YU ISSN 0581-751

GLASNIK

ZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE

U SARAJEVU

BULLETIN

DU MUSEE DE LA REFUBLIQUE SOCIALISTE

DE BOSNIE-HERZEGOVINE A SARAJEVO

ETNOLOGIJA

ETHNOLOGIE

NOVA SERIJA - SERlE NOUVELLE

SVESKA - TOME - XXXIII!1978.

Saraj ev 0, 1979.
 Objavljivanje ove sveSIke Glasni!k'a Zemaljskog muzeja BiH reali zovano je
uz filnan-sijs'ku pomoć Republičke \Zajedn'ice za naučni rad.

Clan o vi u're 'dništva:

Dr ĐENANA BUTUROVIĆ
RADMILA KAJMAK OVIĆ
Dr VLAJKO P ALA VESTRA

O d g o vor n ,i ur e d n i k
Dr VLAJKO PALAVESTRA

Izdavač : Zemalj9.ki muzej Bosne i Herceg.ov;ine, S a.r aj evo,

Vojvode Putni'ka hr. 7, ·t el. 35-322

TiTa ž: 600 p.r.iJffijena,ka

Tehnički 'llredniik: JtUllij ana Sušnilk
LekboT: Mi·lo1:ka Savić

Stampa : NISRO » Oslobođenje«, Sarajevo, Obala br. 4

Za štampaJriJju: Pet<l!rSker,t, graf. linž.
Meter : Ra'jko Vlahović
 Sadržaj - Sommaire

Strana
Miroslav Niš kanović

Prilog pr oučavanju stanovn i·štva Zmijan.ja . 5-18

Bratislava Vladić-Krstić

Tekstilna radi'nost na Zmi ja.n ju . 19-36

Radmila Filipović-Fabijanić

Verovanje u ·kurat i v'n-u moć 1rul,tnih ,grobova Srba ,i Hrvata 'll B{)sn~
i Hercegovini 57-84

Vlajko Palavestra
Prilozi za historij sku topog,rafiju gornjeg poori.nja . 85--96
MIROSLAV KIŠKANOVIC

PRILOG PROUČAVANJU ZMIJANJA

o POllIJEKLU STANOVNISTVA GORNJEG I DONJEG RATKOVA I STRi~.ZICA

Zadatak ovog rada je kretanja na

tokom istorije, datog u osvrtu na istraživanja
stanovništvo. ove oblasti, da rezultate porijekla
stanovništva sela Gornje i Ratkovo
oblast u sjeverozapadnoj Bosni
ništvom i pod ovim imenom pojavljuje se od prve
danas.! Pored imena Zmijanje u literaturi se
ili a u periodu od kraja XIII
za ovu oblast se upotrebljava naziv
naziva Zmijanje nije
bilo se razjasni. Milan Karanović
zimi (zimij a), koj u opet
stanovnika ove oblasti.3 Nasuprot tome, narodno
od riječi zmija a u kontekstu
Karanović i Vladislav Skarić
Kol kao odred ili logor i
tološku službu davalo jedan kol vojske. 1i
pogledu

tursku
statusu do
u
kao administrativna da

V. Sk aT.j ć, Zupa Zemljan.i!< ,i stara nahjlja Zmij anj e, GlasnJiik

muzeja u Bosni i Hercegovini, XLIX, Sarajevo, 1937, 37-54' M. Vas i
kretanja u Krajini l i XVI vijeku, Godišnjak. istoričara
Sarajevo, 1963, 240, 241, 244--247,
Granice srednjevjekovne bosanske župe
II Bosni i Hercegovini, XLVIII, Sa,rajevo, 1936,

Nasledna kneževska porodica ou Zmijanj,u, Glasnik Ze­

i Hercegovi,ni, XLIII, Sarajevo, 19'31, 83, 84.

o č i ć, Agrama Sabrana djela, knjiga III,

jevo, 125; M, K a 'r a n o v Ć, nav. djelo, 83, 84; V. S ck a r i Ć,
 PRILOG PROUCAVANJU STANOVNISTVA ZMIJANJA
6

!:l emi .! l.u b

,
\.

"\'

,,
l
SUi\lIl '\<
(
1.1 1.. i , !),v
I

()
-/ /

\ llk,lll ill,: C I ,, ~ I
,\ o
\

).1

\ _ :.. l'c. L
\-" ­ - '
'\
.....
----­
l
\

\
'.

'\
l

Današ n.j,] g rani\..J Lmij;"lnlJ

Gr,,,,ic,; ras p rostranjenosti zmijai1J\kc nošn jc
Granju Zmijanju po P. Kačiću
'' \

O~==~5~==~I~O=====I~S___===Z=(J=====Z~5~==~JOkm,
 MIROSLA V NISKANOVIC
7
veći teritorij obuhvatalo u prvoj polovini XVI vijeka, kada zahvata prostor
između rijeka Vrbasa i Sane i planina Kozare, Dimitora i Lisine. 6
O narodnom poimanju Zmijanja imamo srazmjerno dosta ,p odabka, iz
kojih se vidi da je ova oblast shvatana u različitim teritorijalnim okvirima.
Prve podatke o narodnom poimanju Zmijanja donosi Kočić i na osnovu nje­
govih istraživanja ono se II narodu locira i kao područje jednog sela (Rat­
\;:ova) i kao područje više sela na potezu Kadina Voda - Čađavica, te kao
daleko veće područje ograničeno rijekama Sanom i Vrbasom sa zapada i
istoka, a planinom Kozarom i izvorištem rijeke Plive na sjeveru i jugu.;

~ Istraž e na područja

0c====2O
~=====40=====6~
O==~80km.
6 O administrativno-političkim granicama Zmijanja tokom istorije, osim ra­
dova iz napomena l i 2, važan je i rad: M. Vas i Ć, ,nav. djelo, 240, 244- 247.
7 P. K o či Ć, Zmijanje, Jauci sa Zmijanja, Srpska književnost u sto knjiga,
46, Novi Sad - Beograd, lo972, 219-221. Granice Zmijanja koje je utvrdio Kočić
ucrtao sam na karti koja je prilog ovom radu s tim da grcanice današnjeg Zmi­
janja odgovaraju granicama Kočićevog Kol Zmijanja.
8 MIROSLA V NISKANOVIC

Problemom određivanja granica ove oblasti bavio se i Karano ić . On je na

osnovu svojih antropogeografskih istraživanja utvrdio da Zmijanje obuhvata
prostor ograničen rijekama Vrbasom i Sanom na istoku i zapadu, linijom
Banjaluka - Sanski Most na sjeveru i izvorom rijeke Plive na jug u. 8 Ispi­
tivač narodnih nošnji u sjeverozapadnoj Bosni Miroslav Draškić ut vrdio je
granice rasprostranjenosti zmijanjske nošnje, za koje možemo reći da se
poklapaju sa granicama, koje je utvrdio Karanović. 9 Na osnovu mojih is­
traživanja na terenu danas Zmijanje sačinjava grupa sela na potezu Kadina
Voda - Cađavica sa lokalnim centrima u Stričićima i Sitnici. Ov a grupa
obuhvata sljedeća sela: Stričići, Lusići, Dujakovci, Lokvari, S it nica, Donje
Ratkovo, Gornje Ratkovo, Stražice i Sokolovo.
Mada već krajem XIX vijeka u literaturi nalazimo fragmentarn o ob­
javljenu građu o naseljima i stanovništvu Zmijanja, treba napomen ut i da
se tek početkom ovog vijeka čine pokušaji da se na naučnoj osnovi, a na
osnovu, narodne tradiCije i pristupačnih istorijskih izvora razjasni por ijeklo
stanovništva ove oblasti u sjeverozapadnoj Bosni.lO
Prva istraživanja na terenu vrši 1909. godine Kočić, tada v eć pri znat
književnik i političar, inače rodom s ovog područja. Ova istraživa n j a Ko čić
vrši po uputstvima J ovana Cvijića, i to iz političkih razloga a u sklopu svoje
borbe za nacionalno i socijalno oslobođenje Srba u tadašnjoj AustrO-Ugar­
skoj. Rezultatima svojih istraživanja Kočić se koristi. u poznatom govoru
u bosanskom Saboru, a u literarnoj formi objavljuje ih u pripovij eci »Z mi­
janje« u svojoj zbirci »Jauci za Zmijanja «. Kao što je istakao Miroslav D raš­
kić u radu » Kočićev rad na etnografiji i antropogeografiji«, Kočić je za istra­
živanje porijekla stanovništva dao vrijedne podatke o položaju Zm ijan ja i
njegovim granicama u stara vremena, kao i podatke o porijeklu poj dinih
porodica i stanovništva Zmijanja uopšte. ll . Treba reći da se Kočić b avio is­
traživanjima porijekla stanovništva samo u tolikoj mjeri ukoliko su ona
mogla potkrijepiti njegovu tezu da je oblast Zmijanja )) od vajkada nesum­
ljivo srpska«, mada je i sam utvrdio da, pored starijeg stanovništva, post oji
i sloj novijeg, što je vidljivo iz njegovog govora u Saboru kada kaže da više
prava u rješavanju agrarnog pitanja svakako imaju doseljenici sa jugOistoka
nego oni iz Male Azije. l2
U periodu između dva rata intenziviraju se istraživanja porijekla sta­
novništva sjeverozapadne Bosne pod pokroviteljstvom tadašnje S rpske kra­
ljevske akademije. Nekoliko veoma vrijednih monografija o pojed in im pre­
dionim cjelinama ove oblasti je poslije istraživanja objavljeno u ediciji
»Naselja i poreklo stanovništva «.1 3 Sakupljanje ove građe bilo je poduzeto

8 M . K a r a TI o v i Ć , Zenska nošnja uZmijanju, Glasni,k Zemaljsko" muzeja

u Bosn i i Hercegovini , XXXVIII, Saraje v o, 1926, 1-2 (separat).
• M. D T a Š ok i Ć, Narodne nošnje severozapadne Bosne, II, Izdanja m uzeja
grada Zenice, Radovi IV, Zenica, 1972, 1'3 .
10 J. L a z i Č i Ć, Stari.ne - Kol Zmij anje, Dabro-bosanski Isto čnik, broj
17-18, godma III, SaTajevo , 1889 , 293-294; H. M . P o.p a d li Ć, Opis crkve Ra tkov ač­
ke. Bosansko-hercegovački Is točnik , godina IV, sveska 2. Sarajevo, 1890, 77- 79; P.
S. I van č e v i Ć, Razvaline u Banjalučkom kota ru, Gla&nik Zemaljskog muzeja u
Bosni i Hercegovini, II, Sal'<lj evo, 1890, 342-344; Isti, KJula, Glas nik Zemaljskog
muzeja u Bosni i Hercegovini , III, Sarajevo, 1891, 43-4'5.
11 M. D r a š k i Ć. Kočićev rad na etnografiji ian<tropogeografiji, Korijeni,
Banjaluka, ,1956, 71-79 .
,2 Isto.

'13 P. R a đ e n o v i Ć, Sela !parohije Kr.njeuše u Bosni , Srpski etnografs'k i

zborni,k, XXV, Naselj<a i poreklo stanovništva , 13, Srpska kraljev ska akademija, Beo­
grad, -1923, 155-189; Isti, Bjelajsko :polje i Brav,s ko, Snpski etnografski zbornik,
XXXV, Naselja i !poreklo stanovništva, 20, Srpska kraljevska akademija, Beograd,
 PROUCAVA:'lJU STANOVNISTVA ZMI.TANJA
9

s namjerom da se stanovništva sj evero­

zapadne Bosne sa stanovništvom Srbije i Makedonije, što
je dalo veoma korisne o do tada bile gotovo sas­
vim nepoznate.
Antropogeografska je Kočić. nas­
tavlja Karanović, koji je u rata radio kao kustos Ze­

malj skog muzeja u Sarajevu. u više navrata objavljivao da je oba­

vio svestrana antropogeografska Karanović

mjeri bavio pitanjem
cama rasprostranjenosti i nošnji
a ostalu sakupljenu građu je
Karanovićeva istraži vanja.
o narodnom poimanju granica
porijeklu pojedinih
i dr.), a u
dvojni karalkter
se s isto-
Bosne. Iz ove
kome je Bosanska
bilo dose­
Na-

Tek u novije vrijeme, u vrijeme objavljivanja rada Milana Vasića »Et­

Bosanskoj Krajini u XVI
deftera, koji omogućavaju da stvorimo

1925, Isti,

novništva,

Pounje u

stanovništva,

nička župa u

reklo

Razvi­

-naroda u sjeverozapadnoj
snik i Hercegovini, XXX, Sarajevo, 1918,
 MIROSLA v NISKANOVrC
10

stanovništvu društveno-ekonomskim kada

su etnička na
Prema Vasićevim
1527/8. godine ova oblast se formira u
sana u defter iz 1541. Iz deftera koji
da je II intervalu između ova dva
ebovo, koj a j e obuhva tala j ugoistočni dio
dacima ovih Vasić zaključuje da
tada sasvim stabilna i da nije bilo niti
stanovništva. Većina naziva sela u ovim dokumentima
danas na ovom oblasti su Srbi pravo­
i u defterima iz 1541. imenom oca,
U ovoj oblasti
samo društveno-ekonom::;kom
stanovnici su filurdžije čelu se nalaze knezovi i
Na osnovu analize podataka deftera V Clsić da
stanovnici Zmij su popisani u turskim
su se u vremenskom kontinuitetu tu održali do nisu
potpadanja pod tursku vlast i da ostaje
o doseljenicima iz perioda ili o

* * *

stanovništva sela Gornje i

literature baziraju i na
obavljenim u toku 1978. u pomenutim selima.
Prema popisu stanovništva iz 1971. godine, u bilo
je 667 domaćinstava sa 3.035 stanovnika. 2o Sela su
se razlikuju brojni
ih naselj a vaju. Pored
vati nekoliko zaseoka, kao
gar u Stražica ma i Banjica u
iz\"ode od

GORNJE I DONJE RATKOVO

Narodna lokalizira centar Zmijanja u a sela Gornie
sela se u narodu smatra da su se samo ona zvala Zmi­
su njihovi stanovnici ek imali svoju zemlju i
Ratkovo je dobilo ime po knezu Ratku, koji
Po istom Ratko je ovo selo dobio od
a imenom Ratkovo nazvano je
i Donje Ratkovo

[7 M, Vas i Ć, nav. djelo, 233-250.

lB Isto, 240, 241, 244-247.

ID 247,

stanovništva i stanova 1971. godine, Republički za­

vod 1971.
kod većine autora koji su o Zmijanju
napomenama broj 3, 7 i 1 Takođe
II narodnoj nošnji i ornamentu,
 PRILOG PROUCAVANJU STANOVNISTVA ZMIJA NJ A 11

dine i tada imaju 5 kuća, a nazivaju se i drugim imenom - Stražice. Sta­

novnici Ratkova su označeni kao vlasi koji u društvenom pogledu imaju
strukturu karakterističnu za stočarske oblasti sa povlasticama Iilurdžija koje
su zadržali i poslije ukidanja filurije. U ovom Donisu, til kođe. stoji da se na
čelu ovog stanovništva nalaze knezovi i prirnićuri i da je jedan od njih, Vuk
sin Ratkov, knez stanovnika u selu Banjici i na mezrei Obrovac.22 Podaci
o vog deftera potvrđuju tradiciju o povlasticama koje su uživali stanovnici
Ratkova za vrijeme turske vladavine, a i tradiciju o tome da porodica Kne­
žević, koja danas živi u predjelu Banjici, vodi porijeklo od osnivača sela
kneza Ratka, za koga možemo reći da je realna istorijska ličnost iz prve po­
lovine XVI vijeka. Pored Ratka, narodna tradicija za daleku prošlost vezuje
i lik od Zmijanja Rajka. Od Zmijanja Rajko je epski junak koji je Zmijanjc8
vodio na Kosovo i prve stihove o njemu nalazimo uVukovom » Rječniku «.23
Kočić i Karanović identifikuju ove dvije ličnosti, mada i narodna tradicija
ove ličnosti veže za dva različita vremenska perioda. 2l

Porijeklo porodica u Gornjem Ratkovu

Bajića ima oko 20 domaćinstava i slave Đurđevdan. Smatraju se jednim
od najstarijih u Gornjem Ratkovu. Karanović je zabilježio da vode porijeklo
od Ratkovog brata Vlajislava i uvrstio ih je u grupu porodica koje slave
Markovdan i preslavljaju ljetni Nikoljdan.25 Begića ima tri domaćinstva i
slave Vartolomejevdan. Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Rat­
kovu. Po predanju, zajedničkog porijekla sa Begićima su još Guslovi i Jošići,
koji vode porijeklo od tri brata Gusle, Joše i Bege. Karanović je ustanovio da
u Pounju, ima 65 kuća koje slave Vartolomejevdan, i to sa 6 različitih prezi­
mena, i da im je »zakopina« Petrovačko i Bjelajsko polje. On navodi preda­
nje da im je starina od Travnika »sa Hercegovine «, odakle su se doselili na
Zmijanje. Po ovom predanju, njihovi preci su dva brata, od kojih se jedan
nosio kao beg i njegovi potomci su prozvani Begićima, a drugi je lijepo gu­
slio i po njemu su Guslići,26 Karanović je zabilježio i iseljavanje Guslova u
Srpski Budelj, u Saničkoj župi, pred ustanak 1875. godine. Predak ovih Gu­
slova je u Srpski Budelj došao kao »uljez« iz Ratkova .27 Bogdanovića ima
jedno domaćinstvo i slave Jovandan . U Donje Ratkovo se doselio njihov pre­
dak prije 1. svjetskog rata iz Stražica na »ženinstvo«. Cavića ima pet doma­
ćinstava i slave Markovdan . Smatraju se jednim od najstarijih u Donjem Rat­
kovu i po predanju vode porijeklo od Ratkovog brata Vlajislava. Covića ima
dva domaćinstva i slave Mitrovdan. Oni su mlađi doseljenici iz Sitnice. Na
Sitnici su živjeli u Jelića Dolu i pošto im je bila slaba zemlja, presele se 11
Donje Ratko vo. O daljoj starini ništa ne znaju. Danilovića ima jedno doma­
ćinstvo i slave Tripundan. Doselili su se pred 1. svjetski rat iz Gornjih Graca.
Dragoljevića ima 14 domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od
najstarijih u Donjem Ratkovu i po predanju vode porijeklo od Ratkovog brata
Vlajislava. Dukifa im3- oko 20 domaćinstava i slave Nikoljdan. Porijeklom su

22 M. Vas i ć, nav. djelo, 246.

'3 Dok se u dotada šnj oj literat;uri poistovjećivao li·k kneza Ratka sa likom
»od Zmiianja Rajka «, M. M. V u l i n je l i svom radu »Vojvoda Rajko u narodnoj
pjesmi Zmiianja «, Rad XVI-og Kongresa Saveza udruženjCl folklorista Jugoslavije
na Igalu 1969. godine, Cetinje, 1978, 281-285, ,\<"oristeći se novim rpodacima, sves­
trano sagledao ovaj rproblem i utvrdio da je Rajko, prije svega legendarni ep ski
junak, a Ratko realna istorij ska ličnost iz 'p olovine XVI vijeka.
24 Isto.
25 M. K a r a n o v i Ć, Nasledna kneževska porodica u Zmijanju, 79~82.
26 Isti, Pounje u Bosanskoj Krajini, 345.
27 Isti, Sanička župa, 292.
 MIROSLA V NISKANOVIĆ
12

od Ribnika. Po predanju, daljom starinom su od Dalmacije. K r a jem XIX

vijeka u Ribniku je bilo Đukića koji slave Nikoljdan.2s Dur đev i ća ima jedno
domaćinstvo i slave Jovandan. Doselili su se iz Gornjih Vrb ljana. Krajem
XIX vijeka u parohiji Vrbljani postojali su Đurđevići koji slave Đurđevdan.
Glišića ima četiri domaćinstva i slave Vartolomejevdan. Smatra se da su po­
rijeklom od Guslova i da su dobili ime po pretku Gliši. Gnjat o v ića ima šest
domaćinstava i slave Nikoljdan. Smatraju se jednim od najm l a đ i h doselje­
nij,a iz okoline Livna , Guslova ima 24 domaćin s tva i slave Va r t olomejevdan.
Zajedničkog su porijekla sa Begićima i Jošićima. Jošića ima se d a m domaćin­
stava i slave V8rtolomejevdan. Zajedničkog su porijekla sa Be.gi ć im a i Gus­
lovima. Karlaša ima jedno domaćin s tvo i slave Markovdan. D oseli li su se
sa Peći kod Ključa oko okupacije 1878. godine. Kljutića ima sed a m domaćin­
stava i slave Markovdan. Smatraju ,<;e jednim od najstarijih u D onjem Rat­
kovu i, po predanju, vode porijeklo od porodice kneza Ratka. Kneže vića ima
osam domaćinstava i slave Markovdan. Porijeklom su od kneza R atka Pita­
njem porijekla ove porodice posebno se bavio Karanović i dalje porij e kl o ove
porodice veže za Hercegovinu. Zg Kondića ima jedno domaćinst v e i s lave Ni­
koljdan. Doselili su se iz Sokolova. Za Kondiće, kojih inače ima p o čitavoj
sjeverozapadnoj Bosni Skarić smatra da imenom podsjećaju na obl as ti gdje
se osjećao grčki uticaj.30 Prema Karanoviću, Kondići u Pounju su z a jednič­
kog porijekla sa J eličićima. 31 Krivokuća ima jedno domaćinstvo i s lave Vasi­
ljevdan . Porijeklom su iz Gornjih Graca. Pretka današnjih Krivok u ć a majka
je dovela kada se udala u Mačkiće, oko okupacije 1878. godine. Kri vokuća je
bilo u parohiji Graci krajem XIX vijeka.32 Krivokuća koji slave V asilijevdan
danas ima oko 15 domaćinstava u susjednom selu Stričićima . Ku ridža ima je­
dno domaćinstvo i slave Đurđevdan. Doselili su se iz Stražica. La ziči ć a ima
tri domaćinstva i slave Sv. Stevana. Porijeklom su iz Gornjih Gra ca . Majka
pretka današnjih Lazičita udala se u Guslove jo 'prilikom didbe i on je dobio
dlO. Lazičića ima u susjednom selu Lusićima, ali oni slave Đurđevdan i smat­
raju da su porijeklom iz Trijebova. Pretka ovih Lazičića takođe je majka do­
v~la, kada se preudala u Lusiće . Macanovića ima 13 domaćinsta va i slave Ni­
kolj dan. Smatraju se mlađim doseljenicima iz Busija kod Ribni k a. M a cano­
vića je krajem XIX vijeka bilo u parohiji Ribnik, ali oni slave M iholjdan. 33
lVIačkića ima 11 domaćinstava i slave Alimpijevdan, Danas Ma č ki ć a ima po
čitavoj Jugoslaviji. Interesuju se za svoje .porijeklo i redovno sastaju. O njiho­
vomporijelkLu od :njlih samih .za1bilježio SaJlTI slijedeće {predanje: starinom su iz
Rovaca, gdje su se prezivali Mihajlović. Odatle su se preselili u okolinu Za­

28 Sematizam pravoslavne mitropolije i arhidijeceze daba'o-bosa nske za godi­

nu 1884, 1885. i 1886, SalJ:'ajevo, 1886, 90.
29 M. K a r a fl o v i Ć, Nasledna Kneževska porodica II Zmijanju, 75-82,
30 V. S k a r i Ć , nav. djelo, 257.
31 KOČić 'll »Zmijanju « spominje Stojana Jeličića , 'posljednjeg potomka nekad
vel i<kogplemena. Danas Jeličića nema u i·spitanim seli:rna. Na sjeveroza padu od
ove oblasti ima Jeličića možda iseljenih .sa Zmijanja. U Pounju ih ima 49 k uć a u
12 naselja. Jeličići i Kondići su, prema Karanoviću, ZJajedničkog porijekla od Užica
i ne zna se ,koje i:rn je starije prezime. Istog porijekla su Zecovi i Vu k aš in ovi ći.
Kara nović navodi da se jedan ogranak Jeliči ć a .prvo iselio u Liku i odatle p os lije
okupacije 1978. godine n9selja vao Pounje. Radenović za Jeličiće z3JkJjučuje da Sl l se
prije 180-200 godina u Vodenicu doselili iz Gospića i da su svi ti Bjelajskom i
Bravskom polju od ovih iz Vodenice. Za Jeličiće u Krnjeuši Rađenović navodi da
su se ta,kode doselili iz Vođenice , a da im je dalja starina iz Like. Sve !pomenute
porodice sl,a ve Nikoljdan. M. K a lJ:' a n o v i Ć , Pounje u Bosanskoj Krajini, 355 , 363,
386, 389, 407, 412, 419, 426, 432, 479, 435 , 545, 555, 615; P, R a d e n o v i Ć , Bjelajsko
polje i Bravsko, 165, 189 , 228, 246, 257,274; Isti, Sela parohije Krnjeuše u Bosni, 179.
32 Sema tizam , , " 88,

33 bto, 90,
 PRILOG PROUCAVANJU STANOVNISTVA ZMIJANJA
13

ječara, gdje su se prezivali Živković . Pod ovim prezimenom su preko Uba

doselili u R a tkovo kod kneza Ratka, koji im je dao zemlju. Predak koji se do­
selio imao je tri sina, od kojih se jedan odselio u Knežpolje i danas žive u
Bosanskoj Dubici. Porodica drugog je izumrla , a treći je ostao uRatkovu.
Mačkićima su se prozvali prije 200 godina po pretku koji se kao mačak uzve­
rao uz neki visoki spomenik. Mačkića ima u Gornjim Petrovićima u Pounju,
gdje su se doselili od Sane, a slave Nikoljdan.3~ U parohiji Turj a k krajem
XIX vijeka postojala je porodica Zmijanjac koja slavi Alimpijevdan .;)·5 O po­
rijeklu Mačkića ne možemo ništa određenije reći. Skarić iznosi da u Herce­
govini i staroj Hercegovini nema porodica koje slave Alimpijevdan.36 Ga­
ković smatra da porodice koje slave Alimpijevdan potiču iz Dalmacije, a da
je prezime Mačkić nastalo u Bosni.3i Marinkovića ima jedno domaćinstvo i
slave jesenji Jovandan. Smatraju se starijim doseljenicima od Užica. Matija­
ševića ima tri domaćintva i slave Sv. Simeuna Bogoprimca. Narodna tradicija
ih svrstava u najstarije stanovnike Donjeg Ratkova. Po predanju prvo su živ­
jeli na Ratnoj glavici i tada su se prezivali Conj i, na šta podsjeća toponim
Conjski do. Medara ima osam domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se
jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i, po predanju, porijeklom su od Rat­
kovog brata Vlajislava . Miškovića ima deset domaćinstava i slave Nikoljdan .
Po predanju, doselili su se prije okupacije 1878. godine negdje iz Srbije . Pet­
rov ić a ima sedam domaćinstava i slave Markovdan. Oni su ogranak Medara.
Sala ka ima dva domaćinstva i slave Nikoljdan. Žive kod izvora Salakovac i o
nj ima nisam zabilježio nikakvo predanje. Sirara ima oko II domaćinstava i
slave Nikoljdan. Smatraju se starijima, a ime su dobili jer su bili dobri sto­
čari. Sajića ima dva domaćinstva i slave Đurđevdan. Smatraju se mlađim
naseljenicima. Tanasića ima devet domaćinstava i slave Nikoljdan. Doselili
su se iz Rastoke kod Ribnika poslije okupacije 1878. godine. Topalovića imo.
jedno domaćins t vo i slave Nikoljdan. Doselili su se nekoliko godina prije
okupacije 1878. godine od Užica. Volaša ima oko 30 domaćinstava i slave Ni­
kolj dan. Po predanju su iz DalmaCije. Vranješa ima jedno domaćinstvo i slavi
Đurđevdan. Vranješ a takođe ima u Dujakovcima i Kadinoj Vodi. Oni takođe
slave Đurđevdan i istog su porijekla sa Vranješima u Donjem Ratkovu. Vra­
nješi se smatraju jednim od najstarijih u Donjem Ratkovu i vjeruje se da
su u Ratkovu bili u isto vrijeme kada i knez Ratko. Vra nješa inače ima po
cijeloj sjeverozapadnoj Bosni a ima i veliki broj porodica sa drugim prezi­
menima koja vode porijeklo od Vranješa a uzeli su drugo prezime. U Pou­
nju Karanović je našao devet kuća Vranješa pod ovim prezimenom i 172 kuće
pod petnaest izvedenih prezimena i svi slave Đurđevdan, a porijeklom su iz
Vranovine u Bjelajskom polju.38 Za Vranješe u Vranješkom dolu (selo Vrano­
vina) Rađenović, na osnovu svojih istraživanja, zaključuje da je stanovništvo
parohije Krnjeuše koje je doseljeno , najvećim dijelom, od Karlovačkog mira
1669. godine naovamo . lovi Vranješi slave Đurđevdan. Rađenović je u Uncu
zabilježio predanje da su se negdje iz daleka, preko Dalmacije, doselila četiri
brata: Momčilo, Burse, Vranješ i još jedan nepoznatog imena. Od njih su
nastala četiri ple mena koja slave Đurđevdan, i to: Momčilovići, Bursaći, Vra­
nješi i četvrto pleme nepoznatog imena. 39 Da su Vranješi veoma s t a r i na
Zmijanju, a i u cijeloj sjeverozapadnoj Bosni, gov ori nam podatak da je pre­
ma navedenim defteri ma iz XVI vij e k o. stanovnik sela Lji\janovac Vranješ

3, M. K a r a n o v i ć, na v. djelo 435, 471 , 485.

35 Sematizam . . ., 5l.

36 V. S k ·a r i č, na v. djelo, 25l.

37 P. N. G a k o v i č, na v. djelo, 25.5.

38 M. K a r a n o v i č , nevo djelo, 350, 420, 432, 470, 523 , 562 , 593.

39 P. R a đ e n o v i č , Una e, 63.

 MIROSLA V NISKANOVIĆ
14

Dudak. 4o Selo Ljiljanovac možemo ubicirati u današnjem selu Stričići gdje se

nalazi brdo sa istoimenim nazivom. Vujinovića ima pet domaćin s ta va i slave
jesenji Jovandan. Nadimak im je Cvijetići i smatraju se jednim od najstarijih
u Donjem Ratkovu. Vukovića ima jedno domaćinstvo koje slavi Nikoljdan .
Doselili su se oko okupacije 1878. godine od Drvara, a daljom starinom su od
Hercegovine. Zelića ima dva domaćinstva i slave Ilindan . Doselili su se UOCl
2. svjetskog rata iz Gornjih Vrbljana. Zelića koji slave Ilindan bilo je krajem
XIX vijeka u parohiji Vrbljani .41

Porijeklo porodica u Gornjem Ratkovu

Aćimovića ima četiri domaćinstva i slave Nikoljdan. Zivjeli su u Kori­

tima pod Grčkom gradinom i zbog kuge su prešli na Batoš više B unareva.
Danas ih ima i pod Gr č kom gradinom. Babića ima sedam doma ći nstava i
slCl.ve Nikoljdan. Smatraju se jednim od najsta!"ijih u Gornjem Ratkovu i po
predanju vode porijeklo od Sitvuka Babića, legendarnog vojs k o vo đe Zmija­
njaca prilikom zauzimanja Bihaća . 42 Karanović kao savremenike kn eza Ratka
navodi porodicu sa prezimenom Sitvuko v ić i kaže da potomaka ove porodice
koji zna.iu za ovakvo svoje porijeklo ima pod više raznih prezimena 105
kuća . 4 3 Osim pomenutih Bab ića, nismo mogli pronaći niti jedn u d rugu po­
rodicu koja zna za ovakvo porijeklo. Inače, prezime Babić je v rlo poznato
u našoj zemlji. Tako u susjednom selu Lusićima živi porodica B a b ić sa na­
dimkom Bugezica, a koji slave Sv. Simeuna Bogoprimca. Oni s m atraju da
su porijeklom od Glamoča. Prezime Bugeza sa slavom Sv. Simeun Bogopri­
mac nalazimo u parohiji Donja Medna krajem XIX vijeka i oni :;u vj e rovat­
no doseljenici iz Medne, a u Lusićima su promijenili prezime. 4 .1 Bjeli ća ima
devet domaćinstava i slave Đurđev dan. Blagojevića ima 11 do mać i n stava i
slave Lučindan. Smatraju se starijim doseljenicima iz Hercego vine. Kara­
nović za Bilbije u Pounju zaključuje da su »jedno« sa Blagojevićima i da kod
njih postoji predanje da su porijeklom od Nikšića. 45 Bosančića ima četir i do­
maćinstva i slave jesenji Jovandan. Smatraju se jednim od najstarijih u Gor­
njem Ratkovu i da su se tu nalazili u vrijeme kneza Ratka. Za B o sančiće II
Pounju Karanović navodi da su porijeklom sa Zmijanja.4 6 Skarić , nasuprot
tome, smatra da su Bosančići sa Zmijanja porijeklom od Biha ć a ne navo­
deći izvor ovog podatka. 47 Božića ima šest domaćinstava i slave Đ u rde vdan.
Smatra se da su porijeklom negdje između Livna i Glamoča. Ce n ića ima je­
dno domaćinstvo koje slavi Jovandan. Doselili su se s Ljubina, su jednog sela.
Skarić smatra da su se doselili iz Dalmacije, od Zadra, ne na vo de ć i izvor
podataka .48 Dekića ima jedno domaćinstvo koje slavi Đurđevdan . On i su og­
ranak Gvozdenovića, koji su dobili ovo prezime po pretku koji se zvao Deko.
Duričića ima osam domaćinstava. Gvozdenovića ima 15 domaćinst ava i slave
Đurđevdan . Smatraju se jednim od najstarijih u Gornjem Ratkovu,
čiji su preci ovdje živjeli za vrijeme kneza Ratka. Karanović je obj avio
predanje o pretku Gvozdenovića, Vuni Gvozdencu. Po tom predan j u, Vuna
Gvozdenac je živio na mjestu gdje danas žive Kočići (u Stričićima) i koje

40 M. Vas i Ć, nav. djelo, 2-45.

41 Sematizam .. 'J 1.14.

42 M . K a r a on o v i Ć , Nasledna ,kneževska 'porodica li Zmijanju. 77 .

• 3 I'Slto.
44 Semati·z am ..'I 114.
" M. K cl r a n o v i Ć, nav, djelo, 361.
46 Isto, 346, 435, 474, 521, 634.
47 V , S k a r i Ć, na v, djelo, 255.

48 Isto.

 PRILOG PROUCAVANJU STANOVNISTVA ZMIJANJA 15

se zove Gvozdenčeva dolina, a tragovi kućišta se raspoznaju i u Vunića do­

lini. 49 Karanović je na osnovu. svojih istraživanja porijekla stanovništva u
Pounju, ustanovio da velika grupa porodica sa dvadeset različitih prezimena
vodi porijeklo od pretka Gvozdena sa Zmijanja. 5o Rađenović je u svojim istra­
živanjima porijekla stanovništva u Uncu našao 65 domaćinstava sa prezime­
nom Gvozdenović i drugim a koji smatraju da vode porijeklo od Rade Gvo­
zdenca sa Zmijanja. Ove porodice u Uncu takođe slave Đurđevdan. 51 Ilića
ima devet domaćinstava i slave Jovandan. Porijeklom su. od Il ić a iz susjednog
sela Pavići. Jakovljevića ima 13 domaćinstava i slave Đurđevdan. Jurišića
ima tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Porijeklom su od Ribnika, gdje ih ima
krajem XIX vijeka i slave takođe Nikoljdan.52 Kočića ima devet domaćin­
stava i slave Ignjatijevdan. Pored toga, u Stričićima, rodnom selu Petra Ko­
čića, ima 15 domaćinstava Kočića, od kojih četiri domaćinstva slave Đur­
đevdan. Kočići koji slave Đurđevdan vode porijeklo od Dulića po pretku
koji je u Kočića došao na ženinstvo a zadržao svoju slavu. Smatra se da su
jedni od najstarijih u Gornjem Ratkovu i da su njihovi preci bili savremenici
kneza Ratka . O ovako velikoj starini Kočića na Zmijanju govori nam podatak
da je na ovom području polovinom XVI vijeka postOjala mezrea KočićYJ
Prezime Kočić pojavljuje se u istorijskim izvorima još ranije. Naime, u po­
pisu Vlaha u Cetini iz 1436. spominje se Blaž Kočić. 54 Skarić smatra da Ko­
čići vode porijeklo od hercegovačkog plemena Maleševaca. 55 Koračak je
jedno domaćinstvo, čiji se predak doselio od Glamoča prije l. svjetskog
rata i drž~o han. Makivića ima tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Makivića
ima i u Lusićima četiri domaćinstva koji slave Vasiljevdan. Premda su kod
ovih porodica s istim preZimenima različite slave, smatra se da su zajednič­
kog porijekla. Milanovića ima dva domaćinstva i slave Nikoljdan. Oni su
ogranak Gvozdenovića i dobili su prezime po pretku Milanu. Ožegovića ima
tri domaćinstva i slave Nikoljdan. Rađenović je utvrdio da Ožegovići, koji u
Bravsku slave Sv. Stevana, vode porijeklo iz Srba u Lici , odakle su se
doselili prije 100 godina 56 Karanović u Sani čkoj župi nalazi da su Ožegovići
iz Bravska, a starinom iz Srba. Ioni slave Sv. Stevana. Popovića ima četiri
domaćinstva i slave Sv. Mratu. Smatra se da su se doselili oko okupacije
1878, godine iz okoline Rora kod Glamoča. Ratića ima dva domaćinstva, koje
slave Nikoljdan. Doselili su se oko okupacije 1878. godine iz Prekraja kod
Drvara, a po predanju su daljom starinom iz Crne Gore. Sajića ima četiri do­
maćinstva i slave Đurđevdan , Zajedničkog porijekla su sa ~3jićima iz Do­
njeg Ratkova. Trivića ima jedno domaćinstvo koje slavi Đurđev dan. Oni su
ogranak Gvozdenovića, a ime su dobili po pretku kcji se zvao Trivo, Vlajiću
ima 7 domaćinstava i slave Markovdan. Smatraju se jednim od najstarijih u
Gornjem Ratkovu . Po predanju , (l)Qrij€I~{lo vode od Ratko vog brata Vlajislava,
Prema predanju koje je zabilježio Karanović, njegovi potomci su preci po­
rodica sa prezimenima: Medar, Bajić, Dragoljević, Ča-"ić i Sipka, koji dan3s
žive u susjednom selu Pavići. 57 Vulina ima šest domaćinstava i slave Miholj­
d a n. Osim toga, Vulina istog porijekla i s istom slavom ima još i u Čađavici,

40 M, K a r a n o v i ć, O starini Kočićeve porodice, Razv itak, godina III, Ba­

njaluka, 1946, 335-3.38.
50 Isti, Pounje u Bosansko j Krajini, 340, 410, 474, 479, 520, 539 , 582, 615,
51 p, Rađenović, nav , djelo, 117, 136,
52 Sematizam"., 90,
53 M. Vas i Ć, nav. djelo, 241.
54 V, S k a r i č, nav, djelo, 254.
;;; Isto, 254, 255.
56 P, R a đ en o v ić, Bielaisko polje i Bravsko, 261, 273. 276.
57 M, K a r a n o v i ć, Nasledna kneževska porodica uZmijanju, 81, &2,
 MIROSLAV NISKANOVIC
16

Lusićima, Dujako vci ma, Sitnici, Sokolovu i Stričićima. Doselili su se iz Rib­

nika, a , po predanju, daljom starinom su iz Dalmacije s etapnim zadržava­
njem u Uncu. Karanović vj eruje da su iz Ribnika i da ih tamo ima preko
100 kuća sa ra znim prezimenima. On nadalje smatra da im je staro prezim~
Kenjalo, u Ribniku ima zaseok Kenjali , i da su se odatle raselja vali po cije­
loj Bosanskoj krajini i Lici, te da su neki ogranci zadržali staro prezime. U
pomenutim selima Vulini se smatraju mlađim doseljenicima, a K aranović
navodi da su se u Ratko vo doselili prije 150 godina. es Vujinovica ima šest
domaćinst ava i sl ave jesenj i Jo va ndan. Istog su por~jekla kao i VUj inovih
iz Donjeg Ratkova.

STRAZICE

Straži ce se prvi put spominju u povelji bana Prijezde iz 1287. godine,

u kojoj su popisana granična sela župe Zemljanik.59 Kao što je ve ć rečeno,
ovo selo se spominje i u popisnim d efterima iz XVI '.'ijeka, u kojima se na­
iiv Stražice upotrebljava kao drugo ime za sela GO!'!lje i Donje Ratkovo. 6o
Narodn a tradicija objašnjava porijeklo imena Stražice time što su sta novnici
susjednih sela Gornjeg i Donjeg Ratko va za vrijemG turske vladavine u
njemu čuvali stražu. Da je stanovništvo ovog i susjednih sela s tv a rno oba v­
ijalo stražarsku službu na OVO!1l području , uslo vio je i sam položaj ovih sela
uz važan planinski prevoj n 2. putu koji je išao od Jadranskog m ora prema
Posavini.

Porijeklo porodica uStražicama

Baveljića ima četiri domaćinstva i slave Đurđevdan. Smatra se da su

se doselili iz okoline Mrkonjić-Grada i da im je staro prezime Đ u kan o v i ć. U
parohiji Gornja Medna krajem XIX vij eka živjele su porodice sa preZ ime ­
nom Bevalja, koje su takođe slavile Đurđevdan 61 Bogdanovića ima četiri
domaćinst v a i slave Jovandan. Po predanju , prvi su se doselili u Stražice i
njihov predak je kumovao podizanju crkve koju je sagradio kne z Rat ko.
Gajića ima pet domaćinsta va i slave Jovandan. Oni su ogranak Mi l etić a. Er­
cega ima tri domaćinstva i sl ave Lučind an . Po predanju, doselili su se od­
mah poslije Bogdanovića iz okoline Nikšića u Hercego vini. Zajednii::kog su
porijekla sa Trubićima i Mejićirna, koji takođe slave Lučindan. Po preda nju,
u Stražice su se doselila petorica braće od kojih su potekle pomenute po­
rodice, a dVOjica su otišla dalje uLij evač e. Ercega irna po čitavoj sjev ero­
za padnoj Bosni i većina slavi Lučind a n. Njihovo to po nomastičko p rezime
potvrđuje predan je o porijeklu iz Hercegovine, a slava Lučindan p obli že
lokalizira njihovu maticu u okolinu Nik šića . gdje je ,wa slava česta . 6~ Ku­
ridža ima sedam domaćinstava i slave Đur d evdan. P o predanju, doselili su
se prije 150 godina iz Ribnika , gdje su se prezivali Nik ić, a daljom starinom
su iz Kotara u Dalmaciji. U parohiji Ribnik krajem XIX vijeka b ilo je i
Kuridža i N ik ića koji slave Đurđevdan 6 :l Ska rić smatra da su porij eklom
od Liv na i Glamoča ne i1avodeći izvor podataka. 64 Maleševića ima devet do­

,,,, M. K a r a n o v i Ć, Rod Petrove majke, Razvitak, godina II , Banjaluka,

1935, 15.
,9 V. S k a r-i Ć, Z.upa Zeml.iĐ n i k i starCI nah.ija Zmijan ie , 37-54 ; M. K a r a n o -
v i ć, Gra nice sred nj evjeko vne bosans ke župe Zemljanik, 27-36.
:60 M. V <'l s i Ć, n av. djelo, 241.
Gl Sema tizam ..., ll4.
62 V. S k a r i Ć, Porijeklo pravoslavnog naroda sj everozapadne Bosn e, 240.
oj Sematizam ..., 90.
Ć , na v. djelo, 255.
"" V. S f: a r i
 PRILOG PROUCAVA NJU STANOVNISTVA ZMIJANJA 17

maćinstava i slave Nikoljdan. Smatra se da su porijeklom iz okoline Glamoča.

U Glamočkom polju Maleševića ima na više mjesta, slave Jovandan, a pori­
jeklom su iz Bjelajskog polja. 65 U Pounju slave takođe Nikoljdan i porijeklom
su iz Grahova.f.6 U pa rohiji Prkosi u protoprezviteratu Petrovac krajem XIX
vijeka bilo je M a l e ševića koji slave Nikoljdan. 67 Mejića ima devet doma­
ćinstava i slave Lu č indan. Zajedničkog su por ijekla sa Ercezima i Trubićima .
Miletića ima dev et d o maći.nstava i slave Jovandan. Smatra se da su se do­
selili iz Ribnika. Skarić navodi da su se do~elili iz okoline Zadra u Dalma­
ciji ne navodeći izvor podatka .6S Petkovića ima pet domaćinstava i slave Jo­
vandan. Smatraju da su porij eklom od Unca. Stojića ima osam domaćinstava
i slave Vasiljevdan. Doselili su se za vrijeme turske vladavine iz Kadine
Vode, a daljom starinom su , po predanju, iz Crne Gore. Trubića ima 11 do­
maćinstava i slave Lu č indan. Zajedničkog su porijekla s Ercezima i Mejićima.

* :+: ):.:

N a osnovu prethodnih izlaganj a, u (koj ~ma smo >j.znij eli naifodnu tradici j u
o porijeklu pojedinih porodica i pokušali za svako to predanje pronaći pot­
·vrdu u postojećoj literaturi i objavljenim istorijskim izvorima, možemo kon­
statovati da najstariji sloj današnjeg stanovništva ispitanih sela u vremen­
skom kontinuitetu vodi porijeklo od stanovništva popisanog u defterima iz
154.1. i onog iz oko 1563. godine. Za porijeklo stanovništva popisanog u def­
terima iz XVI vijeka može se prihvatiti mišljenje Milana Vasića, po kome
su turska osvajanja zatekla ovo stanovništvo na teritoriji Zmijanja, a ostaje
dilema da li se radi o doseljenicima iz predturskog perioda ili o starosjedio­
cima. 69 Ovom najstariiem sloju stanovništva pripada današnjih 165 doma­
ćinstava pod 23 različita prezimena. Iz ove grupe od 23 prezimena može se
izdvojiti 10 grupa prezimena koje, svako posebno, vode porijeklo od lajednič··
kog pretka.
Od tog vremena srpsko stanovništvo ovih sela, kao i sjeverozapadne
Bosne uopšte, pojača v aJl.o je novim stanovništvom iz redova vlaha stočara,
koji su se uslijed ekonomskih razloga, a prije svega poreskih olakšica u pog­
raničnim nahijama Turskog carstva, kretali iz pravca jugoistoka i istoka u
pravcu širenja turskih državnih granica. Ove migracije su se odvijale laga­
nim pomjeranjem većih ili manjih grupa na dužim ili kraćim relaCijama s
etapnim zadržavanjima u pojedinim oblastima i trajale su neprekidno, sa
r azličitim intenzitetom, do potpadanja Bosne i Hercegovine pod austrougar­
sku vlast. Prema podacima koje sam sakupio na terenu, osnovni pravac do­
seljavanja u ovom periodu za većinu porodica išao je iz sjeverne Dalma­
cije preko Livna, Gla.moča, sela oko i·zvora rijeke Sa.ne i o:koline Mrkonjić­
-Grada. Ovaj pravac doseljavanja, u osnovnim crtama, poklapa se sa antič­
kim, srednjovjekovnim i savremenim putem Banjaluka - Split. Ova nase­
ljavanja bila su uslovljena turskim vojnim uspjesima i neuspjesima u blizini
ili na samom području sjeverozapadne Bosne. Proces naseljavanja sjevero­
zapadne Bosne srpskim i muslimanskim stanovništvom bio je posebno inten­
zivan poslije Karlovačkog mira 1669. godine, kada Turska gubi posjede u
Slavoniji, Lici i Dalmaciji i kada se dalje vojne operacije karakterišu više
pozicionom borbom, a slabljenje centralne vlasti i jačanje čitlučkog sistema

65 B. 2. M i loj e v :i Č , Kupreško, Vu:kovsko, Rav.no l Glamočko Polje, 153.

66 M. K a r a n o v i č, Pounj e u Bosanskoj Krajini, 546.
67 Semahza m ..., 93.
68 V. S k a r i č, nav. djelo, 255.
60 M. Vas i č, n av. djelo, 247.

2 - GZM, E t nologija , XXXIII

 MIROSLAV N ISKANOVIC
18

nameće stanovništvu sve veće poreske obaveze . Ugl avnom, u ovo vrijeme
padaju evidentirana doseljava nja iz sjeverne D almacije koja. su na Z mijanju
bila manjeg intenziteta u odnosu na pogranične dijelove Bosn e i Hercego­
vine. U ov o vrijeme Zmijanje i dalje za država povlastice filurdž ij a i izvjesnu
unutrašnju samoupravu.
U XIX vijeku hroj slobodnih seljaka je rapidno smanjen. S tano vnici
Ratkova u to vrijeme se grčevito bore za očuvanje povlastica ko je su p osje­
dovali tokom čitave turske vladavine i koje su se v;:-emenom stalno sma­
njivale. Borbu stanovnika R a tkova za o č uvanje ovih slobod a opisao je K očić
u svom »Zmijan.iu «.7o Za ovaj period karakteristično je lokalno seljakan j o
pojedinih porodica sa jednog feudalnog posjeda na drugi , u čemu su ih pod­
sticali i sami feudalci. Kao odraz ovih kretanja stanovni štva, sela Gornje i
Donje R atkovo i Stražice dobijaju uglavnom pojedinačne doseljenike iz okol­
nih i neš to udaljenijih sela , koja su i sama pripadala nahiji Zmijanje a koja
vis e ne postoji. Za ove porodice nismo u većini slučajeva mogli utvrditi dalje
porijeklo, osim njihovog postojanja u selima iz kojih su se po kazivanju do­
selili.
Dok su se naselj avanja ispitanih sela, i Zmijanja uopšte, vršila raznim
pravcima, uglavnom sa jugoistoka i istoka, iseljavanja su uglavnom usmje­
rena prema sjeveru i zapadu. Ova iseljavanja su imala karakter permanen­
tnog odlaženja pojedinaca ili čitavih porodica u oblasti koje su pružale bolje
ekonomske uslove. Istraživanja porijekla stanovništva u oblastima iseljenja
utvrdila su postojanje velikog broja porodica sa različitim prezimenima koje
vode porijeklo sa Zmij anja. Podatke o iseljenicima iz ispitanih sela nalazimo
u radovima Karanovića i Rađenovića navedenim kada je govoreno o svakom
porodičnom prezimenu posebno. Iseljavanja iz ove oblasti i ispitanih sela u
XX vijeku dobijaju sasvim nova obilježja, što je uslovljeno izmijenjenim
društveno ekonomskim odnosima. To se naročito uočava poslije 2. sv jetskog
rata, kada se iseljavanja vrše prema industrijskim centrima, a i izvan granica
Bosne i Hercegovine , prije svega putevima poslijeratne kolonizacije u Voj­
vodinu .
Na kraju treba reći da naša istraživanja pokazuju da narodna tradicija,
koju su zapisali prethodni istraživači, i danas živi u narodu, mada je 2. svjet­
ski rat i ubrzan ra zvoj druš tveno-ekonomskih odnosa u poslijeratnom perio­
du uticao na njeno gubljenje, kao i na nestajanje tradicionalne kulture
uopšte . Gubljenje tradicije o porijeklu stanovništva očituje se, prije svega,
u tome što nalazimo izvjestan broj porodica za koje nismo uspjeli zabilježiti
nikakvo predanje, a i time što danas većina, uglavnom, zna samo za posljed­
nju etapu doseljenja.

70 P K o č i ć, nav. djelo 219-221.

BRATISLAVA VLADIĆ-KRSTIĆ

TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU

Godine 1926. Milan Karanović je, OPlSUJUCl žensku noš nju na Zmijanju,
posvetio pažnje i tekstilnoj radinosti, tj. načinu izrade i ukrašavanju materi­
jala od kojeg je nošnja krojena. 1 Međutim, i pored toga š to su ovo prvi detalj­
niji podaci o tekstilnoj radinosti ovog kraja, što im daje i posebnu vrednost,
mora se primetiti da su oni uopšteni i nedovoljno konkretizovani s obzirom
da se odnose na veoma prostranu teritoriju - »Zmijanje u širem značenju «Y
Mu.da je M. Karanovi. ć u završnom razmatranju ukazao na razlike koje se jav­
ljaju u ukrasu i odeći između određenih sela na ovoj teritoriji, o njima nije
detaljnije govorio.
Tekstilna radinos t na Zmijanju bila je predmet interesovanja i drugih
istr aživ ača:l posle M. Karanovića, a i ljubitelja lepih umetnina, kolekcionara,
esteta i kreatora mode, domaćih i inostranih, privučenih specifičnim tamnim
koloritom ukrasa vezenog na platnu.

1 M i I a :n K a r a n o v i Ć, 2enska nošnja u Zmijanju, Glasnik Zemaljskog

mu zeja u Bosni i Hercegovini , Sarajevo, 1926, sv. XXXIII, str. 143, 144.
2 M. K a r a n o v i ć je na osnovu anDr opogeografskih ispitivanja po metodu
profesora Cvijića obradio nošnju i tekstilnu radinost 'u gra.nicama Zmijanja 11
širem znača ju, a to je visoravan nazvana Banjalučka Vrho vi.na (sela od planine
Dim:"tora do Banje Luke), Podrašničko polje, GerzovaČka podgora, okolina Mrko­
njić-Grada. (Videti napred navedeno delo, str. 139). Inače, ,g ranice Zmijanj-a su
razni autor i 'različito određivali. Prema Petru Kočiću, Zmijanje je imalo najčdr e
g r anice pre Kosova, kada je zahvatalo prostor između Sane i V rbasa (međuvođe),
pla nine Kozare i Plive. (Prema M K a r a n o v i Ć u, nav. delo, str. 138.) Prvih go­
eLi,na turske vladavine Zmijanjem se nazivao sav prostor i:omeđu reka Vrbasa -na
istoku, Sane na zapadu i ·planine Kozare na severu, Dimitora i Lisine iznad Mrko­
njić-Grada na jugu. Na osnovu podata.ka iz turskih deftera, možemo za ključiti da
su se granice Zmijanja tokom vremen a menjale. (Videti: dr M i I a n Vas i Ć, Et­
nička kretanja u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku, Godišnjak društva istorič a·ra
Bosne i Hercegovine, god. XIII, 1962, Sarajevo, 1963, str. 244.) Dana šnje Zmij a­
nje ograničeno je na nekoli·ko sela u području planine Manjače. Veća sela su:
Stričići, Ratkovo i Dujakovci. (Videti: M i. V a., Enciklopedija Jugoslavije: 8, Sr­
b ija - ž, Zagreb, MCMLXXI, str. 628.) Za vreme terenskih istraživanja (1975. god.)
o granicama Zmijanja takođe sam čula ra.zličita mišljenja, od kojih su se .pojedina
bazirala na ·poda cima iz literature.
3 Godine 1958. Vladimir Vulin je dao informativno-popula'rni prilog o muš­
koj i ženskoj nošnji na Zmijanju, o pratećim vidovima tekstilne radinos1i i d rvo ­
rezbariji, u granicama užeg Zmijanja, a to su sela: Ratkovo Gornje i Donje, Du­
jakovci, Stričići, Lokvari, Lusići, Pavići i desetak graničn i h sela ovog centralnog
dela. (Videti: V I a d i m i r V u I i n: Zmijanje u narodnoj nošnji i ornamentu,
Banja Luka, 1958, str. 5.)
 BRA TISLA V A VLADIC-KlRSTIC
20

U vremenu od 1975. do 1977. godine na Zmijanju je vršeno is traživanje

u okviru proje'kta - Etnološko istraživanje Zmijanja - u organizaciji Etno­
loškog odjeljenja Zemaljskog muzeja u Sarajevu i uz finansijsku pomoć Fonda
za naučnoistraživački rad Bosne i Hercegovine. Kao jedan od sa radnika na
ovom projektu, radila sam na skupljanju podataka o tekstilu, posebno tekstil­
ne radinosti. Imajući u vidu dosadašnje rezultate o tekstilnoj radinosti ovog
kraja, u početnoj 1975. godini izvršila sam najpre rekognosciranje terena na
potezu Bronzani Majdan - Ključ - Mrkonjić-Grad. S obzirom da je projek­
tom predviđen terenski rad II trajanju od tri godine, u daljim Is tra živanjima
ograničila sam se na određen broj sela smeštenih u središnjem delu f 'kognos­
cirane teritorije, u stvari na planinskoj visoravni između Sane i V rbasa. To
su sledeća sela: Vilusi, Radmanići, Hazići, Pavić i, Gornje Sokolovo, D onje So­
kolovo, Stričići, Lusići, Dujakovci, Lokvari, Gornje Ratkovo, Donj e Ratkovo,
Sitnica, Dubica, Stražice i Čađavica. Naseljena su samo srpskim stano vn ištvom,
koje sebe naziva Zmijanjcima, te ću u daljem tekstu i ja ovu teritoriju nazi­
vati Zmijanje. Nastojala sam da tokom ovih istraživanja sakupim što više po­
da'taka o procesu proizvodnje tekstilnih sirovina, o gotovim proizvo d ima i
njihovoj primeni, što je bio i osnovni cilj projekta, budući da je o te k stilnoj
radinosti zapadne Bosne malo pisano. Podaci obuhvataju relativno kratak
vremenski period, poslednjih stotinjak godina. Međutim, ovaj period u Bosni
i Hercegovini propraćen je značajnim političkim, društvenim i ekonomskim
zbivanjima koja su izazvala korenite promene u životu njenog stanovništva;
pa i u životu Zmijanjaca. U daljem izlaganju prikazaću kako su se te promene
odrazile na razvoj tekstilne radinosti ovog područja.

* :rf: *

U prošlosti, a i danas, Zmijanje je bilo izrazito stočarski kraj, na clJlm

se prostranim pašnjacima napasaju mnogobrojna stada (sl. l). Zasad najstariji
podatak o zanimanju njegovog stanovništva potiče iz 1530. godine, kada je
Benedikt Kuripešić sa poslanstvom cara Ferdinanda I prošao kroz sanski kraj.

Sl. 1.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU 21

Tom !ptrilliJk:om Kuri,peši'ć je zalbe!ležio da 'll 1>laThinslkom 'kIrajIU i&to·čno od Sane

stanujru mnogi marlololZi i {)lVčari. 4 NeS1UTl1njiv,o je da se n.am p.rivređifVanja
stanovnika Zmijanja odrazio i na njegovu tekstilnu proizvodnju. Naime, sve
do prvih decenija XX stoleća ovčija i kozja dlaka čine osnovne sirovine u
proizvodnji najvećeg broja tekstilnih predmeta na Zmijanju. Izobilje ovih si­
rovina omogućavalo je podmirivanje i ličnih potreba domaćinstva, a i tržišta.
Za razliku od životinjskih, biljne tekstilne sirovine - konoplja i lan - isklju­
čivo su se upotrebljavale za lične potrebe. Tokom vremena dolazilo je do od­
ređenih 'p romena u vrstama sirovina, a i 'll intenzitetu nj ihove primene. Tako
je, na primer, kozja dlaka, koja je prevashodno bila namenjena potrebama
tržišta, posle 1949. godine, nakon donošenja zakona o zabrani uzgajanja koza,
postepeno izobičajena, tako da ju je u današnjoj tekstilnoj proizvodnji uglav­
nom zamenila vuna. Sto se tiče vune, ona i u savremeno doba kao sirovina
zadovoljava i potrebe domaćinstva i potrebe tržišta, mada je, u celini gledano,
broj ovaca po domaćinstvima na Zmijanju opao u odnosu na prve decenije
XX stoleća. Uzgajanje biljnih kultura, konoplje i lana, danas je gotovo izobi­
čajeno . U vreme mojih istraživanja se u selu Donje Sokolovo uzgajanjem
konoplje bavila još samo porodica Lakić, u selu Lokvari porodica Pajić, što
jasno ukazuje da su veoma smanjene potrebe za ovim sirovinama.
Dolaskom Austro-Ugarske, pored domaćih tekstilnih sirovina, stanovnici
Zmijanja su počeli upotrebljavati pamuk; međutim, njegova šira primena usle­
dila je tek između dva svetska rata.

* lit

Prerada tekstilnih sirovina i njihova primena u izradi raznovrsnih pro­

izvoda na Zmijanju bila je u domenu ženskog rada s određenim izuzecima;
na primer, proizvode od kozje dlake (zobnice, vreće, mutape i dr.) izrađivale
su zanatlije mutabdžije u Mrkonjić-Gradu, a čarape i rukavice, koje su no­
šene uz stariju nošnju, pleli su muškarci - Zmijanjci. Osim tvorničkih siro­
vina (pamuk, svila, tvornički preparirana vunica) koje su kupovane već pri­
premljene za tkanje, pletenje, vez i kukičanje, sve ostale sirovine domaće pro­
izvodnje prerađivane su u najvećoj meri u kući, a tek delimično u okviru za­
natskog rada.
Sve do drugog svetskog rata vuna je na Zmijanju prerađivana na tra­
dicionalan način, kao, uglavnom, i u većini krajeva Bosne u to vreme. Kra­
jem maja (o Duhovima) skidano je runo sa jesenjsk,ih (prošlogodišnjih) ovaca.
To je »runo« ili »veliko runo «. Jaganjce na Zmijanju nisu šišali. Kako zmijanj­
ske ovce pripada.iu soju brdske pramenke, ošišano runo s ovce je teško do dva.
a s ovna i do četiri kilograma . Po kvalitetu, vlasi u runu su spadale u oštre
vune, samo mali broj ovaca koji je ukršten sa vlašićkom ovcom davao je kva­
litetnije runo savitljivijih (elastičnijih) vlasi. Ošišano runo Zmijanjke su prale
na lokvama, u reci, bunarima, ili na izvorima. Nakon sušenja i češljanja pr­
stima, vuna se dalje prerađuje malim »grebenima«, kada se, prema kvalitetu,
izdV1a'ja-jru tri V'rste 'Vlakna: »v1a6, »<poutka« i ·»lkJI1tO«, :iili I»ikanwra«. Od »:vJ.alSa«
predu »konac«, tj . osnovu za tkane proizvode, od »poutke« - potku, a od »kr­
tog « izrađuju pređu za čarape, priglavke, natikače (»narotke«) i dr. Poslednjih
desetak godina grebena se sve ređe upotrebljavaju jer mnoge žene iz zmijanj­
skih sela .posle ;pra.nja odnose vunu na dalju preradu u vUinovlačare (»vlačarre«
ili »češlje«) u Mrkonjić-Grad, a i na samom Zmijanju , u Sitnicu iStričiće
(Krivokuće).

4 V l a ct i s l a v S k a r i Ć, Zupa Zemljanik stara nahija Zmijanje, GZM,

Sarajevo, 1937, str. 46.
 BRAT}SLA V A VLADIĆ-KRSTIĆ
22

Ko!Zja dlaika »i kočet « ši:šana je tSvalke druge ilLi treće godine, a za<tim je
prodavana mutabdžijama u Mrkonjić-Gradu, koji su od nje proizv odili konj­
ske pokrivače »mutafe « ili »mutape « i razne torbe pa ih zatim prodavali
stanovništvu područja, čak iZmijanjcima.
Složeni postupak prerade biljnih vlakana - konoplje i lana - odvijao
se na Zmijanju, kao i u drugim krajevima Bosne, isključivo u okviru kućnog
rada. Ranije, u brojnim porodičnim zadrugama, svaka žena je posebno sejala
konoplju i lan, prema tome koliko joj je bilo potrebno za kućne potrebe, za
najbliže članove, muža i decu. Na Zmijanju je više sejana konoplja neg o lan.
Setva je obavljana krajem aprila i početkom maja, a sakupljanje, » č u panje « ,
zavisno od vrste, krajem avgusta ili septembra. Počupane stabljike k on oplje
ili lana (»ručice « , odnosno snopovi) potapane su zatim u vodu ili, ka ko zovu
ta mesta, » močilnice « ili » močila « , da bi omekšale za dalju p r eradu . S vako
selo je imalo svoje mesto za potapanje, na primer, iz sela Dujakovci odnošena
je konoplja i lan na Ponor, iz Donjeg Sokolova na Sokošnicu i V uko v a c na
».ldkve«, -ilZ Lusića na Dobru v,oelJu i drug a mesta. »Poslednj a « tkon~p lja illi »se­
menjača « ostavljana je duže u vodi, oko trideset, a »prva « samo p etn aestak
dana . »Prve « konoplje imaju finije vlakno. Osim u vodi, konoplja i lan omek­
šavane su tako što su »rošene« i na travi. Prema kazivanju tkalja, bolj e platno
je bilo od » močene « nego od »rošene« konoplje. Uočene su određene r azlike u
načinu prerade konopljanih i lanenih stabljika nakon sušenja. Konopl ja je pre­
rađ-i.vana prvo na noinoj stupi. Na Zmijanju su -bille <u u:pOitrebi dve VTSte nož­
ne stupe: starija 5 i novija (sl. 2a). Zena koja rukuje stupom naziva se ), nabi­
jalja«,a pojedine nabijaIje su mogle da u toku dana nastupaju i do 200 ru­
čica konoplje. Posle stupanja konoplja se prerađuje pomoću većeg d rvenog
noža »palice « (sl. 2b), tj. »istrga se « kako bi sasvim obpao pozder, a 'Zatim se
podeli u komade zvane »trganice « (količina vlakna zahvaćena šakom) . Trga­
nice se sakupe u snopove (svaki snop sadrži 60 trganica). Koliko ima snopova,
toliiko se 'p o0ove _i » glrebena~ja« , žena IkDje će ;prerađivati ko noplju na »g rebe­
nima« ili »grebi « (sl. 2c). Kao i vuna i konoplja se pri grebenanju izd va ja po
k v alitetu »najvlašiji « je najbolji deo konoplje (sl. 2d) za ), kudelje «, od koje
će se 'Presti ,osnova; slahij,i, »-krtiJji «, ;služi 'Za )''Poutku «, a najs'laJbiji deo, ), naj­
®rtiji «, upotrebljava se za izradu najglnlJbljih .tekstilnih ,predmcia - »!ponjava «.
Lan je, wrnes to na si urp i, p;rerađivan na trlici.
Vunena, kono'pljana i -lanena v1a:]{na predena ISU na Zmijanju na raznim
preslicama i vretenima . Po svemu sudeći, upotrebljavale su se tri vrste pres­
lica . Najširu primenu do danas ima kopljasto-lopatasta ), preselica « (sl. 3).
Sastoji se od »lopate «, na koju se postavlja "kudelja « i drške ili »repa «. A k o
je rezbarena, nazivaju je »šarena preslica «, a ako je bez rezbarije, ako je sa­
'111;() .iJzrezana, to je ,) za ta,sJi:ta « i ),ta:slek Ipreslica« . P,res-lice se iz.ractu ju od jaseno­

vog, bU1k() vo.g ih javo;rovD,g drveta rezanjem, a 'lJIkJrCtšavajru se razn im tehniJkama:

ureziv,anjem, isecanjem,u:secanjem. Os nON nu ornamenta,lnu kompOZiciju sa­
<:injavaju motivi većih i manjih krugova, što je QPšta karakteri-s tLk a k opl jasto­
-lopatastog tipa preslice zapadne Bosne uopšte. U krugovima je n jč ešće iz­
veden motiv rozete, zvezde , krsta, dok se u međuprostorima javlj a j u stili7.0­
vani biljni motivi, olbi'čno gra:n,či,ce . V'rh ,lopa'te I()bi'čno je O'blillrovan kao krnt.
Cesto je u srednjem krugu umetnuto ogledalce. Na preslicama koje su rađene
posle drugog svetskog rata (sl. 3) veoma često je urezana godina izrade, ime
onoga ko je preslicu radio i ime vlasnice. Osim toga izvodi se i motiv peto­

5 B o s .i l j k a R a d o v ,i Ć , Gajenje i obrada lana i kono plje u našem .na­

rodu, Glasnik Etnogra fskog muzeja u Beogradu, XIX , Beograd, 1956, str. 77, sl.
48, 49.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
23

krake zvezde. Gornji deo drške na preslici obično se ukrašava sitnim geome­
trijskim motivima. Poslednjih dvadeset godina rezbariju na preslica ma i boje
ljubičastim mastilom, tušem, mastiljavom olovkom, flomasterima. Upoređi­
vanjem preslic a izrađenih pre i posle drugog svetskog rata jasno se uočava
da današnje preslice znatno zaostaju od preslica rađenih pre rata i po korekt­
no-s ti iZ'V1O đenja relJbarije i po iJzlgledu ornamenata.

Sl. 2.

»Kudelja « vune koja treba da se prede postavlja se na nerezbareni deo

lop ate, tj. na lice, a veže se »uzicom« ili »presličanicom« (sl. 3).
Đr.ug·a vrs.ta presLice Ikaja je Uipotrehljavana na ZmijanjlU 'jeste ,taJko.zvana
»brkljica «. U vreme mojih istraživanja nisam naišla ni na jedan primerak
ovakve preslice. Prema terenskim podacima, najčešće je izrađivana od jase­
novog drveta na taj način što je upotrebljavan prirodan oblik izraslih gran­
čica, »brkljica«. Ukoliko nije bilo dovoljnog broja izraštaja, »brkljice« su nak­
nadno dodavane. Pri vrhu preslice »brkljice« su bile spojene, što znači da je
bio u pitanju krošnjasti ili vrši čas ti tip preslice. 6 Ova vrsta preslice prevas­

6 IVI.i lova n G a vaz z i, Praslavenski prilozi i problemi, Lud SloWlianski,

tom I, Krakow, 1929-1930, str. B5, sl. 5; e vet k o Đ. P o P o v i Č, Bosansko­
-hercegovačke ,preslice i vretena, GZIVI, SaTajevo 10953, str. 163, sl. 4.
 BRA TISLA V A VLADlL:-K'RSTIL:
24

hodno je služila za predenje »velikog vlakna «, tj. konopljanog, koje je pnVl­

jano oko krošnje. Godine 1939. za Etnografski muzej u Beogradu n a bavljen je
jedan :pr.imeralk o,vakve 'PresJ.'i~e i,z <sela GraJbovice {Šipovo) k od Jaj ca {mv.
br. 14300). J. Andrić-Matijević pominje da je ovaj tip preslice upotrebljavalo
srpsko stanovništvo na lokalitetima Trubar, Bastasi, Oči.jevo7

Sl. 3.

U selu Vi'l usi, zaselak Donji Drl nići, zaJbeleži'la sam Ip ooata.k da j e kra jem
XIX i početkom XX stoleća upotrebljavana i jedna veoma jednostavna p res­
lica u vidu štapa sa zasečenim vrhom, zvana »kudiljara preslica«, a služila je
za prede nje konopJjanih niti. Dalja istraživanja utvrdiće da 1i je u p itan ju
najjednustavniji - ,pahč3'sti hp IpresLi'ce.
»Jednostručicu « ili ojedno opredenu pređu predu malim vretenom (sl. 4),
a i pomoću velikog - »druge «, kada se, na primer, želi punija potka za t ka
nje» bilja« (sl. 5) 8 Opredena vunena nit obično se naziva »konac « ili »sukneni
konac«, a nit od konoplje - "predivo «.

7 J. A n d r i ć - M a t i j e v i ć , TLpovi preslica na području MEK, Zbornik

Krajiških muzeja, 1963/ 64, karta I, 85, 86, 83.
8 U selu Stričići zabeležila sam nekoliko stihova koji se odnose na predenje:
»Preli prelo a vreteno neće, j,zgorelo pa se ne okreće.«
), Preli 'prelo do jedanaest sati, da je mDo do zore bi biJo. «
"Preli !p relo nema moga preIca, zakasnio pa se boji zeca.«
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
25

iRrepredanje {ud voS'tru·ča·vanj€) .O(predenE~ niti iZJV10di se na Vlse n alema ,

no pre nego što se počne prepredati, niti sa dva vretena moraju se istovreme­
no mota:ti u jedno Ik,lupče; !Za to. v,reme <Vretena ·s u abi,čruo u Ikrillou. Ovalkvo '»,pre­
dvostručena « nit prepreda se pomoću »druge brez kolica« i »drugom s koli­
oom«. Jedan ;od načina 'prepredanj'a !pređe drugom sa kJOOO'ffi naziva se»lPlfe­
predanje u tri ruke «, tj. druga se desnom rukom okreće prema telu u vodo­
ravnom položaju, a levom se odmotava klupče. 9 Druge Zmijanjci izrađuju od
smrčevog drveta i veoma ih reljefno rezbare (sl. 6c) .

.o,predena pređa 'Premotava se U »'ffiot0!Villa« {kJončela)p0Iffioću rašlka. Ra­

šak je rašIj astog tipa (sl. 6a) i obi č no ga izrađuju od leskovog drveta. Prema
nameni razlikuju se dve vrste raška: veliki rašak (sl. 6a) i mali rašak. Za na­
motavanje motovila uglavnom se upotrebljava mali raša:(. Namotavanje na
raša k izvodi se na dva načina . Prvi je jednostavniji jer se pređa II jednom
s meru obmotava preko sredine » čeljuske« (horizontalna letvica) i između raš­
lj ica raška. Kada se motovilo želi smotati u klupče, postavlja se na »malo

Sl. 4. Gro·z da Božić, selo DujaJkovci, 1977. g .

• O drugim naClnlma prepredanja niti drugom videti li radu: B r a t i s 1 a ­

va V l <l d i ć-K r s t ,i Ć, TekstiLna 'l'adinost u okol;i ni Dervente, GZM XXXi
XXXI-l975i76, Sarajevo, 1978, s tr. 182, 183.
 BRATISLA VA VLADIC-KRSTIC
26

vito« (sl. 6b) , koje u obimu iznosi do 20 cm. Drugi način namotavanja motovila
izvodi se naizmeničnim obmotavanjem pređe preko jedne strane čeljuske i iz­
među rašij ica, zatim preko druge strane čeljuske i rašij ica. Tada se dobija ta­
k ozvano >>lmo,toyj.Io na cijepani 'ra'šalk «, li stvari d'V'ostrUJko kančelo ko·je se,
kada se želi smotati u klupče , postavlja na »veliko vito« koje u obimu ima do
40 cm.

Sl. 5. Mara Mrđen, selo Vliurusi, 1975. g.

Namotavanje pamučnih
niti sa motovila i vita na c:ev od čunka izvodi se
pomoću » , če-krka,< «sJ.
6d).
Kono,pljana ,i !.lanena mD;toviJa namenjena za [proirz;vodnju beza, pre nego
što smo;tajuu klupčad, žene ,peru u lugu. Vunena motovllia boje ukOlhko ili ne
nameravaju upotrebljavati u prirodnoj boji.

Pri proučavanju kolorita na tekstilu Zmijanja uočava se, kao osnovno

svojstvo, da se on gotovo sve do drugog svetskog rata svodio na određen broj
boja, pretežno tamnih. Boja biljnog porekla koje su proizvođene u kući bilo
je veoma maJo. Jedna ad najviše primenj'ivanih ,biljnih boj.a - crna - dobija­
na je kuvanjem korena crnog jasena i »troske« (otpadaka gvožđa u kovačkim
radnjama) kao katalizatora, Prema podacima najstarijih kazivača, bojenje ili
»morenje« jasenom počelo je na Zmijanju još za »turskog suda« . U selu Sitnici
(Okruglica) zabeležila sam veoma interesantan podatak: porodicu Malešić na­
zivaju i Moriljići zato što je jedna od njihovih žena, Stana Malešić, prva u
čitavom kraju počela »moriti« u jasenu. Stana je umrla 1912. godine u osam­
desetoj godini, a bojenjem jasenom počela se baviti kao mlada žena.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU 27

o upotrebi broća za dobijanje crvene boje žene na Zmijanju nisu mi zna­

le ništa reći. U vreme austrougarske vladavine na Zmijanju je počelo bojenje
6ivirtom, kojirm se p o-stiže tarmnoplava, modra hoja. Čivirt; je ras.tvaran 'll taJkozva­
noj »šjernoj« ili »sjernoj« vodi u zemljanom loncu zvanom »čivitnjak«. U prvo
vreme čivit je bio veoma skup (otud i izreka »skup kao čivit«), te su ga mogli
kupiti samo najbogatiji. Za bojenje konopljanih i lanenih niti u žuto upotreb­
ljavana je sačika (karaboja). Istovremeno sa pojavom čivita na Zmijanju su

'B

Sl. 6.

se počele prirmenjivati i anl1inSlke baje. Nabavlj allis-u ih :ad putujućih trgova­

ca, »nosi.lica«. Bojenje je olbavljano sarmo 'Ucik,viru ikuće. Tek n3Jkon drug{)g
svetskog rata Zmijanjci su počeli bojiti pređu kod profesionalnih boj adžija cl
Mrkonjić-Gradu. Poslednjih deset godina jedanput nedeljno dolazi bojadžija
u selo Stričiće, pokupi pripremljenu pređu za bojenje pa je za nedelju dana
obojenu vraća vlasnicima.
 VLADIC-KRSTIĆ
28 BRA TlSLA V A

* *' :;:

Najveći broj tekstilnih proizvoda na Zmijanju izvođen je tkanjem, zatim

pletenjem i preplitanjem. Za tkanje većine proizvoda služi, kao i ranije, ho­
rJ.zontaUni tlkačiki .stan, koji se javlja u dve varijante: st<llri'ja iE "druga taTa«
Sa s.tranicama lU v,iduče1Jv.o,l'oUJga:onika, (koja je danas ,gOltovO iz othličajena, ·i no­
vija ili " rastavljena tara « (sl. 7), čije stranice ne sklapaju čet v oro ug aonik . Na­
ziv " tara« za horizontalni tkački stan javlja se u svim istraživan im selima,
Dzuzev lU seilu VilLu-sl, gde je u [upotre!bi naziv »nrutra « ("CUlI"u m a-ti nauč ila tika,ti,
pa je natra preko noći satra«.) Oba naziva, zavisno od kraja, ja vl jaju se u se­
verozapadnoj Bosni i kod Srba i kod Hrvata i kod Muslimana.1° Sta nove izra­
đuju seos ki majstori od jasenovog, javorovog, a i od bukovog drveta. Drvena
brda i sami prave, ali su ih kupovali i od seljaka iz sela Pecke (K ljuč). Prema
vrsti tkanja podešavaju se i brda, na primer, »bezno «, "pregač. no«, »malo br··
do" za muške pojaseve i dr. Za pamučni bez kupovali su i metaln a brda. Nita
za stan žene same prave pomoću daske »nitnjače«.

Sl. 7. Delovi »;ta.re«, selo Donje Ratkovo: a. »'9tative«; ib. »vučHo«, »brdilo«,
),hrdo«; c. » pobrdnjača «, »šipila«, ,>ni ta«; d. »gonnj.a 'kola « ili »zadnje
vratilo«; e. »donje ili ,prednje vratilo«; f. »z a,pinjača Ikola,< ; g. » švračic a «
- zapinjača !prednjeg vratila; i. ,,,.podlož.nji«; j. »šjeda(jica« ili ysjedač ica «;
k. »cijepai«.

Ćilimarski vertikalni stan na Zmijanju još nije u upotrebi, ali im je

poznat jer poslednjih godina pojedine žene daju Muslimankama u selo Crljeni
da im ćilime iz jednog dela izatkaj u na vertikalnom stanu.

. 10 B r a t i s l a v a V I a d ić - K r s t i Ć, Ćilimarstvo u Bosni i Hercegovini,

Pnllog prouča van ju star-ih tkanja u Bosni i Hercegov,ini GZM XXXII / 1977 Sara­
jevo, 1978. '
 TEKSTILNA RADU,OST NA ZMIJANJU
29

Sl. 8.

Za tkanje određenih tekstilnih vrsta (ženskih pojaseva, ukrasnih traka

»,potkita «, pojaseva za nošenje vodijera pri :kosiđbi »vodijerača«), 'na Zm.ijanju
su upotrebljavane i tkačke daščice ili » koturići«ll u sistemu od najmanje četiri
pa do trideset pet daščica. U selu Lokvari (!lići) naišla sam na daščice sa po
dva otvora u svakom od uglova (sl. 8) kojim su tkane samo tkanice.
Pletenje se izvodilo sa jednom, dve i pet igala.

** *
Pri izradi tekstilnih predmeta na Zmijanju, kao i u ostalim krajevima
Bosne, primenjivane su određene tekstilne mere.
Na primer, osnovne merne jedinice za količinu biljnih kultura bile su:
»ručica«, »bremce «, »trganica«, i »snop«. »Ručica « je količina počupanih stab­
ljika koja se obuhvati jednom šakom. Dve ručice čine takozvanu »sastavnu
ruclcu«, a više ručica »bremce «, jednu od najstarijih količinskih mera. 12 »Tr­
ganica « i »snop « su mere poput ručice i bremena, ali služe za određivanje
količine već dobijenog vlakna. Opredena konoplja ili lan mere se, dalje, vre­
tenom, klupčetom, odnosno raškom »motoviJima«, koja će se potom razbro­
javati na pasma, tj. meru za širinu.

II B T a t i s I a v a V la d i ć - K r s t i Ć, Tkačke daščice u J·ugoslaviji - O

tkanj.u sa » daščicama«, »koblirićima«, »kišićima «, GEM, ,knj. 39-40, Beo.g'rad, 1976.
12 M i l a n V I a j i.ll a e, Rečnik naših starih mera 'li toku vekova. II sveska,
Beograd, 1964, Srpska akademija nauka i umetnosti, Posebna izdanja, knj.
CCCLXXII, odelj. druš. nauka, knj. 47, str. 168.
30 BRA TISLA V A VLADIC-KRSTIC

Vuna je, osim vretenom, klupčetom imotovilima, merena i utvrđenim

težinskim merama »litrom« i »okom«. Četiri litra sačinjavaju jednu oku.
Oka je bila nešto teža od kilograma. U selu Lok vari zabeležila sam podatak
da je, osim »litrom« i »okom«, vuna merena i merom zvanom }) polić « ; me­
đutim, nisam mogla utvrditi težinski odnos između » polića « i »litre «.

Dužina tekstilnih proizvoda meri se na Zmijanju najstarijim dužinskim

merama: »pedljom«, »odnoscem« i »rasteglj ajem«. Pedljima (razma od vrha
ispruženog palca do vrha kažiprsta) dužina osnove merena je »velikim raš­
kom« koji, zavisno od veličin e šake, iznosi i do deset »pedlji«, tj. pedalja
(dužina »malog raška« je do pet pedalja). Rašak od deset pedalja sravnjen sa
današnjim dužinskim merama iznosi oko 200 cm, a može biti i manji, na
primer 150 cm. Pri merenju dužine osnove jedna strana raška iznosi jednu
»obumjeru « (sl. 6a), a to je osnovna dužinska jedinica pri snovanju i ona
sadrži više rašaka. Na primer, pri snovanju osnove za bez za izr ad u jedne
košulje potrebna su 2,5 raška.
Izatkani bez je na Zmijanju meren takođe jednom starom dužinskom
merom zvanom »odnosac«, a to je razmak od vrha nosa do kaži p rsta na
ispruženoj ruci, zbog čega je dobila taj naziv. Tkalje se pitaju »koli k o si od­
nos ac a otkala«. Dužinski ova mera iznosi oko 70 cm, kao i aršin, koji najviše
sl u ži pri merenju sukna. Mada ređe, kao dužinska mera upotre bl j avan je i
»rastegljaj« - razmak od jedne do druge ispružene ruke. Kao jedinica za
označavanje dužine, pored nabrojanih mera, služi i daščica. Za izradu ukras­
nih detalja - na primer, kićanki, »kita« - na delovima nošnje: na poja­
sevima, upletnjacima, zavisno od njihove dužine (10, 15 , 20 cm), upot reblja­
vana je odgovarajuća daščica oko koje je obmotavana pređa . S vaki puni
namotaj iznosio je dužinu jedne rese u kićanki. U novije vreme n a isti na­
čin izrađuj u i "kićE'<', tj. uzlove za prekriv3.če zvane » kićeni bilj « . 1~
Debljina niti zavisila je od vrste predmeta za čiju je izradL' namenjena.
Iako nije bilo nekih utvrđenih mera za debljinu niti, žene s u , na primer,
znale da niti za vez treba opresb tanko, »dlaku na dlaku «, što je, u stvari ,
i bila nepisana najmanja mera za debljinu niti 14 Kad :-c k aže »kanurana
pređa « , znalo se da je to najdeblje opredena nit za potku grubih po krivača.
Osnovna mera za širinu, kao i u drugim krajevima Bosne, jeste »pas··
mo «. P <: smo sadrži trideset žica; razbrojane po tri žice daju deset » čis3« ili
jedan » desetić « . " Čisa « je najmanja jedinica za širinu u utvrđ e nom si stemu
razbrojav3nj3 žica. »Pasma « ili širina tkanja razbrojavaju se dok je »moto­
vi lo « (kančelo) na rašku, i to samo na jednoj strani. Pored utvrđenih mera,
širina određenih tekstilnih proizvoda meri se jednostavnim razbroj a van jem
žica, bez ikakvih pomagala (na primer, za izradu konjskih kolana razbroji
se obično 16 i 18 žica).
Pojedine od nabro janih tekstilnih mera danas su izobičaj e n f:'. Tako,
umesto »litrom « i »okom« težina vune meri se kilogramom, a metar sve više
zamenjuje aršin.
"* :;: :~

Najveći broj tekstilnih predmeta na Zmijanju izvođen je tkanjem. Pred­

radnje tkanja -- snovanje, navijanje i uvođenje - izvođene su n3. tradi­
cionalan način. Osnova je snovana oko kočić a pobode;-,.ih u zemljul} prema

13 B r a t i s l a v a V l a d ić - K r s t i Ć , Ćilimarstvo u Bosni i Hercegovini .

.. Prema Mil anu Vlaj ineu, dlaka ·i li vlakno ·kao mera prvi put se pominje
godine 1454. li povelji Isabega : videti : M i l a n V l a j i n a c, nav. delo, str. 207.
15 B r a t i s l a v a V l a d ić - K r s s i Ć. Cilimarstvo li Bosni i Hercegovini.
 TEKSTlLNA RADINOST NA ZMIJANJU
31

»obumjeri «, osnovnoj dužinskoj meri, zatim je »osnutak « skida n , navijan na

vratilo pomoću »soa« i »legura« (male saone) i uvoden u nita i brdo tkačkog
stana (sl. 9, 10). Uvedena osnova je za prednje vratilo fiksirana pomoću »PO­
vezače « (sl. 10), jednog komada platna.

Sl. 9. Cvijeta Bi'serč i ćuv,odi osnO"vu u J1 ita za tkanje vreća,

selO' Vilusi, UJ76 . g.

Prema vrsti tkanja odrediva no je i brdo; na primer, za tkanje platna

uzirnano je brdo od 12 pasarna, za pregače od 5 do 6 pa sarna . Od vrste tka­
nja zavisi i koliko će se žica osnove uvoditi u zupce brda. Za torbe išalvare
osnova se uvodi "jednožično«, tj . po jedna žica u zubac brda, za s ukno po
tri žice u zubac - »troži,čno« i ,dr.
Za krojenje delova odeće, a i delova pokuć s tva, na Zmijanju je tka­
njem prevashodno proizvodeno sukno i platno ili, kako se još kaze, »sukneno«
i »prteno«.
Sukno je tkano u četiri nita, u četrnaest pasarna. Upotrebljavano je za
muške čakšire, muške i ženske haljine i zubune, kratke kapute. Prema ka­
zivanju najstarijih ljudi, u pro šlosti je sukno bilo bele boje, zatim su ga
jasenom bojili u crno, a kad se počeo upotrebljavati čivit, i u tamnoplavo ­
modro, posebno ono od koje9; su kroieni zubllnL Po~l Q tkpn;" i boipnia sukno
je valjano, osim onog od kojeg su krojene šalvare (deo muške odeće). Zm;
j anjCi su sukno odnosili na valjanje u Banjicu, Kotline, Stupare i u druga
mesta . Poslednje tri do četiri godine počeli su valjari dolaziti sredom u selo
Gornje Ratkovo (Koraćka) da bi pokupili sukno za valjanje, a za nedelju
dana vraćali su ga vlasnicima uvaljano . Proizvodnja sukna u savremeno
doba sasvim je smanjena, jer od sukna kroje odela još samo pojedini stariji
ljudi.
Platno (bez) za krojenje delova odeće tkano je uvek u dva nita, u
dvanaest, a i deset pasama ako će se upotrebiti za dečiju odeću. Prilikom
tkanja nije ukraša\'ano . Najstarije platno je konopljano - »kudeljno«, za­
tim laneno - » ćeteno «. Konopljano platno nazivano je i »predivo bez«, a i
»debeli bez «, a laneno » ćetenovica « .
 BRATISLAVA VLAOIC-KRSTIC
32

Sl. 10.

Posle tkanja beljeno je na tradicionalan način. Platno se rasprostre po­

kraj reke, lokve i dr., pospe pepelom (lugom) i oko šest puta dnevno preliva
vodom i suši na suncu. Ovakav postupak beljenja traje i do osam d an a , sve
dok se ne postigne određena belina.
Dolaskom Austro-Ugarske u Bosnu za proizvodnju platna na Z mijanju
počeo se upotrebljavati i p a muk, najpre kod bogatih ljudi, i to za bez, od
koga su se krojila praznična , » zboračka « odeća.Između dva svetska rata upo­
1reba pamuka se povećala, mada je platno od konoplje, a i od cetena , i dalje
proizvođeno i korišćeno. Kada se tek pojavio, pamuk je prvobitno m eša n sa
i<onopljom j takva tkanina nazivana je »tkanje usnovica«, jer je osnova biJ.:1.
pamučna, a potka konopljana. Kao ni konopljano, ni čisto pamučno platno
nije ukrašavano u toku tkanja . Košulje i ženske kecelje, zvane )}vertun «,
koje su nošene između dva rata tkane su od finog pamuka, »bjelike«.
I

Pored platna tkanog u kući, Zmijanjci su se snabdevali i tvorničkim

platnom iz trgovine Riste Mudrenovića i sinova Luke, Mirka i Branka, u
Mrkonjić-Gradu. Prema podacima Luke Mudrenovića, Zmijanjci su za ma­
nufakturnu robu počeli pokazivati veće interesovanje uoči drugog svetskog
rata, i to najviše oni iz sela Lusići , Gornje i Donje Ratkovo. Sitnica, Dubica.
U pomenutoj radnji prodavan je takozvani »iks bez «, »riba bez« , šifon, »žuti
bez«, zatim crni bez, ili )}dril«, od kojeg su krojene ženske suknje.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
33

Od konopljane i lanene pređe izrađivani su i delovi tekstilnog pokuć­

stva. Na primer, najstariji pokrivač i prostirač - »ponjava«, »kudeljna po­
njava«, ili »jaka ponjava«, tkana je u četiri nita, u deset pasarna, od neisku­
vane (nepa rene) kudeljne pređe. Osnova je uvek prepredena, dok je potka
samo punije opredema, drugom. Kreveti su na Zmijanju i između dva svet­
ska rata bili ređi deo enterijera, te je ponjava stavljana na pod, tj. »mjesto«
- prostor u kući ograđen daskama i prekriven bujadi i pozderom da ne bi
bilo hladno. Bogatiji su ponjave tkali od vune (»suknene«), koje su nazivane
»bilj«. Najpre su bile bele i zatkane sa nekoliko prugu tamne boje na užim

~~--. . . .!!'!!~ ... . . ,~

,rl,
•

b e
Sl. ll.

stranama (sl. lla), zatim i čitavom povrsmom (sl. llb), a posle drugog svet­
skog rata izrađuju ih i u dve boje u karo dezenu (sl. llc). U ovo vreme bi­
ljeve odnose i na valjanje i tada je to »valjani bilj«. Kao i kod ponjava, i
kod biljeva je potka punije opredena, »kanurata na drugu«. Prelazni oblik
između ove dve vrste čine biljevi čija je osnova »prtena« (konopljana), a
potka vunena. Ovi biljevi, kao i konopljane ponjave, nisu valjani. Osim ve­
likih biljeva, tkali su i male, zvane »biljčić,<, za pokrivanje deteta u kol evci.

3 - GZM. Etnologija, XXXIII

:34 BRA TISLA V A VLADIĆ-KRSTIĆ

• .~ ~.~.. . ... .....:. .....:. :........" .. ........i"::a......, .. "'.~ ........ i'~;~.;

•.,~ .'.~"'~~" ~ ....c~.~~.;.I•

Sl. 12.
 TEKSTILNA HADINOST NA ZMIJANJU
35

»Pustenek « su nazivali komad neopredene vune koji je stavljen bebi pod

noge. Sve do pedesetih godina ovog veka pelene za bebe tkane su od vune
u dva nita, a zatim su ih vremenom zamenile one od kupovnog platna.
Ovaj skromni inventar tekstilnog pokućstva na Zmijanju vremenom
se bogatio i povećavao kako po vrstama tako i brojno. Dolaskom Austro­
-Ugarske pojavljuju se slamarice i čaršavi.
Slama rice, ili »strožci«, tkane su od kudeIje (konoplje) u dva nita, s
osnovom predenom na vreteno i potkom (»kanuricom «) na drugu.
Čaršavi, ili » čaršapi « , »poslamarice «, »plate «, izrađivani su od kudelj­
nog, a i od pamučnog prediva u dva i četiri nita (»na krila «). Osim jednoboj­
nih belih (sl. 12 a b) , tkani su i dvobojni (sl. 12 cl, belo-žuti ili belo-plavi. Sas­
tojali su se od dve do tri pole. Između dva rata počelo se na jednoj od dužih
strana našivati šira čipka »eklja « kukičana od kudeljnog konca. Uz čipku
se izvode nekad a i rese. Posebno lepe primerke čaršava (plata) videla sam
u selima Vilusi iRadmanići.
Jastuci ili » poglavači « tkani su od kudeljnog prediva u dva nita. U
novije doba tkane ponjave, slamarice, čaršave i jastuke sve više zamenjuj'U
kupovni dušeci , jorgani i čaršavi. Pojedine žene i same izrađuju dušeke i
jorg ane. Umesto pamukom jorgane pune vunom pa ih prošij u »na kola «.
Jastuke kroje od tvorničkog platna dezeniranog ili jednobojnog, pa ih potom
ukrašavaju vezom od raznobojnog »vula « (punijeg pamučnog konca). Kupuju
i štamp ane jastuke koje po selima prodaju Romi ili, kako Zmijanjke kažu,
»od Srbijanaca«.
U svakodnevnoj upotrebi do drugog svetskog rata bili su peškiri od
kudeIje tkani u dva nita . Zatim su počeli izrađivati peškire i od tvorničkog
platna, obično one ukrasne za ogledalo, koje su vezli raznobojnim vulom
(sl. 25 b cl. Poslednjih godina u širokoj primeni su peškiri od frotira.
Po ~ l(' drugog svetskog rata, a posebno poslednjih deset do petnaest
godina, znatno se uvećala izrada tkanih predmeta od vune. Na primer, u sobi
gde se spava pod zastiru ponjavama »krpama «, tkanim najčešće od crne i cr­
vene vune, u dva ili četiri nita. Osnova kod ovih zastirki prepredena je
drugom, a potka je samo opredena vretenom. Podove zastiru i ponjavama
sa potkom od sečenih komada tkanina (sl. 7). Krevete i zidove iznad njih
prekrivaju ćilimima u tehnici klečanja, koju na Zmijanju nazivaju »ivera­
nje«, pa se zato i kaže »iverani ćilimak« . Sastavljeni su od dve pole, a ukra­
šeni su raznim kompozicijama motiva »kola«, koji obično prekrivaju čitavu
površinu ćilima (sl. 13 a). Pojedine žene odnose pripremljenu pređu Musli­
mankama u selo Crljeni da im one na vertikalnom stanu otkaju ćilim , koji
obično devojke odnose u spremi - »u ruho « (sl. 13 b) . Tkaju i » ćilime na
tablje« (sl. 13 c) tehnikom »sa daščicom « , tj . prebiranjem određenog broja
žica osnove prema tome kakav se motiv izvodi. Nazivaju ih i >~ zidnjak«, jer
ih uglavnom upotrebljavaju za ukrašavanje zida. T ehnikom uzlanja i pretki­
vanja na Zmijanju izrađuju jednu vrstu ćilima, takozvane »kićene biljce «
(sl. 13 d). Uzlovi, ili »kiće « , nešto su duži jer se prilikom tkanja utkiva jedan
red uzlova, a osam redova potke, i to naizmenično. Ornamen taIna kompozi­
cija je najčešće geometrijska (»kola «), ređe biljna.
U vremenu do drugog svetskog rata, kao i nekoliko godina posle, dok
je na Zmijanju održavana tradicionalna noš nja, tehnikama i veranje i pret­
kivanje izrađivane su i pregače, prednje (sl. 14 a) i zadnje zvane »zaprega «
(sl. 15 a b). Odlikuju se veoma malim dimenzijama , a osnova podloge je
crna ili tamnoplava sa sitnim ornamentima »iverima «, najčešće u koloritu:
 BRATISLA VA VLADIC-KRSTIC
36

Sl. 13.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU 37

zelene, orvene, ljubičaste i plave :boje. Ornamenti su raznovrsl1!i ·i.maju

veoma mnogo naziva: »ognjila«, »k,UJka'ši'ce«, »bjelolišće«, »sitna kolica«,
»Ikolo iz kola«, »s kriškama«, »cVljetovi«, »đ'ulovi« i dr. Pregača se često
nazi'va prema imenu ornamenta, na primer, »đulašica«, »,kolašica« ih po
tehnici izrade - »iverata pregača«. Karakteristika ovih pregača su i izra­
zito duge rese, »potkit«, kojim su one ukrašene. Na zadnjim pregačama duge
su i do 30 cm. Kao što je u izlaganju već spomenuto, rađene su pomoću tkač­
kih daščica »koturića«, obično sa četiri komada.1 6 »Koturićima« na Zmijanju
tkani su i ženski pojasevi (sl. 14 a) sa karakterističnim ornamentom zvanim
»sklapana kola« (trouglići u nizu). Za njihovu izradu upotrebljavalo se od
dvanaest do trideset pet koturića, a za »vodijerače« (uzane pojaseve za noše­
nje vodijera pri kosidbi) po pet koturića. Muški široki poj asevi, međutim,
tkani su na »tari« u četiri nita od tanko ispredene obično tamnocrvene vune
- »sukna« (sl. 14 b).

a
Sl. 14. Tomi,slav Dulić sa ženom, selo Stričići, 1977. g.

Tkanjem je na Zmijanju izrađivano i Vise vrsta torbi. Kaže se »Zmi­

janjac se poznaje po torbi i čarapama«. Naime, osnovne boje na torbi su
bela i crna kojima se obično dodaje crvena, mastiloplava, zelena. Tkaju ih u
dva nita »nizanjem« u tehnikama pretkivanje (čunkom), »iverom« (»gužvica­
ma«) i »prebiranjem« (postavljanjem daščice iza nita). Prema nameni razlikuju

J" Videti detaljno o načLnu izrade u radu: Bratislava Vladić-Kr­

s t ,i ć, T,kačke 'daščice u Jugoslaviji ..., str. 173.
38 BRATISLA V A VLADIC-KRSTIC

Sl. 15.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
39

se: bisage (sl. 16 al, »narUCa]I«, »povrazače ({ - za nošenje posuda sa hra­

nom u polje (sl. 16 b), »uprtače « (sl. 16 cl, torbe za žito, zobnice i dr. Torbe
se inače ubrajaju u retke predmete starijeg tekstilnog inventara, čija se pro­
izvodnj a (sl. 7) i primena, i pored mnogih promena u tekstilnoj radinosti, i
danas nastavlja.

Sl. 16.

Osim tekstilnih delova zanatske proizvodnje, za konjsku opremu Sll

određeni delovi tkani i u kući. Na primer, pokrivač za sedlo zvan » keča«17
(sl. 17 a), koji je stavljan prilikom raznih svečanosti, posebno o svadbama.
Keča je pravougaoni komad tkanine čiji je deo koji se posta \'lj a na sedlo
izrađen tehnikom pretkivanja, a deo koji prekriva sapi konja kombinacijom
tehnika pretkivanje i jednom uprošćenom varijantom uzJanja . Naime, na
određenim razmacima se oko jedne žice osnove utkiva po jedan red dugih
pramenova vune - »bičova« (ali bez vezivanja), koji na jednoj strani slo­
bodno padaju.
Poj asevi za fiksiranje sedla (sl. 17 b c) - »kolani« i »kuskuni «, tkani su
na veoma jednostavan način koji podseća na tkanje na vertikalnom stanu.
Dve kraće oblice postave se na određenom razmaku po horizontali, obično
uza zid ispred kuće ili u kući. jedna gore druga dole . Oko njih se nasnuje
osnova i »prebere « za izvođenje zeva, da bi se mogla postavljali potka. Tka­
nje počinje odozdo, a potka se sabija »palicom « ili »patalicom «, velikim dr­
venim nožem poput onog za preradu konoplje. Pri tkanju kolana i kuskuna
osnova se razbrojava žicama. Obično se za kolan uzima veći broj žica, na
primer osamnaest (to je traka koja ide ispod stomaka), a za kuskun deset
žica. I osnova i potka predene su i prepredene drllgom. Na jednom kraju i
kolan i kuskun završeni su velikom petljom, a na drugom pletenicama da bi
se mogli fiksirati za sedlo. Izrada opisanih pojaseva može se izvoditi i na
drugi način _ . po horizontali, tj. kada se oblice, umesto na zid, pobodu u
zemlju na određenom razmaku. Dok je izrada » keča « danas gotovo izobi­
čajena, kolan e i kuskune na Zmijanju i sada tkaju i upotrebljavaju.

17 Keče, -eta (tur.) bijela kapa od valjane vune koju nose Arna'uti , Hi kapa
od uvaljane goveđe dlake; 2. uvaljana dlaka, odstrugana sa goveđe kože, kojom se
podstavlj a ju sedla; videti : A b d u l a h S k a l j J Ć, Ture-izmi u srpskohrvatskom
jeziku, Sarajevo, 1966, str. 404.
 BRA TISLA V A VLADIĆ-KRSTIĆ
40

Sl. 17.

* * *
Pletenjem su na Zmijanju od delova obuće najpre izrađiv an e muške
i ženske čarape, natikače (»narotci «) i priglavci, zatim rukavice, a u n ovije
vreme i razne vrste džempera. Stariji tipovi muških i ženskih čarapa, koje
su uglavnom nosile starije osobe i nekoliko godina posle drugog svetskog
rata, pleteni su jednom i sa pet igala od crne i crvene ili modre i crvene
vune. To su tako zvane »šarene « čarape. Najčešće su ukrašavane motivima
»kola« i »kukica.«, duž čitavog gornjeg dela, a ženske često i na gornjem
delu stopala.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJ ANJU
41

Između dva rata u upotrebi su i jednobojne crne ili bele čarape ukra­
šene u toku pletenja uzdužnim ornamentima zvanim »presuk ". Jednobojne
čarape su i danas u upotrebi, samo su nešto kraće (sl. 18).

Stariji tip rukavica pleten je jednom drvenom iglom od deblje pređe

(sl. 19) bele ili tamnocrvene boje. Pojedine su po rubu bile ukrašene narec­
kanom čojom »kericom «, a i kupovnim trakama od srme, " tračićem « . Po
dolasku Austro-Ugarske, rukavice pletu i sa pet igal a, i one sa jednim, a

SI. ,18.

SI. 19.
 BRATISLA V A VLADIĆ-KRSTIe
42

i one sa pet prstiju. Međutim, šira primena ovakvog nacma ple tenja ruka­
vica preovladaće tek u godinama posle drugog svetskog rata. U ovo vreme
na Zmijanju se raširila i izrada raznih vrsta džempera: prsluka, zvanih »prš­
njak«, d žempera sa dugim rukavima ili »maja « i dr.

** *
U tehnikama preplitanja na Zmijanju su izvođene razne vrste uzica i
traka koje su imale i praktičnu i ukrasnu ulogu. Na primer za ukrašavanje
rubova muških i žer s kih )) aljina« od sukna pletene su uzice od pet, sedam
ili devet »konaca « (žica) »na prste «, tj. oko određenog broja prstiju, prema
vrsti uzice, postavljane su žice koje su zatim preplitane. Preplitanjem »na
prste « izrađivane su i trake sa resama kojima su ukrašavane pl · egače. Trake
su na opisani način obično izrađivale dve žene. IS Uzice od punijih niti pIe·
tene su »na ruke « (tj . žice nisu postavljane oko prstiju). Na primer, »presli­
čanice « su pletene od četiri »struke«, uzice za torbe - »uprte « i » smrskače«
(sl. 16) i »uzice« za nošenje drva i » vučije « (drvene posude za vodu) isto
od pet struka, muške podveze za čarape od četiri struke, »povitak « za bebu
od pet, a i od o::;am struka.
Ukrašavanje vezom na Zmijanju sve do drugog svetskog rata izvodi se
na delovima odeće, ali se posle rata izobičajava . Danas se održava na delo­
vima tekstilnog pokućstva: peškirima, jastucima, stolnjacima, čaršavima i
dr. Prema podlozi na kojoj je izveden razlikuju se vez po platnu i vez po
suknu.
U razvoju vez a po platnu uočavaju se dve faze. Prv a , starija, faza je
onaj vez koji je primenjivan do prvih decenija XX stol e ća. Iz ra zgovora
sa ženama koje danas imaju oko šezdeset godina saznaje se da ovu stariju
vrstu veza nisu radile one, već njihove majke i bake. Jedino one najstarije ,
od oko osamdeset godina, od kojih je danas mali broj u životu, mogle su
mi pružiti nešto potpunije podatke (na primer, Marica Đukić iz Donj eg Rat­
kova, Dulić Stanija iz Stričića, Joka Vlaić i7. Gornj eg Ratkova i dr. ).
Ovaj vez izvođen je prvobitno crnom. a kad se pojavio čivit, i tamno­
plavom tanko opredenom vunenom (suknenom) niti, i to raznim tehnikama:
» prutalačkom«, » krstačkom«, "provlakom« i »podvlaknom « (sl. 20 , br. 1, 2,
3, 4, 5). Između dva svetska rata. a i tokom poslednjeg rata, osim vunenih
niti, Zmijanjke za vez upotrebljavaju i crni pamučni konac »vul « i svilu, a
i raznobojnu »tiru « (vrsta punijeg pamučnog konca) , i rade, uglavnom , teh­
nikom punjenja »ispunitom «, koja je vremenom, kako će izlaganje pokazati,
preovladala u vezilačkoj umetnosti Zmijanj a (sl. 20, br. 6 a b).
Osnovna karakteristika starijih vezilačkih tehnika je u tome što se
vez izvodi brojanjem žica, a igla se »probada naizvrat s naličj a, a ne s
lica«,19
Zavisno od oblika ornamenta i njegove uloge u čitavoj kompoziciji, pri­
m enjivana je i odgovarajuća tehnika. Na primer, osnovna ornamentaIna kom­
pozicija na rukavima, odnos no na laktovima ženskih košulja (sl. 21 b), kao
i na grudima košulje - »krpici« (sl. 21 a) izvođena je gotovo uvek tehnikom
pokrstice, ali i tehnikama »podvlakno«, »provlak « i »prutac « kao dopun­
skim, dok se na ramenima i rubovima rukava ())prerukavlju« i »zaruk vlju «),
zatim jakici - »kolijeru « primenjuju sve tehnike. Na ženskim pokrivalima
za glavu ( » boščama« i » podvezačima«), međutim , dominira pokrstica i pru­

lB Deta liniie o ovom način u pleten.ia videti u radu: B r a t i s l a v a V l a d i ć­

K r s t i Ć. Tekstilna radinost u okolini Dervente ..., str. 216.
19 M i l a n K a r a n o v i Ć, U Zmijanju Petra Kačića. Spomenica Petra Ka­
č i ća , Beograd, 1928, str.17. .
 T EKS T I L NA R ADIN OST N A ZMIJANJU
43

2
::rE - - ' ' .li !±
- lj! r'

- - ~
-,
!

-r
a b

, L

3 lli ' --~ r~ ~ H l±:±±

~

•
~
,
'.AI
lA I"
~
'I.
....
,
rJ
.,'~
. , :-t
~
J

~. ~.6J, '"
IL
r+-b-
II ' I ,
b -,...- I r r I I I I

_ c:::a - ... -=-- __ a

- '-:?5---~ b
8
• p,,-~ __c.J!:aOI.-tl. :::::­

if---~
Sl. 20,
 BRATISLAVA VLADIČ-KRSTJĆ
44

tačka tehnika, dok se između dva svetska rata vezlo tehnikom »ispunita«
(sl. 21 c), kao i jednostavnom tehnikom »zrnje« i »iza igle « (sl. 20, br. 7, 8).
Analizom nabrojanih tehnika uočene su njihove osnovne karakteris­
tike. »Prutalačku « tehniku odlikuje identičnost bodova na naličju i na licu.
Oni se koso nižu po horizontali ili vertikali, preko svake druge žice (sl. 20,
br. la b). Lice veza rađenog ostalim tehnikama razlikuje se od naličja. Kod
»krstačke« tehnike na naličju, i po horizontali po vertikali, bodovi obra­

e
Sl. 21.
 TEKS TILNA RADINOST NA ZMIJA NJU
45

zuju veoma zamršen splet (sl. 20, br. 2 a) tako da se oblik ornamenta teško
raspoznaje. Nasuprot bodovima na naličju, bodovi na licu tehnički su veo­
ma preciz no i korektno izvedeni (sl. 20, br. 2 ·b). TehniJka »provlak «, \kao i
»prutalač k a « , služi za i z vođenje sitnih dopunskih ornamenata, na primer,
uz du že strane »krpica « na košuljama, zatim na ramenima i na krajevima
rukava. Ornament je uo č ljiv i na naličju i na licu (sl. 20 , br. 3 a b), s tom
razlikom što bodovi na licu prekrivaju veći broj žica. Bilo da se ornamenat
izvodi po horizontali ili vertikali, bodovi se nižu uvek u istom smeru. Za
ispunjavanje većih površina, obično na grudima ženskih košulja i donjem
delu rukava (sl. 21 a b) , na Zmijanju se primenjuje tehnika »pod vlakno «,
koju izvode na dva na č ina: kada se bodovi na licu nižu koso preko svake
druge žice po horizontali stepeničasto (sl. 20, br. 4 b) , a na naličju bod u
bod po horizontali ; i kada se bodovi stepeničasto nižu po ver tikali preko
najmanje dve žice (sl. 20, br. 5 b) , te motivi izgledaju kao da su izvedeni u
nekoj od tehnika tkanja.
Kod složenijih ornamentalnih kompozicija prvo se naznači , » izmrči « ,
osnovni oblik ornamenta, a potom. se izvode detalji.
Ovu stariju fazu zmijanjskog veza na platnu karakteri še geometrijska i
geometrijsko-biljna ornamentika. Uočeno je da su se u rasporedu motiva
vezilje uvek pridržavale ustaljenog reda. Tako je dominantna ornamentaina
kompo zicija - krst i četvorougaonik ili mnogougaonik u raznim varijanta­
ma - izvođena uvek na laktovima (»laktaši «) prazničnih ( » zboračkih«) žen­
skih košulja (sl. 21 b) i ženskim pokrivalima za glavu, » boščama « (sl. 21 c,
22, 23, 24). Svakom četvorou g aonom ili mnogougaonom motivu oblikovanom
i dopunjenom raznim ukr-asllim detaljima Zmijanjke daju uopšten naziv
»jabuka«, koji se veoma često javlja i uz druge nazive za određen motiv ili
d eo odeće. Na primer, za motive na laktovima rukava: »krst sa pet jabu­
ka«, »krst sa devet jabuka«, »krst sa trinaest jabuka« (sl. 21 b), »slovo i
jab uke«, »jabuke i tice « (sl. 23 b, selo G. Ratkovo), a za delove odeće: » bošča
jabučarica « , »bošča s jabukama« (sl 24 c, selo G . Sokolovo). Međutim, veoma
često se dešava da ornamentaina kompozicija ili deo odeće dobija drugi
naziv po nekom ornamentalnom detalju, tehnici veza , imenu por odice, kraja,
mada se motiv »jabuka « nalazi u vezu. Otud nazivi: »bošča prstašica « (sl.
22 b, selo Vilusi), »vučje stopice « (sl. 23 a, selo Stričići), »kolašica« (sl. 24 b,
selo Pavići), » bjelolišće « (lišće bukve), »krstašica «, ili »krsta vačka « (sl. 22c,
Stublovi), »pismara«, ), bošča Bošićka« (sl. 21 c, selo Dujakovci), » bošča iz
KaV1Ura«, ili »kav<urs:ka «, »Savan:ovka«, » StojiĆ'ka « i dr.
Osim na laktovima i uglovima bošči , složenije veće ornamentalne
kompozicije izvode se i na grudima ženskih košulja. To su na]cesce razne va­
rijante motiva »kola « (četvorougaonik) u zbijenim nizovima (sl. 21 a), zatim
stilizovane »grane« (sl. 14 b) i dr.
Pored opisanih motiva, čija je uloga primarna i koji, kako se videlo,
daju ovom vezu posebno obeležje, javljaju se i drugi - prateći, čija je uloga
da čitavoj kompoziciji daju izgled jedinstvene ornamentalne celine. To su
raznovrsni sitniji ornamenti koji se izvode u pojasevima, na ramenima i ru­
bovima rukava muških i ženskih košulja, jakicama, rubovima pokrivala za
glavu. I u kompoziciji ovih dopunskih motiva uočava se ustaljen red (sl. 21 b) .
Na primer, na donjem rubu rukava uobičajeno je da iza resa dođe vez ta­
kozvanom »vodicom « u kojOj su najčešći motivi u obliku latiničnih slova Z
i S, zvani »mrke kuke «, »krivujica«, »klječica « . Zatim dolazi središnji pojas
uvek sa krupnijim motivima: »skriške« (sl. 21 b, selo Ratkovo), ili »loza«, ili
»loza krstačka «, » đuJići « (stilizovani cvetovi u vidu zvezda), »perlice prutač­
ke«, »ognjila « i dr. Završni pojas obično čine sitni motivi, kao »krstačke
46 BRATISLA V A VLADIĆ-KRSTIe

..
.~

Sl. 22.
TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJ ANJU
47

SI. 23.
48 BRATISLA V A VLADIC-KRSTIC

Sl. 24.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZIvlIJANJU
49

perlice « (sl. 21 b), »kukice «, » grančice«. Na gornjem delu rukava najčešće se

ponavljaju krupni motivi iz središnjeg pojasa na donjem delu rukava, na
primer, » bjelolišće« (sl. 21 b), »ognjila « i dr.
Kao što je u izlaganju napomenuto, između dva svetska rata je upotre­
bom tvorničkog pamučnog ili svilenog _konca počela novija faza u zmijanj­
skom vezu na platnu. Starije tehnike »podvlakno« i »provlak« izobičajavane
su, što je neposredno bilo u vezi sa izobičajavanjem tradicionalne nošnje,
prvenstveno košulja široki.h rukava (»rukavara «). U ovo vreme počela je
moda košulja užih »smreškanih na kolijerić « rukava, tj . završenih manžet­
nom (sl. 14 a), sa većom kragnom na špic ili u polukrug (sl. 14 a b) i uzanom
krpicom, zatim platnenih kecelja - »vertuna« (sl. 25 a) sa vezom od pamuč­
nog raznobojnog konca, pretežno u obliku naturalizovanih biljnih orname­
nata.
Mada se tehnika pokrstice i dalje održava, u izvođenju veza široku
primenu nalaze tehnike »Po pismu « - »ispunita« (sl. 20, br. 6 a b), zatim
najjednostavnije vezilačke tehnike bod u bod, ili »zrnje « (sl. 20, br. 7 a b) i
bod za bodom, ili »iza igle « (sl. 20, br. 8 a b) .
Na maramama, » boščama«, elementi veza starije faze održavaju se
znatno duže nego na košuljama. Naime, »boš ča« je, i pored promena u nošnji
n astalih između dva rata i nekoliko godina posle, bila i dalje osnovno pokri­
valo za glavu. U koloritu i ornamentima ona ostaje gotovo nepromenjena,
j edino se pri izvođenju ornamenata sve više primenjuju tehnike »ispunita «,
»zrnje «, »iza igle «, a od konaca svilena i pamučna nit (sl. 22, 23, 24).
Vezilje s u, kako govore, same izmišljale ornamente za vez na odeći
ili su ih preuzimale jedna od dr.uge na 'Zborovima i drugim ramim S:kl\.Lpovima.
Na brdu Klisini o Preobraženju (19. avgusta) održa van je veliki zbor na
koji su dolazili stanovnici iz raznih sela oko Zmijanja, posebno iz onih oko
Mrkonjić-Grada, Trijebova, Surjana, Gustovara, Šehovaca. Žene ovih sela
mnogo su više i raznovrsnije vezle, kako kažu Zmijanjke, te su im njihove
košulje i marame često služile kao uzorci. Novi uzorci za vezove prenosili
su se i »ruhom«, tj. udajom devojaka iz susednih sela uZmijanje .
Iščezavanjem starije nošnje na Zmijanju, kao i one koja je nošena
između dva svetska rata pa i posle, vezilačka umetnost za odeću od platna
nastavila je svoj život na određenim delovima tekstilnog pokućstva: ukras­
nim peškirima za ogledalo (sl. 25 b cl, stolnjacima, jastucima. Posle starijeg
veza, koji karakterišu tehnički precizno oblikovani ornamenti tamnog ko­
lorita, »novi vez «, kako ga pojedine žene nazivaju, odražava na određe n
način dekadenciju ovog vida narodnog stvaralaštva. To su vezovi pretežno
»Po pismu « sa biljnim, antropomorfnim i zoomorfnim motivima, koji su naj­
češće kopije raznih predmeta iz svakodnevnog života, ali sa. stilskim obelež­
jem naivnog slikarstva.
Vez po suknu ili čohi rađen je samo na suknenim delovima odeće sta­
rije nošnje: zubunima, ženskim haljinama, pojasevima. Iščezavanjem starije
nošnje nestalo je i ove vrste veza. U vreme mojih istraživanja nisam naišla
ni na jedan primerak duge ženske haljine, jer su vezene i z običajene već u
prvim decenijama ovog veka, a kratke, koje su se zatim počele nositi, nisu
ukrašavane vezom. O vezu po čohi mogu govoriti uglavnom na osnovu po­
dataka sakupljenih pregledom zubuna koji se i danas čuvaj u po kućama zah­
valjujući tome što su činili deo i novije nošnje koja je nošen a između dva
rata, kao i nekoliko godina posle (sl. 26).
Vez na zubunima izvođen je ili direktno po suknu ili na komadima,
obično crne i tamnoplave čohe, » čove « , koji su potom pnslvani na sukno .
Vezlo se najčešće svilom tamnoljubičaste, plave, zelene, crvene i crne boje,

4 - GZM, Etnologija, XXXIII

 BRATISLA V A VLA DI Ć - K'R STI C
50

,~~---"

e
Sl. 25.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU 51

Sl. 26.

4°
52 BRATISLAVA VLADIC-KRSTIC

======~===========- g

Sl. 27.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
53

malom iglom »svilaricom« u dve tehnike . Složeniji motivi se najpre bodom

»iza igle« - »izlozi « - obeleže (sl. 27 . br. 1 a), zatim se »popletu« tehni­
kom lančanca (sl. 27, br. 1 b) i »zaviju «, tj . »kite kukicama « (sl. 27, br. 1 cl.
Motivi su raznovrsni, ali se svi zasnivaju na kompozicijama volute. Oni
jednostavniji uvek se izvode na »usklinicama« (sl. 26 a) i »prekozubnjači «
(sl. 26 b) u nizu. To su razne »kukice« (sl. 27, br. 2 a b f h), »ognJila«, ili »mala
kola « (sl. 27, br. 2 cl, » cvjetići « (sl. 27, br. 2 d e), »krivujica « (sl. 27, br. 2 g).
Složeniji i krupniji motivi izvode se na rubu zubuna i obično se na njih
odnosi opšti naziv » građa « (sl. 26 cl, kojim se uopšte naziva ova vrsta veza.
To su »kuke « (sl. 27, br. 3 a), »bjelolišće« (sl. 27, br. 3 b), »velika kola« (sl.
27; br. 3 cl, »u četvorka kukaš «, ili »veliki kukaš « (sl. 26 cl, »kukice mrke.-,
(sl. 27, br. 3 d), » kriščice « (sl. 27, br. 3 e), »ognjila « (sl. 27, br. 3 f) i dr.
Osim vezenim komadima čohe, na Zmijanju je na delo vima starije no­
šnje bilo veoma rašireno ukrašavanje i nevezenim komadima tamne čohe , a
i platnenim, zvanim »mavez « ako je na maramama (sl. 21 cl, »ovtuka « ako
je po rubovima zubuna i haljina. Uz čohu su obično našivane i razne zlatne,
srebrne i platnene pozamenterijske trake i gajtani: »tračić « , »pašamanić «,
»potkite «, »kite« i dr.

* * *
Prema izloženim podacima može se uočiti da je tekstilna radinost na
Zmijanju od poslednjih decenija XIX stoleć;:; pa do savremenog doba prošla
kroz tri faze. Sve tri faze karakterišu približne vremenske granice, jer ni
prihvatanje novih, a ni izobičajavanje starijih pojava nije se odvijalo ujed­
načeno niti odjednom. Tako, prva faza, koja traje do dolaska Austro-Ugar­
ske, nastavila se i u prvim decenijama XX stoleća, druga faza, u pr2.v om
smislu reči, pada u vreme između dva svetska rata , a treća u v reme posled­
njih deset do petnaest godina.
Osnovno obeležje tekstilne radinosti prve faze jesu sirovine koje pruža
n epos redna okolina: vuna, konopij a, lan, kostret. U brojnim porodičnim zad­
rugama tekstilni proces se u najvećoj meri odvijao u okviru svake por odice
i činio je njenu dopuštenu individualnu svojinu. Za izradu najvećeg broj8.
tkanih proizvoda upotrebljavana je starija varijanta horizontalnog tkačkog
stana kakva je i danas u upotrebi i u Hercegovinj2o i u jugozapdnoj Bosni.
U p r voj fazi su se, pored horizontalnog tka čkog stana, intenzivno upotreb­
ljavale tk ačke daščice koje su se uglavnom u krajevima seve rozapadne i
severne Bosne, nazivale » koturići « . 2 1 Od tekstila se proizvodi ono naj neop­
hodnije što je karakteristično uopšte za onov remenu kulturu stočarskog sta­
novništva Bosne i Hercegovine. Težinjava ponjava, koja je glavni i jedini
inventar tekstilnog pokućstva, u tehnološkom procesu do maksimuma je
pojednostavljena. Naime, što se iz izlaganja moglo zaključiti, pređa za izra­
du ponjave nije iskuvavana (parena), pa je njeno tkivo bilo vrlo grubo. Es­
tetska strana sasvim je zapostavljena i podređena funkciji predmeta. I mada
je Z m ijanje stočarski kraj, vunena ponjava je u to vreme predstavljala
luksuz - poseduju je samo bogati.
Proizvodnja tekstila namenjenog odevanju i ukras na umetnost bili su
usavršeniji i inventivniji, naravno, u granicama mogućnosti. TJ poslednjim
decenijama XIX stoleća glavni odevni materijal od vune - sukno - na
Zmijanju je bilo bele boje, kao i u drugim planinskim krajevima Bosne i

20 B r a t i s l a v a V l a d i ć - K r s t i Ć , Tekstilna radinos t 'll okolini Li štice,

GZM, XXIV I XXV, Sarajevo, 1970, str. 275, sl. 3.
21 B r a t i s l a v a V l a d i ć-K r s t i ć, 'Dkačke d a ščice u Jugoslaviji . . . str. 162.
 BRATISLAV A VLADI(;-KRSTI(;
54

Hercegovine krajem XIX stoleća,22 a i znatno ranije. 23 Zbog toga su kasnije,

kada je u odeći preovladalo crno sukno, osobe koje su nosile belu suknenu
odeću nazivali » bjeloaljinići«. Zasada je nedovoljno jasno u kojoj m eri i koje
biljne boje su primenjivane u daljoj prošlosti na Zmijanju. Na osnovu izlo­
ženih najnovijih podataka sakupljenih na terenu možemo zaključiti da je
krajem XIX stoleća crna boja dobijana iz jasena, po svemu sudeći, imala
primarnu ulogu. Ukrasna umetnost na tekstilu ove faze zapravo se zasniva
na kontrastu crno-belih tonova. Posebnu specifičnost Zmijanja, kao i najbližih
mu područja 24 u granicama Bosne i Hercegovine predstavlja upravo opisani
crni vez na platnenim muškim i ženskim delovima odeće. »Zašto cr ni vez
na Zmijanju, crveni u nekim selima Zagorja ... ?« postavljali su p ita nje i
drugi istraživači ukazujući da ovu pojavu treba sagledavati i sa p sihofi­
zičkog aspekta jednog naroda 25 i s aspekta porekla stanovništva. 26 Budu ć i da
poreklo ovakve i sličnih pojava treba razmatrati kompleksno da bi se došlo
do zadovoljavajućih rezultata, ovom prilikom ću ukazati na nek oliko poda­
taka koji bi mogli doprineti da se objasni poreklo crnog veza. Naime, na
pitanje zašto je u vezu primenjiva na samo vuna crne boje, odgo ori su se
svodili uglavnom na sledeće: da druge nisu imali, da su upotreblja vali samo
ono što je priroda davala, ili, jednostavno, da ne znaju zašto je to tako, da
su i njihove majke i bake tako vezle. Da li je način života ograni ča v a o šire
mogućnosti primenjivanja više biljnih boja, ili je njihovo pozna vanje bilo
svedeno jedino na crnu boju koju su samo i primenjivali, ostaće p itanje za
dalje rešavanje.
Nasuprot koloritu, u pogledu tehnika zmijanjski vez ove fa ze poka­
zuje manje ili više identičnosti i sličnosti sa vezilačkim tehnikama susednih
i daljih područja u zapadnoj Bosni kao što su Imljani, Banjalučka Vrh ovina,
Ključ, Mrkonjić-Grad, Glamoč, Livanjsko polje. Međutim, u pogledu orna­
menata i njihove kompozicije Zmij anju pripada posebno mesto . Brojne va­
rijante određenih motiva, naročito krsta i jabuke, čine da se ovaj vez izdvaja
od drugih u Bosni i Hercegovini. Pojedini istraživači ukazali su da se ana­
logije zmijanjskom vezu nalaze u vezu sa Kosova. 27 Pregledom prime raka
kosovskog veza u Etnografskom muzeju u Beogradu zapazila sam d a oni
motivi koji se nazivaju »jabuke «28 (u stvari, oktogoni sa krstovima u sredi­
nama i detaljima u vidu stilizovanih ptica okolo) pokazuju najviše s lič n osti
sa zmijanjskim motivom prikazanim na sl. 22 a.

Z"2 B r a t i s l a va V.l a d i ć - K r s ti ć, Narodna .nošnja u okolini Lištice,

GZM, XXIV / XXV, Sarajevo, 1970, str. 238.
2.1 Z o r i s l a vaC u l i ć , Neki stariji sloven ski elementi tl nošnjama Bosne
i Hercegovine, GZM, XVIII, Sarajevo, 1963 , str. 124.
. 24 Crr;i vez na platnenim delovima odeće bio je primenjivan na starijim de­
lovIma odece kod srpskog stanovnJištva u okolini Ključa, l\'Irkonj,ić-Grada, Gerzova,
a p~ema podaCIma M. Draški6a, od 1925. godine javlja se i u nošnji banjalu čke Vr­
hov l ~~. U prede!tma između planina Osma če, Tisovca i Cemernice i ranije, zatim u
no~n,]1! akoIme Pnnoavora, Imljana. V'i"CIeti: M ,i roslav V. DTaškJć, Na rodne
nosn]e severozapadne Bosne, Muzej Bosanske Krajine BanJ'a Luka HJ62 str 120
155, 178. ' " . ,
25 J e l i e a B e l o v i Ć - B e r n a d z i k o v s ok a, Snpski narodni vez i tekstil­
na ornamentika, Ma>tica srpska, Novi Sad, '1907, str. 154, 155 .
. 2. V l a d i s l a v S k a r i Ć, Porijeklo pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj
BOSni, GZM, XXV - 1918, Sarajevo, 1919, str. 226.
21 M i l a n K a r a n o v i Ć, Zenska nošnja u Zmijanju. str. 139-150.
28 J e r i .TI a Sob ić, Odeća i ornamenat Srbije u Etnografskom muzeju u
Beogradu, Beograd, 1956, sl. 6, 7; M i l e -TI a L a p č e v i Ć, Kosovski seoski vez,
Glasnik profesorskog društva,~nj. V, sv. IV, Skoplje, 1925, str. 208; B r a n i s l a v
N u š i Ć, Kosovo, -opis zemlje l naroda. I sveska, Matica sr·pska, Novi Sad, 1902, str.
64. motiv l, la.
 TEKSTILNA RADINOST NA ZMIJANJU
55

Bogata terminologija u vezilačkoj umetnosti Zmijanja otkriva i uka­

zuje da je vez kod ovog stanovništva, osim estetske, imao bez sumnje i mnoge
druge značajnije uloge: simboličku, apotropejsku, nacionalnu i dr. Mnogi od
ovih motiva bili su poznati hrišćanskim i nehrišćanskim kulturama. Dovolj­
no je ukazati na pekoliko osnovnih: krst, jabuka. ognjila. Jabuka je, na pri­
mer, simbol zdravlja i mladosti, a u svadb~nom ritualu simbol zaruka, lju­
bavi, plodnos ti. 2~ Jabuka se javlja i u kultu mrtvih. Emilijan Lilek. na pri­
mer, navodi da se u Bosni na devojački grob stavlja rumena jabuka, tj. »na­
bode se na vrh tOljage«.30 U vezi s ovim običajem Marijan Vencel pretpos­
tavlja da su kružne izbočine, koje se sreću na savremenim krstovima širom
Bosne, Hercegovine i Srbije, zapravo inspirisane pravim jabukama na kr­
stovima. 31 Nije isključeno da je i zmijanjskoj vezilji ovaj motiv poslužio kao
uzorak za vez. Uočeno je da se motiv jabuke sa krstom uvek komponuje II
neparnom broju - krst sa pet, sedam, trinaest jabuka. Neparni brojevi u
verovanju našeg naroda poseduju mađijsku moć. Pet je sretan broj, a »pet
prsta « najomiljenije je sredstvo protiv »zla uroka «. Na Zmijanju bošču sa
pet jabuka i motivima koji podsećaju na prste zovu »prstašica «. A Bernadzi­
kovska navodi da će »b osanska cura ponegdje, još dobro razgledati svatove,
pa onom ko ima duboko usađene oči ili sastavljene obrve, daće vezenu bošču
,prstaliju' ili jagluk sa sedam jabuka «.32 Tokom vremena ovi motivi popri­
mo.h su i druga značenja, tako je krst od tamnoplave čohe apliciran na ko­
šuljama ili na leđima muških prsluka na Zmijanju, označavao i nacionalnu
pripadnost.
Godine 1878, prestankom turske vladavine u Bosni i Hercegovine i do­
laskom Austro-Ugarske feudalno uređenje smenjeno je kapitalističkim. II
ovo vreme tekstilna radinost na Zmijanju ušla je u drugu fazu razvoja. Iz­
menjene političke, društvene i ekonomske prilike odrazile su se na tekstilnu
radinost Zmijanja jer je počela upotreba novih tekstilnih sirovina i savre­
menije tehnologije bojenja. Ove novine odigrale su dvojaku ulogu. Na jed­
noj strani, određeni vidovi tekstilne radinosti zauvek su nestali, a na drugoj,
pojavili su se novi. Na primer, broj predmeta tekstilnog pokućstva uvećao
se pojavom izrade čaršava, slamarica i »biljeva« od vune. Međutim, promene
u materijalima za izradu delova odeće , kao i u njihovom ukrašavanju nastale
su zbog prilagođavanja novim potrebama ili definitivnog izobičajavanja.
Tako je pojavom čivita crni vez od vune postepeno zamenjivan vezom od
modre vune ili crnih pamučnih i svilenih niti, a to je značilo i kraj starije
vrste vezilačke umetnosti na Zmijanju. Zamenila ju je nova sa drugim mo­
tivima i tehnikama, izvođena raznobojnim pamučnim nitima.
Vuna kao sirovina i u ovoj fazi ima veoma značajnu ulogu, jer se suk­
no i dalje proizvodi za izradu delova odeće. Međutim, iako konoplja i lan i
dalje služe za izradu beza, pamučno platno kućne izrade, kao i ono tvor­
ničke, sve više se upotrebljava u odevanju Zmijanjaca. Uoči drugog svetskog
rata za izradu tkanih proizvoda uvodi se i novija varijanta horizontalnog

29Petar Kočić u pripoveci »Tuba « pominje jabuoku kao simbol zaruka, obe­
ćanja i ljubavi:
Oj , jabuko, moja zeleni,ko,
Sve te ljeto u njedrije nosa',
Nit' te jedo', nit te kome dado;
Već sam te je dragom os tavila
Jesen dođe, a moj dragi ode.
Videti: P e t a r K o č i ć, Spomenica .. ., s tr. 29.

oo E m i l i j a n L i l e k, Vjerske s·tarine i·z Bosne i Hercegovine, GZM , Sara­

jevo, ol894, str . 154.

3l M a r i j a n We n IZ e l, Ukrasni motivi n3 stećcima, Sarajevo, 1965, str. 133.
32 Jelica Belović-Bernadzikovs.ka, nav. delo, s tr. 226,227,250.
 BRATISLAV A VLADIC-KRSTIC
56

stana, kao pogodnija i lakša za rukovanje . Tehnologija prerade b iljnih vla­

kana odvija se i dalje na tradicionalan način.
Treću fazu tekstilne radinosti na Zmijanju karakterišu m n oge novine
koje su veoma brzo prihvaćene. Ovakvo stanje rezultat je generalnih prome­
na u političkom, društvenom , privrednom i kulturnom životu p osle drugog
svetskog rata u Jugoslaviji, pa i u Socijalističkoj Republici Bosn i i H erce­
govini. Težnja da se modernizuje proizvodnja i poboljšaju živo tni uslovi ose­
tila se i u tekstilnoj radinosti na Zmijanju u određenim tehnološkim pro ce­
sima prerade vlakna. Vuna se sve više odnosi na češljanje u vun v l a č a r e i
na bojenje kod profesionalnih bojađija. Pamučno platno u potpunosti zam e ­
nilo je konopljano i laneno, a tvornički štofovi su u najvećoj meri nado ­
mestili sukno. Tekstilna radinost u ovo vreme na Zmijanju bazira se uglav­
nom na proizvodnji delova pokućstva. Enterijer zmijanjske kuće obogaćen je
novim tekstilnim vrstama, dok je kod starijih u savršen način izrade. Vunene
pokrivače " biljove « odnose na valjanje da bi bili topliji, a u estetskom smi­
slu ukrašavaju ih četvorougaonim ornamentima. Kićeni biljci ; razne vrste
glatkih ćilima, međutim, imaju pretežno ukrasnu ulogu.
RADMILA

U KURATIVNU MOĆ KULTNIH GROBOVA

SRBA I HRVATA U BOSNI I HERCEGOVINI
UVOD

se nalaze van

ono se Hi ·tri ,puta,

sunca, Onaj ko moli i traži pomoć često će
na kultnom mestu u znak zahvalnosti,
veo,ma često

moći
čestoje bio vezan i
sveden samo na
da mestu, Sve ove u svom osnovnom
oibhku KalO
ostaci

da
znanih
se dolazilo radi
se to

njime>. osnivaju na
da bar na
primera), rad će se ogra­
lica za se zna ili pret­
 RADMILA FILIPOVIC-FABIJANIC
58

a da ·su bili Sr-hl i l-Lrvati. Ka:ko se 'racti 'o verovanju i :hz ;pred­
perioda, i razmatranje problematike koje oni nameću biće II
ovom radu ograničeni i iz razloga na ovu pojavu samo kod i Hrvata,
iako su kultna interkonfesionalna.
Bosni je

našim krajevima nastala

vezana je za islam, 'je 'rada.
Isto tako, u ovom radu će se tretirati samo oni grobovi na se kao
mesta dolazi radi isceljenja, a neće biti reči o
spomenicima sa se
bila lišena

način doći do
onih koji su nekada postojali a danas ih
su tek u 19, ili 20. veku, Ovaj metod
je tako prikupljen potvrdio
sledi videće se da ima kultnih grobova sa tradicionalnim
na njima koje po nekoliko stotina
:ku-Itom iH

Veoma stari na kultna mesta radi isceIjenja

znat davno pre nastanka hrišćanstva. Kultna mesta na koja se
bili su pojedino drveće ili čitavi od
pod pričanja o Lazarevom uskrsnuću, o
je Hristos pa i o Hristovom uskrsnuću,
pa nekad čak i običnih ljudi, kultna
da traže Od vremena primanja
kod naših naroda je
narod smatrao

u ovčijoj nri­
čan:ja ,o čudima ućvr­
šćivan.ie II
J erusalim iz zaveta radi
Posle i lekari hrišćani
i Damian), Poznati po i
ikonografski se predstavljaju sa skalpelom u ruci.
Zbog te delatnosti, kao i mučeničke smrti ih je
jednog progona hrišćana 302. godine) hrišćanske crkve
P-fa<vo!5)lavna) ih ,praznuju kao svete vrače. Još ;se nasu Kuzman

l A. S k a l j Ć' TUr0'7mi
II govoru i književno<:ti Bosne
i Hercegovine' 1957}. vidi: šehit musliman junačkom smrću
II borbi za , nevino pogubljeni mučen Lk, str. 583' sveti čovjek,
str. 273; - heroj, ratni junak, str. 290.
Biblija. Stari i Novi zavjet (Zagreb, 1969), Matej, II, 23 na str. 939, i Ivan,
III, 5 na str. 1017.
 VERO VANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
59

Damjan, vrači besrebrenici, kako se još nazivaju zbog besplatnog pružanja

svojih usluga, nastavili da isceljuju i posle svoje smrti. Na njihovom grobu
(u jezuitskoj crkvi u Minhenu) » događaju se « isceljenja. 3 Naši ljudi praznuju
svete vrače, ali nije u običaju i odlaženje na njihov grob.
O vremenu kada su po dolasku na Balkan Sloveni formirali svoje terito­
rijalne zajednice i prve države nema mnogo podataka, pa se još manje može
očekivati da će biti podataka relevantnih za ovaj rad . Međutim, deseti vek
pruža podatke o ovom verovanju ljudi u našim krajevima. U PovIj ima na
otoku Braču sve do novijeg vremena zgrtao se »narod na grob sv. Ivana Po­
valj skog iz Brača, Rogoznice, Makarskog primorja i Zagorja« i bosonog ulazio
u grob i namakao pamuk po uvek vlažnim zidovima sada praznog groba, i to
upotrebljavao kao lek.4 U PovIj ima na Braču nastao je krajem 9. i početkom
10. veka veliki i poznati benediktinski samostan sv. Ivana, koji je uzeo ime
po S<taJfOj cI1kvici-.kI's ti'Onici. No, s Ivanom Korsti:teljem st~pi1a se narodna tra­
dicija o pastiru Ivanu, koji je, izgleda, bio sahranjen u povljansko] samostan­
skoj crkvi. Za njega se priča da je bio brački knez, koji se zamonašio. Prili­
kom ulaska u samostan obdario je opatiju zemljišnim posed om . Kao monah,
jer nije bio školovan, obavljao je službu pastira. Umro je na »glasu svetosti
i do danas je u PovIj ima čašćen kao svetac «.5 U 17. veku Petar Dominis piŠe
o ovom kultnom mestu, gde se 24. juna narod skuplja u velikom broju, i to
i plemići i pučani. A u 18. veku župnik Ciccarelli je shvatio folklornu dimen­
ziju kulta toga sada praznoga groba »što ga stoljećima posjećuju vjernici tra­
žeć i on dje milost «. Ciccarelli s matra da je tu bio pOKopan neki sluga božji,
čije su telo odneli u Mletke sakupljači svetih tela. 6

U ll. veku, 1016 . godine, ali u sasvim drugom kraju naše zemlje, u ne­
kadašnjoj Duklji, na prevaru je ubijen knez Jovan Vladimir. Za Vladimira
se kaže da je bio blažen još za života. Posle smrti, kaže se dalje, na njegovom
grobu su ozdravljali mnogi ljudi mučeni raznim bolestima. Pošto su se na
grobu događala isceljenja, a knez umro kao mučenik, njegov kult se brzo pro­
širio. Međutim, u kasnijem srednjem veku izgubio se 7 , verovatno potisnut
nekim drugim kultom.
Krajem ll. veka (1200. godine) umro je Stefan Nemanja, u monaštvu na­
zvan Simeon, koji postaje prvi svetac iz loze Nemanjića. Govoreći o smrti
Simeunovoj i o mirotočenju iz njegovih kostiju još u Svetoj Gori prilikom
kanoni'Zacije, Domentijan Ika'že: »A ikoji ISe nađDlŠe :bouni i'lYl'ajući nečis.te dru­
hove, doticajem svetiteljeva groba i pomazanjem mira svetoga postadoše svi
zdravi, od kakve god ko bolesti bolovaše, svi primiše zdravlje .. .«8 Posle pre­
nosa moštiju uStudenicu, isceljenja su nastavljena. »Kada su se umnožila ču­
desa svetoga, pročula su se (isceljenja) raznih bolesti, jer ne primaše isceljenje
samo jedino otačastvo svetoga, no i od istoka do zapada, tj. od Svete Gore
i do zapadnog mora. gde je samo to otačastvo, i oni koji su dolazili od sviju
tih strana primahu isceljenja molitvama prepodobnoga. A čudotvorac, drugi
otac naš, kir Sava, čudesna dela prinošaše ka čudesima drugoga čudonosnog

3 Bez autora : Kuzman i Damjan - vrači. Glasnik Centralnog hi·g ijenskog za­
voda, ·knj. XII (Beogra d , 1931), str. 30-3I.
4 O. I va rn O s t o j ić: Benediktinska opatija u PovIj ima na otoku Braču
(Split, 1934), str. 23 i 24.
5 Maja Bošković-Stulli: Usmene pripoviietke i predaje s otoka B'l'a­
ča . Narodna umietnost, knj. 11-12 (Zagreb, 1975), str. 27.
6 Maja Bošković-Stulli: nav. delo, str. 27-28.
7 L e o n t i .i e p a v lov ić: Kultovi lica kod Srba i Makedonaca (Smederevo
1965), str. 34-35.
8 D o m e n t i a n: Zivati svetoga Save i svetoga Simeona. Srpska književna
zadruga, knj. 282 (Beograd, 19,38), str. 2,94.
 RADMILA FILIPOVI C -FABIJ ANIĆ
60

Simeona: jednoga besna, drugoga raslabIjena, onoga koji je poginuo u borbi

skuptv u vreću - sve i!h moli-tvarna i sa moljenjem <predlag aše ka mci eve­
toga, a sveti od početka još u životu svome nazvavši mu se poslušnik, ... iz­
gonjaše besove, i dajući raslabljenim silu u Hristu zapovedaše da hoda, i ono­
me koji je u vretišću donesen davaše najbolje zdravlje i najsigurniji hod ...
hromima noge, ruke, oči, svima davaše različna ozdr2.vljenja. «n
Sin Stefana Nemanje Rastko Nemanjić, u monaštvu nazvan Sava, otišao
je kao mladić u monahe i ceo život proveo u radu na učvršćiv anju srpske dr­
žave i uspostavljanju samostalne srpske crkve. Ova njegova sasvim konkretna
delatnoIst, po.1:ikire>pJjen a IPri'čanj,iuna o ču:des1ma Ikoja je malitvauna stvarao za
života (Čudo o podizanju raslabljenoga),10 biJa je dovoljna da ga Domentijan
nazove svetim još pre kanonizacije. Posje njegove smrti nastavljaju se priče
o isceljenju na njegovom grobu. Tako »kada se još više pročulo po celom
gradu, bi veliko sticanje dobrovernog naroda, i bi donošenje mnogih bolesnika,
i mnogi slepi biše dovedeni, i sami ljudi svakoga od srca žaleći u zimahu zem­
ni prah od groba svetoga, i slepoga po očima pomazivahu ... i svetIo gledaše
kao i pre kada beše zdrav. T ako đe i bolni samo zemnim prahom p omazivani
bivši , dobivši zdravlje, vraćahu se svojoj kući ... «11 Kao konkretan primer
Domentijan navodi čudesno ozdravljenje kaluđera Neofita na Savinom grobu
u TrnoV'U. Ov'a'j se »nije .mogao ni pmstrti, ni :prarvo staJti, no je 'Po zemlj i ,!>uzio
podupirući se drvenim štakama « dok nije prenoćio kod Savinog groba. 12

Arsenije I arhiepiskop (umro je 1266. i sahranjen u Peći ) »objavio se«

tako što se jedne noći u crkvi čuo jak grom, posle čega se njegova grobna
ploča raspukla . .A.rhiepiskop je u prisustvu sveg klera otvorio grob, mošti su
izvađene i stavlj ene u ćivot. Dodirom tih mošti »ozdraveo« je jedan monah
koji je imao »živinu u grlu «. Posle ovoga, kako se navodi, usledila su mnoga
čudnovata isceljenja, pa je isceljen i jed2n gluvon emi mladić iz Srema koji
je imao neku stomačnu bolest. l3
Sledeći Nemanjić koji je proglašen svetiteljem i na čijem su se grobu
takođe događala isceJj enja jeste kralj Milutin. Umro je 1321. i sah ra n jen II
svojoj zadužbini manastiru Banji, odakle je prenet u Trepču, pa od atl e oko
1460. u Sofiju u crkvu Sv. Nedele, gde se i danas nalaze njegove mošti. Od
14. veka pa do danas njegov kult se, nesmanjen, održava u Bug a rskoj. I da­
nas mnogi bolesnici odlaze »svetom kralu«, mole se i ostavljaju nešto od svojih
stvari da prenoće u kovče gu, pored mošti. Sutradan se stvari uzimaju pošto
je nad njima održana večernja ili jutarnja služba. Kovčeg s mošt im a se otva­
ra na zaihtev vernika, ikoj'i u ,većem broju doilaze naro.či,to nedelj-om . (P r is utna
sam bila otvaranju kovčega 1967 . U kovčegu je pored moštiju bilo nekoliko
umotanih stvarčica, po koje su došli vlasnici.)14
Traj-an kult Stefanu Dečan:s:koon o:bez;bedi1isu mu njegov trag ič an živ.ot
i tragična smrt (1331 .godine). Njeg<DIV ,bio.g.rad' Camblalk ,piše da jedan koji
četrdeset godina »bi lišen gledajućeg osećaja očiju « , naslonivši oči na sanduk
Stefana Dečanskog, progleda, ali da i »mnogi drugi hromi, raslabljeni, nem i
i gluhi, primahu oslobođenje od takovih straclanja, dotakavši se sa verom nje­

g D o m e n t i a n: nav. delo. str. 312-313.

10 D o m e n t i a n: nav. delo, str. 108-109.
II D o m e n t i a n: nav. delo, s t r . 212-213.
12 D o m e n ti a n: nav. delo. str. 213.
13 D a n i I o: Zivoti kraljeva' i arhiepiskopa srpskih (Zagreb , 1866), str. 265;
p a h o m i j e N i k 01 a.i e v i ć: O sv. Arse-niju patrijarhu pećkom srpskom prosvje­
°
titeljstvu. "Istočnik « (Sarajevo, 189<1), str. 256-259; L e n ti j e P a v lov i ć: nav.
delo, str. 71-76.
14 Leontije Pavlović: nav. delo, str. 91-97.
 VEROV ANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
61

govih moštiju ... «15 Na njegov grob u Dečan e dolaze mnogi bolesnici i danas,
naročito žene nerotkinje i umobolni. Mole se, daruju grob i provlače se ispod
njega . Septembra 1967, prilikom ekskurzije u Dečane, videla sam jednog Al­
banca koji je pratio puna kola žena u Dečane koje su išle na grob Stefana
Dečanskog radi traženja pomoći. Na pitanje kako to da one, muslimanke, idu
da traže pomoć od hrišćanskog sveca, odgovorio mi j e: »Bolest je od Boga,
a Bog je jedan. Svejedno je u kojoj će se bogomolji tražiti lek, samo kad
ga ima . ~
Nemirno vreme turskih osvajanja u 15. i 16. veku dalo je nekoliko lič­
nosti čije se mošti poštuju (Lazar Hrebel ja nović , Stevan Lazarević) , ali njihovi
kultovi nemaju tako izraženu isceJiteljsku dimenziju koja je za ovaj rad od
važnosti. Od poznatih lica koja su posle smrti stekla kult i na čije se grobove
odlazi ·r.a:d.i jlscelj enj a, .ja nešto .k asnij eg vrem€na, poonenućemo još ,sarmo Itr.i.
Vasilije Ostroški je rođen u Popovu 1610. godine (roditelji su mu bili
Petar i Ana Jovanović) a umro je u Ostrogu 1671. godine. Posle smrti »javio
se« u snu jednom kaluđeru, pa je, po ondašnjem običaju, svečano otkopan.
Telo je nađeno neraspadnuto, stavljeno je u ćivot i smešteno u crkvu. Priča
se da se Vasilije Ostroški još za života pokazao kao čudotvorac, pa mu je na­
md 'u .g1OtmhlaJma dOIlazio. i tra·ž io :POlITlo:ć. P .osle s-ml't1, njegov ik uH: je naglo počeo
da se ·š~r i. Već u 18. veku »ls!Veau pold Ost!'lo>g « do'la,z e !ljudi iz Bosne, Hercego­
vine, Crne Gore, Boke, Albanije pa i Srbije. 16 Njemu se odlazi na poklonjenje
tokom cele godine, ali je najviše ljudi ipak 12. maja, na dan Sv. Vasilija Os­
troškog. Pod Ostrog »svecu« dolaze ljudi naterani najra z li čitij im nevoljama.
Dolaze bračni parovi koji nemaju dece, mole se, zavetuju i ostavljaju darove.
Od bolesnika dolaze najviše oboleli od padavice (ranije i od besnila), a donose
se oduzeti. Za sve njih bila je obavezna inkubacija. Međutim, vremenom je
ustanovljen običaj (otkad je zabranjeno da žene noće u manastiru) da umesto
obolelog donesu njegovu odeću i ostave je da prenoći kod ćivota smoštima.
Kult Sv. Vasilija Ostroškog veoma je jak, i uoči Sv. Vasilija Ostroškog (12.
maja) mogu se videti na desetine ljudi kako se sa svih strana približavaju
Ostrogu.1 7
Vladika Danilo Jak šić (rođen 1715. u Srpskim Moravicama, a umro 1771)
bio je veliki borac za prava crkve i opstanak Srba i pravoslavlja u Austro­
-Ugarskoj. Kad se zamon ašio, živeo je i postio po strogo kaluđerskim propi­
sima. Od svih vladika on je jedini ostao u uspomeni kod naroda kao sveti
vladika Jakšić . 18 Na grob mu se hodočasti, iako crkva sprečava taj kult i ogra­
đuje se od njega (po saopštenju prof. B. Ćirkovića iz Beograda). Narod dolazi
na grob, moli se, obiđe grob, pa čak odnosi i zemlju s njega.
Iz nešto kasnijeg vremena potekao je kult Grigorija iz Peći , kaluđera
koji je, po pričanju, silom bio poturčen, a kad se ipak odrekao islama, bio
pogubljen. Na starom groblju u Peći, na nj egovom grobu, bila je podignuta

,;; G rd g o r i j e C a m b l a ok: Zivot kralj-a Stefana Dečanskog. Sta·r e srpske

biografije XV i XVII veka. Srpska iknjiževna zadruga, knj . 265 (Beograd, 1936),
str. 31-32.
,. R i s t o P a v lov ić: 2itije svetog Vasilij-a Ostroškog. » I stoč nik " (Sarajevo,
1888), str. 185; E. N. M( i l 'a š): Sveti Vasilije Ostroški (Dubrovnuk, 191·3); L e o n t i j e
p a v lov ić: nav. delo. str. 161-167.
,7 »SveN VaS/ilije Os-ir.oŠkii (''<Udotvorac. SOO\Jl1en;ica pov.o dom 30Q-gocLišnjdce
njegova .predstavljanja« (Beograd, 1971). Iz ovog zbornika -radova poslužila su za
ovaj -rad dva članka. Vas i l i j e P e r o v i ć: Kult sv . Vasilija Ostroškog, str. 93-99,
i bez autora : »Cud·a sv. Vasilija Ostroškog. Iz rukopisne zbirke manastira Ostroga«,
str. 213-229.
18 M an o j l oG r b ić: Ka·r!o.vačko V'lađi'ča'T1.S:t.vo, Ilmj. II (Karlovac, 1891), stlr.
161-163; S t. S t a n o.i e v i ć: Narodrna enciklopedij a, knj. II (Zaglreb, s. a.), str.
117-11R
 RADMiLA F1L1PQVIC-FABlJANIC
62

kapela, koja je srušena 1929. godine, a u zemlji pod njenim ruševinama na­
đene su kosti. Iako je ovo groblje posle oslobođenja premešteno, jer je tu
podignut poljoprivredni institut, na mesto bivšeg Grigorijevog groba su još
jedno izvesno Vl'eme dolazili i Srbi i Albanci, naročito petkom. Pošto je sma­
tran čudotvorcem, dovodili su naročito decu bogalje i s njima bauljali oko
mesta bivšeg groba. Ovaj kult se naglo ugasio. 19
Običaj lod~aženj a na 'kultne grOibove pozna.rtLh i nepozna tih ličnosti (,koj e
je, uglavnom, narod proglašavao svetim ili blaženim, a crkva veoma retko),
bio je veoma rasprostranjen i u Bosni i Hercegovini. Kao i mnoge druge po­
jave, i ova je u Bosni, kod Srba i Hrvata koji u njoj žive, dobila i n osila po­
sebna obeležja. laika su za Hrvate k alto:lilke i ·za Srbe 'Pnav·Q,S\lavne u Bosni važi­
la, u načelu, ista pravila u verskom životu kao i za sve ostale katolike , od­
nosno pravoslavne, u Bosni srednjeg veka, pa i kasnije, sve je to poprimalo
specifičan oblik. Običaj odlaženja na grobove kanonizovanih i nekanonizova­
nih, poznatih i nepoznatih lica radi isceljenja, stariji je od srednjeg veka, ali
je naročite razrnere dobio tek u kasnom srednjem veku. A to je upravo vreme
kada Bosna stiče karakteristike koje će kasnije uticati na mnoge osobenosti
u ,raJ2Jvaju 'kuHuTneilstorije njenili na,roda.

19 Leontije Pavlović: nav. delo, str. 210.

PREGLED
I. KULTNI GROBOVI
A) Određenih lica

Drežnica

l. Na desnoj obali reke Drežanjke, više sela Perutac, nalazi se Ore čev
grob, koji »lizu« (obilaze) ljudi koji su se na to zavetovali zbog neke bolesti
ili nevolje. Pričaju da je taj Oreč bio iz sused nog Rakitna. U blizmi toga g roba
su kip i kapelica sv. Ante. što ih je iz zaveta podigao Jure Rajić.

Du vno
2. Kolakovo groblje u župi $ujici dobilo je ime po popu glagoljašu don
Tomi Kolakoviću, koji je tu Ukopan. Rodom je bio iz Roškog polja. Zna se da
je 1768. zastupao nekoliko godina župnika u Rakitnu. Sahranjen je u ŠUj ici,
a na njegov grob se hodočasti.l

l O. Mi r osl a v Đ a j a: Sa kupreške visoravni (Slavonski Brod, HJ70),

str. 237.

Gradačac

3. Kod sela Turića, blizu Gradačca, nalazi se Lovrin grob. To je grob fra­
tra koga su »Turci« ubili, te se stoga smatra da je on mučenik, a njegov
grob je u poštovanju. Na fra Lovrin grob dalaze masekatoličkog, ,p ravoslavnog
 VEROVANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
G3

i muslimanskog stanovništva oko !lindana (19. jula), pale sveće na grobu, neki
ga :QlbiJaJZe, a neki se ,oak Ipf.()(valjaju pretka ,groba.!

l Podatak iz rukopisne z'ĆIostavšbi!l1edr M. S. Fiilipov.ića, iz godine 1·938.

Kupres

4. Na Kupresu je u poštovanju grob don Andrije Cavlinovića, koji je bio

rodom iz Velike kod Duvna. U župi Vodiče vu, gde je službovao kao župnik,
ranio ga je neki » Turčin « , te je on od te rane posle pet dana umro. Zaveden
je u službeni popis mučenika franjevačkog reda. 1

J O. M i r o ,l a v D a j a: nav. delo, str. 234; O. M. B a t i n i ć: Djelovanje fra­

njevaca u Bosni, knj. III (Zagreb, 11887), shr.
5. Cotino groblje u Blagaju nazvano je tako po don Jakovu Cotiću, koji
je tu sahranjen. Cotić je umro juna 1807. kao poštovani osamdesetogodišnjak.
Na grob mu, uz katolike, hodočaste i ostali. Iako je zbog nekog spora s bisku­
pom bio kažnjen da »ni nad boniczima Boga moliti ni zapisa diliti mochi da­
vati a joshte magne Lemozinu od pravovirnii prositi pod obustavlegne Missu
govoriti «, ostao je poštovan u narodu i posle smrti.1

10. Miroslav Daja: nav. delo, str. 235.

6. U selu Osmanlijama je grob fra Jerke Mihaljevića, umrlog 1894. Ne
zna se zašto, ali grob mu je u poštovanju i mnogi su ga posećivaJi . 1

l O. M i r o s l a v D a j a: nav. delo, str. 240.

7. Tolin grob, više sela Osmanlija, grob je »kupreškog neznanog junaka «,
kako navodi Đaja. Krst mu je bez ikakvog natpisa, a grob u velikom pošto­
vanju. Odlaženje ovom grobu preporučivao je za svoga života i legendarni
Jozo Furundžija iz Pougarja.1

I O. M i r o s l a v D a j a: nav. delo, str. 239.

8. Iznad sela Ratkovine, severoistočno od Malih vrata, u osami, nalazi se
grob devoj.ke mučeni'ce Ivane Rom i ć, poznat ~a'O Ivin grob. Tu je čobanica
Iva poginula i tu je i sahranjena .1 O ovom događaju potvrda se nalazi i u foj­
ničkim regestarna, gde se pod brojem 1053 beleži tužba kršćana iz 1752. godine
na vezira »proti kliškom muselimu, koji goni kuprešku raju radi neke Ivke,
što je poginula. «2

1 O. IVI. D a j a: nav. delo, str. 238.

2 dr J. M a t a s o v ić: Fojnička regesta. (Spomenik SAN, knj. LXVII (Beo­
grad, 1930), str. 218.
9. Grob Kate Lozić, takođe devojke mučenice, koju su Turci živu isekli
na komade 1816. godine zato što se nije htela poturčiti , nalazi se pod planinom
Grguljačom, više sela Osmanlija. Isečene komade tela »Turci « su bacili u je­
zero, koje se od tada zove Katino jezero, a tu u blizini joj je i grob.!

l O. M. D ž a j a: nav. delo, str. 238.

Lištica
10. Grob fra Bariše Drmića nalazi se u groblju Mekovac kod samostana
na Sirokom Brijegu. Ovo kultno mesto je šireg, regionalnog značaja, jer se
tu dolazi radi isceljenja od Duvna, Rakitna , Posušja, uglavnom iz cele zapadne
Hercegovine. Dolazi se tokom cele godine, nema određenog dana. Još za živo­
ta fra Bariše Drmića počeo je da se širi njegov kult zbog asketskog načina
 RADMILA FILlPOVIC-FABJJANIC
64

života. Ljudi su mu se obraćali u svakoj nevolji, a on bi blagosiljao vodu i so.

Bolesnike je ozdravljao molitvama i blagoslovima. Posle smrti maja 1937
(umro je u 78-oj godini života)l njegov grob je postao kultno mesto na koje
dolaze mnogi bolesnici. N aj češće dolaze oni koji pate od teških glavobolj a, ali
i ostali. Oko groba se obilazi na kolenima, ali i hodajući (zavisno od zaveta) ,
te je zato utrvena staza oko groba . Za to vreme se moli krunica , a onda se
ostavljaju prilozi. To je obično neki predmet koji je bio u dodiru s bolesni­
kom kao na primer ukosnica, krunica. Kada sam oktobra 1967. godine bila
na ~robu' fra Bariše, 'na krstu su od priloga bile dve krunice, jedno raspeće i

Fot. 1. StaI'i krst s prj'iozvma na grrobu fra Ba.dše Drmića

(R . Fa.bij an ić, 1967)

nekoliko ukosnica (fot. 1). Prilikom odlaska sa groba fra Bariše, narod je od­
nosio pomalo zemlje. To je imalo takve razmere da je grob morao po dva-tri
puta godišnje da se nasipa. Sada je ograđen betonskom ogradom i podignut je
(uz stari) i novi mermerni krst. Stari krst podiže 1938. godine » . . . zavitom
svojim Marković Vrano« iz Omolja u Duvnu, a novi je podigao samos tan
(fot. 2).2

I»Necrologium pro vinciae Hercego vinae«, Ko ji se ču v a u mostars kom i ranje­

v ačkom samostanu, sa drži osnovne podatke o životu fra Bariše Drmić a.
2 R a d m i Ia F i I i p o v i ć - F a b i j a n i ć: O narodnoj medi ci ni stano vni štva
Lištice s okolinom. CZ[\'[ XXIV/X XV (Sa'rajevo, }970) , str. 332-333.
11. Na Jurin greb u Rasnom odlazi se najviše radi isceljenja od groznice.
Priča se da je taj Jure umro od kuge u vreme kada je kuga tako harala da su
umrle samo odvlačili kukom do groba. Na ov aj grob se dolazi tokom cele go­
dine, a kao darovi kojima se moli ozdravljenje ili zahvaljuje na isceljenju
prilažu se drveni krstovi , venci od veštačkog cveća i nov ac, koji se stavlja
u kamenicu ispod krsta (kad sam u oktobru 1967. bila na tom grobu, na njemu
je bilo oko desetak drvenih krstova i 22 v enca, naslaganih jedan na drugi ,
a u kamenici oko 500 starih dinara usitnini, fot o 3).1

'Hadmila Filipo v ić-F a bijanić : nav. delo, str. 332.

 VEROVANJE U KURATIVNU MOĆ KULTNIH GROBOVA
65

Fot. 2. Da1na&ruji iQ,gled spomen iIka fra Bariši Drmi6u

(R. F2.bijanić , 1967)

Fot. 3. "Jour,in .greb « prekr.iven pr.ilo,zima (venci i ·krstov-J)

(R. Fabijanić, 1967)

;; - GZM, Etnolog i ja, XX XIII

 RADMILA FILIPOVIČ-FA BIJ ANIe
66

12. Grob fra Rafe Barišića, prvog hercegovačko g apostolskog vikara,

nalazi se u samostanskoj crkvi na ~irokom Brijegu. Veoma poznat po svojoj
aktivnosti i veoma omiljen u narodu H ercegovine, fra Rafo je p oš to van i po­
sle smrti (1963. godine). Dugo je narod hodočastio njegovom grobu.1 Međutim,
u naše vreme izgubio je raniji značaj: potisnuo ga je kult groba f.r a Bariše
Drmića.

[ o. J e r k o S u t o n: Vjerski život i obič2ji Zapadne Hercego vine (Zagreb,

1068), str. 21.

Posušje

13. U Posuškom Gracu postoji grob koji se »lize « - obilazi na kolen ima.
Predanje kaže da je tuda bežao iz Duvna neki biskup sa svojim sek r etarom.
Na tom mestu »Turci « sustignu sekretara i ubiju ga, te tu bude sa h ra njen.
Međutim, poznato je da je duvanjski biskup 1563. godine protera n iz Duvna,

a tradicija kaže da ie prilikom tog bega ubijen u Ljubuškom. Zn a se i ime

tog biskupa - Vladimirović, te postoji verovatnoća da je ovaj grob u Posuš­
kom Gracu zaista grob sekretara biskupa Vladimirovića, to jest da j e iz 1563.
godine. 1

I O. J e r k o S u t o n: Vjerski život i običaji Za'padne Hercegovi ne, str. 20. i 88.

Rakitno

14. Grepčići u šumi Gozd Mučinovac nalaze se na lokalitetu zvanom

Ritke bukve. Koliko se može ustanoviti, to su dva veća i dva manja groba,
koji se jedva vide od guste šikare kojom su obrasli i od koje im se ne može
prIči lako. Priča se da su to grobovi nekih Bosanaca Kustura, ko je je usred
leta na tom mestu zadesilo veliko nevreme. . Tu su ih našli smrznute i tu sa­
hranili, a njihove grobove je narod počeo »list«. Bolesni i ljudi u nevolji, pro­
lazeći tuda, svrate, pomole se, obiđu grobove i kao svoj prilog zabodu u g r ob

kraj velikog krsta mali krst napravljen od daščica prom era 15 X 25 cm (fot. 4).
Kada sam juna 1976. posetila te grobove, pored velikih krstova bilo je pobo­
deno oko desetak ovih malih. Veliki krst usadio je Jozo Zlomislić, »zavitovo
se«, a ogradio ih je Tomo Ćurdo.
15. »Jozin greb u Selinam «, u Mukinju, grob je jednog čoveka koga je
kuga umorila, »na drvećim ga nosili; greb je u vrti u, tu se kosi, kamenjem
okružen, i u jednom kamenu usađen je križ. To je grob nekog Joze Tokića.
I tu malo, sasvim malo lize, - sada nije navale. Kako se ko zavituje, onda
~ize. « l

[ Podatak ustupio dr Vlajko Pala'v estra iz Sarajeva.

 VER OVANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
67

Fat. 4. MaLi drveni krst, done,t kao !pr.ilog, postavljen na veći kameni
(R. Fabijanić , 1975)

16. Katin greb u šumi iznad Mukinja » iđe narod list, zavituju se za
zdravlje, za mal, narod lize. Kati nema pamtenika. Lize tek po neko «. Ne zn"
se da li je ona umrla od kuge ili što je silovana »od eškije«. Jedni kažu jedno,
drugi drugo. Ovaj grob ima samo križ i malo ograde od kamenja (fot. 5)1

lJerko Suton : Vjerski život i običaji . .. , str. 64; a pričanje ustupio dr

V. Palavestra.

Fot. 5. »Kat in greb« u sta-r.om groblju anad RaJkitnog

(R. Fabijanić, 1975)

17. U jednoj ogradi u selu Vlašanima su kužni grebovi. »Oblazi narod

radi nevolje. Lizu se, lize narod tuda. Mjesto se zove Ljubića stanine. Tu su
tri kužna groba. Majka Ljuba i dvi kćeri. Bižale nekuda i tu umrle od kuge.
Nisu bile iz ovog kraja. « Ova se tri groba (u sredini jedan veći, sa strana po

5"
 RADMILA FILIPOVIĆ-FABIJANIĆ
68

jedan manji) nalaze u jednoj udohni, na osa mi. Obiiaze se sva ki p o jedinačno,
a zatim i sva tri zajedno. Ovim obilaženjem napravljen8. je staza u tra vi, vid­
ljiva i izdaleka (fot. 6). Neko je iz zaveta posa dio voćke kraj dva groba. Kao
prilozi donose se drveni krstovi koj i se usađuju pored grubo otesan g kamena,
koji je usađen kod glave (fot. 7). Na krstove se stavljaju drugi , manji prilozi:
veštačko i pravo cveće, gral!e zeL nila, krunice. ukosnice, girlande ivenčići
od šarenog papira.

Fot. 6. Utrvena staza oko " k užn ih grobov a« od obilazen.i a

(R. Fabijanić, 1976)

Fot. 7. Drveni kr·stoVi , okićen.i, o~tav}.ien i tkao prilog

(R. Ka j maković , 1976)
 VEROVANJE U KURATIVNU MOC KULT:-!IH GROBOVA
69

18. Matin grob u šumi kod iznad u je

, Podatak Palavestre.
19. Pratarsld grob u J elici, na putu za
Je umro 1836. Obilaze ga i »lizu« uglavnom žene
a deca, na putu za radi uspeha u školi. Kad sam 1976.
tom po njemu bilo v("štačko cveće, a o krst
krunica (fot.

~ I
. IY/
~I

/"'" J J
Fat. 8. "Pratars·kl 'grob« u groblju JeLici na putu li Petrov,jće
(R. Fabijanić. 1976)

20. Salaverov U Sutini, na samom raskršću. grob nekog Sa­

lavera, bio zaspao kod seoske lokve zdrav i a osvanuo mrtav.
Nekada je taj bio u velikom lizale kad koga što
zaboli.« Pitali fra Juru Zlopašu u Rakitnu između dva svetska rata)
odgovorio: »Lizu svak
i to mesto je sada više »k'o neko

j Podatak ustupio dr V. Palavestra.

21. U selu Dabnu (nom. Dabio) nalazi se greb, koji je veoma u
ime je Mate Nije bio kao svi ostali ljudi. Ni­
nije ženio. je s bratom i snahom. O smrti ima nekoliko
da je umro ga je neka vojska u prolazu da ga grom
i da ga navodno zla ubila. smrt je bila
 RADMILA FILIPOVr(:-FABIJ ANr(:
70

Fot. 9. Taji-n grob. Na krsi!u pr_Llozi ,

a (»ko groba utrve-na s t aza od »l~z,anja «

(R. Kaj makov i ć, 1975)

i grob je odmah počeo da se poštuje. Današnji izgled (fot. 9) grob je do~io

1971. godine, na ovaj način: » Veselko Radoš bio zidar, radio, pa ga uhvatIla
krsta i noge. Cuo za ovaj grob, došo, oblezi onaj grob prođe ga (bQlest - R. F.)
i on se zavitova da će donjeti križ i spomenik dići i to i uradio. « Na spome­
niku piše:
Ovdje pOClva tilo pokcneg

Mate Sarić Spomenik

podiže

Veselko Radoš iz

Crvenica G. 1971.

Rama

22. Divin grob na Kedžari je znatno katoličko kultno mesto, na koje peš­
ke dolaze ljudi iz Rame, Šćita, Prozora, Vrana, nekad iz daljine i od š est sati
hoda. Priča se da je tu ranije bila neznatna humka na kojoj je zanoć il a glu­
vonema devojka, koja je ujutru ustala zdrava. Posle toga su seljaci raskopa­
li tu grobnicu, našli kosti i po njima zaklj učili da je to grob devojke od oko
16-17 godina. Grob su ponovo zatvorili i uredili ga. Po kazivanj u dr ugih, tu
je sahranjena Diva, kći nekog Grabovca. U nju se bio zagledao Tahir-beg
Kopčić i njih dvoje su se sastajali. Da to spreče, Grabovci odsele na Kedžaru.
Dođe tamo Tahir-beg da otme Divu. Ona se bra nila , a on je ubije. Tu je sada
grob ozidan od blokova kamenja, a pokriven je s četiri) takođe kamene, ploče.
Uz taj kamen, naslagan u obliku kovčega , stoji i krst.! Po drugom izvoru,
tu je ranije bio drveni križ i grob je bio ograđen drvenom ogradom, a pre
 VEROVA"iJE U KURATIVNU MOĆ KULTNIH GRODOVA
71

nekoliko decenija jedan seljak je iz zaveta uredio grob, stavio kameni krst,
i grob, zajedno s još nekoliko susednih, ogradio suhozidom. U vrhu te ograde
je i mala kapelica. Na ovo kultno mesto dolazi se i preko godine, ali je ipak
glavni momenat prva nedelja posle Petrovdana (po katoličkom kalendaru),
kada se drži i misa. 2 Ovaj kult je toliko uzeo maha da ga je i katolička crkva
prihvatila, iako ne i zvanično, i misa se drži na tom mestu. Oko ovog groba
obilazi se na golim kolenima i od tog obi1aženja sva je zemlja utrvena. Počet­
kom 20. veka ovaj grob je otkop avao Ćiro Truhelka i u njemu našao lobanju
devojke stare oko 16-17 godina (to je i osnov prvom navedenom pričanju) .
Priče o devojci Divi inspirisale su ga da napiše knjigu » Djevojački grob«.3

t Dr M. S. F i l i p o v ić: Različita etnografska grClđa iz Rame. Bilten In­

stituta za proučavanje folklora,knj. II (Sarajevo, 1963) , str. 35l.
2 Fra I g n a c i j e G a v r a TI: DV1ije bilješke s putovanja Doljani - Kedžara.
»Bosna srebrena « god. XXIII (Sarajevo, 1977), br. 8 str 283.
3 D r e i r o T r u h e! lc a: Djevojač,ki grob (Zagreb, s. a.)

Sarajevo

23. Grob svete Luke nalazi se n a Slatini, u groblju časnih sestara, koje
su tu imale svoju ekonomiju. Luka Liegitz bila je sestra predstojnica. Umrla
je 1890. godine. Ovo groblje je zatvoreno 1948. godine i kasnije preuređeno.
Svi su grobovi potpuno jednaki. Jedino je grob Luke veći, viši i drukčiji od
ostalih. I krst j e veći i iza njega se nalazi natkriven prostor za paljenje sveća.
U samom krstu je kasa za novčane priloge. Luka je bila veoma poznata po
svojoj pravednosti. Između ostalog, priča se, nikad nije merila ono što bi joj
seljaci iz okoline doneli na prodaju , svakoml' je verovala, a niko je nije va-

Fot. 10. Grob Luke Lieg·LLz na Sja bioni u g,robljru

časnih ses,tara
(R. Fabijanić, 1979)
 RADMILA FlLIPOVIC-l' ABIJ A NIe
72

rao. Posle smrti njen grob je postao mesto na koje se dolazi u nevolji (fot. 10).
Dolazi se iz Sarajeva i najbliže okoline: sa Stupa i Ilidže. Dolaze najčešće
žene bolesne bilo od čega, mole se, obilaze grob (ne svako), pale sveće i da­
ruju grob novcem .

Travnik

24. Na groblju Bojna, u samom Travniku, nalazi se »grob « isu so vca Petra
Barbarića (fot . 11), koji je prvo bio sahranjen ispred isusovačke gimnazije, a
tek posle prenet u ovo groblje. Narod ga je nazvao blaženim zbog njegovog
smernog i pobožnog života . Na njegov grob dolazi se ponedelj k om i četvrtkom ,

Fat. ll. Spomenilk "koji se obilaz.i Ikao grob Petra Barbar.ića.

Okolo utrvena staza od ohilaženja na kolenima

(R. Fab ij ani,ć , 1979)

tu se moli i grob obilazi. Rođen je bio pod ~lobukom (selo ~iljevište), u Her­
cegovini, 1874. godine, a umro je 1897 . od tuberkuloze. Na intervencij u s voga
reda primljen je u »Družbu Isusovaca « dan pred smrt, tako da je m og ao biti
sahranjen u odelu redovnika isusovačkog reda . Kult njegove lično sti p od rža­
va crkva, koja radi na njegovoj beatifikaciji.1 Podaci o njego vom k ratkom
životu mogu se naći u nekoliko knjiga 2 , a u vezi s njegovim kultom posle
smrti,na vodno, zabeležno je »preko hiljadu raznih uslišanja, od ko jih su mno­
ga vrlo čudnovata «. 3

1 M. VanilIlo: Petar B a rbarić (Zagreb , 11936), i Josip Wei s sberger :

Zvona Velike Subote.
2 O. Ante Puntigam: Petar B a l'barić (Zagreb , W01); A. Puntigam
Himmelwarts (Petar Barbarić). (Innsbl'Uck, 1901. i 1910. drugo izdanje). Delo je pre­
vođeno j na druge evropske jezike.
3 O. J e r k o S t o n: Vjerski život i Obi,čaj i Zapadne Hercegovine, str. 1(31-132.
 VEROVANJE U KURATIVNU MOĆ KULTNIH GROBOVA
73

25. Grob Joze Furundžije nalazi se u župi Dobretići. Jozo je bio rodom
iz Pougarja, radio je u tvornici u Jajcu (ima starih ljudi koji ga se još sećaju)
i bio je veoma pobožan. Priča se da je na kolenima znao otići iz Jajca do
crkve svetog Ive u Podmilačju (oko 7 km.). Kada bi mu se bolesni obratili za
pomoć , pomagao im je i molitvama i davanjem uputstava za lečenje . Priča
se da je imao neke knjige s receptima za lečenje, koje nikome nije davao.
Onoga dana kada je on umro, te su knjige navodno neznano nestale. Grob
mu je u velikom poštovanju i odlazi mu se radi isceljenja.
26. Na Konjevićkom groblju, u selu Grahovčićima , ima jedan spomenik
na kome natpis glasi da tu počiva Mihovil Grahovčić, »dakle praotac ovoga
sela, a seljaci to ne znaju . Jedino pripovijedaju da ovome grobu hodočasti
mnogo pobožnih ili bolje rekavši praznovjernog naroda iz 2epča, koji struže
ovaj kamen sa svih strana, pa ne štedi ni samoga natpisa, kako se vidi po in­
terpoliranim slovima «.l Na ovom kultnom mestu, čiji nastanak M. Mandić
stavlja u 17. vek, prepliću se tradicija obilaženja kultnog groba u svrhu tra­
ženja pomoći u isceljenju sa praksom struganja praha sa grobnih spomenika,
koji se onda pije kao lek.

I O. M . M a n d i ć: Vezirski grad Travn ik :nekada i sada (Zagreb, MCMXXXI),

s tr. 7l.
27. U selu Bučići, na groblju Komarda, nalazi se nadaleko poznato kult­
no mesto grob fra Franje Zubića, kome hodočasti narod iz cele lašvanske do­
line. Rodio se u Travniku 1822; a umro je 1871. godine. Sahranjen je u Buči­
ćima. Prema navodu fra Mate Džaje, »kod kuće je nosio prosto težačko odi­
jelo. Pa i šal je oko glave zamotavao i šarvale nosio. Mesa gotovo nikada nije
jio, a u društvu bi oborio i koju čašicu rakije, ali ne bi prigonio. Bio je vese­
ljak .. . Prema sirotinji je bio tako darežljiv da je uvijek sam bio siromašan.
Propovijedao je s takvim oduševljenjem, da bi redovito sam plakao i druge na
plač probuđivao . U molitvi vanredno gorljiv; osobito za vrijeme egzorcizira­
nja, klečao bi čitave sate na golim koljenima na kamenju. Za vrijeme njegova
župnikovanja nijednom župe vrijeme ne obi ... « 1 Početkom ovog veka T. Iva­
nišević je pisao o fra Franjinom grobu da je od kamena ozidan, da mu je
križ od kamena i da mu se utorkom dolazi na zavet zbog glavobolje, trbobolje
i svakog »nastupa (bolest koja se povraća) pa na golim koljenima tri puta
obilazi oko groba, izmoli krunicu, zatim nastruže od krsta kamena i popije
u vodi. Nekoji odbiju komadić od krsta i nose uza se kao hamajliju.«2 Posle
toga, iz zaveta se posti svaki utorak. Ovaj krst koji pominje Ivanišević bio
je zamenjen drugim, za koji M. Džaja kaže da je podignut 22. juna 1928. A
taj je opet zamenjen današnjim godine 1971, kada je slavljena stogodišnjica
župe i smrti fra Franjine. I danas se, kako piše fra Ladislav Fišić, na pohod
fra Franjinu grobu ide kad se »umnoži bolest ili nevolja, a jscrpe mogućnosti
liječenja i nakon što se pokuca na mnoga bijela bolnička vrata .«3 Kako je za
života imao »dar liječenja i sposobnost raspoznavanja lijekova «, tako je posle
smrti već više od sto godina pružao nadu bolesnima. Kada sam jula 1977. go­
dine na mladi utorak, bila na fra Franjinom grobu, zatekla sam tamo oko pod­
ne nekoliko žena koje su sedele u kraju da ne bi ometale ženu koja je moleći
krunicu obilazila grob (fot. 12) i čekale svoj red. 2ena koja je tri puta obi­
lazila grob došla je zbog reumatičnih bolova u nogama i leđima. Jedna koja
je čekala došla je zbog bolova u srcu i glavobolje, a druga nije htela da kaže
zašto je došla. Kao što se vidi, ovaj kult se održava nepromenjen već više od
sto godina. Menja se samo nadgrobni spomenik, iz zaveta. Uz ovaj kult na­
staju mnoge legende, čije nastojanje potpomažu priče pojedinaca o ozdravlje­
 RP.DMILA FILIPOVrC-FABIJ ANIC
74

Fot. 12. Žena moleći 'se obilazi fra Franjin grob

(po'dnožje pokriveno voskom sagarelih sveća)
(R. Fabijanić, 1 ~(7)

njima nakon molitve i zavetnog pohađanja fra Franjinog groba. Prema ovom
veoma intenzivno.m, ipa'k više narodno.m kultu, stanovi šte crkve je, 'prema
naredbi pape Urbana, rezerviranost. 4

l O. M a t e D ž a j a: Fra Fralnj.o Zub ić (Franjev'ački vjesn'ik. Sa['aj evo, 1929),

str. 327.
2 T. I va n i š e vić: Narodni lijek ovi. GZM (Sarajevo, 1909), str. 406.
3 Fra L a d i s l a v F i ši ć: Fra Franj in grob u Bučićima (Saraje vo, 1971),
str. 11-20.
4 Fra S t a n k o K a r i n: Fra Franjin grob u Bučićima. Predgovor. (Sara­
jevo , .1·971), str. 7.

B) Nepoznatih ljudi

Konjic
l. Za jednu uzvisinu u sredini Obars kog polja vezan je kult sv, I vana
Krstitelja . Ova uzvisina, izg leda, bila je preistorijski tumu!. Na njemu su i
srednjovekovni grobovi i jedan veliki brest. » ... obilaženje eko brijesta, tu­
mula i nedavno podignute kapelice, prema narodnom vjerovanju, pomaže u
raznim nevoljama. Obilaženje vrše i katolici i muslimani ... « 1

l D r P a va o T. A n ct e l i 6: Historijski spomenici Konjica i okoline (Ko­

njic, 1975), str. 173.
 VEROVANJE u :(URATIVNU MOC KULTN:H GROBOVA 75

Kreševo

2. U selu Crnićima , na mestu Jelaške, nalazi se jedan grob ograđen

drvenom ogradom (fot. 13) iz zaveta. Ne zna se ko je tu bio sahranjen. Na
grob se dolazi iz zaveta, radi zdravlja, ali i radi pomoći u bolesti. Sedmično
dolazi po nekoliko ljudi. Grob obilaze najviše žene koje bole grudi, ljudi s
bolesnim očima pa i ostali bolesnici. Dođu. obiđu grob, preliju ga svetim
uljem, na uglovima zapale sveće i pomole ~e klečeći na dasci koja je za tu
svrhu postavljena uz ogradu u donjem delu groba (fot. 14). Između dva rata
grob su meštani s nekim ljudima iz radoznalosti otkopali. Nađena je, navodno,
devojka, čitava, s dugom kosom i vezenom kapicom no. glavi. Sve kako je
nađeno opet je zakopano. Pričaju, sasvim neodređeno . da je ta devojka mogla
biti nečija »najmenica«, ali ne znaju ni kada, ni kako je umrla, niti zašto je
njen grob u poštovanju.

Fot. 13. U drvenoj 'og·raidi na grobu II JelaškaJilla

dIVa kr9ta jedan uz drugoi
(R. Fabijanić , 1911)

3. Na mestu Jastrebine, s leve strane puta kad se iz Kreševa ide u selo

Vranke, u šumi ima grobova. Među njima je jedan kome se mladom nedeljom
ide na zavet bilo radi zdravlja, bil o radi pomoći u bolesti lli nevolji, a neko
ide i samo da izmoli ·krunicu na t om grobu. Z3Jpale se sveće, poškropi grob
svetom vodom i uz molitvu se obiđe, obično tri puta. Ograđuju ga ljudi iz
zaveta. Ne zna se čiji je grob , ni od kada je. Neko kaže da je kužni, a neko da
je svatovski mlade koja je tu poginula i tu sahranjena.
 RADMILA FILIPOVIC-FABIJ ANIĆ
76

Fot. 14. Molitva na grobu uJelaškama

(R. Fabijanić , 1971)

Lepenica

4. U selu Boljkovićima ima jedan stari grob za koji se kaž'2 da je kužni.

Ukazuju mu poštovanje i katolici i muslimani. Iz zaveta se ograđuje, ali tek
posle dolaska na zavet, ako bude pomoći. Oko tog (a i oko drugih kužnih gro ­
bova u Lepenici) obvode se bolesni konji koji ne mogu da mokre i na njega
dolaze bolesnici i nevoljnici. Kod katolika se vršila i inkubacija.!

1 M. S. F i I i P o v i ć: Pogledi na svet. Demonologijoa. Lepenica. Posebna iz­

danja Naučnog društva NR BiH, knj. III (Sarajevo, 1963), str. 346.
5. Ograđeni stećak u Bari ispod sela Boljkovića takođe se obilazi radi
pomoći u bolesti, ali ređe nego napred pomenuti kužni grobovi.1

1 M. S. F i I i p o v i ć: Pogledi na svet ... , str. 346 .

Rakitno
6. U Zborištu., maloj uzvisini usred polja Rakitnog, nalazi se grob neke
devojke za koju se zna samo to da je tu bila ubijena. » Iđe narod Zborištu, list
na grob jedne đevojke,«
7. U Ivan-docu, pod pećinom zvanom Jelenak-brdo (a to je kod Zlo­
mislića staja na Blidinju), nalaze se neki »grebovi neznani «. Tu dolaze ljudi
(više Duvnjaci nego ljudi iz Rakitnog), »lizu« te grobove i ostave neki spomen.1

I Podatak dr V. Palavestre.
 VEROVANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
77

Rama
8. U Pandinu docu, u selu Krnčićima, ima stari katolički grob, ograđen .
Tu ogradu, kad dotraj e, obnavljaju pojedinci iz zaveta. Tome grobu najviše
dolaze žene radi sebe ili radi dece, ali i lica koja boluju od »nastupa« (epilep­
sije). Obiđu grob na kolenima ili hodajući, moleći za zdravlje i pomoć u bo­
lesti.l

l M. S. F i li P o v i ć: Različita etnografska građa iz Rame, str. 352.

9. Na kosi Prigrađu, u selu Kućanima, ima stećaka. Jedan stećak su me­
štani katolici ogradili. Oko njega obilaze žene koje se zavetuju zbog bolesti
ili kakve druge nevolje. Obilaze ga tri puta »naoposlom« (to jest u smeru kre­
tanja sunca)1

l M. S. F i l i P o v i ć: Različita etnografska građa j.z Rame, str. 352.

10. Na brdu Lapsunju je veća nekropola i u njoj jedan nadgrobni spo­
menik u vidu usađene ploče, pri vrhu polukružno zasvođene. Na spomeniku
je znak krsta. Priča se kako je neki Bevanda kome je bila »stala mokraća «
lično obilazio oko toga groba, pa kad mu je to obilaženje pomoglo, ogradio
t a j grob u znak zahvalnosti da stoka ne bi hodala po njemu. Odonda oko tog
groba obilaze ljudi , ali obvode i konje kad im »stane mokraća « .l

1 VI. S. F i I i p o v i ć: ~a zl i Č:it<'. etnografska gr ađa iz Rame, str. .35l.

ll. U selu Lizopercima, na Krivačama, ima jedan anonimni grob. Oko
njega se obvode deca i stoka kad ne mogu da mokre. Rano ujutru, »za saba­
ho m «, tri put.a se obiđ e grob »naoposloID «.l

1 M. S. F i I i P o \' i ć: Razl i čita etnografska građa iz Rame, str. 352.

12. U selu Ljubuncima ima stećaka, zvanih »mašat>i«. Priča se da je tu
bila crkva i da su kod nje izginuli neki svatovi, ne zna se da li kat.olički ili
muslimanski. Među tim grobovima je i jedan grob oko koga obilaze bolesnici
iz zaveta, hodajući ili vukući se na kolenima. Neki kažu da je to devojački.
grob, a neki da je to grob nekog biskupa koji je tu poginuo, pa tu i sahra­
njen.l

l M. S. F i l i P o v i ć: Različita etnografska građa iz Rame. str. 351.

13. U selu Ošljanima, na mestu zvanom Sadovina, ima jedan stari grob.
Godine 1932. Juru Šituma hvatala groznica. On je obišao taj stari grob, ogra­
dio ga iz zaveta, i odonda ga ne hvata groznica, a grob se pročuo i od tada se
počelo dolaziti na taj grob radi isceljenja. l

l M. S. F i l i P o v ić: Različita etnografska građa iz Rame, str. 352.

Sarajevo
14. U Staroj pravoslavnoj crkvi u Sara.jevu, u levom uglu galerije , na­
lali se drveni kovčeg odignut na postolje. Ne zna se tačno ni kada, ni kako,
ni zašto je ovaj dečiji sanduk dospeo na to mesto. L. Pavlović je zabeležio,
po kazivanju P. Momirovića, da su to ostaci !1ekog deteta koje Je poginulo, ct
po drugim podacima, to je bila neka devojčica Ana. l Po pričanjima koja sam
prikupila od ljudi iz okoline Sarajeva, koji dolaze da tu leče glavobolju, to
su ostaci nekog teško bolesnog deteta koje je umrlo u ovoj crkvi dok je sve­
štenik nad njim čitao molitvu za ozdravljenje. Dete, bolesno od velike gla­
vobolje, navodno je bilo u nesvesti kad su ga roditelji doneli. Telo tog deteta,
 RADM ILA FILIPOVIC-FABIJ ANIe
78

po pričanju, ne trune, t e je stoga kao posvećeno moglo da ostane u crkvi.

Dolaze mu mno:,i iz Sarajeva i okoline, osobito oni koji pate od glavobolje.
Pomole se, neki g a obiđu , a neki se provuku ispod njega , te daruju novcem l
peškirima, što onda ostaje crkvi.

l L e o n t i j e P a v lov ić : Kulto vi lica kod Srba i Makedon aca, str. 2ll.

Travnik
15 . U selu Čukle , kod Travnika, ima jedan veliki krst, za ko ji Knežević
1870. godine kaže: »Ovdje je onaj čudno v ati ,Križ' kojl je toliko u Bosni gla­
sovit« ." »Lz više mj esta bolesni'ci S'll k nj e mu grn uli, i vel e s vehkom ko­
risti ; oni pokazuju više slučajeva baš i od velike bolesti (epilepsije - R. F.)
koji su tu ozdravili; no nesmotreni sviet počeo mu je obraz i križ st rugati, ter
tu prašinu u vodi pij e!« l Za ovaj krst Mandić pretpo5tavlja da je iz 16. ili
17. veka. 2

, "Bosanski prij atel j «, sv. IV, str. 1l0- lll.

2 O. M. M a n d .i ć: Vezirski grad Trav nik nekada i sada, str. 70.

16. U muslimansk om selu Dub, kod Travnika (ide mu se od Han Bile),

nalazi se jedan krst, ogr oman. U poštovanju je kod sveg okolnog stanovništva,
muslimanskog, katoličkog i pravoslavnog. Odlaze mu bolesni radi lečenja,
obilaze ga, i mole seI

, Podatak dobije:l od Astride Bugar ski iz Sarajeva iVenceslava T op a lov.ića iz

Travnika.
17. U selu VrseJj e, na mestu Viništu, ima jedna grobnica koja n e tone.
Po pričanju Kate Barač, tu su sahranjeni ota.c, majka i deca, dakle čitava po­
rodica, koja je poklana još za turskog doba . Ako decu štogod boli, ro d itelji ih
do v edu na tu grobnicu, koju obiđu moleći se bogu .1

l Podatak dobijer. od dr Maria Petr·ić8 iz Zagreba.

II. K U L T N A G R O B L J A

Konjic

1. U selu Obre ima jedno staro groblje, koje je u poštovanju »jer će ljudi
i životinje kad ne mogu puštati mokraću , odmah ozdraviti , čim obiđu ili se
provodaju oko ovoga groblja «,1

l K a r loP a t s ch : POjedini nalazi iz rimskog doba. Rimska mjesta u ko­

njičkom kotaru. GZM (Sarajevo, ]902), str. 320-32.l.

Posušje
2. Staro groblje Ričina, kod Posušja, »lize se«, to jest obilazi na koleni­
ma čitavo. U poštovanju je jer, priča se, tu je nekada bila crkva sv. Ruže i jed­
nom je kod nje, za vreme mise, poginuo od »Turaka« sav narod koji se tu
zatekao, zajedno sa sveštenikom - fratrom. Kažu da ljudi po noći nerado tuda
prolaze, jer »diže se pratal' s puškom pošto mu je misao ostala nedovršena, a
misa ne srni ostat nedovršena «.1

l O. J e r k o S u t o n: Vjerski život i običaji Zapadne Hercegovine, 64. i 88.

 VEROVANJE U KURATIVNU MaC KULTNIH GROBOVA
79

Rakitno
3. Đerekovo grebije u Vrpolju je staro, napušteno groblje. Međutim, u
osobitom je poštovanju, iako se ne zna ni otkada ni zašto. (Postojala je fami­
lija Đereka, ali je danas više u Rakitnom nema.) Groblje je ograđeno ogra­
dom od suhozidine, srednje visine. U dnu groblja je kapelica ozidan a sa tri
strane takođe suhozidinom, a četvrta strana, s koje se prilazi, sasvim je otvo­
ren"a. Kada sam juna 1977. bila na tom groblju, kapelica je bila puna svetih
sličica, kipova majke božje, polusagorelih sveća, veštačkog cveća; girlandi ko­
jima je bila ulcraše.lJ.a (fot. 15). Girlande su ostale iz vremena kada je kape-

Fot. 15. Unutrašnjost kapele na Đerelkovom groblju

(R. Ka ,jmaković. 1976)

lica bila ukrašena na služenje mise, a ostale priloge donosili su ljudi koji su
dolazili da obiđu groblje, iz zaveta. »Iđe na zavit na ovo grebije ko god ima
kakvu nevolju, mnogo je korisno za sve. Lize se po tri put na golim kolje­
nima. Zavit. Uslišno je od svega: od bolesti, za škol-u d ici, a ostavi se novca,
sveti kip, sviće.« Od ovog »lizanja« vidi se veoma utr'.'ena staza pored unu­
trašnje strane ograde groblja.

Rama
1. U selu Podboru, na Osretku, ima jedno staro katoličko groblje. Kad
koga što zaboli, kažu da je dobro da obiđe celo to groblje. 1

1 M. S. F i l i P o v ić: Različita etnografs.ka građa iz Rame, str. 351.

ZAKLJUČAK

Iz ovog pregleda kultnih grobova i grobalja u Bosni i Hercegovini na

koja se dolazilo iz zaveta, radi traženja pomoći u bolesti ili uopšte u nekoj
nevolji, nekoliko zapažanja se sama nameću. Na prvom mestu to su shvatanje
i realizacija pojma ovoga kulta. U osnovi ove ideje je verovanje da više, nat­
prirodne sile mogu direktno ili preko izabranih predstavnika da pomognu
osobama koje im se obrate, tj. onima koji veruju u njihovu moć. Ova opšta
 RADMILA FILIPOVI(;-FABIJANI(;
80

ideja je u hrišćanstvu konkretizovana ličnošću Hrista.Naime, ljudima koji ve­

ruju bog, kao viša sila, pomaže preko Hrista, svoga izabranika. Prvo Hristos,
a zatim i drugi hrišćanski sveci za života ili posle smrti (onda n <:i svojim gro­
bovima) isceljuju vernike. Ono što je rečeno za Hrista da je učinio da » . •• sle­
pi progledaju i hromi hode, prokaženi se čiste i glusi slušaju ... «1 ponavlja
se stereotipno kroz većinu životopisa srednjovekovnih pravoslavnih svetaca.
Raznošenje i sakupljanje njihovih ili navodno njihov ih delova tela i odeće,
koji su predstavljali relikvije, u kasnom srednjem veku ima ogromne razmere .
Vremenom, kao supstitucija za relikvije kojih je sve manje počinje da služi
i prah sa groba, verovatno zbog toga što se telesni ostaci pretvaraj u u zemlju.
Zemlja se odnosila s Hristovog groba, a kaže se da ljudi » . .. u zimahu zemni
prah od groba svetoga .. .« (Save Nemanjića - R. F.) još u 13. vek u .:; A u 20.
veku iz istih razloga odnosi se zemlja sa groba fra Bar iše Drmića kod samo-­
stana na ~irokom Brijegu.
Tako j e opšta ideja o mogućnosti isceljenja u h r išćanstvu konkretizovana
verovanjem u posredničku moć određenih ličnosti za vreme njihova života ili,
što je češće , posle njihove smrti. Ta se isceljenja, međutim , posle smrti ve­
zuju za njihov grob.
U hrišćanstvu su te izabrane ličnosti obično stradalnici, ličnosti koje
nisu popustile u veri prolazeći kroz teška iskušenja, bolest ili mučenje.
Sve osnovne elemente ovog verovanja i kulta u vezi s njim sadrže i pri­
meri iz Bosne i Hercegovine navedeni u pregledu. Iz pregleda se vid i da II
kultnih mesta (ili 20Đ/O) predstavljaju grobovi znanih i neznanih ljudi koji
su umrli nasilnom, mučeničkom smrću. Bliskim ov ima, smatraju se i grobovi
ljudi koji su izgubili život u elementarnim nepogodama (grobovi Bosanaca
Kusturica u Rakitnom) i onih koji su bili žrtve epidemija (Jurin greb u Rasnu
u Lištici i grobovi maj.ke Ljube s dvoje dece u V.lašanima uRakitno m). TaJk­
vih je oko 5, odnosno 10%. Međutim, uz ove su u našem narodu u veliko:::,
poštovanju i stari grobovi, za koje se ne zna ni od kada su ni Čiji su, kakvih
je, po pregledu , sedamnaest. Na svim ovim grobovima-kultnim mestima obav­
ljale su se kultne radnje onako kako se to vekovima činilo. Glavni momenti
su molitva, obilaženje (hodanjem ili na kolenima), a u jednom slučaju provla­
čenje (grob svetog deteta u Staroj pravoslavnoj crkvi u Sarajevu), uzimanje
zemlje s groba (što nije identično sa struganjem praha sa nadgrob nih spome­
nika koji se pije) i ostavljanje priloga u novcu ili stvarima u znak zah valno­
sti. Kad se radi ovoga kulta odlazi na te grobove, kaže se da se hodoč a st i gro­
bu , da se ide na zavet ili prosto: »Idem pod Ostrog « ili »Idem f ra F r anji « (u
Bučiće kod Travnika). Međutim, u zapadnoj Hercegovini kod Hrvat postoji
jedna osobenost ograničena samo na taj kraj. Tu se kaže da se kultni grobovi
»lizu«, to jest obilaze. Reći će: ,> Lize narod tuda ... «, » Iđem list greb J urin ... «
i slično, a sve u smislu obići grob, i to najčešće na kolenima .3
Pregled , koji sadrži 48 kultnih grobova za koje se ve ruje da pružaju
pomoć i isceljenje, uka.zuje na duboke korene ovog verovanja, ko je se uporno
održava. Razlog tome je što je to verovanje u vezi s ljudskim zd r a lj em , od­
nosno bolešću, pred kojom je čov e k često nemoćan i pored sveg n ap re tka me­
dicinskih nauka. Verovanje kao ideja u ovom slučaju je konstantno, akultovi
koji su u vezi s njim nastaju, traju (duže ili kraće vreme) i nestaju. Ovaj pro-

l D o m e n t i a n : Zivoti sv. Save i sv. Simeona, str. 212; Biblija. Stari i Novi
za ve t, str. 939.
2 D o m e n t i a n: na v. delo, str. 212-213.
3 Rj eč nik Hrvatskog ili srpskog jezika, VI dio. JAZU (Zagreb, 1904-1910),
str. 180, kod reči " Lizati«, pod ff metaforički, lizati zemlju, ležati ničice (od ža losti
ili pokoravanja).
 VEROVANJE U KURATIVNU MOC KULTNIH GROBOVA
81

ces pokazuje izvesnu dinamiku, i pored sve dužine trajanja. Naime, pojedini
kultovi traju veoma dugo, već stolećima. Iz pregleda kultnih mesta vidi se da
najstariji datiraju iz 15. i 16. veka. To su stećci u sedam nekropola (u Obar­
skom polju, u Boljkovićima, u Bari, na kosi Prigrađu u selu Kućanima, na
brdu Lapsunju, u Ljubuncima). Postanak posljednjih stećaka u Bosni i Her­
cegovini može se, prema autoru Š. Bešlagiću, staviti u kraj 16. i početak 17.
veka." Pa iako pretpostavimo da kultovi vezani za ta mesta nisu nastali odmah
već nešto kasnije, opet bi to bili najstariji kultni grobovi na koje se dolazi
radi isceljenja. Uz njih treba pomenuti i grob u Posuškom Gracu, za koji SE
kaže da je grob biskupovog sekretara pogubljenog 1536. godine.' Posle ovoga
vremena, svaki dalji vek ostavio je po neki kult da traje do naših dana, s
manjim ili većim intenzitetom. Iz 17. veka je, na primer, krst Mihovila Gra­
hovčića u Grahovčićima, kod Travnika. Iz 18. veka su Kolakovo groblje u Šu­
rici (ako nije i starije), i grob Ivane Romić na Kupresu, koja je poginula 1752.
godine. Mnogi kužni grobovi mogli bi se datirati na kraj 18. veka, kada je
oila velika epidemija kuge (1782-1784), ili u početak 19. veka, kada je bila
poslednja epidemija kuge (1814-1817). Iz 19. veka su Cotino groblje na Kup­
resu, Pratarski grob u Jelici u Rakitnom, fra Franjin grob u Bučićima kod
Travnika, grob Kate Lozić na Kupresu, grob svete Luke na Slatini u Sara­
jevu, Divin grob na Kedžari u Rami, te grob blaženog Petra Barbarića u
Travniku.
Očito je da tih kultova i podataka o njima ima više što je hronološki red
bliži našem vremenu. Kako od 18 . veka raspolažemo sa sve više pisanih po­
dataka, u mogućnosti smo da sa više sigurnosti pratimo i nastajanje i nesta­
janje nekih kultova. S obzirom na to, možemo pretpostaviti da se takav pro­
ces odvijao i u vremenu iz koga nemamo pisanih podataka, a da su preživeli
i do n as doprli samo kultovi jačeg intenziteta i oni šireg značaja . O mnogim
kultovima užeg, lokalnog značaja, koji su nastali pa neko vreme trajali i ne­
stali jer nisu uhvatili dubljeg korena, mi danas nemamo podataka, ali na os­
novu analogija možemo pretpostaviti da ih je svakako bilo.
Leontije Pavlović je dao pregled kultova lica kod Srba i Makedonaca,
koji obuhvata Srbe u užoj Srbiji, u pokrajinama, Crnoj Gori i Bosni i Herce­
govini. Pregled sadrži sve kultove, i kanonizovanih i nekanonizovanih svetaca
i lica . Takav pregled za Hrvate, na žalost, nemamo . Međutim, poznajući sta­
novište rimokatoličke crkve, strogost u primeni zabrana i uopšte pravila, a
dug i težak proces oko kanonizacije i beatifikacije, može se pretpostaviti da
takav pregled , i kad bi postojao, ne bi sadržavao veliki broj kultova lica Hr­
v ata po narodnosti. Rimokatolička crkva je univerzalna, jedna za sve kato­
like sveta, nasuprot pravoslavnim crkvama, koje su autonomne i nacionalne.
Do s da je tako, nasuprot svim Nemanjićima i mnogim drugim licima koje je
s r pska pravoslavna crkva kanonizirala, od rimokatoličke crkve kanoniziran
samo sv. Ivan Tavelić, a pokrenut je bio post.upak za beatifikaciju Petra Bar­
barića . Kada se iz pregleda koji je sačinio L. Pavlović izdvoje kultovi lica za
koje j e vezano verovanje da se na njihovim grobovima događaju isceljenja,

• S e f i k B e š l a g ić: Stećci. Kataloško-topograf.s·ki pregled. (Sarajevo, 1971),

str. 44.
5 O. J e r k o S u t O.fi: Vjerski život i običaj i Zapadne Hercegovine, str. 20-21;
M a T ,k o V e g o: Bakija kroz vijekove (Sarajevo, 1964), str. 161, navodi se da s e u
Grudama , u zaseoku Cere, m-eđu srednjovekovni.m grobnim s'p omenicima, nalazi
Bi.skupov grob. Za ovaj grob se može pretpostaviti da je biskupa Vlad imirovića
koji je pogubljen u bekstvu 1536. godine, jer je, po predanju, bežao iz Duvna u
Ljubuški.

6 - GZM, Etnolog·jja, XXXIII

 RADMILA FILIPOVI Č -F ABIJ AN I Ć
82

vidi se da se ti kultovi odnose na oko desetak svetih, kanonizo va n ih lica i na

petnaest običnih, svetovnih lica, koja je narod proglasio svetim. K a nonizovani
sveci su uglavnom lica koja su bila vladari ili članovi vladarskih porodica, te
sveštena lica. Među njima je svega jedan svetovnjak, kujundžija Đorđe Kra­
tovac .6 Ostalih petnaest sačinjavaju kultovi lica zanatlija, seljaka pa i čoba ­
na.' To je bilo moguće stoga što: »U većini slučajeva narod je kultove stvarao,
razvi j ao i crkv i nametao, a ona je tu imala samo ulogu advocatus diabolus.
Pošto taj proces nije škodio crkvi i njenim interesima, to ona nije imala raz­
loga da bude protiv predloga naroda, «8 i š to u pravoslavnoj crkvi nis u posto­
j a la stroga pravila za uspostavljanje kultova,
Kada se pregled koji je dao L. Pavlović uporedi s pregledom k u ltova lica
i kultnih mesta iz Bosne i Hercegovine, na kojima su se, po verovan ju doga­
đala isceljenja, dobija se obrnuta proporcija. Naime, prema ov om pregledu,
kult je vezan samo za grob jednog blaženog, čija je beatifikacija t ek u toku
- za Petra Barbarića. Svetaca i blaženih koj e je narod proglasio ta k v ima, a
crkve ih (i pravoslavn a i katolička) na neki način tolerišu, ima mnogo više,
dok je ipak najviše kultova koji s u vezani za grobove svetovnih ili pak za g ro­
bove sasvim nepoznatih lica .
r na kraju, g eografski raspored i koncentracija kuitnih grobova u kraje­
v ima koji su prikazani na karti (u prilogu) ukazuje na još jednu po j av u.
Naime, gotovo svi kultni grobovi koncentrisani su u krajevima sa hrva tskim
(odnosno katoličkim stanovništvom) , ili tamo gde to stanovništvo preo l ađuje,
iako takvih grobova ima i u selima koja danas nisu ni hrišćanska (kao, na
primer, krst koji je II poštovanju u muslim a n skom selu Dub kod Travnika).
Ne ulazeći u to da li su stariji grobovi , pogotovu anonimni srednjo vekovni, bili
nekog Srbina ili Hrvata , može se reći da su i oni uglavnom koncentrisani na
krajeve gde je danas hrvats ko (katoličko) stanovništvo, na Kreševo, L e p en icu
i Ramu u Bosni i Posušje u Hercegovini. L . Pavlo v ić je izneo prilično to l r an ­
tan stav pravoslavne crkve prema prihvatanju kultova koje je na r od uspo­
sta vio. Katolička crkva , iako veoma prilagodljiva u izvesnim situacijama, bila
je vrlo stroga i uporna u borbi protiv svega protivnog njenom učenju i dogmi.
Pitanje je onda otkud toliko kultnih grobova čak običnih , sv etovnih l j u di u
krajevima sa čisto hrvatskim stanovništvom. Dakle, ne samo tamo gde je
stanovništvo heterogeno (Travnik, Mostar) da bi se moglo govoriti o me đus ob­
nim uticajima. Ovak vih kultnih grobova nema u severozapadnim i sev erni m
krajevima Bosne (s izuzetkom fra Lovrinog groba u okolini Gradačca) , k oji
su u vreme postojanja bosanske biskupije potpadali pod Zagrebačku n adbis ­
kupiju i Đakovačku biskupiju. To su krajevi sevemo od linije koja ide od
Bužima do Novog na Uni, i koja je obuhvatala srednjovekovne županije du­
bičku , sansku i vrbasku, završavajući se kod stare Gradiške .9 Očito je da je
to još jedna osobenost Bosne, kojoj koreni sežu u srednji vek. Naime, dolazak
franjevaca u Bosnu, kao misionara, da šire i učvršćuju katoli.čanstvo u veo m a
teškim i specifičnim prilikama, pada u vreme 13. i 14. veka .lO Pošto je njiho o

6 L. P a v lov ić: Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, s.tr. 140-146

7 L. Pa v lović: na v. delo, v·ieLi tabelu I - Op šti k ultov:i , na str. 337, i
tabelu Ila - Loka1ni datirani kultovi, na str. 338, te tabelu Ilb - Lokalni neda­
tirani kultovi , n a s tr. 339.
8 L. P a v lov i ć: nav. delo, s tr. '323.

g Opći šemati2Jam k a toličke crkve u Jugoslaviji (Zagreb, 1975) str. 49-50.

10 Op ć i šematizam katoličke crkve u Jugoslaviji, 'Str. 751. O vremenu dolaska

iranjev'aca u Bosnu postoji nekolilko različitih mišljenja. Sigurno je, međutim, samo
to da je Bosan ska fr a njevačka 'provincija osnovana 1339 . godine.
 VERO AN J E U KURATIVNU MOĆ KULTNIH GROBOVA

83

KARTOGRAFSKI PRIKAZ RASPROSTRANJENJA POJAVE U BiH (s Ostrogom)

-J...•.
ff}j
".:.:.-~~:
....
:

kuHn o mesto. Opštine Gradačac, MOi9 tar

(Direžnica) i Danilovgrad (Ostr,og).

2-5 ik!Uiltnih mesta . Opštine Kiseljak, Konjic,

Kreševo, Sarajevo, Lištica .

~
5---10 kulltnih mesta. OpštLne Kupres, PJ1ozo.r (Rama),
Travnik

~ 10 više kultnih mesta. Opština Posušje.

OpiHine

L Graidačac 8 . Kianjic
2. Tlravnik 9. Duvno
3. Sa.rajev,o 10. Posušje
4. KlUlpres IL Lištica
5. prozor 12. LVilostalr
6. Kiseljak 13. DamiLcJ.Vglf3ld (O:strog)
7. Kreševo
 RADMILA FILlPOVIC-FABIJ ANIC
84

delovanje u komplikovanim političkim prilikama (politička nes tabil nost, la­

viranje između Rima, Ugarske i Srbije, borba za prevlast izm ed u istočne i
zapadne crkve) zahtevalo veliku fleksibilnost, prema njihovom redu učinjen
je presedan i dozvoljeno im je bilo da, iako su misi.onarski red, imaju župe i
bave se obavljanjem dušebrižničkih poslova. l l
Dolaskom Turaka u Bosnu, franjevci u Bosni Srebrenoj ostaju bez re­
dovnih i stalnih kontakata ne samo s Rimom već i za Za g r e bačkom nadbis­
kupijom. Prirodna je posledica toga da su se u takvim prilikama, k oje su po­
trajale nekoliko vekova, franjevci veoma približili narodu. 12 U stara nju, ne
o širenju, već o samom održavanju katoličke vere i katoličkog živl ja, i oni su,
tu i tamo, činili ustupke i ponekad se morali udaljiti od dogme i p ra vila svoje
Crkve. Posledica toga je i veliki broj kultnih grobova na koje se dol azilo radi
traženja pomoći i iscel jenja, i na koje je narod » . .. sam od sebe krenuo da
hodočasti«, kao, na primer, na Divin grob na Kedžari u Rami, a kako kaže
dr L Gavran: » . . . svećenici su došli tek za njim, oklijevajući«l:J

Il 1. G a v r a n: Lucerna lucen s? Odnos vrhbosanskog ordinarijata prema bo­

sanskim f'ranjevcima (1881-1975) , (Visoko, 1978) , str. 5-10 d 24. GO l(oreći o pravu
franjeV'aca na župe, autor navodi da su oni, radeći na preobraćenju, odmah or.ga­
nizovali i dušebrižničku službu, i na nju dobili isključivo pravo.
12 1. G a v r a n: nav. delo, ·str. 22. Autor !navodi da su, po opisu iz jed-no,g
pisma ·general a r eda, mn.og;i bos·ansk.j fratri »i bez obztira na brkove i posebnu lIlošnju«
delovaIi svojim i.zgledom si rovo , naravno na .posmatrača i,z Beča ili Rim a.
13 Fr a I g n a c i j.e G a v r a n: Dvije bilješke s putovanja Doljani - Kedžara,
»Bosna sr ebrena « .god. XXIII (Sarajevo, 1·977), str . 283.
VLAJKO P ALAVESTRA

PRILOZI ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU

GORNJEG PODRINJA

Istraži vanj e i proučavanj e historijske topografij e u go mJ em Pod rinj u,

pogotovo one koja se odnosi na razdoblje srednjeg vijeka, za istraživača pred­
stavlja zadatak koji je složen iz više razloga. Na prvom mjestu potrebno
je u poznati i detaljno pretresti svu postojeću dostupnu historijsku građu
koja se odnosi na ovo područje i ovo razdoblje, a zatim pažljivim pregledom
i izborom topografskih naziva na samom terenu izdvojiti one toponime ili
im e na sela koji, eventualno, čuvaju uspomenu na pojedine ličnosti, rodove,
odnosno naselja iz srednjovjekovnog Podrinja. Zadatak komplikovan i ne­
zahvalan, jer će, razumije se, rezultati do kojih se može doći ostati ponekada
samo radne hipoteze bez sigurnije historijske potvrde.
Pored konsultovanja historijskih dokumenata, među kojima su oni iz
dubrovačkih arhiva, od presudne važnosti za upoznavanje gornjeg Podrinja
u srednjem vijeku, posebno u XV stoljeću , neophodno je upoznati savremene
katastarske karte i popise katastarskih čestica, koj i sadrže tzv. sitnu toponi­
miju, nazive pojedinih njiva, livada i drugih manjih kompleksa zemljišta.
Uz hodološka istraživanja i kontrolisanje karaktera naziva rekognosciranjem
ad oculos, to je, čini mi se, jedini ispravan metod za proučavanje historijske
topografije.
U tu svrhu sam, ograniČivši se na bližu okolinu Foče, godine 1977. izvr­
šio pregled popisa katastarskih čestica Katastarske uprave SO Foča, i to za
sedam katastarskih opština (Brusna, Slatina, Potpeć, Jošanica, Cvili n, Usti­
kolina i Tjentište)l
Od nekoliko desetina hiljada posjedovnih listova koji se odnose na
više hiljada katastarskih čestica - parcela, izdvojio sam 299 relevantnih
toponima koji po svom karakteru odgovaraju postavljenom zadatku, tj. us­
tanovljivanju ranijeg stanja na određenom lokalitetu, bilo da se radi o ne­
kadašnjem kultiviranju zemljišta, tragovima starijih sela i pojedinih građe­
vina, ili sjećanju na njihove, danas nestale, vlasnike ili stanovnike. Provjera­
vajući vjerodostojnost ove mikrotoponimije na samom terenu, istraživači ovog
područja bili su, u više navrata, suočeni sa vrijednim arheolo§kim nalaziš­
tima, čije je istraživanje značajno obogatilo poznavanje historijske prošlosti
gornjeg Podrinja. 2

1 Zahvaljujem drugariCi Slavojki Hadživuković i ing. Slavku Vukadinu .jz

Katastarske uprave SO Foča na pomoći koju su mi tom prili·k om ukazah.
? Tako su, primjera radi, na osnovu uvida u popise katastarskih čestica, od­
nosno provjera'vajući na'r odnu tradiCiju auto.psijom na samom terenu , V. Palaves­
tra i Z. Kajmaković otkrili ostatke srednjovjekovnih crkava na Prijeđelu i Đurđe­
vici ;kod Foče (1973. godine), mauzolejnu crkvu u Crkvini kod GO'ražda, ranohriš­
ćansku baziliku u selu Jabuci kod Usti.koline, ostatke ranohrišća;nske bazilike u
Usti·kolini (1977-1978) itd. Upor. evidenciju u Zavodu za zaštitu spomenika kulture
i pri·rodnih rijetkosti SR Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
 VLAJKO PALAVESTRA
86

Historijsku topografiju gornjeg Podrinja, osobito kada je rije č o tra­

govima srednjovjekovne bosanske vlastele u današnjoj toponimiji, nije mo­
guće prikazivati bez rezultata do kojih je došao V. Skarić. 3 Upor eđ uj ući ime­
na ličnosti iz njemu raspoloživih historijskih dokumenata sa nazivim a poje­
dinih naselja (koje je pronalazio, čini se, prvenstveno na osnovu deta ljnijih
geografskih karata, tzv. sekcije razmjera 1: 100.000), V. Skarić je ide ntifi­
cirao nekoliko toponima koji odgovaraju imenima historijskih ličnost i i zak­
ljučio da se, u slučaju tak vog naselja, radi o feudalnim imanjima, od n osno
baštinama rodova ili pOjedinaca, uglavnom vlastelinskih porodica nižeg r an ··
ga. S obzirom na pionirski z načaj njegovih rezultata koje ponekad v alj a i
revidirati, ovdje ćemo navesti takve toponime i ličnosti iz gornjeg Po dri nja.
Nedaleko od Goražda postoji selo Dragulji, a selo Dragolji u O g l e čevu,
u dohni Oglečevske rijeke, desne 'prito'ke Drine, ta·kođe Ikod Go ražda. V.
Skarić pomišlja da nazivi oba ta sela »možda čuvaju uspomenu na R dića
Draguljevića, koji je najprije služio vojvodu Radoslava Pavlovića , a poslije
prešao u službu hercega Vlatka« (Kosače.)4
Selo Banoviće, na srednjem toku rijeke Kolune , lijeve pritoke Drine, V.
Sk arić smatra baštinom porodice Vučihne Banovića , vlastelina sinova R ado­
slava Pavlovića. Međutim, iz arhivskih dokumenata poznat nam je i k n ez
Vučihna, sin bana Radoslava Pavlovića, koji se, maja 1465, pojavljuje u D ub ­
rovni ku sa zahtjevom za isplatu jednog duga. 5 Skarić je u ovom slu č a j u ,
zaveden izvorima kojim se k oristio, vjerovatno pogriješio kada Vu čih nu
naziva vlastelinom sinova Radoslava Pavlovića , a selo Banoviće, bez čvrš ć eg
oslonca u građi koja mu je stajala na raspolaganju, baštinom Vučihne Ba ­
novića.

Selo Slađenovići, nad dolinom Kolune, u blizini naselja Paunci (oko 7

km jugozapadno od Ustikoline) , prema Skariću, »po svoj prilici nosi im e po­
rodice Stanihne Slađenovića , druga kneza Brajila Tezalovića « . Služeći se
danas već zastarjelom literaturom (Pucić M., Spomenici srpski, Il, Beograd ,
1862), Skarić je, u ovom slučaju, doveden u zabludu kada za Stanihnu ka že
da j e bio drug ~kneza Braila Tezalavića . Stanihna Slađenović biD je du.brovački
trgovac i istaknuta lično st u poslovnom životu Drijeva na ušću Neretve,6
tako da je teško prihvatiti Skarićevu pretpostavku da j edno zabačeno selo
nedaleko od Usti koline duguje svoje ime ovom Dubrovčaninu .
Selo Borovinići, takođe u dolini Kolune (oko 4 km. zapadno od Ustiko­
line), kako zaključuje Sk arić, »s jeća na porodicu kneza Ostaje i Tvrdislava
Borovinića, vlastele Radoslava Pavlovića i, valjda, njihova srodnika, kneza
Vukmira Borovinića , vlastelina Radosavljevih sinova«.
Selo Capi, u istom kraju, po Ska rićevom mišljenju, »nosi ime porodice
kneza Radoja Capić a, vlastelina Radosavljeva sina Ivaniša«.
Dva sela Brajilovići (jedno 3 km zračne linije sjeveroistočno od Usti­
koline i drugo 7 km na zapad od Goražda, u izvorištu Otske rijeke) , te na­
selje Brajilovina, nešto sjevernije od onih sela, takođe su izazvali Skarićevu
pažnju, pa pretpostavlja »da je i knez Brajilo Tezalović, carinik kneza Pavla
Radenovića ili koji drugi Brajilo iz njegove porodice ostavio spomen u tri
naselja ovog kraja«. S obzirom na činjenicu da je ime Brailo vrlo rijetko u

3 V. S k a r ić, Stara bosanska vlastela u današnjoj toponomastici, Glasnik

Geografskog društva, sv. 7 i 8, Beograd, 1922.
• Izvore iz kojih je crpao historijske podatke za svoj rad Vo S k ,a r i ć na­
vodi u napomenama, pa ih ovdje neću 'p osebno citirati.
5 D. K o v ·a č e v ić - K o j ić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske
države, Sarajevo, 1,978, str. 186-187.
, Isto, str. 180, 265, 271, 292, 314.
 PRILOZI ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU GORNJEG PODRINJA 87

arhivskim spomenicima, Skarić je sklon zaključku da između ovog imena i

navedenih toponima postoji određena veza. U navedenim naseljima, kao i
drugdje po gornjem Podrinju, i sada živi muslimanski rod Brajilovići , koji
su, najvjerovatnije, d?bili ime po naselju u kome žive, odnosno iz koga
potiču.
Selo Drače u blizini Jeleča, zapadno od Foče, po Skarićevom mišljenju ,
»nosi ime porodice Tvrtka i Ivana Dračića, za koje se zna da su najprije bili
u službi Radoslava Pavlovića , a kasnije prešli hercegu Vlatku «. Ista dvojica
Dračića javljaju se, avgusta 1468. godine, u Dubrovniku kao svjedoci koji
potvrđuju da je Juraj Bogišić najbliži i jedini pra v i rođak Braila Tezalovića.~
Poznat nam je još jedan spomen pripadnika porodice Dračića, koji je, iz ra­
zumljivih razloga, ostao nedostupan V . Skariću . Godine 1467, 28. decembra,
u Dubrovniku je optužen i~vjesni Tvrtko Dračić »sa Drine « (vjerovatno je
riječ o istom Tvrtku iz godine 1468) da je zajedno sa Radikom Stojičićem i
Raškom Kumienovićem, takođe »sa Drine«, opljačkao Voćihnu Radivojevića,
grebenara, s kojim su skupa bili hercegovi najamnici u tvrđavi zvanoj Imot­
sko (Imocchi).8
Selo Subi, nedaleko od Godijena kod Foče, svojim nazivom sjeća Ska­
rića na Vukosava Šubića, koji se, poput spomenute dvojice Dračića, spomi­
nje kao svjedok Jurju Bogišiću. Vjerovatno je riječ o Radoslavu Šubiću koji
je spomenut u navedenoj izjavi.
Ime sela Bogavića, u dolini rijeke Jošanice, nedaleko od Ustikoline , iza­
ziva kod Skarića stanovit oprez, jer piše »ve ć je nešto sumnjivije (ovo selo
- VP) označiti baštinom Budislava i Sanka Bogavčića « . Iz historijskih izvora
do sada nam nije poznat nijedan Bogavić koji bi bio porijeklom iz g ornjeg
Podrinja, ali su nam poznata braća Bogavčići iz Cernice kod Gacka, te iz­
vjesni Simko Bogavčić iz Dubrovnika. 9 Arhivska dubrovačka građa potvr­
đuje postojanje izvjesnog Bogavca Pri banovića iz Ustikoline, koji svojim
povjeriocima u Dubrovniku duguje jedan i po tovar voska 1405. godine,10
ali nije jasno da li bi on mogao imati veze sa današnjim selom Bogavićima.
Prema tome, pitanje porijekla imena ovog naselja i dalje osLaje otvoreno.
I u slučaju sela Bogdanića (sjeverno od Goražda, pod planinskim vrhom
Petiborom) V. Skarić je nešto manje kritičan kada piše da ime sela »doduše
oblikom ne odgovara potpuno prezimenu Ljubiše Bogdančića, ali mislim
ipak da je to isto. Porodica i selo su se mogli ~vati Bogdani. i Bogdanci, a od
imena Bogdanac postaje Bogdančić«. U napomeni uz ovo svoje izlaganje
Skarić primjećuje da je, po oba izvora kojim se koristio, Ljubiša Bogdančić
vlastelin iz primorskog dijela oblasti Pavla Radenovića. »Iako je nesumnji­
vo da su Bogdančići vlastela iz Travunije, ipak se moglo dogoditi da jedan
član njihove porodice dobije baštinu u unutrašnjosti i dade ime selu Bogda­
nićima«, piše Skarić. No i pored toga, čini nam se da postanak imena ovog
naselja u Podrinju još uvijek nije riješen i da ga je, za sada, teško katego­
rički dovoditi u vezu sa trebinjskim Bogdančićima .
Naselje Siglice u selu Karovićima (Batovo), kod Goražda, po Skariću ,
nosi »spomen na porodicu Radivoja Šiglice, đaka Stjepana Vukčića, koji se
spominje 1143. godine«. Na ovom primjeru lako je uočiti zamke koje stoje
pred istraživačem historijske topografije, koje Skarić, začudo, nije osjetio.
Naime, realna je mogućnost (a tu pojavu možemo i danas konstatovati u ime­

7 P. Z i v k o v ić, Baštinici zaostavštine Braila Tezalovića, Prilozi Instituta

za istorij u, knj. lXi I , Sarajevo, 1973, str. 321.
8 Historijski arhiv, Dubrovnik, Lamenta de fo ri:s, 39, fol. 269.
9 D. Kovačević-Kojić, nevo djelo, str. 173, 186--187.
10 Isto, str. 91.
 VLAJKO PALAV~STRA
88

nima pojedinih rodova: Kuno vac iz Kuno va , Golijanin sa Goli je, Ramljak
iz Rame itd.) da pojedinac, novi doseljenik, dobije od sredine u kojoj živi
nadimak - koj i kasnije često postaje rodovsko prezime - po selu, odnosno
po kraju iz koga je doselio. Prema tome, ime naselja Si o-lice je, r ealno, mog­
lo biti starije od porodice Šiglica (kojoj je pripadao spomenuti Radivoj), tako
da su svi pripadnici tog roda , bilo u svom selu, današnjim Siglicama, ili
negdje na strani, u stvari bili naziva ni po imenu naselja. Stoga, pri prosu­
divanju mogućnosti nastanka nekog toponima trebalo bi uzeti u obzir i ovu
mo g ućnost.
Dio sela Kovača u dolini rijeke Osanice, zove se Grupci, pa pošto to
»ime im a oblik od imena Grupko«, Skarić misli »da je to naselj e sač uvalo
ime porodice Radiča Grupkovića, koji je godine 1450. išao u Dubrovnik dići
neke novce za Stj epana Vukčića « . S obzirom na ovaj usamlj eni spom en Ra­
diča Grupkovića u arhivalijama, čini mi se da je izlišan svaki komentar o
opravdanosti Skarićeve pretposta vke.
Selo Širinići kod Vranića, između Goražda i Foče , po Skarićevom op­
ravdanom zaključivanju, duguje svoje ime knezu Radivoju Širiniću, istaknu­
tom vlastelinu hercega Stjepana Ko sače, čija se grobna ploča s n atp isom i
sada nalazi uz hercegovu crkvu u Sopotnici kod Goražda l1 O vo j e, čini mi
se, jedini primjer stvarnog kontinuiteta između jedne sredn]o\'jekovne lič­
nosti i naziva današnjeg sela koji se, bez rezerve, može prihvatiti nakon
Skarićeva pionirskog pokušaj a da u današ njoj toponomastici, u ovom dije­
lu Bosne, otkrije tragove stare bosanske vlastele. Po mojoj ocjeni, svi ostali
slučajevi ostaju, još uvijek, bez naučne dokumentacije.

Raspoloživa historijska građa dozvoljava nam danas da, poštujući re­

zulta te dosadašnjih istraži vanja , u prvom redu V. Skarić a, dodamo n( ':..:oliko
no vi h priloga historijskoj topografiji gornjeg Podrinja u srednjem vijeku.
Naravno, i oni će, u doglednoj budućnosti, kada na raspolaganju budemo
imali više autentičnih historijskih podataka, vjerovatno, biti podložni istoj
kriti čkoj ocjeni kao što je to, u ovoj prilici, sl učaj 5a Skarićevim.

A) Falovići

Dvanaest kilometara istočno od Foče, uzvodno uz Čehotinu , u blizini

Godijena , nalazi se muslimansko selo Falovići i u njemu zaselak Popovići,
čiji nas na zivi podsjećaju na još dvije porodice poznate iz dubrova č kih do­
kumenata druge polovine XV vijeka. To su Hvalovići i Popovići, koji su
imali određenih relacija s poznatom fočanskom porodicom Ut vii'ića , čiji član
Radić učest v uje u radu dubrovačkih sudskih komisija u Fo č i od 1425. do
1446. godine, često kao konzul i sudija 12 Naime, Jelača, kćerka čuvenog Braila
Te za lovića (koji se spominje u arhivskim dokumentima u periodu od 1399.
do 1446. godine), trgovca iz Pra če, komornika na dvoru Pavlovića i d iplomate
u odnosima svojih gospodara s Dubrov nikom, bila je udat3. u Fo č u, i to za
Mihoča Utvičića , sina pomenutog Radiča.
Istraživanja zaostavštine Braila Tezalovića bacaju novo svjetlo na srod­
nieke veze potomaka Mihoja Hvala , oca Brailovog, ali još uvijek ne daju
sigurnu i jasnu potvrdu da oba navedena toponima u dolini Čehotine dove­

11 Đ. M a z a l ić, Hercegova crkva kod Goražda i okolne starine, Glasnik

Zemaljskog muzeja, sv. LIII , Sarajevo, 1940, str. 29--42.
1 2 D. Ko vačević- Kojić, nav. djelo, str. 244.
 PRILOZI ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU GORNJEG PODRINJA 89

demo u bližu vezu sa nasljednicima Braila Tezalovića.1 3 Kao korisnik dohot­

ka od zaostavštine Braila Tezalovića , na osnovu testamenta koji je ostavila
Jelača (umrla bez nasljednika prije 1466 . godine), poj~vljuj e se Vlatko po­
pović, za koga izričito u dokumentu stoji da je »Bosnen s is , habitator in Verch­
bosania«14 Vlatko se u Dubrovniku predstavljao kao jedini nasljednik i ro­
đak Tezalovića, a takvog ga je, kako vidimo, smatrala i Broilova kć erka Je­
lača, te je podizao dohodak na pohranjene dukate sve do 1469. godine. Za tu
godinu Vlatko je podigao kamate zajedno sa Jurajem (Giuragh) Bogišićem­
-Hvalovićem, sinom Bogiše Hvalovića, Brailova brata. l '; Sudeći po raspoloži­
voj građi, obojica su poznate ličnosti u oblasti Pavlovića, pa bi se njihova
djelatnost, a vjerovatno i određeni posjedi u okolini Foče mogli shvatiti ako
imamo u vidu činjenicu da su obojica bliski J elači Tezalović- Utvičić, pošto su
preko nje i ugl eda porodice u koju se udala mogli u njenoj blizini s teći od­
ređen a imanja i zemlje. Međutim, ovo razmatranje još uvijek ostaje u gra­
nicama radne hipoteze pošto su oba prezim e na patronimička, prvo nastalo
po muškom imenu Hval, a drugo po svešteničkom pozivu pretka.
U go rnjem Podrinju, i to nedaleko od Foče, u ataru sela Zakmura, ta­
kođe postoji zaselak Falovići , što naravno ne isključuje mogućnost da je i on
mogao pripadati nekome iz vlastelinskog roda Mihojevića-Hvalovića. Slična
je situacija sa nazivom današnj eg muslimanskog sela Faočiča u dolini rijeke
Osanice, jugozapadno od Goražda, pošto i on u Korijenu ima muško vlastito
ime Hval (Hval-Hvalčići - Kvaočići - Faočići). Razumije se, i u ovom slu­
čaju može se pretpostaviti da je i ovo seosko nasel je nekada pripadalo porodi­
ci Hvalovića.
Na kraju , završavajući raspravu o Hvalovićima, jedna napomena: nije
li po srijedi omaška u čitanju imena Brajka Kvaonića, istaknutog trgovca iz
Prače , koga je upravo Brailo Tezalović zastupao 1427. god. u Dubrovniku
pri podizanju kredita u značajnom iznosu od 2.965. dukata i 19 groša?16 Mo­
žda se ovaj arhivski podatak odnosi na još jednog Hvalovića, rođaka Brailo­
vog, koga (prema Truhelkinom čitanju) pišu Braicho Chualovich de Praza?17
Znatno kasnije, godine 1475, sultan je iz Carigrada morao da interveniše u
Dubrovniku zbog isplate nekog pologa (možda godišnjeg prihoda od Brailova
poklada?) i to Stjepanu Hvaloviću. Pošto je pismo bilo pisano ćirilicom, Dub­
rovčani na njega stavljaju opasku: »lettera de impeL"ator turcho per Stiepan
Chuaouich«.1 8
Svi ovi elementi nas upućuju na zaključak d a su današnJa sela Falo­
vići, Godijeno, Potpeć i Humsko, smještena jedno pored drugog , u srednjem
vijeku predstavljala značajno naselje u donjem toku Čeh otine, isključujući,
naravno Foču. Nad kanjonom Čehotine, na istočnom dijelu ove slikovite
doline, nalazila se srednjovjekovna utvrda o kojoj j e pisao A . Ninković. 19
Njene ostatke narod danas naziva Grad, a sudeći po njenim skromnim dimen­
zijama i jednostavnoj trouglastoj osnovi, bila je to fortifikacija koja je tre­
bala da kontroliše prilaze u Foču s istoka i da, istovremeno, štiti okolne

J3 C. T r u h e l k a. Tursko-slovjenski s·pomenici dubrovačke arhive, Glas­

nik Zemaljskog muzeia, sV. XXIII, Sa·rajevo, 19.11, str. 339.
14 P. Z i v kO() v ić, nav. djelo, str. 322.
J5 Isto, str. '3 21; među tim, .izvodeti gene niog iju potomaka lVlihoja Hvala i
žene mu Vladne, Ć. Truhelka piše da je Juraj (Đurađ) Hvalovi ć sin Radiše, sinovca
Brailova; C. T r u h elk a, nav. djelo, str. 3·39
10 D. ° °
K v a č e v ić·- K j ić , nav. djelo, str. .177.
17 C. T r u h e I k a, nav. djelo, str. 339.
18 Isto, str. 42.
19 A. N i n k o v ić, Stari :gradovi Novi (Gradac) i Peć, Godišnji i·z vještaj
projekta »Gorn.i e Podri-nje u doba Ko sača« , IV (1977), str. 40-42. EvidenCija u
Zavodu za za šUtu spomenika kulture i 'Prirodnih rijetkosti SR BiH u Sarajevu.
90 VLAJKO PALAVESTRA

rudarske revire, o kojima će još biti govora. Tu tvrđavu smo, uslovno, nazvali
Pe ć (prema obližnjem selu Potpeć), ali mi se čini da ima opravdanja za jedan
drugi naziv . Naime, u spisku hercegovih gradova iz godine 1444/ 1448. i 1454,
koji je, kako je ustanovljeno, poštovao određeni geografski princip nabraja­
nja , između grada Kuknja, čiji ostaci i sada stoje nad Čehotinom kojih de­
setak kilometara nizvodno od Pljevanja, i grada Bud ša, koga b is mo, možda,
mogli identificirati kao »Kulinu« nad rijekom Bistricom kod Miljevine, gdje
postoji i selo Gornji i Donji Budanj (doduše, predio Budoš postoji i jugoza­
padno od Foče, u blizini sela Prijeđela, gdje je 1973. otkopana jedn a kasno­
antička bazilika, ali sam Budoš još nije istražen), zabilježen je Osip, castrum
Ossipp, odnosno civitate Osip.';)O Čini mi se da imamo dovoljno opravdanja
da »Grad « u Falovićima identificiramo kao hercegovu tvrđavu i »Civitate«
Osip,
Falovići, odnosno Hvalovići, situirani su na lijevoj obali Čeho tine, na
jednom od putnih pravaca koji su iz Foče vodili prema istoku, emamo
davol-jno elemenata da razlučimo da li se u sadaš njem selu Dragoča vi glavna
trasa račvala na dva pravca, od kojih bi desni vodio preko sela B akića, Za­
vait a, Čelebića i Kunova dalje prema PIjev ljima, ali je svakako lakši i bliži
bio lijevi put, preko Falović a, sela Luke, Vikoča , Tatarevine (gdje još uvijek
postoji jedan kameni » grčki« most, kako ga narod naziva), gdje -e mogao
spojiti s pravcem koji je dolazio iz Kunova. U postojanje takvog puta uv­
jeravaju nas ostaci suhozidanih podzida od slaganog kamena uz lijevu obalu
Cehotine, upravo ispod tvrđave »Grad « i nešto istočnije . Vjeruiem da bi
se brižljivom autopsijom na terenu otkrili i drugi odsječci ove komunika­
cije koja je, u srednjem vijeku, imala svoje puno opravdanje. 21
Pored niza ostataka srednjovjekovnih nekropola u ovom kraju (u Stage­
rićima, Bari, Falovićima, Retinju, Humskom i dr.), što svakako govor i da
je ova dolina nekada bila relativno dobro naseljena, treba istaknu t i da se
ovdje nalazio i nadgrobni spomenik gosta Milutina iz XIV-XV vi jeka.:!2 Mi,·
lutin je bio rodom iz sela Crnića kod Čajniča, a činjenica da je sahranjen u
Humskom, dakle u najužoj okolini Godijena i Hvalovića, izaziva pretpostav··
ku da je tu mogao postojati i neki lokalni centar bosanske crk ili barem
privremeno sjedište jednog njenog gosta, kao što je to bio Milutin C rničanin.
Iako ne raspolažemo direktnim historijskim podacima koji se odnose
na rudarsku djelatnost u okolini Foče (izuzev Jeleča na rijeci Govzi) , tra­
gove starog rudarstva istočno od Foče, na donjem toku Čehotine , nalazimo
danas kako u toponomastici tako i po brojnim materijalnim trago v ima, oso­
bito u području sela Falovića , Potpeća i Kobilje Ravni. Sjećanje n a srednjo ­
vjekovne rudare - Sase sačuvano je u nazivu većeg broja toponima Saš i Saš­
ko Polje, oko 4 km uzvodno od Foče, dok je u Potpeću zabilježen t opon im Sa­
senica, očigledno istog korijena , te lokalitet Majdan, u Popovićim a, Fal ovići.
U bližoj okolini je i lokalitet L:eleznik, danas livade u ataru S latine te
Rupovac u Potpeću, koji podsjeća na stari rudarski termin »rupe«, odn~sno
»rupnike «, kako su, u srednjem vijeku, označavane rudarske jame i rudari
koji s u u njima radili. Narodna tradicija kaže da se nekada, za »grčke vlade«,
u okolini Grada (kod Falovića) kopala zlatna ruda, što, svakako, ne odgovara
stvarnosti pošto su na čitavom tom terenu jasno uočljive lokacije željezn og
oksida, tzv. crvene zemlje (u Potpeću, Kokošijoj ravni itd.), a u donjem

eo M, D i n ić, Zemlje hercega svetog Save, Glas SKA, CLXXXII, Beograd,

1940, str. 177, '
, • 21 O putnoj mreži u okolini Foče ranijih vremena, upor. A B e j t ić, Povi-
Jest l 2~mJetnost F~č.e na Drini, Na še starine, knj. III, Sarajevo, 1<956, str. 25,
" V, S ka rIc, Grob 1 grobni spomenik gosta Milutina u Humskom u fo­
canskom srezu, Glasnik Zemaljskog muzeja, sv, XLVI. Sarajevo, 1934, str. 79-82.
 PRILOZI ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU GORNJEG PODRINJA 91

Papratnu i rudača veće koncentracije željeza. U prilog postojanju rudarske

aktivnosti govori, po M. Pavloviću , i sam naziv rijeke l:ehotine, koji joj po­
rijeklo naziva traži u rudarskom terminu »die Zeche «, kojim su označavani
pojedini rudarski reviri.23
S obzirom na konstatova ne tragove starog rudarstva u dolini l:ehotine,
začuđuje činjenica da do sada poznata arhivska građa iz Dubrovnika uopšte
ne spominje rudarstvo u okolini Foče kao jednu od mogućih privrednih dje­
latnosti . Prema podacima, iz Foče se izvozi vosak, stoka, koža i osobito žita­
rice, dok rudarskim proizvodima nema spomena. Ostaje nam, dakle, da za
sada zaključimo da je rudarska djelatnost u ovom dijelu gornjeg Podrinja
bila lokalnog značaja, pa je iz tog razloga ostala izvan interesa dubrovačkih
trgovaca koji su, tokom XV vijeka, djelovali u Foči.

B) TOHOLJI

U široj okolini Foče postoje dva ista mjesna naziva : to su Toholji, selo
južno od Zavaita (na pravcu Foča - l:elebić), i zaselak Toholji, sjeverno od
Foče, u području Jošanice. Ni u jednom od ova dva naselja danas ne živi
rod Toholja, niti se danas, po narodnom predanju, pamti da su ikada tu
stanovali , ali su Toholji poznati kao relativno razgranat rod u istočnoj Her­
cegovini. Zanimljivo je da se, godin~ 1465, u dubrovačkim dokumentima spo­
minje neki Radonja Toholj iz Foče (de Coza), što nas navodi na pomisao da
su jedno ili oba naselja Toholji mogla postojati još u prvoj polovini XV vi­
jeka"24; doduše, realno je i recentno doseljavanje roda Toholji u SIpomenruta
naselja, otkuda im, možda, i nazivi.

C) KUMJENOVICI
Izvjesni Raško Kumienović iz Drine, koji je bio hercegov namjesnik u
tvrđavi zvanoj Imotsko (Imocchi), spominje se u jednoj tužbi 28. decembra
1467. godine. 2 .) Možda bi ime zaseoka Kumjenovića kod Jabuke, nedaleko od
Ustikoline, moglo biti u vezi s ovom ličnošću ili s rodom iz koga je ona
potekla?

D) STABNA
Nadimak jednog od domaćih srednjovjekovnih trgovaca iz Foče takođe
asocira na današnje naselje sa šireg područja gornjeg Podrinja, na Pivskoj
planini iznad Sćepan-polja i grada Sokola. To je Radonja Ljubinović, zvani
Stabinja.26 Njegovo poslovanje s dubrovačkim trgovcima odvijalo se u perio­
du 1424-1435. godine. 27 Ovaj Radonja je svoj nadimak, možda, dobio po selu
iz koga je porijeklom. Naime, na Pivskoj planini i sada postoji selo Stabno ili
Stabna, za koje se u narodnom predanju veli da je tu Herceg Stjepan imao
svoj dvor, od koga se raspoznaju zidine zvane »Ercegova gradina « i njive
zvane »Vinogradi Ercega Sćepana « .28

* * *

23 M. P a v lov ić , Tragovi rudara Sasa u srpskohrvatskom jeziku, Godiš­

njak Filozofskog fa:kulteta u Novom Sadu, knj. V, Novi Sad, 1960.
24 Historijski ,arhi'v Dubrovnik, Div. Cane., 72, 120 od 3. IX 1465.
25 Isto, Lam. de foris 39, fol. 269' od 28. XII 1467.
26 Isto, Div. Cane. 42, 202 od 13. VI 1424.
21 D. K o va č e v i {: - K o j oj ć ; nav. djelo, str. 175.
28 S. T o m ić, Piva i Pivlja-ni, Sr.pski etnografski zbornik, J<jnj. LIX, Beog­
rad, 1949, str. 441.
 VLAJKO PALAVESTRA
92

Nekoliko naselja u fo čanskom kraju takođe čuvaju jme n a feudalnih

posjeda ili nas sje ća ju na feudalne odnose. To su sela Ribari., Rataji, Zlatari,
Gabelići i Robovići, te sela Vojnoge i Vladikovi, čiji nas nazivi as ociraju na
nešto kasnije vrijeme i drukčiji status njihovih nekadašnjih stanovnika,
zapravo na prvo razdoblje osmanlijske vladavine u našim kraj evima.
Ribari, naziv zaseoka u blizini Cvilina nastao je, najvjero v atnije, po
svojim stanovnicima čija je glavna feudalna obaveza bila ribarenje (na Drini
prvenstveno) za potrebe gospodareva dvora. Prema P. Anđeliću, koji se bavio
istoimenim toponimima u okolini Konjica, »pravo na ;:ibolov i lov uopće spa­
dalo je na hrvatsko-ugarskom pravnom području među tzv. mala k ralje vska
prava (iura regalia minora). Prvobitno je to pravo pripadalo direktno k ralju,
a kasnije je, putem privilegija i darovanja ili putem dospjelosti, p reš lo na
ostalu feudalnu gospodu«.29 U daljem izlagan ju P. Anđelić spominj e takva
dva sela u okolini Konjica, Ribiće kod OstrošC'a i Ribare kod Glavatičeva. oba
na Neretvi.
Rataji, selo u dolini Bistrice, kod Miljevine, duguje svoj naziv ra t a ji­
ma, zemljoradnicima čij a je oba veza bila obrada zemlje feudalnom gos po­
daru,30 dok se za Zlatare, selo sjeveroistočno od Foče, može zaključiti da je
dobilo ime po livadi Zlatar, koj a je kao hassa livad a upisana u defter iz
1477. godine. Selo Zlatar imalo je tada domo va 34, neoženjenih stanovnika ~
i dva Muslimana i pripadalo je nahiji Samobor, a stanovnici sela su se bavili
zemljoradnj om i stočars tvom .a oa
Gabelići je naziv koji sjeća na termin »gabella « (carinarnica, carina) i
dobiva posebno značenje kada se zna da je to naziv sela iznad tzv. Ko že tin­
ske ćuprije, na utoku Gabeoskog potoka u Drinu (niže Ustikolin e) , o kome
je već pisano u stručnoj literaturi. 31 Taj stari kameni most nalazi se na tra­
dicionalnom putnom pravcu desnom obalom Drine od Foče do Goražda;
iznad mosta, na brdu zv anom Gradina, nađeni su ostaci manje srednjovjekov­
ne tvrđa ve,32 a narodna tradicija kaže da je u neposrednoj blizini mosta bilo
veće svratište (han), a možda i carina. Međutim, da bi povezivanje naziva sela
Gabelića s eventualnom carinom na Kožetinskoj ćupriji imalo više osnova,
biće potrebno ispitati rodovsku tradiciju o porijeklu Gabelića koji stanuju li
istoimenom selu, pošto postoji realna mogućnost da su Gabelići. (Muslimani)
doseljenici iz Gabele na ušću Neretve, te su prezime dobili po mjestu iz koga
potICU, što nije nimalo rijedak slučaj.
Vojnoge, naselje i veći broj parcela na istočnoj periferiji Foče, neka da
vjerovatno zasebno selo, očigledno duguje svoj nazi v jednoj posebnoj orga­
nizaciji u okviru osmanlijske armije. Vojnuk je oznaka za »poseban turski
voj 'nički red na Balkanu regrutovan iz redova domaćeg hrišćanskog , pretežno
vlaškog stanovništva. U našim krajevima javljaju se prvi put sredinom XV
stoljeća, ali su svakako stariji. U vrijeme rata išli su u vojne pohode, a u
doba mira upotrebljavani su za čuvanje izloženih gradova . naročito u gra­

'9 P. An đ el i ć, Historij ski spomenici Konjica i okoline, Konjic, 1975 , s r .

275.
30 Za značenje ovog naziva upor. V. M a ž u r a n i ć, Povijesno-pravni rj eč'­
nik, s. v. rataj (ar8tor, agr.icola , ONli::, poljodjelac, selja k). vjerovatno od orat aj - orač.
U srednjem vi.ieku , osobito u Srbiji , ratajima su nazivani za vi·snikmetovi čija je
obaveza bila obrada zemlje feuda lnog gospodara.
30a Za ove podatke o selu Zl·a taru dugujem zahvalnost mr Ahmetu Aličiću
jz Orijentalnog instituta u Saraievu. Original deftera čuva se u Istambulu, Bas­
bakanlik Arsivi, Tapu defteri N~ 5.
3 1 M. M u j e z i n o v ić, D ž. Č eli Ć, Stari mostovi u Bosn i i H ercegovini,
Sarajevo. 1969, str. 160.
32 God išnji izvještaj projekta »Gornj e Podrinje 'u doba Kosača " , evidenci.ja
u Za vodu za zašt.itu spomeni.ka kulture i prirodnih rijetkosti SR BiH u Sarajevu.
 PRILOZI ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU GORNJEG PODRINJA ~3

mcmm tvrđav a ma. Za svoju službu uživali su slobodne baštine i bili oslo­
bođeni svih državnih i feudalnih poreza ... Do sredine .xVI stoljeća vojnuci
su p r edstavljali značajan dio turskih vojnih snaga. Kasnije su svoj značaj
postepeno gubili, njihove privilegije su ukidane, a oni ~vodeni na status
obične raje. «33
Dozvoljena je, dakle, pretpostavka da je na širem lokalitetu današnjih
Vojnoga u Foči, najvjerovatnije u prvim decenijama turske vlasti u našim
krajevima, bilo koncentrisano pravoslavno , vlaško stanovništvo, koje je, u
ono doba, uživalo poseban status o kome je upravo bilo govora. Da ova pret­
postavka ima svoju osnovu, pokazuje i nekoliko historijskih itoponimskih
podataka, među kojima »jedan popis zemlje u neposrednoj blizini srednjovje­
kovnog grada (Foče - VP) , koja je kao has pripadala sultanu, odnosno her­
cegovačkom sandžakbegu, i popis osoba kojima je ta zemlja data na obradu«,
zaslužuje punu pažnju. 34 U tom dokumentu, pisanom našim jezikom oko go­
dine 1470, u hasu Hoča ubilježena su zemljišta »Stup mitropolitov prema
Hoče«, »dvorište mitropolitovo više crkve «, »Batev do više crkve«, " lVIoišića
baština više crkve « i »priko Tihotine p r ema crkvi Senokosi «, a uz to se na­
vode i vinograd, njive sjenokosi, baštine, selišta, luke i lučice: knez i kaluđeri.
Uz to su navedena i imena 104 osobe, sve odreda hrišćanske, ko j im se zemlja
dodjeljuje. 35 Nesumnjivo se radi o lokalitetima na desnoj obali Čehotine
(»Prema Hoče « , koja se nalazila na njenoj lijevoj obali), dakle na mjestu
koje je u današnjoj toponimiji poznato kao Kaursko polje, odakle potiče i
jedan kameni sarkofag (XIV-XV vijeka).
Ako uzmemo u obzir i niz toponima konstatovanih u naše vrijeme u
krajevima istočno, odnosno sjeveroistočno od Foče, tj. u njenoj široj okolini
(kao što su, primjera radi, nekoliko parcela šume i livada Popovina u selu
Biokovi kod Foče , njiva Popovača u Brusnoj, Popov laz u Boljeradini i po­
pova bara u Kozarevini kod Slatine), te ime sela Vladikovi u području Jo­
šanice, - postanak toponima Vojnoge u Foči, sudeći po svemu , nastao je u
vezi s naseljem hrišćanskih vojnuka u tom kraju. Raspoloživi podaci o crkvi
i groblju na Kaurskom polju, »mitropolitovim zemljama « koje su mogle biti
upravo u selu Vladikovi i današnja toponimija u vezi sa sveštenicima (»popov­
ske « zemlje) takođe mogu opravdati ovaj zaključak.

* * *
Građa koju nam pruzaJu popisi katastarskih čestica može za topono­
mastička istraživanja višestruko koristiti. Opredijelivši se za proučavanje
t oponimije historijskog karaktera, ograničili smo se na one nazive koji uka­
zuju na određene ostatke iz prošlosti ili na neki drugi način u sebi sadrže
uspomenu na ranija vremena.
U popisima spomenutih katastarskih opština u okolini Foče (ovom pri­
liko m je obrađen samo jedan dio područja koje pokriva katastarska uprava
SO Foča) , padaju u oči , na prvom mjestu, toponimi koji govore o postojanju
sela ili usamljenih zgrada na mjestima gdje se ne pamti da su ona ikada
postojala. Tako su u okolini Brusne, istočno od Foče, zabilježeni toponimi Se­
lišta, danas šume i livade, Dupova selišta, sada njive i livade, Donja Selišta
kod sela Prevraća, l'iva-da .i pašnjak , Selište u Brusnoj; iste toponime susre­
ćemo i u području sela Slatine (u Vukušićima, :Gilićima i drugdje), a redo­

33 E v l i j a e e l e b i, Puto.pis. Preveo" uvod i .k omentar napisao, Hazim

SabanoV1ić, Sarajevo, 1967. upDr. termi.no)Dškli rječnik, s. v. VDjIDUk.
34 A. B e j t ić, nav. djelo" str. 32.
35 R. J e r e m ić, Has HDča, jedan stari .po,pis ljudi i :z emalja , Glasnik Geog­
rafskDg društva, sv. ll, Beograd, 1925, str. 94~l02 .
 VLAJKO PALAVESTRA
94

vito se odnose na zemljišta koja su danas pod šumom, livadama ili oranica­
ma. Petovo selište, livada u dolini Jošanice, njiva Selišta u ataru se la Konje­
vića, pašnjak Selo u Hušićima, Selišta u Bjelicama, te livade, njive u istoime­
nom naselju pripadaju katastarskoj opštini Jošanica, dok su istoimeni topo­
nimi poznati na području Cvilina u Crnetićima.
Selišta, danas livade, poznate su na području Potpeća, u ataru sela Du­
lovića, zatim kod Falovića, dok se Batovo selište i Brajkovo selo (da nas njiva
i pašnjak) takođe nalaze u katastarskoj opštini Potpeć. J edna. njiva zvana
Selišta je i u selu Zcljevu kod Ustikoline.
Kučišta, Kućetine ili Kučetina, Kučerište nazivi su parcela šuma, njiva
ili livada na više m jesta, na primjer u Boljeradini i Brusnoj (K o. B r usna),
u selu Ostrmcima i kod sela Gudelja (k. o. Cvilin), te u Potpeću i u selu Bio­
kovi (k. o. Potpeć).
Osam lokaliteta na. području katastarskih opština koje su obrađene ovom
prilikom naziva se Zidina. Zidine, Zidovi. To su jedan pašnjak uBolj eradini
i neke ruševine u Pašajtovićima (k. o. Brusna), šuma u Humskom, jedna li­
vada u selu Obrateima, kao i jedna njiva u Vojvodićima (sve k. o. Slatina), te
livada u Ostrmcima, njiva kod Hodorovića (k. o. Cvilin) i šuma i livada kod
sela Dedovića u katastarskoj opštini Potpeć. U slijedećim terenskim kampa­
njama biće potrebno obići sve ove lokalitete i na licu mjesta ustanoviti d a li
se na njima zaista nalaze ostaci ranijih zgrada ili je toponomastička tradicij a,
kao što se ponekad događa, bez stvarne osnove.
Isti je sluča j i s toponimima Groblje, Grobovi, Mramorje, Gr čko, odnos­
no Kaursko groblje, Zagreb nice itd ., koje susrećemo ila čitavom ovom po d­
ručju. To je, na primjer, veliki broj parcela pašnjaka kod sela Bol jeradine,
zatIm jedna šuma u Šubima i livada u Brusnoj (k. o. Brusna), zatim jedan
pašnjak u Badž2.rima, kao i šume, njive i livade u selu Vladikovi (k o. J o­
šanica). Groblje je naziv jedne livade u Ostrmcima (Cvilin) i Potpeću, šu me
i pašnjaka u selu Prasvici (k . o. Potpeć), jednog pašnJaka u Gavrićim a k od
Ustikoline itd. Posebno se izdvaja toponim Radov grob, naziv za čitav niz
parcela njiva, pašnjaka i šume u selu Falovićima, o kome je već bilo govora.
Sto se tiče toponimije kojoj porijeklo treba tražiti u prethrišćansk o m,
odnosno hrišćan s kom kultu, na prvom mjestu valja spomenuti toponim Ig­
rište, danas više parcela šume, livada i pašnjaka u selu Borovinićim a kod
Ustikoline, zatim Trzan, livade u Tođevcu kod Tjentišta, te Trojan. 1ivade
u selu Uljine kod Ustikoline. Dok se za naziv Igrište pretpostavlja da ozna­
čava mjesto gdje su se, u vezi s održavanjem vjerskih obreda (u kojima je
igra činila sastavni dio kultnog ceremonijala, kao kod starih Slavena. na
primjer), održavali skupovi naroda u vezi s vjerskim svečanostima, T~'za n
potiče od staroslavenske riječi »trizna«, kojom su označavane »igre ratnič­
kog karaktera, priređene u počast nekog odličnog pokojnika, prije nego što
će mu se tijelo spaliti«.36 U današnje vrijeme trzan se obično nalazi u sre­
dini naselja, na seoskim raskršćima i često služi za igre i natjecanja. Sto se
tiče porijekla naziva Trojan, smatra se da se u njemu čuva uspomena na
deificiranog rimskog cara Trajana, koji se simbiozom slavenskog i roman­
skog stanovništva na Balkanu i u Podunavlju izjednačio sa staroslavenskim
bogom Troglavom. 37

3. M. S. F i l i P o vi Ć, Tragovi staroslavenske (staroruske) trizne kod Južnih

Slovena, Naučno dru štvo BiH, Radovi XXVI, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka,
knj. 9, Sarajevo 1965, str. 175-195.
37 V. e a j k a n o v ić , O srpskom vrhovnom bogu, Posebna izdanja SKA,
Beograd 1940, str. 60--61; P. A n đ e l .i Ć, Nav. djelo, str. 287.
 PRIL O Z I ZA HISTORIJSKU TOPOGRAFIJU GORNJEG PODRINJA
95

Toponimi koji su nastali na osnovu sjećanja na kultna mjesta hrišćan­

skog perioda jesu Ocrkavlje u selu Đeđevu, kod Broda na Drini, Pocrkovnica,
njiva i livada u Zaostrom kod Tjentišta, te svakako Crkvina, pašnjak i njiva
u selu Crni Vrh u katastarskoj opštini Potpeć.
U toponomastici gornjeg Podrinja sačuvano je i nekoliko toponima u
kojima se reflektuju agrarni odnosi pretfeudalnog doba, i to u na]CeSClm
slučajevima granice i granične oznake nekadašnjih pojedinačnih posjeda, seo­
skih opština i krupnijih teritorija. To su toponimi Krst, koji su zabilježeni u
Dragojevićima (njiva) i Vladikovima (veći broj parcela) u Jošanici, šuma u
Sorlacima (Cvilin) , šuma i njiva u Kreči i Željevu (Ustikolina), pašnjak Krst
kod Rosul ja u Potpeću, te toponim Križevac, pašnjak, livada i šuma u Kreči.
U ovu kategoriju spadaju i toponimi Umetaljka, livade i njive u Grandićima
(T j entište), te. Umetaljka, njiva u Orahovu (Brusna), Mrganj u Brusnoj, Gro­
mile zaselak u Brusnoj, Kamenje, njiva i pašnjak u Vukušićima kod Slatine,
Stanovni kamen, pašnjak i livade u Konjevićima (Jošanica), Ivkov kamen,
nji va uCvilinu.
Zemljišta čiji nazivi mogu poticati iz feudalnog doba su, začudo, rijetki
u ovom dijelu gornjeg Podrinja. Zabilježen je samo jedan toponim Stupovi
(danas š ume i livade u selu Prevra6u .kod Brusne), te Zagoni ·kod CviE-na (da­
nas groblje) . Stupom su u srednjovjekovnoj Srbiji označavana cna zemljišta,
najč ešć e oranice i kosanice, koj a feudalni gospodar eksploatiše u vlastitoj
rež iji, dok je zgon, odnosno zagon, vrsta feudalne tlake - raboie koju poda­
nici vrše van svog mjesta stanovanja. Zanimljivo je, takođe, da u popiSima
katastarskih čestica koji su pregledani nema, inače čestih, toponima kao što
su Desetak, Dvor ili Dvorište (osim kada označavaju savremeno dvorište uz
sta mbenu zgradu ili okućnicu), Diljke, Zajednice, Općine (Ovćine) i dr.
U izrazito stočarskom kraju, kakav je okolina Foče, pored ostalih topo­
nima, ističe se nekoliko naziva koj i sjećaj u na tradicionalno sezonsko stoča­
renje koje je, posebno na Zelengori, Vučevu, Magliću i Volujaku, poznato
sve do naših dana. To su Bač, pašnjak u ~uljcima kod Brusne, koji nesum­
njivo potiče od termina bačija (sezonski stočarski stan na planini), Katuništa,
nj ive, livade i pašnjaci u Mješajićima (Tjentište) i uGapićima (Jošanica), te
lokalitet Katun, šume i li vade kod Tjentišta.
Posebnu pažnju privlači grupa toponima koji nose sjećanje na neka­
dašnju kulturu zemljišta, koja je u današnjim uslovima sasvim izmijenjena.
To su nazivi parcela, skupina zemljišnih čestica, pa i zaselaka, koji sjećaju
na uzgajanje vinove loze u ovom dijelu gornjeg Podrinja. U devet katastar­
skih opština, koje su ovom prilikom obrađene, izdvojeno je 299 toponima re­
levantnih za naša istraživanja historijske toponomastike. Od tih 299 naziva
zemljišta, 39 je nastalo u vezi s uzgojem loze i vinogradarstvom (dakle, oko
13'o/(»). Takvi toponimi su Vina, Vinine, Viništa ili Vinjišta, Lozje, Loždje, Vi­
nogradišta, Bijela Loza, Bijela Vina, Njerezine, koje susrećemo u gotovo svim
seoskim naseljima na tretiranom području ili u njihovoj blizini. Karakteris­
tično je da su to danas livade, pašnjaci, njive, šume i druge kategorije
zemljišta.
Da je u našim krajevima vinogradarstvo bilo dobro razvijeno, govore
i podaci iz turskih izvora XVI vijeka. »Prosto je nevjerovatno kako je u
XVI vijekU vinogradarstvo bilo široko rasprostranjeno u pojedinim područ­
jima Bosne gdje od njega danas nema ni traga. Ali, Turci su tu kulturu za­
tekli još rasprostranjeniju, jer i defterski i drugi podaci govore da je ona u
tome vijeku bila već počela da opada.«38 Konstatujući da je vinogradarstvo

38 A. H a n d ž d ć , Tuzla i njena okolina u XVI V1ijeku, Sarajevo, H175, str. 333.

 VLAJKO PALAVESTRA
96

najvećim dijelom bilo u hrišćanskim rukama, A. Handžić zaključuje: »Bilo

je, svakako, više razloga koji su doveli do opadanja vinogradarstva . J edan od
glavnih u početnom periodu bilo je pomjeranje stanovništva. Dolazak ,vla ha'
(stočara) u razvijena ratars ka i vinogradarska područja znatno je utjecao na
opadanje tih kultura, a na povećanje stočarske privrede. I njihov im prilago­
đavanjem zemljoradnji vinogradarstvo je moralo nazadovati, s obzirom na
to da je to kultura koja traži tradicionalno iskustvo i veliki trud. «39
U skupini toponima koji pripadaju agrikulturnom krugu s p omenuću i
Sadine, šumu k od Saša (Potpeć), selo Guvništa sa većim brojem istoimenih
parcela, te toponim Staro guvno, danas njiva uBogovićima (Jošan ica).
Određenu pažnju izaziva naziv sela Gosticaj u području rij eke J ošanice,
te naziv livada Gostinjace, kod Toholja, sjeveroistočno od Foče. Za objašnjenje
ovih toponima P. Anđelić navodi četiri mogućnosti: »Ovi bi nazivi mogli bit i
u vezi s gostom ,bos anske crkve', imenom - nadimkom starog slavenskog
božanstva, mjestom gdje se nalazio neki gostinjac (svratište) ili sa gostom U
značenju stranca.«40 Bez detaljnijeg istraživanja za sada se teško odlu čit i
za jedno od ovih tumačenja.
Autopsijom na terenu tek predstoji arheološko ispitivanje toponima k o
što su Gradina, pašnjak i livada u Konjevićima (Jošanica), Gradac, njiva i
šuma u Cvilinu, Zagrade u Todjevcu, Gracanica, pašnjak uGabelićima (Cv i­
lin), te Stražice, livade u Ostrmcima.
Na vladarska imanja sjećaju toponimi I{raljevina, livade u selu G uvni­
šti ma (Jošanica), i I{raljica, pašnjaci i njive kod Ustikoline. Stolac je naziv
većeg kompleksa šume u Kruševu (Tjentište). koji, ukoliko se ne radi o k on­
figuraciji terena koji podsjeća na sto, možda označava mjesto na kome se
obavljalo javno srednjovjekovno sudovanje.4l I{raljev sto kod Vran j ev ića
(Ustikolina) u tom smislu je jasnije određen toponim.
Čitav niz sela , zaselaka, većih i manjih čestica zemljišta nosi ime po
svojim ranijim vlasnicima ili stanovnicima. Međutim, bez detaljnog prouč av a ­
nja rodovskih predanja o porijeklu današnjih stanovnika u tim naseljima i
istraživanja tradicije o ranijim naseljenicima, teško je utvrditi na koji se
vremenski period mogu odnositi ti toponimi koji su, odreda, nastali prema
ličnim ili rodovskim imenima. Na istraživanom području ustanovljeni su
slij edeći toponimi tog karaktera:
Milatuša, livada kod Potpeća, Herakuša u sel u Vrtaljka (Slatina), Vuko­
vo polje, njiva u CviIinu, Petrov dol u Potpeću , Brajkovo selo, njiva i paš­
njak u Falovićima , lokalitet Petraca u blizini pravoslavne crkve i groblje u
Ustikolini krije, možda, u svom nazivu ime patrona ranije crkve na tom mje­
stu, Marina dolina i Marin plan, pašnjaci i Šuma u Potpe ću ; te Petrina ufiua
(upina?) u Humskom kod Godijena.
Sjećanja na rodovska naselj a ili imanja sačuvana su u nazi vima Grubo­
jevići (zgrade, dvorišta i njive) u Slatini, Vistovići, livade i šume kod Falo­
vića, Višanovići, njiva uRadojevićima, Radenovići, pašnjak u selu Biokovi,
Raić njive u Falovićima, te u nazivima sela i zaselaka I{uhacići iPrijakovići
kod Slatine, odnosno Bratovčići i Brajkovići (selo u kome i danas žive istoime­
ni muslimanski rod) na širem području Cvilina.

S9 I sto, str. 337.

40 P. A n đ e l i ć, nav. djelo, str. 268.

'I Isto, str. 283.