Bij het (opnieuw) aanleren van motorische vaardigheden

sportrevalidatie
kunnen allerlei methodieken en principes worden ingezet,
ieder met hun eigen voor- en nadelen.1,3 In dit artikel wordt
beschreven waarom motorische visualisatie één van de
standaardinterventies zou moeten zijn bij de sportfysiothera-
peutische revalidatie van een blessure aan het houdings- en
bewegingsapparaat.

Motorische visualisatie in de sport­

revalidatie Maak(t) het verschil!

Amber Hulleman In de sportfysiotherapie worden in de
& Stefan Janssen meerderheid van de gevallen sporters
behandeld met een pijngerelateerde
fysieke hulpvraag. Een mogelijk ge-
volg van de aanwezige pijnklachten is
het ontstaan van adaptieve of ma-
ladaptieve beweegpatronen,
waardoor een beperking in de
sportparticipatie kan wor-
den ervaren. Een veelvuldig
Level of attention
‘een proces dat leidt tot relatief duur-
zame veranderingen in het gedragspo-
tentieel als gevolg van specifieke
ervaringen met de omgeving’. Beek3
benadrukt dat er dus een belangrijk
verschil is tussen momentane presta-
tieverbetering en daadwerkelijk leren
(retentie) op langere termijn. Volgens
het model van Fitts & Posner4 gaat het
leren van motorische handelingen in

ingezette interventiestrategie drie fases, waarbij de cognitieve pro-

Cognitive Associative
Stages of learning
Figuur 1. Versimpelde weergave van het drie­
fasenmodel van Fitts & Posner4: met het vor-
deren van het leerproces (x-as, van links naar
rechts) neemt de (bewuste) aandacht voor de
beweging (y-as) af.
om deze processen te beïn-
vloeden is oefentherapie of
training. Hierbij spelen niet al-
leen inspanningsfysiologische,
Autonomous maar zeker ook motorische
wetmatigheden een rol. Het
bevorderen van het functio-
neel bewegen door het positief
beïnvloeden van – aanvankelijk pro-
blematische – motorische handelingen
is een belangrijk onderdeel van de
sportfysiotherapeutische revalidatie.
Centraal effect
Bij motorische leerprocessen gaat het
niet alleen om een effect op perifeer
niveau. Juist het centrale effect is van
grote invloed op het beheersen en uit-
voeren van motorische handelingen.
Schmidt2 beschreef motorisch leren als
cessen steeds minder op de voorgrond
komen te staan en de bewegingen
steeds meer geautomatiseerd worden
(zie figuur 1). Bij het doorlopen van
deze drie fases kunnen allerlei motori-
sche leerprincipes worden toegepast.1
Visualisatie
Visualisatie is naar onze indruk het
minst bekende of minst (bewust)
toegepaste principe binnen de sport-
fysiotherapie. De evidentie is lastig te
interpreteren. Onderzoeken zijn niet
homogeen en de terminologie is niet
eenduidig. Praktische toepassing leert
ons echter wel dat het van toege-
voegde waarde is in de revalidatie.
Motorische visualisatie (Engels: motor
imagery) is het herhalen van een men-
tale representatie van een taak.5 De

S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 6 – j a a r g a n g 7 0 29
sporter stelt zich een handeling voor toepasten in de revalidatie na een Uit het bovenstaande blijkt dat de ef-
zonder deze uit te voeren en zonder voorste kruisband reconstructie had- fecten van visualisatie vooral gezien
spieractiviteit.6 Hierbij worden de her- den in vergelijking met een controle- worden op afzonderlijke grondmo-
sengebieden die ook betrokken zijn bij groep een significant grotere knie- torische eigenschappen, die voor-
de voorbereiding en uitvoering van de kracht en minder angst voor pijn en waardelijk zijn voor het uitvoeren
daadwerkelijke motorische handeling recidivering.15 Bij een groep patiënten van beweegpatronen. Wellicht dat
geactiveerd en treden in het motori- met een graad-II enkeldistorsie werd vervolgonderzoek over dit onderwerp
sche systeem vergelijkbare verschijnse- aangetoond dat de patiënten die fysio- ons inzicht kan geven in de relatie op
len op als bij het daadwerkelijk fysiek therapeutische behandeling kregen in handelings- of taakniveau.
uitvoeren van de handeling.7-10,17 De combinatie met motorische visualisa-
mentale representatie en perceptuele tie een significant beter spieruithou- Arousal
organisatie van de vaardigheid wor- dingsvermogen hadden dan patiënten Het inzetten van motorische visualisa-
den hierdoor bekrachtigd, waardoor die alleen fysiotherapeutisch werden tie kan ook een negatief effect hebben.
de vaardigheid gemakkelijker kan behandeld. Er werd geen effect van Als de sporter bijvoorbeeld faalang-
worden uitgevoerd en het individu be- motorische visualisatie gevonden op stig is en daardoor weerstand voelt
ter kan inspelen op situaties. Dit komt dynamische balans en de functionele om de methode toe te passen kan te
overeen met het leermodel volgens stabiliteit.16 veel ‘arousal’ ontstaan, wat juist een
Fitts & Posner.4,10 Hoe meer de sporter visualiseert, des versterkend effect kan hebben op de
Bij deze manier van leren spelen ook te beter het resultaat.17 Gecombineerd angst voor recidivering van de klach-
aspecten als motivatie, aandacht, met ontspanningsoefeningen voor de ten.20 Het lijkt aanbevelenswaardig
visuele en kinesthetische visualisatie nachtrust is het effect nog groter.18,22 om hier gebruik te maken van een
een rol. Waar reguliere behandeling bij een be- gecombineerde vorm van motorische
leerprocessen. Motorische visualisatie
met een externe focus van aandacht
Begrippenlijst en impliciet leren om zo te voorkomen
dat de sporter faalt op een kritiek mo-
Arousal Een uit de psychofysiologie afkomstige term die gebruikt
ment (‘choking under pressure’).21,22
wordt om (een toename van) het activatieniveau van het
centrale zenuwstelsel aan te geven.23 Voor de sportfysiotherapeut is het van
belang om inzicht te verkrijgen in de
Externe focus Bij het aanleren van een beweging is de aandacht gericht op visualisatie van de sporter, zodat er
het effect dat die beweging in de omgeving teweeg brengt.1 bijgestuurd kan worden. Dit komt de
effectiviteit ten goede. Hier wordt een
Impliciet leren Leren met impliciete regels en instructies, zonder het te
beroep gedaan op zijn expertise om sa-
beseffen. Bijvoorbeeld via een dubbeltaak.1
men met de sporter invulling te geven
Differentieel leren Leren door sterke variaties in de beweging, waardoor er niet aan de praktische toepassing van deze
kan worden teruggevallen op expliciete aanwijzingen.1 motorische leerstrategie.

Analogie leren Het toepassen van aanwijzingen in de vorm van analogieën In de praktijk
(‘doe alsof je …’) of beeldspraak; op deze manier wordt Een voorbeeld uit de praktijk bevestigt
geen expliciete kennis opgedaan.1
dat visualisatie echt van meerwaarde
kan zijn. Het betreft een 15-jarige
badmintonster. Ze had zich tijdens een
Motorische visualisatie maak(t) perkt belastbare sporter tijdens een be- wedstrijd verstapt, waardoor ze een
het verschil! paalde fase van revalidatie bestaat uit waarschijnlijke distorsie van de medi-
Bij patiënten met neurologische rust, kan motorische visualisatie juist ale band van de knie had opgelopen.
aandoeningen, klinisch psychologi- primair ingezet worden. Visualiseren In de revalidatie ging het voorspoedig,
sche aandoeningen en bij ouderen is over fysiek- en mentaal herstel en pijn- totdat zij sprongvormen ging oefenen.
motorische visualisatie al effectief ge- reductie, in combinatie met ontspan- Ze blokkeerde door angst voor recidi-
bleken.11-14 Onderzoek in de sportfy- ning, versnelt de revalidatie door een vering. Met onder andere externe fo-
siotherapie onderbouwt dit eveneens. optimistischere houding, minder stress cus, differentieel leren en analogieleren
Patiënten die motorische visualisatie en beter herstel na inspanning.17,19 werd geprobeerd dit te ondervangen,

30 S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 6 – j a a r g a n g 7 0

maar dat lukte slechts matig.
Aan haar werd toen de volgende
opdracht meegegeven: ‘De komende
tijd ga je iedere avond, voordat je gaat
slapen, denken aan de allerbeste bad-
mintonwedstrijd die je hebt gespeeld.
Niet aan de wedstrijd in het algemeen,
maar juist aan de goede acties die je
specifiek met sprongen maakte. Denk
aan de afzet, de zweeffase, de manier
waarop je de shuttle raakt en hoe je
landt op je voeten, waarna je weer
klaar bent voor een volgende actie.’
De weken erna ging ze zienderogen
vooruit en durfde ze, door middel van
analogieleren, de sprongvormen uit te
voeren. Ze sprak uit dat ze het weer
durfde en niet bang was om haar knie
opnieuw te bezeren. Na enkele weken
stond ze weer volledig fit op het bad-
mintonveld, met vertrouwen en focus!
Conclusie
Motorische visualisatie is tijdefficiënt
en gemakkelijk uit te voeren. Het is
geen vervanging van, maar een toe-
voeging aan andere motorische leer-
methoden. Het is een uitdaging, maar
vooral een kans voor de sportfysiothe-
rapeut om in dialoog met de patiënt
visualisatietechnieken in te zetten bij
de revalidatie. Maak het verschil tus-
sen goed en heel goed, tussen subtop
en top. Grijp die kans!
Figuur 2. Een bad-
mintonster krijgt
instructie voor het
toepassen van moto-
rische visualisatie.
foto: Wessel Hulleman
Referenties
1. Beek PJ (2011-2014). Nieuwe, praktisch rele-
vante inzichten in techniektraining (deel 1 t/m
10). Sportgericht, jaargangen 65 t/m 68.
2. Schmidt RA (1975). A schema theory of dis-
crete motor skill learning. Psychological Review,
82 (4), 225-260.
3. Beek PJ (2011). Nieuwe, praktisch relevante
inzichten in techniektraining. Motorisch leren:
uitgangspunten en overwegingen (deel I). Sport-
gericht, 65 (1), 8-11.
4. Fitts PM & Posner MI (1967). Human perfor-
mance. Belmont, CA: Brooks Cole.
5. Richardson A (1967). Mental practice: A
review and discussion II. Research Quarterly, 38
(2), 263-273.
6. Mulder T (2007). Motor imagery and action
observation: cognitive tools for rehabilitation.
Journal of Neural Transmission, 114 (10), 1265-
1278.
7. Suinn RM (1984). Visual motor behavior
rehearsal: The basic technique. Scandinavian
Journal of Behavior Therapy, 13, 131-142.
8. Schmidt RA & Lee TD (2011). Motor con-
trol and learning. A behavioral emphasis. Leeds:
Human Kinetics.
9. Decety, J. (1990) The neurophysiological basis
of motor imagery. Behavioural Brain Research,
77; 45-52.
10. Decety JD & Ingvar DH (1990). Brain
structures participating in mental simulation of
motor behavior: a neuropsychological interpre-
tation. Acta Psychologica, 73, 13-34.
11. Abbruzzese G et al. (2015). Action obser-
vation and motor imagery: innovative cognitive
tools in the rehabilitation of Parkinson’s disease.
Parkinson’s Disease, Article ID 124214, 1-9.
12. Mirelman A, Maidan I & Deutch JE (2013).
Virtual reality and motor imagery: promising
tools for assessment and therapy in Parkinson’s
disease. Movement Disorders, 28 (11), 1597-
1608.
13. Moran A et al. (2015). Motor imagery in
clinical disorders: importance and implications.
Frontiers in Psychiatry, 6-23, 1-4.
14. Saimpont A et al. (2013). Motor imagery
and aging. Journal of Motor Behavior, 45 (1),
21-28.
S p o r t g e r i c h t n r. 2 / 2 0 1 6 – j a a r g a n g 7 0 31
15. Cupal DD & Brewer BW (2001). Effects of
relaxation and guided imagery on knee streng-
th, reinjury anxiety and pain following anterior
cruciate ligament reconstruction. Rehabilitation
Psychology, 46 (1), 28-43.
16. Christakou A, Zervas Y & Lavallee D (2007).
The adjunctive role of imagery on the func-
tional rehabilitation of a grade II ankle sprain.
Human Movement Science, 26, 141-154.
17. Wouw A van de (2015). Hoorcollege 7,
Hogeschool Utrecht, Master Fysiotherapie –
jaar 2, 27-11-2015.
18. Beek PJ (2012). Nieuwe, praktisch relevante
inzichten in techniektraining. Motorisch leren:
oefening in combinatie met slapen baart kunst
(deel 7). Sportgericht, 66 (3), 2-6.
19. Wouw A van de (2001). Sportblessures: de
aspecten tussen de oren. Geneeskunde en Sport,
34 (5), 180-185.
20. Monsma E, Mensch J & Farroll J (2009). Kee-
ping your head in the game: sport-specific ima-
gery and anxiety among injured athletes. Journal
of Athletic Training, 44 (4), 410-417.
21. Masters, RSW (2007). Knowledge, nerves
and know-how: The role of explicit versus
implicit knowledge in the breakdown of a com-
plex motor skill under pressure. British Journal of
Psychology, 83, 343-358.
22. Beek PJ (2011). Nieuwe, praktisch relevante
inzichten in techniektraining. Motorisch leren:
het belang van impliciete kennisopbouw (deel
3). Sportgericht, 65 (4), 12-16.
23. Holmes P & Calmels C (2008). A neuros-
cientific review of imagery and observation
use in sport. Journal of Motor Behavior, 40 (5),
433-445.
Over de auteurs
Amber Hulleman behaalde in 2012
haar Bachelor Fysiotherapie aan de
Hogeschool Rotterdam en op dit
moment is zij in opleiding tot Master
Sportfysiotherapeut aan de Hoge-
school Utrecht. Ze is werkzaam bij
Fysioconnect in Oud-Beijerland, een
fysiotherapiepraktijk waar de pijlen
vooral gericht zijn op de sportende
patiëntenpopulatie. Haar affiniteit met
de sportfysiotherapie komt onder
andere voort uit haar eigen passie
voor sport, met name hardlopen.
Stefan Janssen is Master fysiotherapeut,
specialist sportfysiotherapie. Hij is
kerndocent en tutor aan de opleiding
master Fysiotherapie, specialisatie
Sportfysiotherapie te Utrecht en eige-
naar van SPORTMEDIC Fysiotherapie
& Training in Breda.