, ahkam, B. 49; Ebû Dâvud, cenâiz, B. 25.
88 İbn Mace, cenaiz, B. 51; Müsned, IV. 407.
89 Soykut, 95.
-117-
- İnsan beşer bazsn şaşar30.
- İnsanoğlu kusursuz olmaz?'1.
- İnsan hatasız olmaz32.
- Hatasız kul olmaz93.
. Kul kusursuz olmaz94.
- Kusursuz kul olmaz95.
- Kul tevbe ile mağfur olur96.
. Kul hatasız olmaz, hata tevbesiz olmaz57.
Bu atasözlerimizde insanoğlunun her an hata yapabileceği, bu yüzden
basit kusurların büyütülmemesi, insanın kendi kusurlarını içinde büyütmemesi
gerektiği anlatılıyor ve bu sözler bir çeşit teselli kaynağı olarak söyleniyor. Ni
tekim son iki atasözünde bu husus vurgulanıyor ve tevbe etmekle hatadan
kurtulmanın mümkün olduğuna işaret ediliyor. Hata ve tevbe bir arada zikre-
dildiğine göre atasözlerinin hadislerden esinlenerek söylenildiği aşikârdır. Ha
dislerde de föyle buyruluyor:
"Her insan hata yapar. Hata yapanların en hayırlıları tevbe edenler

dir"98. Hadisin senedi sağlam kabul edilmiştir".
"Eğer siz günah Işlemeseydiniz Allah başka bir topluluk yaratırdı, onlar
günah işlerler (de tevbe ederlerdi), Allah da onları bağışlardı"100.
,<J ^ (_>■« *—
jjU]'
"Günahtan tevbe eden hiç günah işlememiş gibidir''101. Bu hadisi zayıf

sayanlar olduğu gibi onu sahih kabul edenler de olmuştur102.
•‘Ali (jüaİİ AiaJİ ı_jlj ’jl
"Kul tevbe ettiği zaman Allah Hafaza meleklerine onun günahlarını
unutturur..."103.
90 Tülbentçi, 310. 91 Divanü Lügati’t-Türk, 111, 103; İzbudak, 17.

98 Tirmizî, kıyâme, B. 49; İbn Mâce, zühd, B. 3().
99 Bkz. Temyiz, 123. 100 Müslim, tevbe, H. 11.
101 İbn Mace, zühd, B. 30.
103 İbn Asakir'dcn naklen Suyûtî, Feth, I, 92.
-118-
- İnsan nisyan kuludur 104.
- İnsan nisyandan halı' değildir 105.
Bu atasözleri de unutmansa insanın tabiatında mevcut olduğunu vur
gulamakta ve unuttuğu için kimseyi yargılamamak gerektiğini anlatmaktadır.
Unuttuğu şeylerden dolayı insanın sorumlu tutulmayacağını bildiren hadisler
yanında, konuyla iigiii ayetlerin de bu atasözlerine etkisi olduğu söylenebilir.
Meselâ Taberân ’nin naklettiği bir hadiste şöyle buyrulur:
. jlouûll j
"Ümmetimden hata, yanılma ve zorlanarak yaptıkları işlerin sorumlu
luğu kaldırılmıştır"106. Halk arasında hadis diye bilinen bir söz de şöyledir:
"Unutmak insanın tabiatında vardır." Bu lafızlarla hadis olmasa da

başka lafızlarla gelen rivayetleri vardır107.
19- Akraba
- H er kimin evladı varsa başında büyük d erd i var100.

Ayette bu hususa şöyle işaret edilir:
. “'-U S j ' j ^ I j^ l tul ij-ıic-ij
"Biliniz ki mallarınız ve çocuklarınız aslında bir fitnedir"109.
- Oğlan dayıya kız halaya çeker 110
Bu atasözünün ilk kısmı Deylemî’nin naklettiği şu hadisten alınmış ol-
malıdır:
^ .^*1> _j^l..
"Oğlan dayılarına benzer"111.

- Kardeşin büyüğü peder, küçüğü evlat yerine g e ç e r 112.
Baba bulunmadığı zaman evdeki kardeşlerden büyük olanına baba
saygısı göstermenin, küçük kardeşlere de evlat sevgisiyle muamele etmenin
gereğine işaret eden bu atasözü Taberânî’nin naklettiği şu hadisten alınmış
olmalıdır:

106 Bkz. Suyûtî, Feth, II, 135. 107 Bkz. Aclûnî, II, 316.
108 Tülbentçi, 285. 109 Enfâl, 28.
111 Mekasıt, 707. Başka rivayetleri için bkz. Aclûnî, II, 339; Temyiz, 183.
-119-
"Kardeşlerin büyüğü baba yerine geçer". Ancak hadise Heysemî ve Suyûti
zayıf demişlerdir113. Beyh.akî’nin rivayet ettiği bir hadis de aynı anlamı ifade
etmektedir:
JİİjjS pA s e_jâ.V' J>j£ ^
"Büyük kardeşin küçükisri üzerindeki hakkı babanın çocuğu üzerindeki hakkı

gibidir"114.
- Teyze sns y a n s ıd ır '3.
Bir aile içerisinde yaşayan fertlerden yaşça büyük olanlara saygılı dav
ranmak dinimizin emirleri arasında yer aldığı gibi atasözlerimizde de yer al
mıştır. Anneye karşı gösterilen saygının teyzeye de gösterilmesini vurgulayan
ve onu ana yarısı oiarak niteleyen bu aîasözünürs kaynağı şu hadis olmalıdır:
. \ SJjİAj
"Teyze anne yerindedir'116. Hadisin bir başka rivayetinde de

"Teyze anne demektir" buyruimuştur117. İslam hukukunda bu hadis hüküm
kaynağı olmuş ve annesi ölen bir çocuğun bakımının teyzeye verilmesi gerek
tiği fetvasının kaynağını oluşturmuştur.
- Amca baba yarısıdır 11S.
Bu atasözü de bir hadisin meâiinden alınmıştır. Hz. Peygamber
Ömer'e hitaben şöyle buyurmuştur:
"Ey Ömer, bilmelisin ki bir kimsenin amcası onun babası gibidir..."119.

Aynı hadis Saîd b. Mansur tarafından mürsei olarak şu ifadeierle nakledil
miştir:
. (s i) -i!' j "Amca baba sayıl;r'120.
20>Tcpkjms Fayda Sağlamak
- Hizmet etmekle kul bey d ur.
113 Bkz. M. Zevâid, V lîl, 149; Suyûtî, C. Sağîr, 1 ,123.

114 Suyûtî, Feth, II, 74. 115 Aksoy, 363.
116 Buhârî, sulh, B. 6; Tirmizî, birr, B. 7; Ebû Dâvud, talak, B. 35; Müsned I, 115; Beyhakı, VIII,
6.
117 Bkz. Deylemî, H. 3025. 118 Soykut, 136; Tülbentçi, 54.
119 Müslim, zekât, H. 11; Ebû Dâvud, zekât, B, 22; Tirmizî, menakıb, B. 28; Dârakutnî, Sünen, II,
124; Beyhakî, IV, III; M. Zevâid, III, 79.
120 Bkz. Aclûnı, II, 69.
-120-
Zayıf olduğu söylenen bir hadiste de şöyie buyrulur:
p ^ ^ *A^ Aûı
"Toplumun efendisi onlara hizmet edendir"121. Bu hadisin üç ayrı ri

vayetini nakleden Suyûtî, her üçünün de zayıf olduğuna işaret etmiştir122.
- Adamın hayırlısı âmmeye faydadır123.
- Adamın hayırlısı âmmeye faydalıdır 124
Bu atasözleri şu hadisin meâlidir:
.(julill »Sİ' J1S .
"İnsanların en hayırlısı topluma en faydalı olanlarıdır"125. Suyûtî bu ha

disin hasen olduğunu söylemiştir126. Bu ifade aynı zamanda arap atasözü-
dür127.
21- Başkasına Muhtaç Olmamak
- Kendi işini kendi gören kazanır128.

- Sana vereyim bir öğüt kendi ununu kendin öğüt 129.
Her insanın kendi işini kendisi görmesinin gereğine işaret eden bu ata
sözü zayıf hadis sayılan şu ifadeden alınmış olabilir:
"Kendi yükünü kendisi taşıyan kimse kibirden uzaklaşmış olur"130.

Suyûtî bunun zayıf olduğunu söylemiş, Münavi de buna katılmıştır131.
22- Sultana Yaklaşmak
- Kurbu’s-sultan ateş-i süzan (Sultana yaklaşmak insanı ateş gibi ya

kar f 32.
121 Temyiz, 91. 122 Bkz. C. Sağır, II, 35.

125 İbn Hibban, Mecruhîn, II, 79; Kuzat, Bin İkiyüz Hadis, 43:, Şihab, I, 223.
126 Bkz. G Sağır, II, 9. Aynca bkz. Heysemı, M. Zevâid, VIII, 78.
130 Şihab, 1, 247; Mekasıt, 645; Aclûnî, II, 249.
131 Bkz. Feyz, VI, 122.
132 Soykut, 322.
-121-
Bir tecrübe neticesi söylenen bu atasözü Gazâlî'nin zayıf senedle nak
lettiği şu hadisten alınmış olmalıdır:
cI Iö c LûLlİ! ^5- ^ jl
"Ümmetimin en kötüleri idarecilerin ayağına giden âlimlerdir..."133.
23- Görünüşe Aldanmamak
- Cennete okuma koyacak değil kalp koyacak 134.

- Sûrete bakma s î rete bak 135.
- Boya bosa bakma, huya husa bak 136.
- Cemâle bakma kemâle bak (Kerkük Türkleri Atasözü)137.
Görünüşten ziyade huy ve davranışların güzel olması gerektiğini bildi
ren bu atasözüne şu hadis kaynaklık etmiş olabilir:
.fS IU c .1 J J l J l <111 < j!
"Şüphesiz Allah şekillerinize ve mallarınıza bakmayacak, fakat kalpleri

nize ve amellerinize bakacaktır'13a.
24- Misafir
- Misafirlik üç gündür139.
- Misafir üç gün misafirdir140.
- Misafirin üç gün hakkı vardır141.
Bu atasözleri şu hadislerden aynen alınmıştır:

. .. uJ-ı^
"Misafirlik üç gündür..."142.
133 İhya, I, 68; Acluni, II, 5.

134 Soykut, 241.
135 Soykut, 194.
137 Acaroğlu, 466.
138 Müslim, bin, H. 33; İbn Mâce, zühd, B. 9; Müsned, II, 285.
139 Aksoy, 319.
140 Aksoy, 320.
142 Buhârî, edeb, B. 31; Müslim, Lukata, H. 14; Ebû Dâvud, et’ime, B. 5.
-122-
.^\jl Aİj^J L AİVjjJa
"Misafirin misafirliği üç gündür1'143.
- Misafir kısmeti ile gelir 144
- Misafir on kısmetle gelir, birini yer dokuzunu bırakır 145.
Bu atasözlerinin kaynağının da şu hadisler olduğu aşikârdır:
**-âj^>j L
"Misafir rızkıyla gelir, oradaki kimselerin günahlarını da alır götürür1'146.
"Bir topluluğa misafir geldiği zaman rızkıyla gelir. Çıkıp giderken de o

toplumun günahlarının bağışlanmasıyla çıkar"147.
Suyûtî bu rivayetlerden bazılarının senedinin sahih olduğunu söylemiş,
Sehâvî ise zayıf saymıştır148.
25- İlk Bakış
- Göze yasak olmaz 149.
- Gözlüye gizli yoktur 150.

- Bakan göze bağ olm az 151.
Gözü birtakım şeylerden kaçırmanın mümkün olmadığını anlatan bu
atasözleri şu hadisleıle aynı anlamı taşımaktadır:
ıîınjlj hjU îll j V.ılı 2V u
"Ey Ali, (harama) ilk bakışın peşinden ikinci defa bakma. İlk bakış şe
nindir, fakat diğeri senin değildir"152. Tirmizi bu hadise hasen-garib demiştir.
~ ( J l S i <jc- AİII '*** 111 *■JV5 (jC-
"Câbir diyor ki: Hz. Peygambere âni bakışı sordum. Şöyle buyurdu:
Hemen gözünü çevir'153. Benzer bir hadis için Tirmizi hasen-sahih de
miştir154.
143 Deylemî, H. 3877. 144 Aksoy, 319.

147 Suyûtî, Feth, 1,107.
148 Bkz. Mekasıt, 85; Münâvî, Feyz, IV, 261,262.
149 Soykut, 246. 150 Soykut, 246.
151 Soykut, 246.
152 Tirmizî, edeb, B. 28; Ebû Davud, nikâh, B. 43.
153 Ebû Dâvud, nikâh, B. 43; Dâıimi, isti’zan, B. 15; Müsned, IV, 361.
154 Bkz. Tirmizi, edeb, B. 28; Müsned, IV, 358.
-123-
26- Gerçek Saklanmaz
- Güneş balçıkla sıvanm az'55.

- Güneşin yüzü balçık ile sıvanm az'56.
- Güneşin yüzü çamurla sıvanm az'57.
Aynı atasözünün değişik söylenişi olan bu ifadeler şu ayetin mealinden
alınmış olmalıdır:
"Onlar Allah’ın nurunu ağızlarıyla üfleyerek söndürmek isterler. Oysa

kafirler hoş görmese de Allah nurunu tamamlayacaktır"158.
27- Kısır Kadın
- Oğulu olmayan avrattan eski hasır ye ğ d ir'59.

Bu atasözü her ne kadar yalnız kız doğuran, oğlu olmayan kadını konu
alıyor gibi görünse de, hiç çocuğu olmayan kadını anlatmak için de kullanılır.
Bu hususa işaret eden hadis de şöyledir:
"Doğurgan kadın Allah katında, güzel fakat çocuğu olmayan kadından

daha sevimlidir..."160. Suyûtî bu hadisin hasen olduğuna işaret etmektedir161.
28- Kadın - Erkek
- Seversen oğlanı sev kız kendini sevdirir'62.

Suyûtî’den hadis olarak nakledilen fakat hadis kitaplarında yer almayan
şu ifadenin Turkçesi gibidir:
■öa mlilj j l ıjli Ûi-^
“Oğlanları seviniz, kızlar kendilerini sevdirirler*'163.
- Bir adamın karısı o adam ın yarısıdır'64.

157 Tülbentçi, 265. 158 Saff, 8.
159 Tülbentçi, 438. 160 Suyutî, Feth, I, 259.
161 Bkz. C. Sağîr, 1,65. 162 Soykut, 98.
163 Aclûnî, 1,54. 164 Tülbentçi, 113.
-124-
Bu da hadiste şöyle İfade edilmiştir: . j i ' ^'OLi »Lallı Ui'
"Kadınlar (tabiat itibariyle) erkeklerin benzeridirler"165.
- Erkeğin nefsi birdir, kadının dokuz 166.
- Erkeğin nefsi birdir, kadınınki dokuzdur 167.
Kadının şehvetinin erkeğinkinden daha fazla olduğunu ifade eden ha
dislerden alınmış olmalıdır. Hadislerde kadının şehevî arzulanna gem vuran
şeyin haya olduğu da belirtilerek şöyle buyrulur:
^ j fLuıjJI jLîc-l AjluÜ Sjİc. ^jlc. Sj^ıÂJİ ıTıU’şj.
"... Şehvet on parçaya ayrılmış, dokuzu kadınlara, birisi erkeklere veril

miştir..."168. Heysemî hadisin zayıf olduğunu bildirmiştir.
(_5^' jS lj Cy* ^1 LL1~? Şimali
"Kadının şehveti erkeğe göre doksan dokuz kat daha fazladır. Ne var ki
Allah onlara utanma duygusu vermiştir"169. Suyûtî de bu hadisin zayıf olduğu
na işaret etmiştir170.
- Kadın erkeğin şeytanıdır171.
- Erkeğin şeytanı kadındır 172.
- Avrat şerri şeytan şerri173.
Bu atasözleri kadınların erkekleri kandırdığını, onların kalbini çeldiğini
ifade eden şu hadislerden alınmış olabilir:
J .«İl J ’,1’ 11.iiİl_j ^ 1.T'’'^^
"Gençlik bir çeşit deliliktir. Kadınlar ise şeytanın tuzaklarıdır"174. Hadisi
Suyûtî hasen175, Amirî sahih kabul etmiştir176. Elbânî ise zayıf saymıştır177.
Tirmizî’nin naklettiği bir hadiste ise şöyle buyrulmuştur:
_ l-ıi.M' 1j j îrî..ıl i ^ lili D^ sIÂİl
"Kadın avrettir. Evinden çıktığı zaman onu şeytan baştan çıkarır"178.
- Kadının saçı uzun aklı kısadır 179.
165 Ebû Dâvud, taharet, B. 94; Tirmizi, taharet, B. 82; Darimi. vudu, B. 76; Müsned, VI, 256.
166 Soykut, 129.
168 Heysemî, M. Zevâid, IV-293.
169 Beyhakî ve Taberanı’den naklen Temyiz, 94-95; Acluni, II, 15.
170 Bkz. C. Sağır, II, 76. 171 Aksoy, 280.
172 Aksoy, 226. 173 Soykut, 225.
174 Bkz. Suyûtî, Feth, II, 181; Temyiz, 92. 175 Bkz. S. Sağîr, II, 41.
176 Bkz. Esne’l-Metalib, 1B0. 177 Bkz. Silsile..., H. 2764.
178 Tirmizî, radâ, B. 18; Deyiemî, H. 6713. 179 Tülbentçi, 328.
-125-
. Avradın saçı uzun olur, aklı kısa180.
- Kadın kısmının saçı uzun olur aklı kısa 181.
- Karının saçı uzun aklı kısadır 182
- Hatunların saçları uzun akılları kısa 183.
- Karının bir aklı erkeğin dokuz aklı vardır 184.
Bu atasözleri kadınların erkeklere nazaran daha az düşünceli olduklan-
nı anlatmak için kullanılır. Buhârî ve Müslim’in rivayet ettiği meşhur bir hadiste
de kadınların aklının kısa olduğu, ... Jîc. CıL-aSU ^ "... Aklı kısa olanlar
dan..." ifadesiyle bildirilmiştir185. Ancak hadiste bunun sebebi de izah edil
miştir. Gerek hadislerde gerek atasözlerimizde kadının şansı, değeri ve top
lumdaki yerini belirten ifadelere de rastlanır. Meselâ:
- Aîla avratta uğur vardır186.
- Atta avratta uğur vardır187.
- Atta, yurtta, avratta uğur (yümn) vardır 188
Özellikle sonuncu atasözünün aynen hadiste de yer alması tesadüf
olamaz. Mutlak bir etkilenmenin sonucudur. Hadisler şöyledir:
j
"Üç şeyde uğur (bereket) vardır. Kadında, evde ve atta"189.
. j'J Ij.lju jil' j S'j-ai' u i ^ JjaJI iSj V
"Uğursuzluk diye bir şey yoktur. Uğur ise şu üç şeyde olabilir: Kadında,
atta ve evde"190.
"(Üç şey) insanoğlunun mutluluğuna sebeptir: İyi bir kadın, uygun bir
binek, geniş ve ferah bir ev"191.
Atalarımız bunun aksini de söylemişler ve daha önceki atasözlerinde
olduğu gibi kadına güvenilemeyeceğini şöyle dile getirmişlerdir:
- At ile avrata inan olmaz192.
- Avratta vefa zehirde şifa (o lm az)193.
Birçok hadis âlimi tarafından Ebû Hüreyre’nin yanlış veya eksik anla

184 Tülbentçi, 341. 185 Buhârî, hayz, B. 16; Müslim, iman, H. 132.
186 Tülbentçi, 73. 187 Aksoy, 148.
188 Soykut, 243. 189 Deylemî, II, 31.
190 Tirmizî, edeb, B. 58; İbn Mâce, nikah, B. 55.
191 Müsned, 1 ,168; Müstedrek, U, 144.
-126-
ması olarak kabul edilen ve aslında Yahudilerin bir telâkkisini dile getirmek
için söylenen bir hadiste de bu atasözlerinin muhtevasına uygun ifadelere
rastlanmaktadır:
. jliilj ^ LaJİ
"Uğursuzluk (varsa) şu üç şeyde vardır: Atta, kadında ve evde"194.
- Kadının sırtından sopayı karnından sıpayı eksik etme.

Bu da kadınlar aleyhine söylenen atasözlerinden birisidir ve kadınları
sopayla yola getirmeyi öğütlemektedir. Hadiste de bu duruma işaretle şöyle
buyrulmuştur: .^ÎUac. j j j î Vj...
"Ailenin üzerinden sopanı eksik etme"195. Aynı zamanda bu ifade arap
atasözü olarak da kullanılmaktadır196.
"Kırbacını ailenin gözü önüne as". Suyûtî’nin Taberâni’den naklen ver

diği ve zayıf kabul ettiği197 bu hadis, arapların atasözieri arasına da gir
miştir198.
Bu atasözleri ve hadisler kadına değer verilmediği, onu dövmenin
meşru olduğu şeklinde yorumlanmamalıdır. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu
sözler tek başına değerlendirilmemelidir. Bunlar hayatın akışı içerisinde zama
na ve şartlara göre söylenmişlerdir. Hadisler için de durum aynıdır. Kaldı ki
bu konudaki hadislerin sahihlik durumu hakkında farklı görüşler vardır. Halk
arasında hadis olarak bilinen birçok İfade aslında ya hadis değildir, ya başka
sının sözüdür ya da bunların Hz. Peygambere nisbeti zayıftır.
Bu arada şunu da ifade edelim ki bu tür sözler sadece hadislerde ve
bizim atasözlerimizde yer almış değildir. Başka milletlerin atasözlerinde de
benzer ifadeler bulunmaktadır. Mesela "Kadının saçı uzun aklı kısadır"sözü
Sırp-Hırvat atasözü olarak da zikredilmiştir199. Bu söz, müslüman olmayan
Gagauz Türklerinde de "Karının saçı uzun aklı kısadır" şeklinde söylenmekte
dir200.

194 Buhârî, cihad, B. 47; Müslim, selam, H. 115-120; Ebû Dâvud, tıb, B. 24; Tirmizî, edeb, B. 58;
Nesâî, hıyel, B. 5; İbn Mâce, nikâh, B. 55.
195 Müsned, V, 238.
196 Bkz. Meydânî, II, 231.
197 Bkz. C Sağîr, II, 61. Aynca bkz. Hılye, VII, 332.
198 Bkz. Meydânî, II, 28.
-127-
29- Gençlik - İhtiyarlık
- Varlıktan yokluğa var, gençlikten ihtiyarlığa can sakla (Kerkük Türk-

leri Atasözü)201.
- Gençliğin kıymeti bilinse kocalığın şikâyeti az olur202.
- Gençliğin kıymeti ihtiyarlıkta bilinir203.
- Gençlikte vaktini geçiren sefa ile, ihtiyarlıkta ömrünü geçirir cefa
ile (Bulgaristan Türkleri Atasözü)204.
Hadiste de beş şeyden önce beş şeyin kıymetini bilmenin gereğine
işaret edilirken şöyle buyrulmuştur:
"Şu beş şey gelmeden önce beş şeyin kıymetini bil:... İhtiyarlığından
önce gençliğinin kıymetini bil..."205. Bu hadisin bazı rivayetlerinin hasen, bazı-
lannın ise mürsel olduğu belirtilmiştir206.
30- Sıkıntı - Sevinç
- H er rifat'ın (yükselişin) bir zilleti (alçalışı) vardır207.

- H er kemâlin bir zevâJi, her zevalin kemâli 200.
- H er kemâlin bir zevali vardır209.
Bu atasözlerine tesir ettiğine inandığımız bir hadisi Ebû Nuaym ve ib-
nü’s-Sünnî şöyle nakletmişlerdir:
"Her şeyin bir ilerlemesi bir de gerilemesi vardır"210, ibn Mes’ud da

buna benzer bir söz söylemiştir: y
"Her rahatlığın bir de sıkıntısı vardır11211.

- Allah fakir kulunu sevindirmek isteyince eşeğini kaybettirip buldu-
rurmuş 212
Hadiste ise eşeği yerine devesini kaybettirip buldurduğu ifade edilir.

203. Tülbentçi, 247. 204 Acaroğlu, 175.
205 Müstedrek, IV, 306. 206 Bkz. Münâvî, Feyz, II, 16.
209 Tülbentçi, 285. 210 A dunî, II, 147.
211 A dunî, II, 147. 212 Soykut, 229.
-128-
Çölde, yiyeceği ve içeceğini de taşıyan devesini kaybeden bir insanın onu bu
lunca ne kadar çok sevindiği belirtildikten sonra Allah’ın, kulunun tevbe etme
siyle bundan daha çok sevineceği vurgulanarak şöyle buyrulur:
"Bir adam yanında devesi, üstünde suyu, azığı olduğu halde çölde kor
kunç bir yere inmiş, başını yere koyarak hafifçe uyuklamış. Uyanınca devesi
nin başını alıp gittiğini anladı. Onu aramaya çıktı. Hararet, susuzluk, yahut Al
lah'ın dilediği meşakkat, adamcağızın üzerinde etkili olmaya başlayınca, eski
yerime olsun döneyim diye düşünerek dönüp geldi. Birazcık uyudu, sonra
başını kaldırınca devesini yanında buldu. İşte kulu tevbe edince Allah, bu
adamın duyduğu sevinçten daha fazla memnuniyet duyar"213.
- Allah kulunu darda komaz2 H .
- Zahmet çeken rahat bulur215.
- Zahmetsiz rahmet olmaz216.
- Güçlük içinde bir kolaylık bulunur217.
- H er bir üsrün (zorluğun) bir yüsrü (kolaylığı) vardır218.
Özellikle sonuncu atasözümüz terimlerine varıncaya kadar şu âyetten

ve hadislerden aynen alınmıştır: I^ ııl1^ ■ıl* ll B^
"Şüphesiz her üsrün bir yüsrü (yani her zorluğun bir kolaylığı) var
dır"219. Hadislerde ise şöyle buyrulur:
"Zafer sabırla kazanılır. Rahat ve huzur ancak sıkıntıya katlanarak elde

edilir. Şüphesiz her zorluğun bir kolaylığı vardır"220.
"Bir zorluk asla iki kolaylıktan üstün olamaz. Şüphesiz zorlukla birlikte
bir kolaylık vardır. Zorlukla birlikte bir kolaylık vardır"221. Zehebî bu hadisin
213 Hadisin değişik rivayetleri için bkz. Buhârî, daavat, B. 3; Müslim, tevbe, M. 1-8.
218 Tülbentçi, 282. 219 İnşirah, 5-6.
220 Müsned, 1,307-308.
221 Hâkim, Müstedrek, II, 528; İbn Kesir, Tefsir, IV, 525.
-129-
mürsel olduğunu söylemiş222, Suyûtî ise mürsel ve hasen demiştir223. Bir
başka rivayet de şöyledir:
jiLialI ^ jlj j
"... Bil kİ sıkıntıyla birlikte ferahlık, zorlukla birlikte bir kolaylık vardır*'224.
Heysemî bu hadisin râvîlerinden birisinin zayıf olduğunu söylemiştir.
31- Sevgi - Aşk
- Aşığın gözü kör olur225.

- Hangi şey sevilirse onun kusurları görülmez226.
Bu atasözleri şu hadisten alınmadır:
"Bir şeyi sevmen gözü kör, kulağı sağır eder"227. Ancak Miinzirî, hadisin
zayıf olduğunu bildirmiştir2273.
- İnsan sevdiği şeyi çok söyler226.
- Dervişin fikri neyse zikri d e odur229.
Aynı anlama gelen bu iki atasözünden özellikle birincisi Ebû Nuaym ve

Deylemî'den nakledilen şu hadisten aynen alınmıştır:
liuJS QA
"Bir insan neyi çok severse onu çok söyler"230. Suyûti hadisin zayıf ol
duğuna işaret etmiştir231.
- Bir gönülde İki sevda olmaz232.
Hadiste bu iki sevda dünya ve ahiret sevgisi olarak şekillenmiştir. Yani
insan kalbinde ya dünya sevgisi ya da ahiret sevgisi bulunacağı ifade edil
miştir:
1_JaI jjİ C. l_W ^
4jJl
222 Bkz. Müsledrek, II, S28,

223 Bkz. C. Sağır, II, 128. Hadisin ilk kısmı Muvatta’da da yer almıştır. Bkz. Muvatta, cihad, H. 6.
224 Taberanî’den naklen M. Zevâid, VII, 190.
225 Aksoy, 141.
226 Kutadgu Bilig, H, 257.
227 Ebû Dâvud, edeb, B. 116; Müsned, V, 194; Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 11.
227a Bkz. Muhtasam Sünen, VIII, 31.
230 Zerkeşî et-Tezkire, 115; Mekasıt, 619; Suyûtî, Felh, III, 149.
231 Bkz. C. Sağır, II, 160. 232 Gölpınarlı, 59-
-130-
"Dünya, âhiret ehline, ahiret de dünya ehline haramdır. Allah ehline ise
dünya da, ahiret de haramdır"2323. Suyûtî bu hadisin hasen, Münavî ise zayıf
olduğu görüşündedirler233.
32- Az - Çok
- H er çok azdan olur234.

- H er azın bir de çoğu vardır235.
- H er bir azın bir de çoğu olur236.

Bu atasözleriyle aynı anlama gelen bir hadisi Ahmed b. Hanbel ve Ta-
berânî şöyle rivayet etmişlerdir:
"Küçük günahlardan sakının. Çünkü onlar bir adamda toplanırlarsa o

insanı helak edebilirler"237.
Bu günahlar bir başka rivayette, ateş yakmak için birer birer toplanan
odunlara benzetilmiştir238. Odunlar nasıl birer toplanıp bir ateşin yanmasını
sağlıyorlarsa az ve küçük görünen günahlar da toplanarak bir insanı yakacak
seviyeye gelebilirler.
33- Güze! - Çirkin
- Güzeli herkes seveı239.

Bu atasözünde daha ziyade insan güzelliği kastediliyor. Hadiste ise her
tür güzelliğin ve iyinin Allah tarafından da sevildiği şöyle ifade ediliyor:
. L-Lau <111 j l
"Şüphesiz Allah güzeldir, güzelliği sever"240.
232a Deylemî, H. 3110.

237 Müsned, I, 402; M. Zcvaid, X, 189-90.
238 Bkz. Abdürrezzak, Musannef, XI, 184.
240 Müslim, iman, H. 147; tbn Mace, duâ, B. 10.
-131-
- Güzelin kadrini ne bilir ahmak, mürüvvet d eğ il mi yüzüne bak
mak 241.
- Güzele bakmaya doyulmaz242
- Güzele bakmak sevaptır243.
Güzele ve güzel yüze bakanın faydalarından bahseden bir takım hadis
ler rivayet edilmişse de bunların bir kısmı zayıf, bir kısmı da mevzû sayıl
mıştır. Atasözlerimize kaynak olan bu tür hadislerden bazıları şunlardır:
"Güzel yüzlerle karşılaştığınızda hayır talebinde bulununuz"244. Suyûtî

hadisin hasen olduğunu söylemiş245, el-Hût ise bütün isnadlarının zayıf ol
duğunu belirtmiştir246. Sağanı de hadisi mevzu saymıştır247.
"Güzel kadına ve yeşil renge bakmak görme gücünü arttırır"246. Ancak

bu haberin batıl (uydurma) olduğu söylenmiştir249.
ı jh *-nll
"ÜÇ şey gözün cilasını artınr: Yeşile, akar suya ve güzel yüze bak
mak"250. Suyûtî bu hadisin zayıf olduğunu söylemiş, Münavî de ona katıl
mış25', Sağanî İse uydurma saymıştır252.
.Sj U c- 1' jlVıH
"Güzel yüze bakmak İbadettir. İbn Teymiye bu hadisin aslı yoktur de
miştir"253.
. jlv i ^.n'^kH ili
"Güzel yüze bakmak gözün cilasını artırır'1254. İbnü'l-Cevzî bu hadisin

mevzu olduğunu söylemiştir255.

244 Buhân, et-Tanhu’l-Kebir, 1,157; Hatîb, Târîhu Bağdat, III, 226.
245 Bkz. Suyûtî, C. Sağîr, 1,44.
246 Esne’l-Metâlib, 70.
247 Bkz. Sağanî, Mevzûât, 56.
248 Hılye, III, 202; Şihab, I, 193-194.
249 Bkz. Esne’I-Metalib, 335.
250 Suyûtî, Feth, II, 51; Mekasıt, 274.
252 Bkz. Sağânı, Mevzuât, 48.
253 Bkz. Ali el-Karı, Mevzuat, 89.
254 Mekasıt, 696.
255 İbnü’l-Cevzî, Mevzûat, 1 ,163.
-132-
34- Ev
- Evinde rahat olmayan dünya cehennemindedir256.

Evinde huzurlu olmayan anlamına geldiği gibi evi rahat ve kullanışlı ol
mayan anlamına da gelebilir. Bu ikinci anlama uygun bir hadisi daha önce zi
kretmiştik. Ahmed b. Hanbel’ln rivayet ettiği hadiste şöyle buyruluyordu:
^ J j Ç ... ol'-j ^ ^ ^lkiLOİl Ç. SjUllü J
"Üç şey müslüman için dünyada mutluluk kaynağıdır: İyi komşu, geniş
ev, iyi bir binek"257. Bu hadisin başka bir rivayetinde bu üç şeyin iyi bir ka
dın, iyi bir binek ve geniş bir ev olduğu bildirilmiştir258.
35- Tuz
- H er yemeğin lezzeti tuzdur259.

Genellikle mecaz anlamda kullanılan bu atasözünün hakiki manası
Deylemi’nin naklettiği şu hadise uygundur:
e îb îl ( j J J İ Ü j Â j L o î û l j «U c. 4İ1I £ 3 .5 ^ L jl J S I û -a
"Bir kimse her yemekten önce ve sonra tuz yerse Allah ondan üçyüz
otuz çeşit belayı defeder. Bunların en hafifi cüzzamdır"260. Bu hadisin başka
kaynağı bulunamamıştır.
^ "Katığınızın şahı tuzdur1'261. Hadisin bir râvîsinin met-
rük olduğu bildirilmiştir.
Tasavvufta tuza büyük önem verilir. Yemekten önce ve sonra tuz yala
manın esası bu zayıf hadislerdir262.
36- Kabak
- Kabak deyip geçm e, cennet taamıdır263.

257 Müsned, 1,168; Müstedrek, 11,162.
258 Bkz. Müstedrek, II, 144.
260 Deylemî, H. 5845.
261 İbn Mace, et’ime, B. 32; Kuzâî, Bin İkiyüz Hadis, 46; Şihab, II, 265; Deylemî, H. 3481.
262 Krş. Gölpınarlı, 158. 263 Tülbentçi, 326.
-133-
Kabağın cennet taamı olduğunu bildiren uydurma hadislerden alınmış
olabilir2633. Fakat bu atasözü daha çok mecaz anlamda kullanılır ve toplum
içinde itibarsız kişilerin ya da önemsiz şeylerin, yerine göre önem kazandığını
ve vazgeçilmez hale geldiğini ifade eder.
37- Köpek
- itin olduğu yere melek girmez264.

Bu da gerçek manasında alındığında bir hadisin meâlidir. Hz. Peygam
ber, hastalıklı ve kuduz olabileceklerini de dikkate alarak olur olmaz yere kö
pek edinmeyi yasaklamış ve şöyle buyurmuştur:
VJ (Jüj V
"İçinde köpek ve canlı resmi bulunan eve melekler girmez"265.
38- Öaşağrısı
- Başağrısı cehennem gazabından imiş?66.

Hadiste de sıtmanın cehennem gazabından olduğu şöyle belirti
lmektedir:
"Sıtma cehennem gazabındandır. Bu sebeple onu suyla serinletin"267.

Bir başka rivayette de şöyle buyrulmaktadır:
o*
"Sıtma ümmetimin cehennemden bir nasibidir”268.
39- Hastalık - Sağlık
- Derdi veren dermanını da verir269.

Bu atasözü Buhârî’nin rivayet ettiği şu hadisin meâlinden alınmıştır:
263a Kabak yemenin faziletine dair bkz. Leâlî, II, 212-13; Fetten , 149.
265 Buhârî, bed’u’l-halk, B. 7; Müslim, libas, H. 83-84.
267 B u h a r, tıb, B. 28; Müslim, selâm, H. 78.
268 Taberânî’den naklen, A dunî, 1,367-68.
-134-
c VLi Aİ J j j t V ' AÜl J j l l \a
"Allah bir dert vermişse mutlaka onun dermanını da vermiştir'270. Ha

disin bir başka rivayeti de şöyiedir:
J jjl tljll (j\â 1
'Tedavi olunuz. Şüphesiz derdi veren dermanı da verir4'271.
- Her derdin bir devası (derm anı) vardı/272.
Bu atasözümüz de Müslim’in naklettiği şu hadisin mealidir:
• *b J£1
"Her derdin bir devası vardır"273. Başka bir rivayette ise şöyle buyrulur:
. . . I j j l j j â a I j J frİJ p lili l ) 3 ^ Aİll jjl
"Şüphesiz Allah dert vermiş, derman da vermiştir. Dolayısıyla her dert

İçin bir de derman vermiştir. Öyleyse tedavi olunuz..."274. Hadisin isnadının
zayıf olduğu bildirilmiştir275.
- Ölümden başka her şeye çare bulunur376.
- Ecelden başka her şeye çare bulunu/277.
- Ecele çare bulunmaz her şeye çare bulunur278.
Bu atasözlerinin şu hadisten esinlenerek söylendiği anlaşılmaktadır:
^J ^ ll j C jja İ ! 'İ l e\juü A aa ( J j i t ^ aAJI AÜl jVjc. I j j I J j
‘Tedavi olun ey Allah’ın kulları. Çünkü Allah bir dert vermişse mutlaka
onunla birlikte şifasını da vermiştir. Ancak ölümün ve ihtiyarlığın çaresi yok
tur"279.
Aslında bu atasözleri hastalık ve dertle sınırlı değildir. Her çeşit proble
min çözümünün olduğunu anlatmak için de kullanılır. Hadiste İse ölüm ve ih
tiyarlık dışında her hastalığın şifasının olduğu belirtilmiştir. Bununla birlikte
ölüm ve ihtiyarlık zikredildiğine, bunlar da bir dert ve bir hastalık sayılmadığına
göre hadisteki ifadeyi de genel anlamda alıp "hastalık da dahil per problemin
bir çözümü vardır" demek mümkündür.
270 Buhâri, tıb, B. 1; İbn Mâce, tıb, B. 1.

271 Bkz. İbn Mâce, tıb, B. 1; Esne’l-Metalib, 112.
273 Müslim, selâm, H. 69.
274 Ebû Dâvud, tıb, B. 11; Suyûtî, Feth, 1,327.
275 Bkz. Munzirî, Muhtasar, V, 357.
279 Müsned, IV, 278.
-135-
- Allah d erdi sevdiğine verir280.
- Allah sevdiğine dert verir281.
Bu atasözümüzün kaynağının da hadisler olduğunda şüphe yoktur.
Çünkü aynı ifadeye hadislerde de rastlanmaktadır. Bu hadislerden bazıları
şunlardır: ,4i» ı>
"Allah bir kimsenin iyiliğini dilerse ona musibet verir"282.
"Allah bir kulu severse ona dert verir"283. Bu hadisi, Allah sevdiğine
dert verir, şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Bu durumda hadis, ata-
sözümüzle aynı kelimelerden oluşur ve aynı manayı ifade eder.
a tlg. ı i ^ \ \ '«*• ■-»^1 Ijl
“Allah bir kulu severse ona çok dert verir"284. Ancak İbnü’l-Cevzî bu
anlamdaki bir hadisin mevzû olduğunu söylemiştir205.
L ajâ <131 -U r. ile. ^Jâc.
"Sevabın büyüklüğü, musibetin büyüklüğüne göredir. Allah bir topluluğu

severse onlara dert verir'1. Mehâmilî’nin Emâlî'sinden alınan bu hadisi Suyûtî
zayıf saymıştır286.
"Hastalıklar Allah tarafından kula verilmiş hediyelerdir"287.

- Erağda (rakıda) şifa, nâmertte vefa olmaz (Kerkük Türkleri Atasö
z ü ) 266.
- Haramdan şifa olmaz289.
Bu da bir hadisin mealidir:
. j » l ' j j ' jj Vj...
"... Haramla tedavi olmayınız"290. Buna benzer bir ifadeyi Buhârî İbn
Mes’ud’un sözü olarak şöyle nakletmektedir:
' Vajs
280 Par, 36. 281 Tülbentçi, 50.

282 Buharı, merda, B. 1.
284 Deyiemî, H. 972; Kenzü’l-Ummal, H. 30793.
285 Bkz. İbnü’l-Cevzî, Mevzuat, III, 201. Aynca bkz. Fettenî, Tezkire, 193.
286 Bkz. C Sağîr, II, 60.
288 Acaroğlu, 472.
290 Ebu Dâvud, tıb, B. 11; Suyutî, Feth, I, 327.
-1 3 6 -
"Allah haram kıldığı şeylerde sizin için şifa yaratmamıştır"291. İslam di
ninde Allah’ın haram kıldığı şarabın derman değii, aksine dert olduğu da ha
dislerde belirtilir. Bu anlamdaki hadis de atasözüne kaynak teşkil etmiş olabi
lir292.
- Baş sağlığı dünya varlığıdır293.
Gerçekten de her şeyin başı sağlıktır. Sağlık büyük bir nimettir. Hadiste
ise sağlıkla birlikte boş vaktin de bir nimet olduğuna şöyle işaret edilmektedir:
"İki nimet vardır ki insanların çoğu bunların kıymetini bilmez: Bunlar

sağlık ve boş vakittir"294.
- Hasta olmayan sıhhatin kadrini bilmez295.
- Hasta olma bana, sağlığının kıymetini bil ( Bulgaristan Türkleri Ata
sözü) 29e.
Sıhhatli insan sağlığın ne büyük nimet olduğunun farkına varmaz. Do
layısıyla sağlığın kıymeti hasta olunca daha iyi anlaşılır. Peygamberimiz diğer
dört şeyle birlikte sağlığın kıymetini de bilmemizi tavsiye ederek şöyle buyu
ruyor:
Lfjbo 3 «.A'î-fc LflJ \ ÛT-İ
(iîjia (Jjâ
"Beş şey gelmeden önce beş şeyin kıymetini iyi bil: Ölümden önce
hayatının, hastalıktan önce sağlığının, meşguliyetten önce boş vaktinin, ih
tiyarlıktan önce gençliğinin, fakirlikten önce zenginliğinin”297. Hakim bu hadi
sin sahih, Suyûtî ise hasen olduğunu söylemiştir298.
- M ide derdin, perhiz dermanın başıdır.
Gazâlî bu atasözünün arapçasını hadis olarak şöyle nakletmektedir:
"Çok yemek derdin, perhiz dermanın esasıdır..."299. Abdülmelik b. Saîd
291 Buhârî, eşribe, B. 15.

292 Hadis için bkz. Müslim, eşribe, H. 12; Ebû Dâvud, tıb, B. 11; Tirmizî, tıb, B. 7.
294 Buhârî, rikak, B. 1; Tirmizî, zühd, B. 1; İbn Mâce, zühd, B. 15.
296 Acaroğlu, 176.
297 Müstedrek, IV, 306; Hılye, IV, 148.
299 İhya, III, 84 (Türkçe tercümede, III, 200).
-1 3 7 -
adlı bir arap tabibinin sözü olduğu bildirilen İfade ise atasözünün esasını
teşkil etmeye daha uygun gözükmektedir: . „
j çlill duj
"Mide derdin kaynağı, perhiz dermanın başıdır"300. Bu ifadelerle Arap

atasözü olarak da bilinir301.
- Tâun olan memlekete ne girmeli, ne oradan kaçmalı302.
Karantinanın esasını teşkil eden ve bulaşıcı hastalıkların yayılmasına
engel olmayı amaçlayan bu atasözümüz de Buhârî ve Müslim tarafından nak
ledilen şu hadisin Türkçe tercümesinden başka bir şey değildir:
"Bir yerde Tâun (veba) olduğunu haber aldığınız zaman oraya girmeyin,
bulunduğunuz yerde veba ortaya çıkmışsa oradan kaçmayın"303.
40- Ahmaklık
- M i l olmayınca ne yapsın sakal, keçiyi ağaca çıkarır çakal304.

Sakal akıllı olmayı gerektirmez. Önemli olan sakallı oimak değil akıllı ol
maktır. Nitekim sakal keçide de var ama bir çakal karşısında ne yapacağını
bilemez ve ona teslim olmaktan başka çare bulamaz. Halbuki eğer aklı olsay
dı boynuzlarını kullanarak kurda ve çakala karşı koymanın yollarını arardı.
Hadis olarak nakledilen bir sözde bu atasözüne kaynaklık edebilecek
ifadelere rastlanmaktadır. Meselâ:
"Uzun sakal aklın azlığına delildir'1. Halk arasında hadis diye bilinen bu
ifadelerin Tevrat'tan alındığını söyleyenler olmuştur305. Deylemî’den nakledi
len hadiste ise şöyle buyrulmuştur:
...<naJ (Jjla j j i i^ İ (_!■?• 'j
"Kişinin aklını şu üç şeyle ölçünüz: Sakalının uzunluğu ile..."306. Hadisin
İsnadının zayıf olduğu söylenmiştir307. Halk arasında yaygın şekli ise şöyledir:
300 Fazla bilgi için bkz. Aclûnî, II, 214.

301 Acaroğlu, 52.
303 Buhârî, tıb, B. 30; Müslim, selâm, H. 92-94, 98; Müsned, 1 ,178, III, 416.
305 Bkz. Esne’l-Metalib, 193.
-1 3 8 -
4_ulDI (Jj j h (J5
“Sakalı uzun olanlar ahmaktır". Ancak bu ifadelerle hadis değildir308.
- Deli dosttan uslu düşman yeğdir309.
- Deli ile konuşmaktan akıllı He dövüşmek yeğdir 31°.
- Akıllı düşman akılsız dosttan yeğdir311.
- Akılsız dosttan akıllı düşman yeğdir 312
- Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun313.
Bu atasözlerinin hepsi aynı şeyi ifade ediyor. Sadece söyleniş biçimleri
farklı. Akılsız ve ahmak kimselerle dostluk etmenin sakıncalı olduğunu anlat
mak için kullanılan bu atasözleri Hz. Ömer’e nisbet edilen şu sözlerden alın
mış olmalıdır:
"Delinin dostluğu olacağına akıllının düşmanlığı olsun”314. Özellikle son

atasözü bu ifade ile aynen uyuşmaktadır.
41- Zenginlik
- Zengin olana kölesi bile düşmandır315.

Varlıklı insanın düşmanı çok olur. Mal varlığı İse birçok insanın gıptasını
üzerine çeker. Esasında atasözünde zengine karşı duyulan çekememezlik
dile getirilmiştir. Ebû Nuaym’ın naklettiği ve İbnü’l-Cevzî’nin uydurma addet
tiği bir hadiste bu hususa işaretle şöyle buyrulmuştur.
'Her nimet sahibine hased edilir"316.
42- Spor
- Ok atmak yazu yazmak suda (y)üzmek, gerekdir bu üçi her şahse

düzmek (O ğuz atasözü)311.
308 Bkz. Adunî, II, 122. 309 Soykut, 79.

314 Bkz. Adunî, II, 56. 315 Tülbentçi, 576.
316 Bkz. Zerkeşî, Tezkire, 99. 317 Acaroğlu, 603.
-1 3 9 -
Hz. Peygamber de ok atmayı ve suda yüzmeyi öğrenmenin gereğine
işaret ederek şöyle buyurmuştur:
A •'.l uliI' 'j
"Çocukiannıza suda yüzmeyi ve ok atmayı öğretiniz...". Suyûtî bu hadi

sin hasen olduğunu söylerken Münâvî zayıf saymış318, Zehebî ise batıl de
miştir319. Beyhakî kanalıyla gelen bir rivayetini Suyûtî de zayıf saymış, Münâ
vî ise bu rivayetin münker olduğunu söylemiştir320.
318 Bkz. Feyz, IV, 327-28.

319 Bkz. Mizânü’l-İtidâl, II, 231.
320 Bkz. Feyz, IV, 327. Benzer rivayetler için aynca bkz. Ebû Dâvud, cihad, B. 23; Nesâî, hayl, B.
8; İbn MSce, cihad, B. 19; Dârimî, cihad, B. 14.
-1 4 0 -
S onuç
Görüldüğü üzere Türk atasözlerinin oluşmasında Hadislerin büyük rolü

olmuştur. Her atasözümüzün hadislerden alındığı iddiasında değiliz. Zaten
böyle bir iddia çok abes olur. Çünkü milletimiz sadece dînî terimlerle ve dinin
kaynaklarıyla sınırlı kalmamışlar, hayatla iç içe oldukları için hayatın her saf
hasından etkilenmişlerdir.
Atasözlerinin, büyük bir kültür birikiminin neticesi olarak ortaya çıktığı
muhakkaktır. Her biri bir tecrübeye dayalıdır ve her atasözümüz insanın
olumlu veya olumsuz bir hâlini yansıtmaktadır. Toplum İçerisinde her çeşit in
san var olduğuna göre atasözleri de onların iyi ve kötü yönlerini ortaya koy
makta, bazen ahlak kurallarıyla son derece uyum sağlamakta, bazen bencil
liği, menfaatçiliği, vurdum duymazlığı, tembelliği, korkaklığı, kısacası iyi bir in
sana yakışmayan davranışları tesbit hattâ teşvik etmektedir. Ama neticede,
bu vasıfları taşıyan insanlar da vardır. Bu özellikler belki bazılarında çok, ba
zılarında az bulunur.
Şu halde atasözlerimiz bizim insanımızın iyi veya kötü yönlerini aksetti
ren bir aynadır, milli kültürümüzün vazgeçilmez bir parçasıdır.
Atasözlerimlzin yanında hadisler de bizim şahsiyetimizi oluşturan âmil
lerin başında gelir. İslam kültürünün ayrılmaz bir unsuru olan hadisler, atala
rımızın müslüman olmasından sonra onları yoğurarak mutlu bir hayata hazır
lamış ve davranışlarına çeki-düzen vermelerini sağlamıştır. Hz Peygamberin
de bir insan olduğu, İnsan topluluklarına hitab ettiği, dolayısıyla doğrusuyla
yanlışıyla insanı hadislerinde yansıttığı muhakkaktır.
Esasında tecrübe her yerde aynı sonuçları verebilir. Bu bakımdan coğ
rafi bölgeler ve iklimler değişik de olsa hayatın gerçekleri her yerde aynıdır.
Peygamberimiz bunu hadislerinde, atalarımız özlü sözlerinde dile getirmişler
dir. Zaman zaman bunlar arasında uygunluk görülmektedir. İşte bu uygun
luğun tesadüf eseri mi yoksa bir etkilenmenin neticesi mi olduğunu iyi tesbit
etmek gerekir. Biz bu araştırmamızda gördük ki pek çok hadis Türk atasözü
haline gelmiştir. Öyleyse atasözlerimizin bir çoğu hadislerden kaynak
lanmıştır. Çünkü Türkler müslüman olduktan sonra İslâm kültüründen etki
lenmişler, onunla konuşup onunla yaşar hâle gelmişlerdir. Zaten birçok ata-
-1 4 1 -
sözümüzde dînî terimler geçmektedir. Bu da bizim savunduğumuz tezi kanıt
lamaktadır.
Yalnız açığa kavuşturulması gereken bir nokta var. 0 da atasözlerlne
kaynaklık ettiğine inandığımız hadislerin bir çoğunun ya zayıf hadis yahut da
uydurma söz veyahut da Hz. Peygamber’den başkasına ait ifadeler olması
dır. Burada akla iki ihtimal gelmektedir:
1- Zayıf veya mevzû hadislerin halk arasında daha yaygın olması, bu
sebeple atasözlerimizi de bunların etkilemesi.
2- Atasözlerinin veya bazı vecizelerin halk arasında sonradan hadis
diye takdim edilmesi. Tabiî ki bu ihtimal dikkate alındığı zaman hadislerin ata
sözlerini değil, atasözlerinin hadisleri etkilediği, dolayısıyla birçok mevzû hadi
sin böylece ortaya çıktığı sonucuna ulaşılır.
Türkçe atasözlerinin arapça olan mevzû hadisleri oluşturması uzak bir
ihtimaldir. Çünkü böyle bir durumda mevzû hadisleri oluşturan arapça ifade
lere ihtiyaç vardır. Bu da Arap atasözleri veya vecizeleri olabilir. Yânî Arap
milletlerin eskiden beri söyleye geldikleri ve "emsal" adını verdikleri sözleri
daha sonraları hadis haline getirilmiş, böylece Hz. Peygambere ait olmayan
bir takım veciz ifadeler ona yamanmaya çalışılmıştır. Hele anlam olarak âyet
lere ve sahih hadislere uygunsa böyle durumlarda lafzın şu veya bu şekilde
olmasına bakılmamış ve "lafız olarak Hz. Peygamber’e ait değilse de manası
doğrudur" denilerek onlara da hadis süsü verilmeye çalışılmıştır.
Bu iki ihtimal de doğru olabilir. Belki bu etkileme karşılıklıdır. İki ihti
male uygun örnekler de bulunabilir. Ama bunun tesbiti bu çalışmanın sınırları
içerisinde hemen hemen imkânsızdır. Her şeyden önce atasözlerinin veya
vecizelerin ne zaman ortaya çıktığını bilmeyi gerektirir. İkinci olarak mevzû
hadislerin ya da başkalarına ait olduğu halde Hz. Peygamber’e nisbet edilen
sözlerin hangi tarihlerde hadis diye takdim edildiğini tesbit etmeyi gerektirir.
Bunun için gerekli bilgi ve belgelerin bulunarak ayrı bir çalışma yapılması
düşünülebilir.
Bu durumda yapılacak iş bu iki ihtimal içerisinde kuvvetli olanı üze
rinde durmaktır. Bu da bize göre birinci ihtimaldir. Bununla beraber diğer ihti
mallere uygun birçok örneğin bulunabileceğini dikkatten uzak tutmuyoruz. Ni
tekim, aslında Arap atasözü olduğu halde H. V. ve VI. yüzyıllarda yazılan dînî
kitaplara hadis olarak giren birçok ifadeye her zaman tesadüf etmek müm
kündür. Deylemî’nin, Kuzâî'nin, Ebû Nuaym’ın Gazâlî’nin kitaplarında hadis
diye nakledilen fakat başka hiçbir sahih kaynakta yer almayan lafızların sahih
hadis olma İhtimali hemen hemen yok gibidir. Sadece bu kaynaklarda yer al
mış bulunan hadisler içerisinde tenkide uğramayanlara doğrusu rastlayama-
dık. Bu da gösteriyor ki ikinci ihtimale uygun örnekler de mevcuttur. Ancak
-1 4 2 -
biz birinci ihtimal üzerinde daha çok durmak gereğine inanıyoruz. Çünkü tari
hin hemen bütün devrelerinde görülmüştür ki halk sahih hadisleri fazlaca bil
mez. Zaten sahih hadisleri onlara pek anlatan, nakleden de olmaz. Halkın ha
dis olarak duydukları şeyler, vaizlerin ve kıssacıların anlattıklarından ibarettir.
Bunlar ise çoğunlukla zayıf ve mevzû hadis naklederler. Böyle yapmak onla-
nn daha çok işine gelir. Halkı daha fazla duygulandırır, daha çok coşturur,
dolayısıyla onlardan daha çok bahşiş koparırlar. Uydurma hadislerin tarihi in
celendiğinde bu tür hadislerin ortaya çıkmasının en büyük etkenlerinin kıssa-
cılar ve vaizler olduğu görülür. Tabiî ki doğru ve sahih hadis nakletmeyi şiar
edinen vaizleri bu hükmün dışında tutmak gerekir.
Şu halde halkın hadis olarak öğrendikleri de genelde bu uydurma söz
lerden ibaret kalmaktadır. Özel gayretiyle sahih hadis okuyup öğrenenleri bu
nun dışında tutuyoruz. Durum böyle olunca halkın çoğunluğu duydukları mev
zû hadisleri, özellikle kısa ve veciz ifadeleri hafızalarında kolayca tutabilmiş
ve yeri geldikçe başkalarına aktarabilmişlerdir. Zamanla bunların sahih veya
mevzû hadis oldukları unutulmuş ve bu ifadeler bazen söyleyeni bilinmeyen
bir söz, yâni bir vecize gibi, bazen de topluma mal edilerek bir atasözü gibi
söylenir hâle gelmiştir. Öyle zannediyoruz ki zamanında ve yerinde söylenen
güzel bir söz kolay kolay unutulmamış, bazen kelimesi kelimesine aynen mu
hafaza edilerek topluma malolmuştur. Türk atasözleri kitaplarında Arapça ifa
delerle yer alan sözler bunun böyle olduğunu göstermektedir.
Şunu da söylemek gerekir ki hadislerden etkilenerek oluşan Türk ata-
sözlerinden bazıları hadisin mealinin aynen alınması şeklinde tezahür eder
ken bazıları muhteva olarak alınmış, bazıları da atasözü özelliğine uygun hâle
getirilmiş, bu cümleden olarak bazen takdim-tehir yapıimış, bazen yanına
ikinci bir hüküm konulmuş ve bu ikinci hükmün o hadisle alâkası aranma
mıştır. Bununla beraber bazı ifadeler değiştirilmiş ve Türk töreleriyle bağdaşır
hâle getirilmiş, bazı hükümlere de sadece işaret etmekle yetinilmiştir. Hadis
lerdeki ifadelerin aksine atasözlerinin çoğu mecaz mânâda kullanılmış, bazı
larının ise gerçek anlamı tamamen unutulmuştur.
Ele aldığımız 400 küsür hadisten 285 kadarı Türk atasözleriyle doğru
dan, 140 kadarı ise dolaylı yönden ilgilidir. Ayetlerden de 30 kadarı atasözle
rinin oluşumunda doğrudan, 15 kadarı ise dolaylı yönden etkili olmuştur.
Hadisler içerisinde yaklaşık 140 tanesi sahih, 40 kadarı hasen, 110 ka
darı da zayıf sayılmıştır. Bazı hadis âlimleri 10 tanesine münker, 45 tanesine
uydurma demişler; 50 kadarının da Hz. Peygambere değil, başka âlimlere ait
olduğunu iddia etmişlerdir. Sahih hadisler içerisine, sahih oldukları ayrıca be
lirtilmemiş bile olsa, Buhârî ve Müslim’in rivayet ettikleri dahildir. 8 kadar da
kudsî hadisin atasözleriyle ilgisi tesbit edilmiştir. Bu hadisler içerisinde Buhârî
-1 4 3 -
ve Müslim’in Sahihleri ile Ebû Dâvud, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce ve Dârimî’nin
Sünenlerl, İmam Mâlik’in Muvatta’ı ve Ahmed b. Hanbei’in Müsnedinde yer
alanlar çoğunluktadır. 230 kadar hadisin kaynağını bu eserlerden bir veya bir
kaçı teşkil etmektedir. 50 kadar hadis Deylemî’den, 30 kadan Kuzâî'den, 25
kadan Taberânî’den, 22 kadarı da Müstedrek'ten alınmıştır. Geri kalan hadis
ler ise diğer kaynaklardan nakledilmiştir.
Biz bu araştırmamızda gerek sahih, gerekse zayıf ve mevzû hadislerin
birçoklannın atasözlerimizi nasıl etkilediğini, diğer bir ifadeyle nasıl Türk atasö
zü hâline geldiğini örneklerle göstermeye çalıştık. Hadis olmayan bir takım
arapça ifadelerin ve vecizelerin de atasözlerimize aynen yansıdığını mü
şahede ettik. Ancak biz bunları hadis açısından değerlendirdik. Yânî birçokla
rınca hadis olarak nakledildiği için ele aldık ve atasözlerimizle mukayese ettik.
Araştırmamızın konusu da zaten buydu ve gördük ki hemen her konuda bir
veya birkaç hadis toplumumuzun dilinde atasözü hâlinde dolaşmakta ve ha
dis kültürü bu vesileyle Türk toplumunca yaşatılmaktadır. Önemli olan, bu tür
sahih hadislerin sayısını artırmak ve daha fazla sayıda Peygamber sözünü
halk arasında yaymaktır.
Birçok atasözünün aslında hadis olduğunu fertlere anlatırsak onların
kalbindeki Peygamber sevgisini artırmış, Hz. Peygambere karşı duyduklan
hayranlığı daha da fazlalaştırmış oluruz.
-1 4 4 -
K aynaklar
Acaroğlu M. Türker, Dünya Atasözleri, İstanbul, ts.

Aclûnî İsmâil b. Muhammed (ö. 1162), Keşfü'l-Hafâ, l-li, Beyrut, 1351/1932.
Ahmed b. Hanbel (ö. 241), Müsned, l-VI, Mısır 1313/1895.
------------- , K. Zühd, Beyrut, 1403/1983.
Aksoy Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, T. DKY, 1981.
Ali el-Kârî, (1014), Mevzûât, İstanbul, ts.
Bağdâdî Ahmed b. Ali el-Hatîb (ö. 463), Tarîhu Bağdâd, l-XIV, Beyrut ts.
Beyhakî Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin (ö. 458), es-Sünenü’l-Kübrâ, l-X, Hay-
darabad 1355/1936.
Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, TDK, 1969.
Buhârî Muhammed b. İsmâil (ö. 256), el-Edebü’l-Müfred (Ahlak Hadisleri,
tere. A. Fikri Yavuz), l-ll, İstanbul, 1974.
------------- , el-Camiu’s-Sahih, l-VIIİ, İstanbul 1315/1897.
Dârakutnî Ali b. Ömer (ö. 385), Sünen, I-IV, Kahire 1386/1966.
Dârimî, Abdullah b. Abdirrahman (ö. 255), Sünen, l-ll, Medîne 1386/1966.
Deyiemî Ebû Sucâ’ Sîreveyh b. Şehredâr (ö. 509), Müsnedü’l-Firdevs, l-V,
Beyrut 1407/1986.
Dûlâbî Muhammed b. Ahmed (ö. 310), K. el-Künâ ve'l-Esmâ, Haydarabad
1322/1904.
Ebû Dâvud Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, K. el-Merâsîl, Beyrut 1409/1988.
------------- , (ö. 275), Sünen, l-ll, Mısır 1327/1952.
Ebû Nu’aym Ahmed b. Abdillah (ö. 430), Hılyetü’l-Evliyâ, il-X, Beyrut
1387/1967.
Elbânî Muhammed Nâsıruddîn, Silsiletü’l-Ehâdîsi’d-Daîfe, Beyrut 1398/1978.
Fettenî Muhammed Tâhir b. Ali (ö. 986), Tezkiretü'l-Mevzûât, Beyrut
1399/1979.
-1 4 5 -
Gazâlî Muhammed b. Muhammed (ö. 505), Ihyâü Ulûmi’d-Dîn, l-IV, Mısır
1358/1939.
Gölpınarlı Abdülbâkî, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri,
İstanbul, 1977.
Hâkim Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî (ö. 405), el-Müstedrek, i-IV-Hay-
darabad 1334-1341/1916-1923.
el-Hasenî Ahmed b. Muhammed, Fethu’l-Vehhâb, l-ll, Beyrut 1409/1988.
Heysemî Nûruddîn Ali b. Ebî Bekir (ö. 807), Mecmau’z-Zevâid, l-X, Beyrut
1387/1967.
Hindî Ali el-Müttekî (ö. 975), Kenzü’l-Ummâl, l-XVI, Beyrut 1399/1979.
el-Hût Muhammed Derviş (ö. 1276), Esne’l-Metâlib, Beyrut 1403/1983.
İbn Adî Ebû Ahmed Abdullah (ö. 365), el-Kâmil fî Duafâi'r-Ricâl, l-VIII Beyrut
1406/1985.
İbnü'l-Arrak Ali b. Muhammed (ö. 963), Tenzîhü’ş-Şerîa, l-ll, Mısır,
1378/1958.
Ibnü'l-Cevzî Ebü'l-Ferec Abdurrahman (ö. 597), el-llelü'l-Mütenâhiye, l-ll,
Beyrut 1403/1983.
------------- , el-Mevzûâtü’l-Kübrâ, Kahire 1403/1983.
İbn Ebi'd-Dünyâ Abdullah b. Muhammed (ö. 281), es-Samt ve Ahlâku’l-Li-
sân, Beyrut 1409/1988.
İbn Ebî Hâtim Abdurrahman er-Râzî (ö. 327), K. el-llel, l-ll, Kahire 1343/1924.
İbnü’l-Esîr Mübârek b. Muhammed (ö. 606), en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadis, l-V,
Kahire 1385/1965.
İbn Hacer Ahmed b. Ali el-Askalânî (ö. 852), el-Metâlibü’l-Aliye, l-IV, Neşr.
Habîbürrahman el-A’zamî, yy. 1392/1972.
İbn Hibbân Muhammed b. Hibbân el-Büstî (ö. 354), K. el-Mecrûhîn, l-lll, Ha-
leb 1396/1976.
İbn Kesîr Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer (ö. 774), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm l-IV, Mı
sır ts.
ibn Mâce Muhammed b.Yezîd el-Kazvînî (ö. 273), Sünen, l-ll. Kahire
1372/1952.
İzbudak Veled, Atalar Sözü, TDK yay. İstanbul 1936.
Kur’ân-ı Kerim.
Kurtubî Muhammed b. Ahmed (ö. 671), el-Câmi’li Ahkâmi’l-Kur’an, t-XX, Mısır
1387/1967.
-1 4 6 -
Kuşçu Ülkü - Hüseyin, Atasözleri ve Deyimler, İstanbul 1989.
Kuzâî Ebû Abdillah Muhammed b. Selâme (ö. 454), Bin İkiyüz Hadis, İstan
bul 1327/1909.
------------- , Müsnedü'ş-Şihâb, l-ll, Beyrut 1407/1986.
Mâlik b. Enes (ö. 179), el-Muvatta', l-ll, Mısır 1371/1951.
Medenî Muhammed, el-İthâfâtü's-Seniyye (40 Kudsî Hadis, tere. A. Fikri Ya
vuz), İstanbul 1399/1979.
Meydânî Ahmed b. Muhammed, Mecmau’l-Emsâl, l-ll, Kahire 1379/1959.
Münâvî Abdürraûf (ö. 1036), Feyzü’l-Kadîr, l-VI, Beyrut 1392/1972.
------------- , Künûzü’l-Hakâik (C. Sağîr’le birlikte), l-ll, Kahire 1373/1953.
Münzirî Abdülazim b. Abdilkavî (ö. 656), Muhtasaru Süneni Ebî Dâvud, l-VIII,
Beyrut 1400/1980.
------------- , et-Terğîb ve’t-Terhîb, l-IV, Mısır 1373/1954.
Müslim b. Haccâc (ö. 261), el-Câmiu’s-Sahih, l-V, Mısır 1375/1955.
Nevevî Muhyiddin Yahya b. Şeref (ö. 676), el-Ezkâr, Dımaşk 1391/1971.
------------- , Fetâvâ en-Nevevî, İstanbul ts.
Ötügen Adnan, Türk Atasözleri, l-ll, 1000 Temel Eser, Ankara, 1971.
Par Arif Hikmet, Örnekli Açıklamalı Atasözleri, İstanbul 1988.
Sağânî Haşan b. Muhammed (ö. 650), el-Mevzûât, Beyrut 1406/1985.
San’ânî Abdürrezzak b. Hemmam (ö. 211), el-Musannef, l-Xl, Beyrut,
1390/1970.
Sehâvî Muhammed Abdurrahman (ö. 902), el-Mekasıdü’l-Hasene, Beyrut
1406/1985.
Soykut Hilmi, Türk Atalar Sözü Hâzinesi, İstanbul 1974.
Suyûtî Celâlüddin Abdürrahman b. Ebî Bekir (ö. 911), el-Câmiu’s-Sağîr, l-ll,
Kahire 1373/1953 ve Beyrut 1392/1972 (Feyzü’l-Kadirle).
------------- , el-Fethu'l-Kebîr (Tertib en Nebhânî), l-lll, Beyrut 1351.
------------- , el-Kavlül-Esbeh (el-Hâvî lil-Fetâvâ içinde 68. Risâle), Beyrut
1409/1988.
------------- , el-Leâliü’l-Masnûa, l-ll, Beyrut 1395/1975.
eş-Şeybânî Abdurrahman b. Ali (ö. 944), Temyîzü’t-Tayyib minel-Habîs, Bey
rut 1324/1906.
Tayâlîsî Ebû Dâvud Süleyman (ö. 204), Müsned, Haydarabad 1321/1903.
Tirmizî Muhammed b. Isa (ö. 279), Sünen, l-V, Kahire 1381/1962.
-1 4 7 -
Tülbentçi Feridun Fazıl, Türk Atasözleri ve Deyimler, İstanbul 1977.
Ukaylî Muhammed b. Amr (ö. 323), K. ed-Duafâ el-Kebîr, Beyrut 1404/1984.
Zehebî Muhammed b. Ahmed (ö. 748), Telhîsü’l-Müstedrek (Müstedrekle bir
likte), l-IV, Haydarabad 1334-41/1916-23.
Zerkeşî, et-Tezkirefi’l-Ehâdîsi’l-Müştehire, Beyrut 1986.
-1 4 8 -
AYETLER İNDEKSİ
4 6 , LajI
1 2 9 .I j ^ j jjju J i ,»-4 (jl
14 . J-luJ tiTblj Jjjo i^ÎLjI
2,9.A-a1»-J İ^ûlaoau Lûj (Jj
78...^Lw*J (J-* *^1 cfllû
20...^£i Ll-Uai IÂ^Su Jİ ıuf-
39. J jAAJİla $.L« 1
4 1 .(J_$aLui ^ÛL l-3 ^)C* (Jj^â
1 0 6 . C y* j jU £j-û 4_La U1 Jlİ...
30...ıilLıil ı^İLoll u£İİLa ^-111 JlS
29.ö>4İ*j V (jjillj (jjül ( j j ^ i J* cJS
83...f£i^JV jS-^j ^
14 . 1‘ J \_aC- (_J-Li-tiJ ^
9 3 . . . 1 . j VI Lnü aIII l-İK j V

2 6 ...< ^ 1 l i j i ci?"l ^ 1 c£J
46...lW x 4-111 (jia^Sj li İJ A
11Q a ^111j a \ LûI Ij-ûlc-j

SS.^jj^LiL-alI L-ı^j <111j . ..
1 5 .Lfeic* lİ^J -ü aAİ\ (j}_5* • •
92. j*Vl jj^ j

21...Jİal-Jl (5*0J
9 3 . j j j î j j 'j j Jp V j
5 2 ...c jl_ j^ l “üll (Jjfuı (JjL (j-aJ Ij1_jSj V J
1 0 3 . Vj
1 1 2 . ,.V ' <_K>jVl ^ (>4 U j
5 4 ; 6 4 . . . â ^ V I V! û ^ Y 1 * > >
15...(»4 j J j I (J jâ “»-Ul ■İj
1 4 . ..^ a I jâ U îîl j j j Ij ^ j q\
1 2 4 ...< ü i j j j ı_ jiik J
6 7 .. . ^ l ^ L«
-1 4 9 -
HADİSLER İNDEKSİ
...100...^_Ûâxll î_yC-J ^Jjl
.67.4^11 d ılu ı^l (j£âl
6 4 ...^ _yc- j ıilo'iı» jj)_j.. .4İJ) (jj)
44.«_vü (jJu jlill ! jîj|
7 0 . . . ? ^ ‘İİLaJİ
.] 2 4 ...4 j j ^ j tİjUJl ( jjj I
■7 1 .^ \ jU j Laj 1«iâi^l
1 36...*^ljl <011 s -uJ 131

1 3 6 ... c-^-aİI <*Jc- ı_uâ Iajc. <111 ı_ia.l lil
4 1 . ç.Lux !Ij I^ juIİ ç.LtiOLİI »^Luall t^İLtiasI lil
5 1 . aJüSj i l i jîc. (Jş-^ l tellal lil
1 1 8 .4 j^ jİ «UâİaJl 4İJI liaJl ı_llj lil
VI ciJİJİI lJî .İ! !ili (jüjl 1^.12 lil
«.ÜSVI lil
85.1^j I_jj I Ijâl&la (Jj IH-j (j-* I3J
38. >■"! VJ V <iılaâJI C.uİv lil
123..."*Jj_>j *—ii»Jall (J i.j b l
1 0 5 ...ıjil (JjUalI - ^ r- lil
91.1—iş j l î «Ltdjll (^Jl .wl lil
115...1_j5^l jjj^İAüll lil
42...1_j^_jj-ö3 (J^-s-^
63...1_jâAıââ <ül£-a q C. (Jl j ■>’î»<auı lil
1 3 8 ...U jlâ .^ î Ü-S ç^z-Auı lil
78...4İS AiİlJ I ^ l u a t**ı-hlı«^ lil
80...1a«.L4 jp S li lil
94. .. t _ J İ 4 İ İ 1 t5i*l J ^jJLobtAİl ı J j ^ J â lil
94...4-u>Ij ‘'■lil Ü 3^ 15^ ^>4-^ lil

3 4 . . d& pJU l j»lc. lil
4 6 ...(ji* î SİL-alI ^şi ^£Aa.l J la lil
17...Cİ5LL2 <j«UÜI ^ j j (jl£ lij
-1 5 1 -
37.1—iluj iij
116.. ^-3-aşJI îisc_l (İl
68...^âll İA4J 5 ÎrÜ I ^ l i ]
4 0 ...<JÜ ıjj£* ^Jli <111
93.(JjSİaM liiÜİl f j \ j CiİLd

111...
64...4Ja 1 j A t—
8 5... bl IjAilal
1 3 2 . . . * jjLuiû- -ile. l^ ila )
1 3 8 ;8 2 ...^ J ^ j l l JSo Ij j j Gc.1
34...^-gJjâ Ijc -û j ^ J U t L 0ÛJ| Ij j ±îc.!
57.<âj& <—îa j (jl (JjS e_)a.l J^ŞkVl IjlaC-l
4 4 .(jj__^â tıylc' tla . ( j j j 'J jU I lj .k r-1
1 1 ]... 1^1 ı£İ3\ü ı^SUj^l ti»c-1
.77. J S j j j (jic-1
77.(J^ j j j tg-lac-l
1 3 7 ;1 2 8 .,. l^ â. cJjâ Luiaî. jilje-l
.106.j>Lıa JJ^ûı JU frV l
.1 1 9 .v V l S_^V l < > jjSS/1
.ÖS.eeUj ( j j j J l ^ (J^Vl
7 9 ...jl^ li frljjjj J js
80...(3i_>iJI Ij ijaîII
84.<i=Jl j»js 1$ 1> j f>jil
129. J ı^yi sJjc. Âjjju ^ j i i Alil
112. I^c. <K j a J I 0uul i
124...< jJI (jJI t-ia.1 îljuıl
136....1ı»-U “Ull qa Ll^4
5 0... j& l tJ lj ^So.1 (jl
1 0 9 ,^ -ljlİ4 J j j j (jl U jxl
20...4Ü' ii.
-1 5 2 -
1 3 . . . ^ ij• b e * iic . Uİ
109.^-ljlLft jjjjUII l^ljjl
9 2 . . JLujIj A (jx ^11 Ij^pâjl
3 3 . . . ^ J jB
2 Lajflka j| Ldlla l*ÎLî ,1
73.<-_iAİ (jx ■**<*. <jJaS ^4 j»5l£]l (jl£ (j)
101.ji» L» LSl t ^1 ,jjl (jl
46.<Hâ a£Lul«I j 4Jj2 JUİI Iİa ç.Llac.1 (jl
75...^*-11 1 * * ' ^jLuljVI (jbuuVI (jl
2 2 _İJatll »--lU-aJ j j j J l jjJ
7 6 .S.ı^_^J) <^^LuJ) j
15...<111 ^jLı^l (j^ jjj» jı^>l jjjj ı_ı_jlıll jjl
139.->j »«*k 4_«i (_^j (jl
135...*-I_jaî1_j ^l^î! d j> \ <111 <jl
79.(j-i*-alU <111 (jl
3 7 ...V] (j«« V <,^1" AİSI (jl

5 7 ...^ .w l (Ja& lij j u lb u ^111 ıjl
116.(_yıLi“ Jl La j Jljtj <111 (jl
30...4.x1 (j>» (JUİI ^ (_^1Uj <111 (jj
131.J U O l (Jja?> <Ul ^1
2 3 . j^ â jjj j»S<il^ <111 (j)
122...^1l_jx!j ^£j_jj-a J \ ^>1üjV <111 (jl
44...'uVl (jc- L_ıİAxll t c^j.^1 <U| ^j|
87...fJ-^îll frLiVI (^1^ a-9j !aaİI i ^ j <111 jjl
113. JÜaJI (J?._)ll o jS j <111 (jl
112.^1 j il b JUc-Vl U3İ
54...j»jj jl c*l\twı_slâJl Lüj
127. jİJİlj elj-»llj (_>u_>âlt (_yj :<!DIj ^ ^îll Uj|
31. (Jl^ııJl (^ll ÎÂ»S LûJ
g3.(_JijVI <-«Aıâll .V.r~ jjjLâîl Ujl
-1 5 3 -
3 9 . ^ 2 4_ulşJLi V Ç-UJl (jj
125. JL*.^>!I ç.Luıill L*j|
Jj-uJa-Jj <Luıij Ç"Lu-a*]l (jl
6 2 .t3 ^ -'l ıSlâJl J P * û!

105. *"ı^ j»«I L« (J^W *— ğ * (jl
3 3 .. .^ J j 3 I^T-flm*İ (jl y *\ v ^ 1 û!
1 1 l...(jiâ j lSJ-^ J-4C- lU c I İ .• .0^-® û i-^ 1 ^
1 1 3 ... V t j l i ejS S / lş A
102. j î i l l _jA <jU ^ a k ' l j
104.(jU£U t_ı^S2l, i_jİSJIj f£U
131...(j*-6İaj ı_ )jjü l o l j L \ < j ^£U
45...AJU Aj İI i -i^t Aj j Ij (JL« ^Sj |
18...Vr1İ^W ■^fc û W ? '

4 4 ...Îİiı-a lİj I jjS L
5 8 . ( jjjll ı_ıik ^ Ij j SU
5 8 ...(jjjl>
105.U a Ij (jlS j l j <1]| j i c . (Jj-vjll
105.1-iAe. j l j 4jaJl V <"
6 5 .(« j-i» V) V jJ l
8 1 . .. ^ U jI Ij j j
137.elj.iJI (Jj-oI Ajo~>llj ç.Ul (Jiâl <t 11—.11
74.(j»^^Jlj) J j l l l j (J^j-« frl/LJl
İIO.A^İ Î ^ J jV <'-jİ (jLm-aV IİLU
118.<J <—û i V (j«4^ <_jüİJI ^ ı_ıHjîl
57
ın .jik jiiiı Ljjiiîiıı

116 ... jjc . !j l jskj
1 3 5 ...ç .li u ij jj £ jp aJM
135.elj.iJt J j j l eU I <J_>^ û u L s j^
39...^1 mia1I u j Ij j İI
3 8 ...^İ t Vüml La (J£j Ij j h j i

-1 5 4 -
6 2 , 1 II î l ^*11
133...fl**AİI Ç > Îjlı_Lij ^yci (jL-oi. d £ lj
84...öte1 C^ J“‘ ^ Aj\^*îmo cjl_jco cliMj
IOÖ.Ajjiİ İ j «.j a II i. CLl Aj
55... ^ jI li) d ı^ lj
95.107...2.oUîll f .ji 4-111 pş* K j V
45... J 3^ ı > t i 1*3? ' : û ^ > > ı > ^

7 9 ...t£ İ u ıll L -lL ^ a? y i I j j L sjV I ^ a ~> tlıilj
64...1wûU \jLua. 4^11 4jâ ^>4 cLl^lj

132...£jı >t %'I J l _jJüll :
2 1 . . . ı S ^ j j ı5=>-ll
79. jl^İI JjS jl= J I
54.d**Jl o “^?- c>

71.^-iluJ 5-a.L-aS cJL4?>
8 4 .C jV^«VI ^l-isl tliâJj AiaJI

1 3 0 .^ J - a J J (^ » j ^(^g-uül liL a .
114.{jWV^ ö ^ * j^ 4 ^
5 3 . ı_j_jaJl
43...îlf»^W ^ l l ^ l I_pî 1 «*ı~>

61..._)âJl <^3 (jİü ll£ j â 1 Ati üa.
12 0 ...■iiıjiı (3 ^ j>Ajji-â (jc . s_jâ-Vı (3^
134.^% ?. (>4 L jia lii» . ^yAaJl
134...j»j£şJl £ j3 ö -» (j-aiJl
94.tjLoj)fl ıjx «.UaJl
120.^Vl aJ_^L4j 4JUÜI
3 3 .^ 1 * 3 Ij c -û j ö"4 I j i î .
85...ÂjjVI Ij j a * .
59.(jJ-îl çLâî ^ ^ ‘iıu-^l
2 . aJ aV
76.V$JLlu.jl jj ^ \ jıL
-1 5 5 -
. l l l . f S j A İ . Jiâ. jıL
7 2 . j J i U f^&ll j^â.
1 21 .p A îl) ^ j .,1}i) ^ U l!
90...<uliJl 4jîsJ| ^ L u u
4 7 ...< ^V ^İHKflU Î jc.ji
1 3 0 . û^p-Vl j î^p-Vl (3*1 L5^* f'
23. 4_İ2kj ^ x_âJI ^x-uı Lûjİİ
2 5 . û j ^VI ^-c' j j jl
51... jjSVI £}*
8 9 ...< y ^ ûi-i (ej^J*) cJ^jlt
1 15 ...4-ft-û_j AjLuJ JaİÂ £ya 4İİI
1 1 4 .J ^ jV
1 19...(J^J»|MİJ UaâJl CSIİAİ (J&
,8 7 .V 21* *^j j Uc- _j j
123...*Uji5l (jc- îll dai\_ui
4 3 ... <11» <111 ^jLtJuü
90...<İ^H Lh4 LS^ ^

38...<1-*C' <îşJl V <j)i 1 J IjJüuı
126...<=Jl*«->ll Slj-dl l^V "*^^j,-u)
50.Â_^l^sl L^-2_^S-uı
76.<İJ*JI a-öİLuJİ
7 0 ^ y S l\ JjS f X J l
.133.^1*11 luti
1 2 -i^-u
18.<-û^JI .J_9^ a ja .j â Laaaai
125.pl VfcUHİl (JjIja. ^.Luull^ 4_uûj ujLu!ÜI
122.e l I ( j j j î j (jj^ll ^L»UI csJ-al j Ij j S

52...öiâj j j ^ l_jjlS JLİI...
82...^ jü l ^ \jia J U ^ I
.44. q -û LU j Xou <5Aj«£ajl
4 4 ...J J l&1I ç-^fil £â-£ (Jjlsil AİAjâ
-İ5 6 -
2 5 .e j* - Ü ' j l t .VûıM Jal_^ı-a5r
39...pİJ-a-ail Ç-JJ^SJ uAalI

40. e^Lıâli
40.(j-9jA İI j j j cM âlI
73.Aİ&1İ c J J i j liUoâJl
7 3 .L p U .V l ^ u . O U I
1 2 2 .^ 1 Â â lu iîl
1 2 3 .f U Aİiüü L *{ijı>ı\l AİLuâ
123...**-5j j j , j k i i t n . ^ il
9 0 .f r ^ «■İJ'İ jslsıla
^02.ç.lxlxlt fÂ ÛûâJl ^-jeJsJl
38...û W7' jjgun

9 8 , t—
J^^C- £jp> 4 i\CJ 4 1 j Mi (^cj
138.tii*^l Aİâ ts ^ - a-^HI (_J_jJa
69 Ajuâ ^jUJl£ ajj& ^ ^jLJi
As -I aIIj ÎİJJps 4jjL al!
3 4 ... ^ L l^ ^ ^VlS (J^ c. j j İ j jJbjJl
3 5 ...A ia J\ (^ i J asJ I j jiLtUj jJVaJl
2 0 ...Aİ ^ <^"*^ ü! ı."ı.'>r-

97 < ii.| (jjfr ^ Sliîll ı j j *... J ^ jS l ıjx> dı;a.c.
139. a ı% ı ^ı V j ıJÜUI S jl^c.
69.1-ilâ.l f j ÛC.J jja ! (Jj j oiaJl
50.iİİİaİI Jjb ü l
9 0 .t> * a J ^Luûll ( j i ı j ^ J cJ^Jl

49 .Sâiii (jjxluı S-iljC/ (jx __yi» Ac-luı J^c.
49...A iui û * (J‘*~<^ J a J j ^_jj (j^ c
3 1. V
95.A ojİ £ yı .lıil e j û c
7 6 .Â -İU Â ljJ l
1 3 6 ...A nı /T-all (->l~ıp. ile . __)^«.Vl fJâc.
1 2 7 . iÛa I i.”.» -'. ı^ll»jjji Jjlc.
-1 5 7 -
140...<jba^llj <^bull ji£ç.Ujl ljxlc-
31. J l j j J l IgÛ Lej jjU l
61. j >% 'l ^^3 ^jc la İI ^ 1t 11
74.. i—ijÂİI (J£b L üli 2 r.l >--" j j&Ac.
75.<s_}illj jk£Uj <c.L&&Jb
120 .JÎI j p JI
99.fûİ (jjl ijS ,^1 î
99.^jUaAmll £j a L_Jj-aiJl
99.(jLajVI AudJ L-JjJaiil
IO3 .U3 II Û-ujI AjiârJl
103.UJİI 4jjxJI
. 1 5 . dı l S IİU...
88.a^Lİ jli
100.4jl^jjuâ %jc ,3 ^jli
1 1 7 ...t > ı ıj * J i ^ _*$J1I ^ U1 o “ - j ( l h =) <111
6 3 ...1 jjj= j (jl t j j - j K ' .ıuV ^Sjli

125...Sili! (jja jjû j 4jcuüj (Ja.jll t_slc. SljAİl ı-ı'.v»?
32.»jb*JI (jx (Jı^^l ^1*J| (Ji«aâ
50...jİJİ <jl ■>$ J* ls...
112 .cjl£ jjl! dılS jaJl ^
88...İ J İ 1İ IjJ ’Ü ^ J j& <111 (Jts
107... ( j j l j l <AİâaJlj ^ l - i j ^ b jA lI : ^1 * 2 <111 J l i
17...^1j_yjj ıjjilj j l fjş\ b . <111 (Jlİ
79.(»i1J j»j <llb (JS
1 8 . u j j İI O oj (_ıkll
102...(jjjjl i—Li. ^ylc. ı_ıb5 ı_Jâ
72. I>« û ' j (3^1'
16...(J*3 pLû! U j <111 j ^ s J a
8 5 .LyjLV AİijV (Jb« <c.Ulll
45.1 j i S j j j S j (jl j î i l l jIS
81. jjS
-1 5 8 -
(J£VI Î j j S
85.^1^111 ı _ ı H j \ ;<
65 cŞİ^. jJ J l (_i£j ^ , -,<
103.1» ahi L« (JSj i *:.y%j j l I j İS t_jxlU (^piS
ll .( ^ i = J ) JJJİ _ygj <11 ic a J b < i İAJJ V JİJ _yal j £
12.jjjÎ j^â (<lll ûıjj «dlljSİj (Iûjj V) ^ jİ j V J b jx î JS
VI (jSLa-a (_jl«l <J£
1 1 8 ...d U a i (JS
3 3 . „ ö ^ In*>'l (J£
139.(3-4^.!
116.<2â J Jy i< (J^
7 5 .< y c -j j Ç^lj
71.43Aj-a 4 jJa ll a_4İ£
101.ji=w J-_^İ4-4 (JS
64,66. ıjİJj (jj-ij
24...4 jjj & (iljl^ LuaİI
5 1 ...^ ! s-ı^l <111 (Jjiu. Jjâl (jV
5 7 ...t.ı]n ~ i^ <1^. İ â .1j jjV
78.<1 “üLsI V (j^l ıj^Hİ
134... 4J S 4^2 <££Lall t J i J j V
2 7 . . . ^ l j J j-u ıS I ‘^ ^
10 0 ...4-111 Ajjljıjâ 1İİAİ.V ÂjLeJîll v

112 .<j ^ 1 ls-^* (J-^4 1j ı^giv
102...ö;<ı'-"a'l I V
99.<1£ ûill u_uâ*JI b lâ ... *a1■ V
9 6 ...I j j L» (jjü l ^£11jÎ j Ijj'.'iı'iV
1 9 ...û ^ i I-4 V
5 8 ..,(^ a ljjl ı—ılia ^jc. I_^LSV
24.U3.ill ^ 5^1 j V
9 8 ,Jjju ıaJ <sJ_j V
24.<111 ^Hl ( j j J ^j-ajAİl < ^ l j V
-1 5 9 -
41. W imli (^S V) Aa-uiAİl jL aJ a^Lus V
2 1 .t^LâJI "~,Jg * -Alo a\ <£rÜa V
13.(3^-H J^İ ( jj'A Aİ <*X.Lla V
5 6 .C IÜÎI > u VI <jpUa V
56.c l ^ l tp L k V
5 6 .'J'^ jV (jAİ (JİÜ a V
30. "1a V j ^ -»"i Iıua ^ U l (-ıİT~jj V
1 0 9 ...(ji^ ' <j£ ı3J*d ü ' _>^

8 6 .fU Aj İÜ ( J j j elâ.1 JT-flJ (jl (J^-; V
3 8 _4.İİ3 (t jîlInl -İJC- (*.ffi1“J ^
16.<131 VI V...
93. juTîıııi (_5^ l_><l
109...4 vn'>« ıj a lİ ^ jİ I lİ=»_>İI jaiV
4 7 .ılfcûJ-a ^ a ,lj J*-a. (>» (>>>JI
49 ÎÛÎll ^İAİ ^ 1 j j i a J I
4 4 .0 " J * ûJ J (3 ^
55...4-iJa^ll (3^*^ *^11
104...1a^1j_j S^]l_ş]| ( 3 ^ il)-4 tİP^
1 3 5 .«.Ij^ ç.li (J£l
1 2 8 .jb û lj JU3I tsd "
1 2 8 . jj 4 ji.jâ (J£l
1 3 6 .f£;'& aA]| (Ji ş j
I2 9 ...ö ş _ y *ı jjoıc- u jlîu [jl
19.j . ^ <>> J ^ - l^
93.e j j A a A*j f(^j-» l <ill^j ö l
22...L«S < 5 jj qa ı—ı^)* 0^
22...a£ j j V < a jj t > J* û'
22...^j*D jc . 4İ1I j iS (_^MI ı j j j l l (jl
101...Ü K 4 i* j o - j b j i j ^ ı (j^y û 15 j 1
51... 0^ 3^^ t s ^ - cS^l £)\

-1 6 0 -
1 <JÜjV V_jî
1 1 8 ...U 1 ^ «Ull ( j lAıI ^ jjo jjû j ^£ j ! V_^l
103.(JüUİ1 (jjj ^L -al jj-a (Jju]

86.4 jj Ixa]1£ (_jıui
59...*1 VI $-1
8 0 . bj ^ - j ^
8 1 .. . lj^ i- k - a şl QA \İA (JjU İ ,
40 ...^ 3 ^ uİJ (JjlAIİ

8 1 ...A j j j J l^jiS t—jLuü La
1 3 5 . Vi_ıij aİ J j^ l VI 4ÜI J j j) L«
92. ÂjV ♦• 1-4
8 6 .t5 ^ 'j J & JS ^
7 1 . û^ j-üj (o-^) aAÎI
6 8 . tj-6 ^-û
61...(Jj-îaSİ (_1^-İ (J-* 6-^J c İ^ ^
4 3 ...cJL*
43.43-lt-â (J*6^ 1 L*
34.(JâJI ^ÜiLlI JJâ
88...4 j =J ü j x âj-dl
7 5 ...^ İ J (j^löj-aJl
8 9 ... i^1uiaİI L-lr^Lı-a (JÎLafa ^JL-alI (jjuisJl (JİC
35,..4_»j4İj fiilili ^vi»j (_^Âİ1 ^]L*Jl tJÎLa
51...^juiİj £yA 2AıLa-ti]l
125.ijLlaAiyi c h ^ ^ L . liJİ dIâII
30.
88.4jlîJ ç\ uiAİİ
138...C-Ij-^îl o ^ J $I,j11 duj S.ij rtl'
20.(jJ^S jJİâJl
1 12.^->ûİj1jîk (J-ûjJl i^J^Lû
83. j ;> Cy*

-161 -
1 3 0 . (j-a
7 3 . ^ ^ ^ imİ £j! s\jj\
12 ...Aİİ .lü J l <_)^ ^l*Iall (J£l ^yi
1 3 3 ...a * jj t-t^Zı J S J J ^tLdl <J£I qa
29.#İJİ£- (J^ ö*
67. Aiâa. £ j j ıjA

91,77.4jİ*jV < S jj I ^ -u ıl (jü i^ ^j-4
65.Ly_^s “'jâ Aİ1I LjIs ö*
121. jjSII (j^> L s ji a"ı» lı n cU^k,
97...AİÎI 6jpiU \jj^ll ^ ÎulaSI siâ.1 j£*n £yb
42. . . ^ i a i i l A jjlu ( j- *
42. (İT j»u-a £ja

8 2 . ^ J 'j j ^ <j*
7 3 .U j l ' u ı / l (JA
12.AJJ L_İjC. Jİâ «Uuİj l_İjC. jj»
100.AIa*J ^^İ s. LİL4J (—ijjü JJC. (j-«
53,IL» (_>*ula Luic. ^jx
104,.,'Üll j j â I a J j j q JJ ( j j â £ya
3 1 . ci* W* ^ <J^ (j-a

12...Jb£> Ij ! ^Luia]I Ajâ.V (J^İ (jx
7 0 ...jiV I ^JİIj û ^ j i tly*

70.<iaîiiı J jS A-a^lS j j £
1 1 5 ...< j^ J & ıj*---
113.<111 V *U1I_^İÜju V (j^
8 6 .jaîSİI jS j j j (Jjlsll j f t .jj jJ
2 4 .a Jc . <111 Aİlsu ^ ey*
1 3 6 . dy*
6 7...aj& j Ijji. Cy*
65.ljj.ill ^ \ç-jjji cJ^*^ l>*

2 9 .lj'g > ^l^c-i (jjjlill
119.£jLuuVl (jloüüll
-1 6 2 -
129...t_ıjSJI jj »**1" jj-n îll
SS.jjLu'j!! ÂİVİûH
SİâİI (_jJI
132.Î^1jc- l)u> H Jl
132. jı<-ı.ı'l (_5^l _püll
137.^1_>illj * >«*»" :<_pU]l ü j p u* û ^ * * '1
25.14^-» J j j 3 U jJ! jl-ill v*u»î
32.o^^C' ^11*11 ^_y
3 2 .(J^?. (Îc. SİLâ q a _yâ. jJc. ^ jj
ı j f - ( ı > a ) ^151 J j - u ı j Ü l$ j
117. a_iL&\^»_İ1 j a \ qa lIllaII

40.4İSC.
jjlj £ a jr j i l l ( jl.,.^ lc .İ
3 2 . ^ ^p-«aill ^jl îc-lj...

1 2 5 .ç lj^ l S^jİC- 6_4^-uill ClLe^j...
80.(3 j_>UI (Jjâ o ^ â j l l j
20... JS j...
2 6 .^ m < (J?>^ »Ajc. ^j;US (JS j
AjluâJl
136.^1 I j j İ J j V j...
127.t2ÎL-ac- ^J-*-
9 8 . q LoS ^\ t_jlâ xsİİyi')/ j ...
17... (JIÎLa < aE ^ jj\£ pA jllll J i - i ı V j . . .
25...t_i^Jl p * (_y* W
}JUL:?‘■(* *6^
1 1 9 . 4.İ1UJ ^1^11...
91 j ^ İ 4-kijfc ( j j j (J^ t> J---
92,.^J_)^>jj “'Jîl w 1 -*r - ^ Lh*_j
95 * vı*t~. <ı\lı l j 1^ 1 1 *U 4u. m ••
115.j»jfJI >-
63 ... jjiâJİj VI
83.c£tajl ^ ( j j l Vj
-163 -
56...ıiljl>4İ (ji-İa ja C- ^)Jİ U
100_AÜI I jÎ jI (jnUİI I j j i L.
110... J t 5 ^ cJ^^1.j ^
1 2 3 . . £İ SV ^ c . L
120.4-ul j ' m ^C- jjl t^lalr. Lal _y£, L
1 2 — Alil
96... jU ll QA fcjlmtj ôJalİ U
2 6 .. . s C jjli Calıi L* * L
24.AJİC' L« a^c, u
97...Aoâ,l Îliîîl pSjı^l j t n u
2.^-li-uJl Jul! (j-û _)xi. U U ! ûJl
4 5 ...^ ^ ü u syı J jL
2 0 ...^ y i ?ja
126...AİDIj ^ (jxjll
102...j»ûl (jjl jkj ^j
-1 6 4 -
ATASÖZLERİ İNDEKSİ
Acelede nedamet teennîde selamet vardır -113

Acele işe şeytan karışır - 8, 113
Acele şeytandan teennî Rahmandan -113
Acı söz insanı dinden çıkarır, tatlı söz... - 71
Açık kaba it değer - 84
Açın imcini olmaz - 45
Açlık sofuluğu bozar - 45
Adalet dünyanın temelidir - 50
Adalet mülkün temelidir - 49
Adamın aynası arkadaşıdır - 89
Adamın hayırlısı âmmeye faydalıdır - 121
Adamın hayırlısı ammeye faydadır -121
Adam olan iki kere aldanmaz - 53
Adam sormakla âlim olur - 30
Adilin bir saatlik ibadeti âbidin bir senelik... - 49
A ğaç yaş iken eğilir - 61
Ağır ağır demeli çabuk çabuk yemeli - 71
Ağlama ölü için ağla deli için - 117
Ağlamayan çocuğa meme vermezler -113
Ağzından hayır çıkmaz bâri şer söyleme - 70
Ah alan unmaz - 99
Ah çekenin ahi kimsede kalmaz - 99
Akarsu murdar olmaz - 39
Akar su pislik tutmaz - 39
Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır - 9
Akıllı düşman akılsız dosttan yeğdir -139
Akıllı iki kere aldanmaz - 53
Ak koyunun kara kuzusu da olur -110
Akıl olmayınca ne yapsın sakal... -138
Akılsız dosttan akıllı düşman yeğdir -139
Akil bir kere aldanır - 53
Akil düşer mi düştüğü zindana bir dahî - 53
Akşamdan sonra kapını kapa - 85
Ak şeker kara şeker bir damarı soya çeker -110
Aktarla konuşan gül yağı, kasapla konuşan... - 89
-1 6 5 -
Alaca namaz Hakka yaramaz - 41
Aldatan aldanır - 53
Aldatayım diyen aldanır - 53
Alına yazılan başa gelir -18
Alında yazılan görülür -1 8
Alın yazısını kullar değiştiremez -18
Alimin uykusu cahilin ibadetinden hayırlıdır - 32
Alim olan ilmi ile âmil gerek - 35
Alim unutmuş kalem unutmamış - 32
Ali’nin günahı Veli’den sorulmaz - 93
Allah Allah deyince işler olmaz - 11
Allah bile kulunun karasını yüzüne vurmaz - 96
Allah dağına göre duman verir - 93
Allah derdi sevdiğine verir -136
Allah eli her elden üstündür -15
Allah fakir kulunu sevindirmek isteyince... -128
Allah herkesin gönlüne göre verir - 39
Allah kulunu darda komaz -129
Allah kulunun götüreceği kadar verir - 93
Allah rızkın kefilidir - 23
Allah sabırlı kulunu sever - 83
Allah sevdiğine dert verir - 136
Allahtan korkmayandan korkulur - 13
Allah yardım ederse kuluna... -15
Alma mazlumun âhını çıkar âheste âheste - 99
Alma mazlumun âhını yuvadan indirir şahini - 99
Altı olur yedi olur hep Allah’ın dediği olur -16
Aman dileyene kılıç kalkmaz - 51
Amca baba yarısı -120
Amelsiz âlim elinde fener bulunun âmâya benzer - 34
Ana ata önünden geçmek hata - 84
Ana baba bedduası alan umnaz - 84
Ana baba duası alanın sırtı yere gelmez ~ 84
Ana baba ile iftihar olunmaz - 96
A na hakkı ödenmez - 84
Ana kalbi kırılmaz - 84
Ananı babanı sayarsan oğlundan da saygı görürsün - 81
Ananın hayır duası babanın bedduası tutar - 84
Anlatışa göre verirler fetvayı - 50
-1 6 6 -
A ra bulucu yalan ara bozan doğrudan yeğdir -103
A r eden kâr etmez - 30
Arkadaşını söyle kim olduğunu bileyim - 89
Arkadaşını söyle sana kim olduğunu söyleyeyim - 9
Arkasından söyleyeceğini yüzüne söylemeli -103
Aşığın gözü kör olur -130
A t başını yularlayıp rahatlandı - 77
Atanın duası ananın âhı - 84
Ateş dumansız insan isyansız olmaz - 117
Atını bağladıktan sonra Allaha emanet et - 77
Atını sağlam kazığa bağla ondan sonra... - 77
At ile avrata inan olmaz -126
Atla avratta uğur vardır -126
Atta, yurtta avratta uğur vardır -126
Avradı ar zapteder er zaptetmez - 90
Avradın saçı uzun olur aklı kısa -126
Avrat şerri şeytan şerri - 125
Avratta vefa zehirde şifa -126
Ay gördünse bayram et 41
Ay gör oruç tut ay gör bayram eyle - 41
Aza kanaat etmeyen çoğu hiç bulamaz - 86
Az sadaka çok bela götürür - 44
Az söyle çok dinle - 72
Az söyleyen çok rahat eder - 73
Az veren candan verir, çok veren maldan verir - 44
Az yaşa çok yaşa akıbet gelir başa - 25
Bağla atını ısmarla Hakka - 77
Bahil adam her dem zelil olur -105
Bahil cennete girmez girse de rahat bulmaz -105
Bahiller cennete girmez, eğerçi evliya ola -105
Bakan göze bağ olmaz -123
Bana benden olur her ne olursa... - 73
Bana bir adım gelene iki adım varırım - 87
Baş ağrısı cehennem gazabından imiş - 134
Başkasına yaptığını oğluyla görür - 81
Başkasının sözünden ziyade kendi gözüne inan - 86
Baş sağlığı dünya varlığıdır -137
Batıla eyvallah demem - 21
Bedduadan korkmayan belasına uğrar - 100
-1 6 7 -
Bekâra karı boşamak kolaydır - 56
Belaya sabır gerek - 83
Belaya sabreden ecrini alır - 83
Belaya sabretmektir âlemde hüner - 83
Ben demek şeytan işidir - 106
Besmelesiz çıkma yola başa gelir türlü bela - 11
Besmelesizden hayır gelmez - 11
Besmelesiz işe şeytan karışır - 11
Beş parmağın hangisini kessen acımaz - 75
Beyhude şeylerin terki aklın kemâlidir - 91
Bez alırsan Musul’dan kız alırsan' asıldan al -110
Bilen ile bilmeyen bir olmaz - 29
Bilen ile bilmeyenin hâli bir midir? - 29
Bin bilirsen de bir bilene danış - 92
Bin işçi bir başçı - 75
Bin işçiye bir başçı lazımdır - 75
Bir adamın karısı o adamın yarısıdır -124
Bir aldanan bir daha aldanmaz - 53
Bir buldu iki ister akçe buldu çıkın ister -101
Birdir imanla ikrar demişler -1 8
Bir elinle verdiğini öbür elin duymasın - 43
Bir gemide iki kaptan olmaz -16
Bir gönülde iki sevda olmaz -130
Bir göz ağlarken öbür göz gülmez - 75
Bir işin önüne bakma sonuna bak -111
Biri yer biri bakar kıyamet ondan kopar - 68
Bir Şem’a ki Allah yaka halk üflese sönmez -14
Bir Şem’a ki Hak yaka... -1 4
Bir tahtta iki şah olmaz - 16
Bol bol yiyen bel bel bakar -104
Borcun iyisi vermek derdin iyisi ölmektir - 59
Borç ödemekle yol yürümekle tükenir - 59
Boş duranı kul da sevmez Tanrı da -113
Boş gezeni Allah da sevmez Kul da sevmez - 112
Boşluk şeytanın askeri, hiç olmazsa bir çöp al... -113
Boya bosa bakma huya husa bak - 122
Boynuzlu koyunun boynuzsuzda hakkı var - 49
Boynumuz keçinin âhını boynuzludan alırlar - 49
Boyu kesat olanın huyu kesat olur - 115
-1 6 8 -
Bu bir kervandır konan göçer - 24
Bu günün işini yarına bırakma - 112
Bu günün yarım var yarının... -112
Büyük küçüğe merhamet küçük büyüğe hürmet - 81
Büyüklere hürmet eden saadet bulur - 80
Büyüklük Allaha yakışır - 107
Büyüklük Tanrıya yakışır - 107
Cahil dostun olacağına âlim düşmanın olsun - 32
Cahilin dostluğundan âlimin düşmanlığı yeğdir - 31
Cahilin ibadetinden âlimin uykusu hayırlıdır - 32
Câmi dururken mescitte namaz kılınmaz - 41
Can çıkmayınca huy çıkmaz - 62
Cemale bakma kemale bak -122
Cennete okiıma koyacak değil kalp koyacak -122
Cennetin kapısını cömert açar - 90
Cins cinse çeker -110
Cömerdin bir akçesi cimrinin hâzinesinden bereketli - 90
Çağrılan yere erinme, çağrılmayan yere görünme - 91
Çağrılan yere git ar eyleme, çağrılmayan yere... - 91
Çalma elin kapısını çalarlar kapını - 66
Çıra dibi karanlık olur - 34
Çocuklu evde melek var, çocuksuz evde helâk var - 109
Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar -110
Çok söyleyen çok yamlır - 70
Çok söz yalansız çok para haramsız olmaz - 103
Çok yiyen ahmak olur - 68
Çubuğu yaş iken eğmek gerek - 61
Danışan dağı aşmış danışmayan düz yolda şaşmış - 92
Davete icabet lâzımdır - 91
Davul dengi dengine çalar - 55
Deli dosttan uslu düşman yeğdir -139
Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun -139
Deli ile konuşmaktan akıllı ile dövüşmek yeğdir -139
Deli oldur ki düştüğü çukura bir daha düşe - 54
Demir nemden insan gamdan çürür -114
Derdi veren dermanını da verir -134
Dervişin fikri neyse zikri de odur - 130
Destursuz bağa giren hesapsız sopa yer -105
Destursuz dama girenin hâli budur -105
-1 6 9 -
Destursuz bağa girilmez -105
Deveyi bağla da yine tevekkül et - 77
Deveyi sağlam bağla sonra Allaha em anet et - 77
Dilim seni dilim dilim edeyim her başıma geleni... - 74
Dilini tutan başını kurtarır - 73
Dilin pek, elin tek, belin berk tut - 70
Dilsiz olmak çok söylemekten yeğdir - 70
Dil söylenir saklanır baş belaya katlanır - 74
Dil susmayınca baş esen olmaz - 74
Dil sükût ederse baş rahat bulur - 73
Din olan yerde kin olmaz - 98 '
Dini olmayanın insafı olmaz - 79
Doğmaz doğurmaz bir Allah -16
Doğrunun yardımcısı Allah’tır - 79
Doğru söz acıdır - 72
Dost acı söyler - 72
Duvarı nem insanı gam yıkar -114
Dünyada eken âhirette biçer - 25
Dünya kâfire cennettir - 23
Dünya kâfirin cennetidir - 23
Dünya müminlere cehennemdir - 23
Ecelden başka her şeye çâre bulunur - 135
Ecelden kaçılmaz nerde olsa gelir bulur - 26
Ecele çare bulunmaz her şeye çare bulunur -135
Ecel geldi cihane baş ağrısı bahane - 26
Ecel ne bir saat geri ne bir saat ileri - 26
Ecelsiz kul ölmez - 26
Eden bulur - 63
Edene ederler - 66
Edep en hayırlı mirastır - 61
Eken biçer konan göçer - 66
El ağzına bakan karısını tez boşar - 56
Elçiye kötü davranılmaz - 9
Elçiye zeval olmaz -114
Ele uyan eşlerin boşar - 56
El için kuyu kazan ibtida kendi düşer - 65
El için kuyu kazan kendi düşer - 65
Elin gözündeki çöpü görür... - 97
El uşağı hilebazdır kimse bilmez fendini kime iyilik edersen - 67
-1 7 0 -
Emanete hıyanet olmaz - 78
En aziz misafire üç gün yeter - 9
E n hayırlı miras edeptir - 61
Erkeğin nefsi birdir kadının dokuz -125
Erkeğin nefsi birdir kadınmki dokuz -125
Erkeğin şeytanı kadındır -125
Erkeklik on ise dokuzu hiledir - 52
Erken kalkan aldanmamış - 58
Erken kalkan yol alır... - 58
Erken kalktım işime şeker kattım aşıma - 58
Erken uyanan matlubuna erer - 58
E r kocar gönül kocamaz -102
Erliğin onundan dokuzu düzen - 52
Eski dost düşman olmaz - 87
Eski dost düşman olmaz yenisinden... - 87
Eski dost kara gün bineği - 87
Esneyeni Allah sevmez -116
Eşeğini evvel bağla sonra Tanrıya ısmarla - 77
Eşeğini sağlam kazığa bağla sonra Allaha ısmarla - 77
Et ile tırnak arasına giren yiyip çıkar -104
Et ile tırnak arasına girilmez - 104
Et ile tırnak araya giren kırnak -104
Etme bulma dünyası - 66
Etme komşuna gelir başma - 66
Ev alma kendine komşu al - 79
Ev alma komşu al - 79
Evinde rahat olmayan dünya cehennemindedir - 133
Evvela selam sonra kelam - 69
Farzdan evvel farz, namazdan evvel boğaz var - 41
Fazilet Cenab-ı Hakkın ihsanıdır - 78
Fazilet tarafı Hakkın ihsanıdır - 78
Fellahın dediği olmaz Allah’ın dediği olur -16
Fıkaraya veren Cenab-ı Kibriyaya ödünç vermiş gibi olur - 45
Fıkaraya veren Mevlaya ödünç verir - 46
Gaibi Allahtan başka kimse bilmez -15
Gam gam getirir... -114
Gam ile kasavet ömür törpüsüdür -114
Garibin duası makbuldür -100
Gazab gelince akıl gider - 98
-1 7 1 -
Gazab her fenalığın başıdır - 98
Gel denilen yere gitmeye ar eyleme, gelme denilen... - 91
Gemiyi batıran iki kaptandır -17
Gençliğin kıymeti bilinirse kocalığın şikâyeti az olur -128
Gençliğin kıymeti ihtiyarlıkta bilinir -128
Gençlikte vaktim geçiren sefa ile... -128
Gezen kurt aç kalmaz - 112
Gıybet haramdır -102
Gönül Hak binasıdır - 106
Gönül hoşluğu ile olur ibadet - 40
Gönülsüz namaz göklere ağmaz - 40
Gönül yıkan Tanrıya ermez - 106
Gören gözün hakkı vardır - 68
G ..... yere yakından korkmalı - 115
Göze göz dişe diş - 54
Göze yasak olmaz -123
Gözlüye gizli yoktur -123
Gözü bir şey doyurmaz iliâ ki toprak -101
Gözünü toprak doyursun - 101
Güçlük içinde bir kolaylık bulunur - 129
Gülme komşuna gelir başına - 100
Güneş balçıkla sıvanmaz -124
Güneşin yüzü çamurla sıvanmaz -124
Güzele bakmak sevaptır - 132
Güzele bakmaya doyum olmaz -132
Güzel huyiu olanın can verirler sözüne... - 62
Güzeli herkes sever -131
Güzelin kadrini ne bilir ahmak... -132
Güzelliğe kapılma huya bak - 62
Güzelliğe kırk günde doyulur iyi huya kırk yılda doyulmaz - 62
Hak gelince batı! gider - 21
Hakikat acıdır meyvesi tatlıdır - 72
Hakkı tanıyan batıla baş eğmez - 21
Hakkı tanıyan halka baş eğmez - 13
H ak söz acı gelir - 72
H ak söz ağıdan acıdır - 72
H ane alma kendine hem-sâye al - 79
Hangi şey sevilirse onun kusurları görülmez - 130
Haram dan şifa olmaz - 136
-1 7 2 -
H areket berekettir -112
Hareket olmayan yerde bereket olmaz -112
H asta olmayan sıhhatin kadrini bilmez - 137
Haset eden her dem mahrum - 98
Haset eden mahrum kalır - 98
H asta olma bana sağlığın kıymetini bil -137
H asta yatan ölmez eceli yeten ölür - 26
Hasûd asla rahat etmez - 98
Hatasız kul olmaz -118
Hatunların saçları uzun akılları kısa - 126
Hayâ imandandır - 94
Hayâ imanın nurudur - 94
Hayır Allahtan şer şeytandan - 20
Hayır da şer de Allahtan - 20
Hayır sal dostuna hayır gelsin başına - 64
H er acelenin sonu nedamettir -113
H er âlimin bir hatası var - 33
H er bir azın bir çoğu olur -131
H er azın bir de çoğu vardır -131
H er bir üsrün bir yüsrü vardır - 129
H er çok azdan olur -131
H er deliğe elini sokma ya yılan çıkar ya çıyan - 76
H er derdin bir devası vardır -135
H er işte bir hayır vardır - 20
H er hayrın mukabilinde on şer bağışlanır - 63
H er kemâlin bir zevali her zevalin kemâli - 128
H er kemâlin bir zevali vardır -128
Herkes ektiğini biçer - 67
Herkes ettiğini bulur - 66
Herkesin çektiği kendi dili belasıdır - 74
Herkesin nabzına göre şerbet verir - 109
Herkes kendi ayıbını bilmez - 97
Herkes nasibini bulur - 23
Herkes nasibini yer - 22
H er kimin evladı varsa başında büyük derdi var -
H er koyun kendi bacağından asılır - 93
H er kusurun sonu nedamettir - 85
H er riPatin bir zilleti vardır - 128
H er şey bilen bir şey bilmez - 31
H er şeyde bir hayır vardır - 20
H er şeye kadir Cenab-ı Haktır - 16
H er şeyin bir sonu vardır - 26
H er şeyin ortası hayırlıdır - 76
H er şeyin ortası iyidir - 76
H er şeyin yenisi dostun eskisi - 87
H er şey yed-i ilâhiyededir -15
H er yemeğin lezzeti tuzdur -133
H er zararda bir hayır vardır - 20
H er zîruh fenâpezîr olur - 26
Hırsızlık bir yumurtadan başlar - 55
H iç ölmeyecekmiş gibi dünya için... - 111
Hikmetinden sual olunmaz -14
Hile ile iş yapan mihnet ile can verir - 53
Hileli pazar mideyi bozar - 53
Hizmet etmekle kul bey olur -120
Hocanın dediğini yap yaptığını yapma - 33
Hocanın yap dediğini yap yaptığım yapma - 33
Huy canın altındadır huy çıkmayınca can çıkmaz - 62
Huylu huyundan vazgeçmez - 62
İbadet de gizli kabahat de - 37
İbadet de mahfî kabahat de - 37
İbadet ile cennete girilmez temiz kalp gerek - 38
İbadette riya kabahatte haya olmaz - 37
İhtiyarın gönlü iki şeyde gençtir, biri malım... - 102
İhtiyarlara saygı gösterenler uğur bulur - 81
İki kişi konuşursa sen üçüncü olma - 96
İki kişi yerinden kımıldansa bir üçüncüye yer açılır -109
İkiye üçüncü olma - 96
İlme âr olmaz âr eden berhudar olmaz - 29
İlmi Allah diyene malı dilediğine verir - 30
İlm-i Allah her şeyi muhittir - 15
İlmi ile âmil olmayanın vaaz ve nasihati tesirsiz kalır - 35
İnsaf dinin yarısıdır - 79
İnsaf olmayanda iman olmaz - 79
İnsana çok iyilik yaramaz - 67
İnsan beşer bazen şaşar - 118
İnsan ektiğini biçer - 66
İnsan hatasız olmaz - 118
-1 7 4 -
İnsanı arkadaşı azdırır - 89
İnsanın gözünü bir avuç toprak doyurur -101
İnsanın eti yenmez derisi giyilmez tatlı dilinden... - 71
İnsan insanın aynısıdır - 88
İnsan kazdığı kuyuya kendisi düşer - 9
İnsan kısmetini aramazsa kısmet insanı arar - 22
İnsan kocamakla gönül kocamaz - 102
İnsan ne bulursa dilinden bulur - 74
İnsan nisyandan hâli değildir - 119
İnsan nisyan kuludur -119
İnsanoğlu kusursuz olmaz - 118
İnsanoğluna iyilik yaramaz - 67
İnsan olan bir kere yanılır - 53
İnsan sevdiği şeyi çok söyler -130
İsin yanına varan is, misin yanına varan mis kokar - 88
İsteyenin bir yüzü kara vermeyenin iki yüzü - 43
İş bitiren yalan fitne koparan doğrudan yeğdir - 103
İşeğün berk bağla andan Tanrıya ısmarla - 77
İşin sonuna bak - 111
İş neticesiyle belli olur - 111
İş olacağına varır - 19
İtin olduğu yere melek girmez - 134
İtle yatan bitle kalkar - 89
iyi bir terbiye en iyi mirastır - 61
İyi ile konuşan çuvalına un doldurur - 88
İyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik... - 64
İyilik eden iyilik bulur - 63
İyilik eden iyilik bulur kemlik eden... - 64
İyilik eden kemlik bulmaz - 64
İyilik et denize at balık bilmezse Hâlık bilir - 64
İyilik et iyilik bul - 63
İyilik et komşuna iyilik gelsin başına - 64
İyilikten kötülük çıkmaz - 63
İyilik zayi olmaz - 65
İyi ve kâmil insanı güneş uykuda görmez - 58
Kabak deyip geçme cennet taamıdır - 133
Kaderde varsa görülür - 19
Kadın erkeğin şeytanıdır -125
Kadının saçı uzun aklı kısadır -125
-1 7 5 -
Kadının sırtından sopayı karnından... -127
Kadın kısmının saçı uzun olur aklı kısa -126
Kalbinde fesat olmayanın e f ali de sahih olur - 78
Kanaat gibi devlet olmaz - 85
Kanaat en büyük saadettir - 85
Kanaat servettir - 85
Kanaat tükenmez hazinedir - 85
Kapını kilitle de hırsıza bahane bulma - 85
Kapım pekçe kapa komşunu hırsız çıkarma - 85
Kardeşin büyüğü peder küçüğü evlat yerine geçer -119
Karı ile koca arasına girilmez -104
Karı ile koca arasına şeytan bile girmez - 104
Karı koça ipek araya giren köpek -104
Karının bir aklı erkeğin dokuz aklı vardır -126
Karının saçı uzun aklı kısadır -126
Kart ağacın bükülmesi güç olur - 61
Kazma elin kuyusunu kazarlar kuyunu - 66
Kelamdan evvel selam gerek - 69
Kelamın fızza ise sükutun olsun zeheb - 72
Kendi derdine bak aharın gamın çekme - 97
Kendi gözündeki dikeni görmez... - 97
Kendi gözündeki merteği görmez... - 97
Kendi gözündeki merteği görmez âlemin gözündeki... - 9
Kendi işini kendi gören kazanır -121
Kendinden aşağıya bak da haline şükret - 91
Kendinden gayriyi beğenmez câhil -106
Kendinden ileri olanlara bakma kendinden... - 92
Kendini dev aynasında görür -106
Kendin kazan kendin ye kimseye... - 57
Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan.. - 89
Kırkından sonra azana çare bulunmaz - 95
Kırkından sonra azam teneşir paklar - 95
Kısmetin seni arar bulur - 22
Kısmetin seni arayıp bulur - 22
Kısmet ise gelir Hintten Yemenden... - 22
Kızın on beşe geldikte kendin koca ara - 55
Kibrin hasmı Allahtır -106
Kime iyilik ettin ise ondan sakın kendini - 67
Kimse kimsenin kısmetini yiyemez - 22
-1 7 6 -
Kimsenin âhı kimsede kalmaz - 99
Kimsenin ahi yerde kalmaz - 99
Kisb ile meşgul Allaha makbul - 57
Kişi arkadaşından bellidir - 89
Kişi arkadaşından azar - 89
Kişi bilmediğinin adûsudur - 29
Kişi kendi ayıbını görmez de elin ayıbını görür - 97
Kişi kendini görse eli kınamaz - 97
Kişi menolunduğu şeye haristir - 101
Kişi ne ekerse anı getürür - 66
Kişi ne ekerse onu biçer - 66
Kişinin başına gelen ağzından çıkandır - 74
Kişinin çektiği dili belasıdır - 74
Kişinin doğru olmalı işi - 79
Kişinin gönlüne göre verir Mevlâ - 40
Kişinin miktarı kelamından bellidir - 71
Kişinin refikine nazar etmeli - 89
Kişi refikine nazar etmeli - 89
Kişi üst tarafına değil alt tarafına bakmalı - 92
Kişinin vatanı imanıdır - 114
Komşudaki koyu aşın yedi eve faydası var - 80
Komşuda pişer bize de düşer - 80
Korkak bezirgân ne kâr eder ne zarar - 57
Korkak bezirgân ne kâr eder ne ziyan - 57
Kork Allahtan korkmayandan - 13
Korkunun ecele faydası yoktur - 19
Kömürcü dükkânına giren yüzü kara çıkar - 88
Kömürcü ile dost olanın eline kara bulaşır - 89
Kör Allaha nasıl bakarsa Allah da ona öyle bakar -13
Kör bile düştüğü çukura bir daha düşmez - 53
Körle yatan şaşı kalkar - 89
Kötülük edetı kötülük bulur - 65
Kötünün kendi belası kendine yeter - 65
Kötü söz kalp akçe sahibinindir - 72
Kul azmayınca Hak yazmaz - 95
Kul hatasız olmaz hata tevbesiz olmaz -118
Kul kusursuz olmaz -118
Kul tevbe ile mağfur olur -118
Kurbu’s-sultan âteş-i sûzan -121
-1 7 7 -
Kurunun yanında yaş da yanar - 94
Kusursuz kul olmaz -118
Kuyuyu büyücek kaz nâgeh sen düşesin - 65
Küçüğe merhamet et büyüğe itaat - 81
Küllü kasirü’l-fıtne -116
Lafla duvar örülmez - 34
Lafla peynir gemisi yürümez - 34
Lafla pilav pişmez - 34
Lâ râhate fıddünya - 24
Lâ yüs’el ammâ yefal -1 4
Mâ fevkine bakacağına mâ dününe bak - 92
Mağrurun hasmı Allahtır -107
Mal fitnedir kandeyse fitne koparır - 46
Malın bekçisi sadakadır - 43
Malın bekçisi zekâttır - 43
Maslahatların hayırlısı ortası - 76
Mazlumun ahi yerde kalmaz - 99
Mazlumun ahi yeri göğü titretir -101)
Meddahın imanı sahih değilmiş -115
Meşveretli bilgi muvafık gelir meşveretsiz... - 92
Meşveretsiz yapılan işte hayır yoktur - 92
Meşveretsiz yapılan şeyden hayır gelmez - 92
Meşveret sünnet-i şeriftir - 92
Meşveret sünnettir - 92
Mide derdin perhiz dermanın başıdır - 137
Misafirin üç gün hakkı vardır - 122
Misafir kısmeti ile gelir -123
Misafirlik üç gündür - 122
Misafir on kısmetle gelir... -123
Misafir üç gün misafirdir - 122
Mum dibi karanlık olur - 34
Mum dibine ışık vermez - 34
Mücazat amele göredir - 54
Müminin duasına gökteki melekler âmin der - 46
Müminin kalbi beytullah -1 8
Mümin kişinin dargınlığı tülbent kuruyuncaya kadar sürer - 86
Müminlerin duası müstecaptır - 46
Mümin müminin mir’atıdır - 88
Mümin yüzünden bellidir - 18
-1 7 8 -
Müstakim ol Hazreti Allah utandırmaz se n i' 78
Namaz müslümanın miracıdır - 40
Namaz müslümanın misbahıdır - 40
Namus insanın kanı pahasıdır - 91
Nasıl yaşarsak öyle ölürüz - 24
Nasıl yaşarsan öyle ölürsün - 24
Ne ekersen onu biçersin - 9
Nefis ile mücadele dünya ile muharebeden... - 77
Nefsini bilmeyen Allahını bilmez -12
Ne istersen Allahtan iste -14
N erede hareket orada bereket -112
Nereye gidersen kısmetin ardından gelir - 21
Ne verirsen, elinle o gider seninle - 45
Nezafet imandandır - 38
Oğlan dayıya kız halaya çeker -119
Oğulu olmayan avrattan eski hasır yeğdir -124
Ok atmak yazu yazmak suda yüzmek... - 139
Okumuşun okuduğunu dinle işini tutma - 33
Olacakla öleceğe çare bulunmaz - 26
Ödünç yiyen kesesinden yer - 58
Öfke ile kalkan zararla oturur - 99
Öğrenmeye ar olmaz - 30
Ölümden başka her şeye çare bulunur - 135
Ölüme korkmak fayda vermez - 19
Ölüm ne bir soluk evvel gelir ne bir soluk sonra - 26
Ölüye giden ağlar düğüne giden oynar -117
Öz gözünde oku görmez özge gözünde kılı seçer - 97
Özrü kabahatinden büyük - 95
Paranın çoğu da yoğu da bozar - 46
Rahat ararsan cennette - 24
Rahat ararsan mezarda - 24
Rahat döşeğinde ölmekten düşman karşısında... - 51
Rakıda şifa nâmertte vefa olmaz -136
Ramazandan razı olan sitte-i şevvali tutar - 42
Refikin iyisi ile uzun yol kısalır - 80
Sabır cennetin anahtarıdır - 82
Sabır meserretin acele nedametin... - 83
Sabır necatın anahtarıdır - 82
Sabır şadlık anahtarıdır - 82
-1 7 9 -
Sabreden derviş muradına ermiş - 82
Sabreylemek şenlik anahtarıdır - 82
Sabrın sonu selamettir - 82
Sadaka vermekten fukara olunmaz - 42
Sağdıcı kurbağa olan batakta güvey girer - 89
Sağ elinin verdiğini sol elin görmesin - 43
Sakalım yok ki sözüm dinlensin - 82
Sakalına göre tereği vur -109
Sakalın yok sözün geçmez - 82
Sakal koyuverdim ki sözüm dinlensin diye - 82
Sana vereyim bir öğüt kendi ununu kendin öğüt -121
Say beni sayayım seni - 81
Savaşın büyüğü nefisle savaştır - 51
Selamit-i insan hıfz-ı lisan iledir - 73
Selamet istersen dilini tut - 73
Selamet isteyen dilini tutmak gerek - 73
Selamet kenardadır - 75
Selamet vadettedir - 76
Seversen oğlanı sev kız kendini sevdirir -124
Seyrek git sen dostuna kalksın ayak üstüne - 87
Sık gidersen dostuna yatar ayak üstüne - 87
Sıkça varma dostuna kalksın ayak üstüne - 87
Sırat köprüsü gibi ince - 25
Sırat köprüsü kıldan ince kılıçtan keskindir - 25
Sofradan doymadan kalkanın midesi ağrımaz - 68
Sormaktan sıkılmayan insan çok şey öğrenir - 30
Söz ağızdan çıkar - 69
Söz büyüğün su küçüğün - 81
Söz gümüşse sükut altındır - 72
Su bulunmayan yerde teyemmüm caizdir - 39
Su bulununca teyemmüm bozulur - 39
Su küçüğün sofra büyüğün - 68
Su küçüğün söz büyüğün - 81
Sûrete bakma sîrete bak -122
Su varken teyemmüm edilmez - 39
Sükût ikrardan gelir - 50
Sükût selamettir - 73
Sürüden ayrılanı kurt kapar - 74
Sürüden ayrılan koyunu kurt yer - 74
-1 8 0 -
Sürüden ayrılan kuzuyu kurt kapar - 74
Süt ile giren can ile çıkar - 62
Şaraptan bozma sirke keskin olur -111
Şehitler ölmez. - 52
Şeriat zahire hükmeder - 50
Şükür nimet artırır - 83
Şükür ve sena nimet artırır - 83
Takdirle yazılan tedbirle bozulmaz -19
Takdir tedbiri bozar -19
Tamah gözün tamah kalbin iki düşmanı imiş - 102
Tamahkârın gözünü toprak doyurur - 101
Tamahkârın kısmeti az olur - 101
Ta’netme kqmşuna gelir başına - 100
Tanışıklu tağ aşar - 92
Tanrı kulunun rızkını verir - 23
Tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır - 71
Tatlıyı küpten almalı kadını kökten -110
Taun olan memlekete ne girmeli ne oradan kaçmalı - 138
Tebdil-i mekânda ferahlık vardır - 116
Terlemeden para kazanılmaz... - 56
Terlemeden ücret alınmaz - 57
Teyze ana yarısıdır -120
Tilki iki defa tuzağa düşmez - 54
Topalla gezen aksamak öğrenir - 89
Tükürdüğünü yalamaz - 69
Üzüm üzüme baka baka kararır - 89
Varlıktan yokluğa var, gençlikten ihtiyarlığa can sakla -128
Vatan sevmek imandandır, vay ona kim... - 114
Veren el alandan üstündür - 42
Vermekle mal tükenmez - 43
Vücut kocar gönül kocamaz -102
Yalancı dünyada rahat olmaz - 23
Yalancı kim? İşittiğini söyleyen -103
Yalan ile iman bir yerde durmaz -104
Yalnızın arkadaşı şeytandır - 75
Yalnız kalanı kurt yer - 74
Yaratan kısmetini de yaratır - 23
Yarınla öbür gün bitmez -112
Yaş ağaç tez eğilir - 61
-1 8 1 -
Yaş ile kuru birlikte yanar - 94
Yaş yanında kuru da yanar - 94
Yazıdan kaçmak olmaz - 19
Yazılan başa gelir - 19
Yazılan bozulmaz -19
Yazılmış da bozulmuş yok -19
Yedisinde ne ise yetmişinde de odur - 62
Yeğdir taş taşımak namerde muhtaç olmaktan - 57
Yemin seyyiesini çekmeyen yoktur - 54
Yıldan aydan bir namaz o da Hakka yaramaz - 41
Yoksul al ata binse selam almaz -107
Yoldan kal yoldaştan kalma - 80
Yol yürümekle borç ödemekle tükenir - 59
Zâhire hükmolunur - 50
Zahiri hâle hükmolunur - 50
Zahmet çeken rahat bulur -129
Zahmetsiz rahmet olmaz -129
Zalimin ettiği yanına kalmaz - 99
Zaman sana uymazsa sen zamana uy -115
Zengin olana kölesi bile düşmandır - 139
Zerre kadar iman dünya kadar günaha yeter -1 7
-1 8 2 -

Selman Başaran - Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Selman Başaran - Hadislerin Türk Atasözlerine Tesiri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HADİSLERİN

Prof. Dr. Selman BAŞARAN

Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

İslam dinini kabul eden fertler ve milletler kültür ve medeniyetle­

Şubat, 1993 Prof. Dr. Selman BAŞARAN

1- Hak - A dalet........................................................................ ..........................49

SONUÇ............................................................... ............. .141

HADİSLER İNDEKSİ................................................. .151

ATASÖZLERİ İNDEKSİ...................... ..................... .165

Atasözü, "atalardan bize intikal eden, söyleyeni belli olmayan, topluma

1 Krş. Feridun Fazıl Tülbentçi, Atasözleri, s. 5.

Abdest 14 Beş vakit 1 Cuma 1

Bu tabloya bizim ele aldıklarımız dahil değildir. Bu listede verilenlerin

9 Acaroğlu M. Tiirker, Dünya Atasözleri, İstanbul, ts. s. 60.

Bu örneklerden anlaşılıyor ki değişik milletlerin atasözleri arasında bir

14 Acaroğlu, 324. 23 Acaroğlu, 270.

İnanç konularına geçmeden önce besmele ile ilgili atasözlerini vermek

"Bismillâhirrahmânirrahîm diyerek başlanmayan her önemli iş sonuç­

"Elhamdü lillah diyerek başlanmayan her önemli iş sonuçsuz kalmaya

9 Ahmed b. Hanbel, Müsncd, II, 359.

"Yaratan’a (Allah'a) isyan olduğu yerde yaratılana baş eğme yoktur"20.

jİ J \& lji 4jSI kİuyU ö jj ^ AjjSi bL» ^

.A İjjiı Ajjjİ ^ Jjjj \c-lj Ala j lc.1j j u jîl

17 Bkz. Sehâvî, Mekasıdü’l-Hasene, s. 657.

"O yaptığından sorumlu değildir, onlar ise sorumlu tutulacaklardır.

"...... ve Allah'ın ilmi her şeyi kuşatmıştır''39.

"Kalpler Allah’ın iki parmağı arasındadır. Onları dilediği şekile çevirir"43.

- Zerre kadar iman dünya kadar günaha yeter62

c^-3' AjJ? ^ ıj\£ ,jfA <iaJl J iJ İ Jjâi

V j ı£İ] frl amil gjUc. 111) j] Jjl ü. aIII Jb

I j j l j î j dlipS' UjJj V ^Tıjal ^5 UÜai. ^ Tujı liljl jJ ,jjl b

Kaderin değişmezliği, bozulmazlığı, takdirin önüne geçilemeyeceği gibi

66 Ebû Dâvud, libas, B. 29.

j AİİI jjâJI J J-1® Û J^i

Bu konuda hadislerle aynı anlamı taşıyan atasözleri şunlardır:

Rızık konusundaki atasözlerini ve bunların ortaya çıkışında tesiri bulu­

105 Taberânî'den naklen, Heysemî, M. Zevaid, VII, 197.

"Sizden biri rızkından kaçsa, ölümün kendisini bulduğu gibi rızkı da

114 Tülbentçi, 311.

Gerek dünya hayatıyla gerekse dünya-âhiret ilişkisiyle alakâlı olarak da

"Dünya müminin zindanı, kâfirin cennetidir”133. Sağânî hadisin uydurma

124 Tülbentçi, 291.

"Dünyada bir yabancı, ya da gelip geçen bir yolcu gibi yaşa"144.

"Her insan ne üzerine ölürse ona göre diriltilir"147.

137 Tülbentçi, 401.

"... Cehennemde bir köprü vardır ki kıldan ince kılıçtan keskindir..."160.

Ecel ve ölümle ilgili olarak tesbit ettiğimiz atasözleri ve bunların esasını

150 Tülbentçi, 199.

“(Ey Muhammed) ne kadar yaşarsan yaşa sonunda mutlaka ölecek­

162 Kuzâî, Sıhâb, I, 435; Ebû Nuaym, I Iılvc. III, 253.

"Bardak çanak kırdı diye hizmetçilerinizi dövmeyin. İnsanların olduğu

176 Hılye, X, 26.

İlim konusu âyet ve hadislerde olduğu kadar Türk atasözlerinde de

"De ki: Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?"3

"İnsanlar bilmediğinin düşmanıdır"5. Başka bir ifade şekli de şöyledir:

1 İzbudak Veled, Atalar Sözü, s. 318; Tülbentçi, 111.

"İlim bir hazinedir. Anahtarı da soru sormaktır"18. Ancak bu hadisin is­

"Bilgisizliğin çaresi (bilmediğini) sormaktır"20.

18 Hılye, III, 192.

26 Bkz. Adûnî, II, 56.

. a- (juJjİ (JjS (j-a Ijİi».

"Kureyşin dediğini yapın, yaptığını yapmayın"42. Bu hadise kaynaklarda:

36 Tirmizî, İlim, B. 12.

"İnsanların sözlerini bırakın da yaptıklarına bakın... Senin sözünden

İslam dinini kabul eden fertler ve milletler kültür ve medeniyetle

"Bismillâhirrahmânirrahîm diyerek başlanmayan her önemli iş sonuç

Rızık konusundaki atasözlerini ve bunların ortaya çıkışında tesiri bulu

“(Ey Muhammed) ne kadar yaşarsan yaşa sonunda mutlaka ölecek

"İlim bir hazinedir. Anahtarı da soru sormaktır"18. Ancak bu hadisin is

"Kişiyi cennete götüren en büyük amel Allah korkusu ve güzel ahlâk

"Allah’ı zikret. Bu sebeple Allah senin arzu ettiğin şeyi gerçekleştir

"Ayı gördüğünüzde oruç tutunuz, ayı gördüğünüzde orucu bozup bay

Terbiye ve çocukların ne zaman terbiye edilmeye başlanacağı konu

İyiliğin karşılık beklemeden yapılması gerektiğine, hattâ kötülük eden

"Rasülüllah sizin konuştuğunuz gibi hızlı konuşmazdı. O, yanında otu