Voda Izvor Odrzivog Razvoja PDF

Priručnik
Voda – izvor održivog razvoja
Inženjeri zaštite životne sredine 2011 – Novi Sad
Voda – izvor održivog razvoja 1

Impressum Priručnik
VODA - izvor održivog razvoja
Urednik: Grafičko-likovna oprema:

Igor Jezdimirović Jelesijević Dušan
Autori i autorke: Fotografije i ilustracije:

Damjanov Sanja Iz baze autora publikacije
Gajer Jasminka
Inženjeri zaštite životne sredine Timotić Darko Štampa:
Balzakova 11, 21000 Novi Sad, Srbija Kovačev Nedeljko Bit Inženjering, preduzeće za
Tel/fax: +381 21 633 57 52 Stojnić Nikola izdavačko grafičku delatnost
www.activity4sustainability.org Mišković Milanka
www.youth4sustainability.org Nežić Višnja Tiraž:
e-mail: izzsns@yahoo.com 500 komada
Revizija tekstova:
Bečelić Milena ISBN:
Panjković Biljana 978-86-87145-07-8
2 Voda – izvor održivog razvoja

Sadržaj
Impressum 2
Sadržaj 3
Predgovor 7
Celina 1. – Održivi razvoj

1.1. Šta je održivi razvoj? 10
1.1.1. NEŠTO NE VALJA! Šta da radimo? 13
1.1.2. Nacionalna strategija održivog razvoja 21
1.2. Mladi i održivi razvoj 23
1.2.2. Mladi i održivi razvoj u Vojvodini 27
1.2.3. Nacionalna strategija za mlade 29
Celina 2. – Voda
2.1. Fizičko-hemijska svojstva vode 40
2.1.1 Osnovne odlike prirodnih voda na zemlji 40
2.1.2. Fizičke osobine prirodnih voda 41
2.1.3. Hemijske osobine prirodnih voda 41
2.1.4. Značaj merenja fizičko-hemijskih osobina voda 60
2.2. Voda kao resurs – upotreba vode i njeno zagađenje 61
2.2.1. Održivo korišćenje prirodnih resursa 61
2.2.2. Voda kao resurs 62
2.2.3. Upotreba vode 64
2.2.3.1. Voda za piće 65
2.2.3.2. Voda kao izvor hrane 69
2.2.3.3. Upotreba vode u industriji 69
2.2.3.4. Upotreba vode u energetici 70
2.2.3.5. Upotreba vode u poljoprivredi 72
2.2.3.6. Upotreba vode u svrhe turizma i rekreacije 72
2.2.4. Zagađenje voda 73
2.2.4.1. Komunalne otpadne vode 74
2.2.4.2. Industrijske otpadne vode 74
2.2.4.3. Otpadne vode nastale spiranjem zemljišta 76
2.2.4.4. Efekti zagađenja vode 77
2.3.1. Značaj vode 82
2.3.1.1. Značaj vode u ljudskom telu 83
2.3.1.2. Značaj higijenski ispravne vode 86

2.3.2. Dejstvo zagađene vode na zdravlje ljudi 87
2.3.3. Uticaj pojedinih organskih i neorganskih materija na organizam 88
2.3.4. Voda i vlažnost 90
2.3.5. Odnos biljaka prema vodi 92
2.3.6. Rasprostranjenost (raspored) prirodnih voda na zemlji 93
2.3.7. Kruženje vode u prirodi – hidrološki ciklus 94
2.3.8. INTERESANTNO! 96
2.4. Kako održivo koristiti vodu i vodene resurse 98
2.4.1. Kriza vode 98
2.4.1.1. Demografski činioci 99
2.4.1.2. Ekonomski činioci 90
2.4.1.3. Socijalni činioci 101
2.4.2. Održivo korišćenje vode 101
2.4.2.1. Štednja vode 102
2.4.2.2. Obrazovanje i podizanje nivoa svesti građana 103
2.4.2.3. Korišćenje kišnice 104
2.4.2.4. Planiranje proizvodnje 106
2.4.3. Mere za zaštitu voda 106
2.4.3.1. Oblici zagađenja voda 106
2.4.3.2. Za zaštitu voda predlažu se neke mogućnosti koje bi mogle da posluže 108
poboljšanju stanja
2.4.3.3. Doprinos građana u zaštiti voda 109
2.4.3.4. Značaj poplavnih područja za očuvanje kvaliteta voda 110
2.4.3.5. Zagađivač plaća 111
2.5. Okvirna direktiva Evropske unije o vodama 114
2.5.1. Status voda 117
2.5.1.1. Površinske vode 118
2.5.1.2. Podzemne vode 120
2.5.2. Monitoring (praćenje promena) 121
2.5.3. Uvođenje novina u zakonodavstvo iz oblasti voda 122
2.5.3.1. Integralno upravljanje 122
2.5.3.2. Kombinovani pristup 123
2.5.3.3. Ekonomski instrumenti 124
2.5.3.4. Učešće javnosti 125
Celina 3. – ZAŠTIĆENA PODRUČJA U AP VOJVODINI

3.1. Šta je zaštita prirode i kako se ona sprovodi 128
3.2. Zaštićena područja u AP Vojvodini 140
3.2.1. Zaštićena područja 139

3.2.1.1. Nacionalni park (NP) 142
3.2.1.2. Specijalni rezervat prirode (SRP) 143
3.2.1.3. Predeo izuzetnih oblika (PIO) 146
3.2.1.4. Park prirode (PP) 148
3.2.1.5. Spomenik prirode (SP) 149
3.2. 2. Staništa zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta 152
3.2.3. Ekološki koridori 152
3.2.4. Ekološka mreža 153
3.2.5. Međunarodna zaštita 153
3.2.5.1. Ramsarska područja (RAMSAR) 153
3.2.5.2. IPA (Important plant area) - značajna botanička područja 154
3.2.5.3. IBA (Important bird area) – područja od međunarodnog značaja za ptice 154
3.2.7.4. PBA (Prime butterfly area) 154
3.2.5.5. MAB (Man and Biosphere) – Čovek i biosfera 155
3.2.5.6. Značajna prekogranična područja 155
3.3. Ramsarska konvencija i Ramsarska područja u AP Vojvodini 155
3.3.1. SRP ‘’Obedska bara ’ 156
3.3.2. SRP “Ludaško jezero” 157
3.3.3. SRP “Stari Begej – Carska bara” 158
3.3.4. SRP “Slano Kopovo” 159
3.3.5. Labudovo okno 161
3.3.6. SRP “Gornje Podunavlje” 163
3.3.7. SRP „Zasavica“ 165
3.4. Park prirode „Jegrička“ – blago naše ravnice 167
3.4.1. Park prirode “Jegrička” - UVOD 167
3.4.2. Geografski položaj parka prirode „Jegrička“ 168
3.4.3. Prirodne odlike 169
3.4.3.1. Fizičko-geografska svojstva 169
3.4.3.2. Biološka svojstva 171
3.4.4. Međunarodni status 176
3.4.5. Koncept zaštite i razvoja parka prirode „Jegrička“ 177
3.4.6. Plan upravljanja parkom prirode „Jegrička“ 178
178
3.4.7. Organizacija upravljanja i gazdovanja
178
3.4.8. Informativni centar Parka prirode „Jegrička“
179
3.4.9. Turistički resursi i potencijali
182
3.5. Kako treba da se ponašamo u zaštićenom području
3.5.1. Zaštita prirode u praksi 182
3.5.2. Upravljanje i korišćenje zaštićenih područja 183
3.5.3. Upravljanje posetiocima „Visitor manag ement “ 186
3.5.4. Zašto je neophodna primena mera zaštita prirode ? 186

„Sve stvari su povezane. Šta god snađe zemlju, snaći će i sinove zemlje.
Zemlja ne pripada čoveku, čovek pripada zemlji.”
Indijanski poglavica Seattle, 1854.

P re d go v or
Život je nastao i postoji zahvaljujući vodi.
Da bi ljudska vrsta opstala potrebno je što pre dostići održivi razvoj. Ključnu ulogu u
postizanju održivog razvoja imaju mladi, jer niko nije više zainteresovan za postizanje
održivog razvoja od onih koji će od njega imati najviše koristi.
Priručnik koji se nalazi pred vama na jednom mestu objedinjuje pojmove održivog razvoja,
vode i zaštićenih područja, kako bi ukazao na njihovu povezanost.

Želja nam je da ova knjiga posluži kao inspiracija mladima za dalje otkrivanje prirodnih
lepota u svojoj okolini, da doprinese boljem shvatanju čudnovate vode i potrebe za njenom
zaštitom, i približi termine i metode za postizanje održivog razvoja mladima.
MISLIMO GLOBALNO, DELUJMO LOKALNO !
Igor Jezdimirović
Udruženje „Inženjeri zaštite životne sredine“
www.activity4sustainability.org

Celina 1.

ODRŽIVI
RAZVOJ

Celina 1.
Održivi
ŠTA JE
1.1. 1.1. ŠTA JE ODRŽIVI
ODRŽIVI RAZVOJ
RAZVOJ
Reč “razvoj” koristili ste u Sve što nas okružuje, a nije nastalo
čovekovim delovanjem - materija u prostoru,
različitim situacijama i za objašnjenje
različitih promena i pojava - “razvoj biljaka”, svemir i sile koje u njemu deluju, pa i sam
“razvoj ploda”, “razvoj nervnog sistema”, čovek - čine prirodu. Prirodu smo najčešće
ali i “razvoj industrije”, “razvoj gradova”, prvo delili na:
“razvoj saobraćaja”, “razvoj nauke”, “razvoj
interneta” ili “razvoj sporta”. Isto tako, a) živu prirodu - koju čine živa bića:
susreli ste se i sa opisom nekog konkretnog biljke, životinje i ljudi;
razvoja, koji može biti brz, vidljiv, uspešan, b) neživu prirodu - koju čine:
velik, isto koliko i spor, nepredvidiv, vazduh, stene, voda.
nekontrolisan...
Bez obzira na velike razlike i mnogo-
brojne vrste, sva živa bića se hrane, dišu,
“Održivi razvoj jeste razvoj koji rastu, razmnožavaju se, stare i umiru. Za
zadovoljava potrebe sadašnjih gen- život im je neophodna energija, koju dobi-
eracija, a da ne dovodi u pitanje jaju iz hrane. I građena su na sličan način -
sposobnost budućih generacija da osnovna jedinica građe svakog živog bića je
zadovolje svoje potrebe.” ćelija; udružene ćelije čine tkiva; više tkiva
čini organ; organi su povezani u sistem or-
Iako deluje komplikovano, ova gana; udruženi sistemi organa čine organi-
definicija je, na kraju ćete videti, prilično zam.
jasna i jednostavna. Za uspešnu avanturu
otkrivanja “održivog razvoja” moramo “Da bi jedan organizam mogao da se
prvo malo zaviriti u udžbenike biologije i hrani i da se razmnožava, on mora da živi
geografije. zajedno sa drugim organizmima u sredini u
kojoj uvek ima i određena količina nežive
materije i energije.

Svaki organizam u svojoj Povezanost različitih vrsta živih
bića, nežive materije i energije naziva se
životnoj sredini, stupa u ekosistem. To je prostor u kome se odvija
život ili, jednostavnije, životna sredina.
najrazličitije vrste odnosa U ekosistemu stalno se nešto
sa drugim organizmima. dešava - podsetite se osnovnih procesa koji se
odvijaju u ekosistemu:
- odnosi ishrane;
Da bi mogao da živi i - kruženje materije;
preživi, svaki organizam

- proticanje i pretvaranje energije;
- razvoj i evolucija ekosistema.
mora biti prilagođen
Na svako živo biće deluju mnogobrojni fak-
uslovima životne sredine tori, od kojih zavise uslovi i način života na
koju naseljava. određenom mestu - čime će se hraniti, kako
će se hraniti, gde će stanovati, da li je toplo
ili hladno, ko su mu neprijatelji...
Oni se zovu ekološki faktori, a mogu,
Nauka koja proučava kao što znate, biti:
životnu sredinu, odnose a) abiotički - uticaji koji dolaze od nežive prirode;
između živih bića i nežive pre svega to su faktori klime (sunčevo zračenje,
svetlost, temperatura, vlažnost, vazdušna kretanja),
prirode, kao i načine faktori zemljišta (njegove fizičke i hemijske osobine)

i faktori reljefa (nadmorska visina, nagib terena,
na koje su se živa bića okrenutost prema određenoj strani sveta);
prilagodila uslovima
b) biotički - to su oni faktori koji potiču od drugih
spoljašnje sredine naziva živih bića u životnoj zajednici; biotički faktori podra-
zumevaju: uzajamne uticaje između različitih živih
se ekologija.” organizama, uticaje koje živa bića čine na neživu
prirodu, uticaj čoveka.
(D. Lakušić, “Biologija za 7. razred osnovne škole”)

Uticaj koji čovek čini na prirodu
je ogroman, pa je zbog toga to njegovo Šta z a k l j u č u j e m o?
delovanje izdvojeno kao poseban faktor koji
se naziva antropogeni ekološki faktor. - Sve u prirodi međusobno je
Reč antropogeni nastala je od dve
grčke reči - anthropos - čovek i genesis zavisno;
- razvoj , a znači: onaj koji se razvio uz
delovanje čoveka. Stigosmo do razvoja! - Različiti faktori određuju uslove
Još malo, pa stiže i održivi razvoj!
za život u nekoj sredini;
U lekcijama iz geografije upoznali
ste se sa pojmovima “prirodna sredina” i - Živa bića, da bi preživela,
“geografska sredina”.
Prirodna sredina bogata je
moraju da se prilagođavaju ovim
prirodnim resursima - stvarima ili pojavama uslovima;
u prirodi koje mogu da koriste čoveku za
različite aktivnosti.
- Većina promena u prirodi nastala
Prirodni resursi je delovanjem čoveka; zbog
mogu da budu: međusobne zavisnosti, ovim
izmenjenim uslovima moraju da
a) obnovljivi (energija Sunca, biljni
i životinjski svet, vode); oni se stvaraju se prilagođavaju i druga živa bića.
ponovo tokom vremena;
Mogu li druga živa bića da prate
b) neobnovljivi (fosilna goriva, rude); tempo razvoja čoveka i brzinu promena
jednom iskorišćeni nestaju trajno. koje nastaju pod uticajem ljudske ak-
tivnosti? Šta ako čovek zaboravi da je sve u
“Geografska sredina” je prirodna prirodi povezano i ne obrati pažnju da druga
sredina izmenjena ljudskom delatnošću.” živa bića ne mogu tako brzo da se naviknu
(R. Sitarica, M. Tadić, “Geografija za 6. razred na promene? Ako ne obraća pažnju na fak-
osnovne škole”) tore nežive prirode koji se takođe menjaju?
Ako težeći samo svom razvoju zaboravi da

? su resursi neobnovljivi? Ako ne primeti da
neke stvari iz prirode polako nestaju?
Kako je priroda i čovekova životna sredina,
sve ove negativne promene, naravno, utiču
Čovek će svoje potrebe danas i na njegov život.
zadovoljiti - razvoj industrije, razvoj
gradova, razvoj saobraćaja i mnogih drugih
stvari i pojava koje je u stanju da promeni, “Čovek na mnogo načina ugrožava
omogućiće mu da živi lakše i lepše. prirodu od koje mu zavisi sopstveni
Ali kakvu prirodu i kakve uslove za život opstanak. Oblici ugrožavanja mogu se
ostavlja svojim potomcima? Da li će oni na svrstati u nekoliko osnovnih grupa.
takvoj planeti moći da opstanu?
Najznačajnije oblici ugrožavanja prirode su:
Tu smo:
održivi razvoj je razvoj - globalne promene klime;
koji zadovoljava potrebe - globalno podizanje nivoa svetskog mora;
sadašnjIH GENERACIJA, - oštećenje ozonskog omotača;
- zagađivanje atmosfere;
a DA ne dovodi u pitanje
- zagađivanje vode;
sposobnost budućih - zagađivanje zemljišta;
generacija za zadovolje - uništavanje prirodnih ekosistema;
svoje potrebe! - uništavanje pojedinih vrsta.
Svi ovi oblici ugrožavanja

1.1.1. NEŠTO NE VALJA! prirode, kada se posmatraju
ŠTA DA RADIMO?

pojedinačno, imaju velike posledice
na promene ukupnih odnosa u
Pre svega razvojem nauke, čovek je biosferi. Međutim, kada se njihovi
počeo da primećuje, prati, i kroz istraživanja negativni uticaji saberu, situacija
potvrđuje da određene promene koje postaje dramatična, a posledice
nastaju u prirodi pod uticajem ljudske de- nesagledive.”
latnosti imaju izrazito negativan uticaj na
živa bića, procesa u prirodi, prirodu uopšte. (D. Lakušić, “Biologija za 7. razred osnovne škole”)

Globalno zagrevanje
Uzroci: sagorevanje fosilnih goriva; oslobađanje ugljen-dioksida; oslobađanje
vodene pare.
Posledice: podizanje nivoa mora - potapanje gradova, potapanje nizija;
meteorološke promene - lokalne suše, lokalna zahlađenja, velike poplave.
Ozonske rupe
Uzroci: oslobađanje hlora; freoni; dezodoransi; frižideri; mlazni avioni.
Posledice: prodor UV zraka - oštećenja ćelija, kožne bolesti, kancer, smrt,
izumiranje vrsta.
Zagađivanje vazduha
Javlja se u obliku: smoga, dima, isparenja.
Izvori: prirodni - vulkanske erupcije, prirodni požari; antropogeni - paljenje
šuma, saobraćaj, industrija, domaćinstva.
Posledice: globalne - globalno zagrevanje, ozonske rupe, kisele kiše; lokalne -
oštećenja, bolest, smrt.
Zagađivanje vode
Javlja se u obliku: promene koncentracije prirodnih sastojaka vode, pojave
otrovnih materija u vodi, zamućivanja, taloženja, zagrevanja.
Izvori: domaćinstva, vodeni saobraćaj, poljoprivreda, industrija, nesreće.
Posledice: prenamnožavanje vrsta, trovanje, gušenje, zatrpavanje, iščezavanje.

Zagađivanje zemljišta
Javlja se u obliku: promene koncentracije prirodnih sastojaka, pojave
otrovnih materija, pojave patogenih mikroorganizama, pojave
radioaktivnih materija.
Izvori: poljoprivreda, deponije otpada, kisele kiše, industrija, saobraćaj.
Posledice: sušenje šuma, nemogućnost obnove biljnog pokrivača,
zagađivanje hrane, zagađivanje vode.
Uništavanje prirodnih ekosistema

Uzroci: potreba za resursima, potreba za prostorom.
Posledice: globalne - narušavanje ekološke ravnoteže, poremećaj globalnih
ekoloških procesa, iščezavanje vrsta; direktne - pojava poplava i bujica,
nestajanje prirodnih prečišćivača vode, erozija zemljišta, pogoršavanje
kvaliteta zemljišta, promena lokalne klime, pojava snažnih vetrova.
Nestajanje vrsta
Uzroci: uništavanje prirodnih ekosistema, globalne promene, zagađivanje,
lov i lovokrađa, trgovina divljim vrstama, unošenje stranih vrsta.
Posledice: povećanje ranjivosti ekosistema na spoljne uticaje.
Kisele kiše
Uzroci: gasovi oslobođeni tokom sagorevanja fosilnih goriva u atmosferi
stupaju u različite hemijske reakcije i stvaraju opasna jedinjena (sumporna i
azotna kiselina).
Posledice: kisele kise koje padaju na zemlju ulaze u ciklus kruženja vode -
uništavaju šume, ubijaju ribe i mnoge druge životinje.

Naučnici iz celog sveta krenuli su da Da bi se prirodno bogatstvo planete i uslovi
se sastaju, razmišljaju i dogovaraju šta da koji omogućavaju život sačuvali i za buduće
učine! Najvažniji zaključak bio je: ponašanje generacije, moraju se uskladiti međusobni
ljudi u svim područjima života mora se odnosi i zajednički isplanirati privredni ra-
promeniti! zvoj, zaštita životne sredine i razvoj društva.
Slika 1. Održivi razvoj

Još davne 1972. godine, u Stok- Nažalost, posledice promena uzrok-
holmu (Švedska) na konferenciji Ujedinjenih ovanih čovekovim delovanjem postale su
nacija o životnoj sredini dogovoreno je da sve vidljivije i sve više ljudi postalo je svesno
se osnuje da se mora ozbiljnije prići kako planiranju,
tako i pridržavanju i poštovanju onoga što
“Program Ujedinjenih nacija se dogovori i isplanira. Više nije bilo dovolj-
za životnu sredinu - UNEP”. no da samo neke države brinu o održivom
Nakon toga, u velikom broju zemalja razvoju - sve je međusobno povezano i svi
osnovane su nacionalne agencije za životnu moraju biti uključeni!
sredinu. U junu 1992. godine u Rio de
Radeći u svim ovim telima (grupama Ženeiru (Brazil) održana je najveća
ljudi koje imaju određeni zadatak), naučnici konferencija Ujedinjenih nacija posvećena
su 1980. godine napravili jedan od prvih životnoj sredini, na kojoj su učestvovali
planova - “Svetsku strategiju očuvanja predstavnici više od 150 zemalja. Nije bilo
prirode”. lako dogovoriti se! Države su imale svoje
Ujedinjene nacije (organizacija koja planove, pre svega za razvoj ekonomije kao
okuplja političare (one koji donose odluke osnovne delatnosti jednog društva od čijeg
u svojim zemljama) iz gotovo svih država napretka zavisi da li će potrebe ljudi u toj
sveta) 1983. godine oformile su “Svetsku zemlji biti više ili manje zadovoljene.
komisiju za životnu sredinu i razvoj”, pozna- Na konferenciji u Riu usvojene su preporuke
tu kao “Bruntlendova komisija”. Komisija je Bruntlendove komisije i doneti važni
napravila izveštaj nazvan “Naša zajednička dokumenti za ostvarenje održivog razvoja:
budućnost”, u kome je jasno upozoreno na
opasnosti koje čoveku i planeti prete ako se - “Deklaracija o životnoj sredini i razvoju”
ne usaglase razvoj ekonomije i mogućnosti (takozvana “Rio deklaracija”);
obnavljanja planete Zemlje. Ova komisija - “Konvencija o promeni klime”;
dala je i definiciju održivog razvoja koju - “Konvencija o biološkoj raznovrsnosti”;
koristimo: održivi razvoj je razvoj koji zado- - “Princip o upravljanju, zaštiti i održivom
voljava potrebe sadašnjih generacija, a ne razvoju svih tipova šuma”;
dovodi u pitanje sposobnost budućih gener- - “Agenda 21 - akcioni plan održivog razvoja
acija za zadovolje svoje potrebe! za 21. vek”.

“Agenda 21” - Jedan od najvažnijih 3. pristup pravosuđu u slučaju kada su preth-
dokumenata usvojenih na konferenciji u odna dva prava povređena - svi građani čiji su
Rio de Ženeiru u kome se daju preporuke interesi ili prava povređena u vezi sa pitan-
za održivo upravljanje zemljišnim, vodenim jima koja se tiču životne sredine imaju pravo
i šumskim resursima u 21. veku. Prvi put na sudsku zaštitu.
u nekom dokumentu Ujedinjenih nacija,
naglašava se važnost određenih društvenih Na Milenijumskom samitu
grupacija i njihovih aktivnosti na postizanju Ujedinjenih nacija, održanom u Njujorku
određenog cilja. U “Agendi 21” naročito 2000. godine, lideri 189 zemalja usvojili su
je naglašena važnost učešća žena, dece, “Milenijumsku deklaraciju”.
omladine, poljoprivrednika i preduzetnika u Države su se potpisivanjem deklaracije
planiranju i postizanju održivog razvoja. obavezale da će dogovorenih 8 ciljeva
pokušati da ostvare do 2015. godine.
U Danskom gradu Arhusu 1998.
godine donet je dokument nazvan Milenijumski ciljevi su:
“Arhuska konvencija”, koji ima
za cilj da zaštiti prava svakog pojedinca 1. Iskoreniti krajnje siromaštvo i glad;
sadašnjih i budućih generacija da žive - Smanjiti na pola broj ljudi koji žive sa
u sredini koja obezbeđuje zdravlje i manje od jednog dolara dnevno;
blagostanje. Ova konvencija je još jedan - Smanjiti na pola broj ljudi koji pate od
veliki korak za postizanje održivog razvoja, gladi;
a sadrži tri grupe pravila koja se odnose na: - Povećati količine hrane za ove koji pate
od gladi.
1. pravo građana na informisanost - građani
imaju pravo na tačne informacije o pojavama 2. Postići univerzalnost osnovnog
i aktivnostima koje mogu imati uticaj na obrazovanja;
kvalitet životne sredine, zdravlje ljudi i - Osigurati da sva deca imaju najmanje
životinja; osnovno obrazovanje;
- Povećan upis đaka mora biti praćen
2. pravo građana da učestvuju u donošenju naporima da se osigura da sva deca
odluka o životnoj sredini - pravo po kome i ostanu u školi i steknu visokokvalitetno
građani mogu uzeti učešće u izradi planova i obrazovanje.
programa koji se tiču životne sredine;

3. Promovisati jednakost među polovima i siromaštva - na nacionalnoj i
dati veća prava ženama; međunarodnoj osnovi;
- Eliminisati nejednakost polova u - Upućivanje na posebne potrebe
osnovnom i srednjem obrazovanju po najnerazvijenijih zemalja. Ovo uključuje
mogućstvu do 2005. i na svim bescarinski sistem za njihove proizvode;
nivoima do 2015. godine. smanjenje duga visoko zaduženim
4. Smanjiti smrtnost dece; zemljama; ukidanje zvaničnog
- Smanjiti na dve trećine stepen smrtnosti bilateralnog duga (duga koji
među decom mlađom od pet godina. imaju obe strane); veća zvanična pomoć
5. Poboljšati zdravlje majki; pri razvoju za zemlje koje su se obavezale
- Smanjenje na tri četvrtine stepen na smanjenje siromaštva;
smrtnosti među majkama. - Upućivanje na posebne potrebe država
6. Izboriti se sa HIV-om/AIDS-om, malarijom i unutar kopna i malih ostrvskih država;
ostalim bolestima; - Sveobuhvatno bavljenje problemom
- Zaustavljanje i smanjenje širenja duga zemalja u razvoju, nacionalnim i
HIV/AIDS-a; međunarodnim merama, kako bi
- Zaustavljanje i smanjenje širenja malarije vraćanje duga bilo održivo na duže staze;
i drugih opasnih oboljenja. - U saradnji sa zemljama u razvoju,
7. Osigurati održivost prirodne sredine; stvaranje pristojnog i produktivnog posla
- Uvođenje principa održivog razvoja za mlade;
u politike i programe država; smanjenje - U saradnji sa farmaceutskim
gubitaka prirodnih resursa; kompanijama, obezbeđivanje pristupa u
- Smanjenje na pola broja ljudi bez stalnog skladu sa sredstvima zemalja u razvoju;
pristupa pijaćoj vodi; - U saradnji sa privatnim sektorom,
- Postizanje značajnih poboljšanja uslova obezbeđivanje pristupa pogodnostima
života za oko 100 miliona beskućnika, do savremenih tehnologija, naročito
2020. godine. informacionih i komunikacionih.
8. Razviti globalne partnerske odnose radi Da li je “Milenijumska deklaracija”
razvoja; dokument u kome se nalazi dogovoreni plan?
- Dalji razvoj liberalnog (slobodnog) Države su se dogovorile koji su to zajednički
tržišta i finansijskih sistema, predvidivih i ciljevi, isplanirale kako će, za koje vreme i na
nediskriminatorskih. Uključuje obavezu koji način da ih ostvare, napisale i potpisale
za dobro upravljanje, razvoj i smanjenje deklaraciju - dokument koji ih obavezuje da
po tom planu u budućnosti rade.

1.1.2. NACIONALNA STRATEGIJA Kako će izgledati
ODRŽIVOG razvoja Srbija 2017. godine?
Jednako važno, kao i usaglašavanje
Pre svega, za ostvarenje vizije
i planiranje održivog razvoja na svetskom
održivog razvoja Srbija treba da teži
nivou, jeste i planiranje održivog ravoja na
članstvu u Evropskoj uniji. To podrazumeva
nivou svake pojedinačne zemlje.
stabilnu, demokratsku državu, u kojoj se
U maju 2008. godine Republika
poštuju i zaštićena su sva ljudska prava.
Srbija donela je “Nacionalnu strategiju Podrazumeva i razvijenu privredu koja
održivog razvoja”, koja daje viziju može da izdrži pritisak konkurencije unutar
razvoja Srbije do 2017. godine. Evropske unije. Velik posao treba uraditi i na
polju usaglašavanja zakona Republike Srbije
“Cilj Strategije je da uravnoteži tri sa zakonima Evropske unije.
ključna faktora, tj. tri stuba održivog Bez usaglašenosti nema
održivog razvoja!
razvoja: održivi razvoj ekonomije,
privrede i tehnologije, održivi razvoj Da li je moguće zaustaviti
društva na bazi socijalne ravnoteže i i sprečiti zagađenje
zaštitu životne sredine uz racionalno
raspolaganje prirodnim resursima. ako se, primera radi,
Istovremeno, cilj strategije je da zakonima jedne zemlje
spoji ta tri stuba u celinu koju
će podržavati odgovarajuće
zabrani izlivanje otpadnih
institucije.” voda u reku, ali je u
(Nacionalna strategija održivog razvoja
Republike Srbije) drugoj državi to i dalje
U dogovaranju, planiranju i pisanju
ove strategije učestvovali su stručnjaci iz dozvoljeno?
različitih oblasti, oni koji donose odluke od
kojih će zavisiti njeno ostvarenje, kao i sve Razvoj privrede, društva i zaštite
druge društvene grupe. (Setimo se “Agende 21” životne sredine planiran je kroz ostvarenje
i “Arhuske konvencije”!). jasno definisanih ciljeva.

1. Privreda 2. Društvo
Republika Srbija razvijaće do 2017. godine Da bi razvoj bio dugoročno održiv,
privredu zasnovanu na znanju. bogatstvo, resursi i mogućnosti moraju se
raspodeliti tako da svim građanima budu
To će postići ispunjenjem sledećih ciljeva: dostupne osnovne stvari: hrana, zdravlje,
obrazovanje, stanovanje i mogućnosti za
- razvojem konkurentne tržišne privrede i lični razvoj.
uravnoteženim ekonomskim rastom
- podsticanjem inovacija Društvena jednakost znači osigurati obra-
- stvaranjem boljih veza između nauke, zovanje svim ljudima i omogućiti im da
tehnologije i preduzetništva svojim radom doprinesu napretku društva.
- povećanjem kapaciteta za istraživanje i
razvoj Ciljevi kojima se teži u oblasti razvoja
- uključivanjem nove informacione i društva su:
komunikacione tehnologije.
- zaštita i razvoj novih društvenih vrednosti i
Da bi se ovi ciljevi ispunili, potrebno je: uvećanje društvenog kapitala
- jednaka prava, jednakost i sigurnost pred
- unaprediti uslove za privlačenje stranih zakonom za sve, sa posebnom pažnjom
direktnih investicija na jednaka prava žena i muškaraca, dece,
- ostvariti makroekonomsku stabilnost i mladih, marginalizovanih grupa, zaštitu
povećanje izvoza nacionalnih manjina i poštovanje osnovnih
- razvijati mala i srednja preduzeća ljudskih prava
- obezbediti sigurnost snabdevanja - obezbeđenje i promocija sveobuhvatne
energijom uz povećanje efikasnosti zaštite zdravlja i bezbednosti ljudi
energetskih subjekata i energetski - kvalitetno obrazovanje kojim se stvaraju
efikasne privrede uslovi za individualni razvoj i očuvanje
- podsticati inovacije i promovisati identiteta
preduzetništvo - solidarnost unutar i između generacija,
- promovisati informatičko društvo. kao i solidarnost prema marginalizovanim
grupama, siromašnima i obespravljenima.

3. Životna sredina i prirodni resursi
Za dostizanje održivog razvoja u Republici - investirati u smanjenje zagađenja životne
Srbiji, kada je u pitanju zaštita životne sredine i razvoj čistijih tehnologija
sredine i prirodnih resursa, jedan od glavnih - smanjiti visoke energetske intenzivnosti
ciljeva je baš ono što smo već pomenuli privrede Republike Srbije i efikasnije
- usaglašavanje zakona sa zakonima korišćenje obnovljivih izvora energije
Evropske unije. Takođe, potrebno je - podsticati korišćenja obnovljivih izvora
pažljivo isplanirati razvoj svih ekonomskih energije
oblasti koje su direktno povezane sa - planirati održivu proizvodnju i potrošnju i
eksploatacijom prirodnih resursa: smanjenje otpada po jedinici proizvoda
poljoprivreda, šumarstvo, vodoprivreda, - zaštititi i očuvati biodiverzitet.
ribarstvo, rudarstvo i drugo.
Da bi se u sva tri stuba postigli
Važno je isplanirati i smanjenje zagađenja planirani ciljevi, neophodno je da i sama
životne sredine, na čega će mnogo uticati država i njene institucije budu efikasne,
razvoj čistijih tehnologija, povećanje sarađuju i zajednički rade.
energetske efikasnosti i korišćenje Jedan od važnih zadataka državnih
obnovljivih izvora energije. institucija, koji nismo do sada pominjali,
jeste:
Da bi se ciljevi održivog razvoja životne
sredine ostvarili, potrebno je: - praćenje stanja u pojedinim oblastima
- prikupljanje i obrada podataka o stanju
- uspostaviti sistem zaštite i održivog pojedinih prirodnih resursa
korišćenja prirodnih bogatstava, tj. resursa - praćenje da li se postavljeni ciljevi održivog
(vazduha, vode, zemljišta, mineralnih razvoja ostvaruju kako je planirano
sirovina, šuma, ribe, divljih biljnih i - obrada i distribucija prikupljenih
životinjskih vrsta) informacija (slanje informacija onima koji
- jačati uzajamno delovanje i stvarenje žele ili treba da ih imaju).
značajnih međusobnih efekata zaštite Literatura:
životne sredine i ekonomskog rasta, (1) Lakušić Dmitar, “Biologija za 7. razred osnovne škole”,
uključenje politike životne sredine u Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2004.
(2) Sitarica Radaa, Tadić Milutin, “Geografija za 6. razred osnovne
razvojne politike drugih sektora škole”, Zavod za udžbenike, Beograd, 2010.
(3) Nacionalna strategija održivog razvoja Republike Srbije

1.2. MLADI i 1.2.1. AGENDA 21 -
ODRŽIVI razvoj POGLAVLJE 25 - Deca i mladi i održivi razvoj
Da li je planiranje i ostvarivanje Uvod
održivog razvoja nešto što mogu da rade
samo naučnici i političari (oni koji donose 1. Mladi danas čine skoro 30 procenata svet-
odluke)? Naravno da nije! skog stanovništva. Uključivanje onih koji su
Pomenuli smo u uvodnom delu mladi danas u donošenje odluka o životnoj
da je 1992. godine na konferenciji u Rio sredini i održivom razvoju i sprovođenje
de Ženeiru (Brazil) doneta “Agenda 21” programa u ovoj oblasti od suštinske je
sa preporukama za uspešno ostvarivanje važnosti za dugoročan uspeh Agende 21.
održivog razvoja u 21. veku. Još tada je
naglašena važnost učešća svih društvenih Programi:
grupa i u planiranju i u postizanju održivog
razvoja. Deca i mladi su velike i značajne
društvene grupe i u ovom delu videćemo
kako oni mogu aktivno učestvovati u ovim
procesima.
A.
Unapređenje uloge mladih i njihovo aktivno
Dokument “Agenda 21” celo uključivanje u zaštitu životne sredine i
jedno poglavlje posvećuje deci i mladima: promociju privrednog i društvenog razvoja
- u uvodu se objašnjava zašto je važno da i Osnov za akciju:

ove grupe budu uključene
- program A odnosi se na mlade, dok se 2. Potrebno je da mladi iz svih delova sveta
program B odnosi na decu učestvuju aktivno u procesima odlučivanja
- za svaki program postavljeni su ciljevi koje na svim nivoima, jer to utiče kako na njihove
treba ostvariti i predložene akcije koje će živote danas tako i na njihovu budućnost.
omogućiti da ciljevi budu realizovani. Pored toga što mogu dati velik intelektualni
doprinos i što imaju sposobnost da mobilišu
Hajde da vidimo šta je dogovoreno! i obezbede široku podršku, mladi donose i
jedinstvenu, novu perspektivu (pogled na
stvari) koji treba uzeti u obzir.

3. Brojne akcije i preporuke predložene su 7. Svaka zemlja, ali i same Ujedinjene
od strane međunarodne zajednice kako nacije, treba da se trude, podstiču i stvara-
bi osigurale mladima bezbednu i zdravu ju nove mehanizme koji će omogućiti
budućnost, uključujući kvalitetno okruženje, mladima da budu uključeni u sve procese
poboljšanje životnog standarda i osiguran koje sprovode Ujedinjene nacije i da imaju
pristup obrazovanju i zapošljavanju. Ova mogućnost uticaja na njih.
pitanja zato moraju biti uzeta u obzir kod
planiranja razvoja. 8. Svaka država treba da se bori protiv
kršenja ljudskih prava mladih, posebno mla-
Ciljevi: dih žena i devojaka, kao i da razmotri kako
da svim mladima obezbedi pravnu zaštitu,
4. Svaka zemlja treba da, u dogovoru sa ali i veštine, mogućnosti i neophodnu
mladima, razvije i promoviše stalni dijalog podršku da bi oni mogli ostvariti svoje lične,
između mladih i države (organa vlasti) na ekonomske i društvene težnje i potencijale.
svim nivoima i da uspostavi mehanizme
koji će mladima omogućiti pristup Aktivnosti:
informacijama i dati im priliku da iznesu
svoje mišljenje o odlukama koje država 9. Države, u skladu sa svojim strategijama,
donosi, uključujući i one koje se odnose na treba da preduzmu sledeće aktivnosti:
sprovođenje Agende 21.
a) Uspostaviti procedure dijaloga i
5. Svaka zemlja treba da obezbedi, počevši omogućiti učešće mladih (oba pola) već od
od 2000. godine, da više od 50 posto mladih 1993. godine u procesima donošenja odluka
(ravnopravno i devojaka i momaka) budu u vezi sa životnom sredinom na lokalnom,
upisani ili imaju pristup odgovarajućem nacionalnom i regionalnom nivou.
srednjem obrazovanju (ili odgovarajućim
stručnim obukama)... b) Promovisati dijalog sa omladinskim
organizacijama u vezi izrade i ocene
6. Svaka zemlja treba da preduzme uspešnosti planova i programa zaštite
određene inicijative čiji je cilj da se smanji životne sredine, kao i u vezi pitanja koja se
broj nezaposlenih mladih, naročito tamo odnose na razvoj.
gde je on nesrazmeran (mnogo veći) u
odnosu na ukupnu stopu nezaposlenosti.

c) Razmotriti mogućnost da se u postojeće neformlanog obrazovanja da bi došle do što
politike (dogovorene planove) uključe i pre- većeg broja mladih. Pomoć ovim radnim
poruke koju su mladi dogovorili na svojim grupama trebalo bi da pruže nacionalni
sastancima (konferencijama i forumima) na i lokalni mediji, nevladine organizacije,
međunarodnom, regionalnom i lokalnom preduzeća, i druge organizacije.
nivou, a u kojima je izneto kako mladi vide
socijalni i ekonomski razvoj i upravljanje g) Podržati programe, projekte, mreže i
resursima. organizacije mladih da ispitaju uključenost
mladih, podstičući učešće mladih u
d) Obezbediti da svi mladi imaju pristup osmišljavanju, realizaciji i praćenju pro-
svim vrstama obrazovanja; ... obezbediti jekata...
da obrazovanje odražava ekonomske
i socijalne potrebe mladih i uključuje h) Uključiti mlade u delegacije koje
koncept ekološke svesti i održivog razvoja učestvuju na međunarodnim skupovima...
u nastavnim planovima i programima;
proširiti stručnu obuku, primenjivati 10. Ujedinjene nacije i međunarodne
inovativne metode da bi mladi povećali organizacije, treba da:
svoje praktične veštine...
a) Pregledaju svoje programe za mlade i
e) U saradnji sa odgovarajućim ministar- nađu način da koordinacija između progra-
stvima i organizacijama, i u dijalogu sa ma bude bolja.
mladima, napraviti i realizovati strategije
koje će stvoriti alternativne mogućnosti b) Poboljšaju širenje informacija državama,
za zapošljavanje i obezbediti neophodnu omladinskim organizacijama i svim drugim
obuku za mlade muškarce i žene. organizacijama o stavovima i aktivnostima
mladih, kao i o praćenju i oceni primene
f) Napraviti radne grupe u koje su uključeni Agende 21.
mladi i omladinske organizacije, a koje
imaju za cilj da razviju obrazovne programe c) Promovišu Fond Ujedinjenih nacija za
i posebne programe podizanja svesti međunarodnu godinu mladih...
kod mladih o ključnim pitanjima koja se
odnose na njih. Ove radne grupe trebalo
bi da koriste različite metode formalnog i

B. Aktivnosti:
14. Države treba da:

Deca i održivi razvoj
a) Realizuju programe za decu koji su nap-
ravljeni tako da ostvaruju ciljeve vezane
Osnov za akciju:
za decu postavljene još 1990. i to u oblasti
životne sredine i razvoja, posebno ciljeve
12. Deca neće samo naslediti odgovornost
koji se odnose na zdravlje, ishranu, obra-
za održanje planete Zemlje - u mnogim
zovanje, pismenost i smanjenje siromaštva.
državama u razvoju deca čine gotovo
polovinu stanovništva. Osim toga, deca su i
b) Ratifikuju (potpišu) Konvenciju o pravima
u razvijenim i u zemljama u razvoju veoma
deteta (Republika Srbija ratifikovala je ovu
osetljiva grupa na sve promene i efekte
konvenciju 1990. godine).
uništavanja životne sredine. U isto vreme,
deca su veoma svesna i mogu da shvate
c) Promovišu najosnovnije aktivnosti u
i podrže sve aktivnosti zaštite životne
oblasti zaštite životne sredine koje se
sredine. Specifični interesi dece zato
odnose na osnovne potrebe zajednice; rade
treba da budu uzeti u obzir i ravnopravno
na poboljšanju okruženja za decu kako u
uključeni u sve planove razvoja kako bi se
kući tako i na nivou zajednice i podstiču
obezbedila njihova održivost.
učešće i rade na osnaživanju lokalnog
stanovnišva, uključujući žene, mlade i
Ciljevi: decu, da zajednički upravljaju resursima
zajednice...
13. Države, u skladu sa svojim planovima,
treba da: d) Proširuju obrazovne mogućnosti za decu
a) Obezbede opstanak, zaštitu i puni razvoj i mlade, uključujući i obrazovanje za zaštitu
dece, u skladu sa ciljevima usvojenim 1990. životne srdine i održivi razvoj (sa poseb-
godine na Svetskom samitu za decu... nom pažnjom na proširenju obrazovnih
mogućnosti devojčica).
b) Obezbede da interesi dece u potpunosti
budu uzeti u obzir u pravljenju i ostvarivanju
planova održivog razvoja i poboljšanja
životne sredine.

e) Preko škola i lokalnih domova zdravlja, 1.2.2. MLADI iodrživi RAZVOJ
raditi na tome da deca i njihovi roditelji
budu ključne nosioci podizanja svesti cele u VOJVODINI
zajednice kada je u pitanju životna sredina Da li se država Srbija pridržava
f) Uspostaviti procedure koje će uključiti ovog dogovora? Da li ste čuli i
brigu za decu u sve politike (planove i možete da prepoznate neke od
dokumente) i strategije životne sredine i
održivog razvoja na lokalnom, nacionalnom programa koji su nabrojani?
i regionalnom nivou, uključujući i one koje Da li ste vi ili vaša škola
se odnose na raspodelu i pravo na prirodne
resurse, potrebe stanovanja i rekreacije, ali i
učestvovali u nekim konkretnim
kontrole zagađenja i u ruralnim i u urbanim aktivnostima?
područjima.
U Vojvodini je 2002. godine počeo da
15. Međunarodne i regionalne organizacije se dogovara i piše, a od 2006. godine i da se
treba da: ostvaruje Akcioni plan politike za mlade. U
ovom dokumentu nalaze se najvažniji ciljevi
koji treba da omoguće da život mladih
- Sarađuju i koordiniraju bude lakši, lepši i bolji. Važno za našu priču
predložene aktivnosti. o održivom razvoju jeste da su i u pisanju
i u ostvarivanju ciljeva iz ovog dokumenta
učestvovali mladi (setite se Agende 21,
UNICEF treba da održava saradnju sa
poglavlja 25 u odeljku 1.2.1.)
drugim organizacijama Ujedinjenih nacija,
državama i nevladinim organizacijama,
Tokom tri godine, koliko je trajala
i radi na razvijanju programa za decu i
realizacija ovog plana, udruženja mladih,
programa koji aktivno uključuju decu u sve
škole i druge organizacije, uradile su više
navedene aktivnosti.
od 200 projekata iz 8 oblasti: obrazovanje,
zapošljavanje, zdravlje, kultura i slobodno
vreme, aktivno učešće mladih u društvu,
mobilnost i informisanje, socijalna politika
prema mladima i - ekologija i održivi razvoj!

Prve godine, u oblasti ekologije - Angažovanje i učešće mladih u konkretnim
i održivog razvoja, realizovano je 18 aktivnostima na lokalnom nivou
projekata, koji su imali za cilj: usmerenim ka zaštiti i unapređenju
životne sredine i održivom razvoju u AP
- Razvoj ekološke svesti i ekološkog Vojvodini, koje imaju za rezultat konkretno
obrazovanja kod dece i mladih poboljšanje stanja u životnoj sredini na
- Promovisanje i pokretanje lokalnog lokalnom nivou.
ekološkog akcionog plana, lokalne
Agende 21, strategije održivog razvoja
lokalne zajednice
- Očuvanje i promovisanje zaštićene
Novi Akcioni
prirodne baštine Vojvodine
- Umrežavanje i razvoj kapaciteta plan politike
organizacija u Vojvodini čiji je primarni cilj
delovanja ekologija. za mlade u AP
Druge godine, realizovano je 10 Vojvodini, koji će
se realizovati od
projekata, koji su imali za cilj:
- Angažovanje i učešće mladih u konkretnim

aktivnostima na lokalnom nivou
usmerenim ka zaštiti i unapređenju
2011. do 2014.
životne sredine i održivom razvoju u AP
Vojvodini, koje imaju za rezultat konkretno godine,
poboljšanje stanja u životnoj sredini na
lokalnom nivou. je napisan i
U trećoj godini, realizovano je počelo je njegovo
još 19 projekata, sa ciljem:
ostvarivanje.
O
1.2.3. NACI NALNA strategija Mladi poseduju talenat za razvoj novih

za
MLADE formi delovanja, usvajanje znanja,
povećanje svesnosti i promenu stava, što im
U Republici Srbiji, 2008. godine omogućava da uspešno odgovaraju na iza-
doneta je Nacionalna strategija za mlade. zove u životnoj sredini i održivom razvoju.
Od jedanaest osnovnih ciljeva ovog Osnovni rezultat vaspitanja i obrazovanja
dokumenta, jedan glasi: mladih treba da bude usmeren ka ostvari-
vanju viših standarda življenja sadašnjih i
“Osnaživati mlade za inicijative budućih generacija kroz osposobljavanje
društva u celini za prihvatanje nove filosofi-
i aktivnosti koje su u skladu sa je življenja zasnovane na ekološkoj etici i
osnovnim ciljevima održivog razvoja konceptu održivog razvoja.
i zdrave životne sredine.” Pri sagledavanju uloge mladih u ovoj oblasti
važno je imati u vidu da je ključni problem
U skladu sa definicijom održivog nedovoljno povezivanje između sektora
razvoja, nacionalna strategija za mlade zaštite životne sredine, zdravlja i obra-
kaže: zovanja, kao i problema siromaštva i izos-
tanak multidisciplinarnog pristupa.”
“Mladi imaju interes i obavezu da se bave
problemima životne sredine i održivog Da li se o životnoj sredini u Srbiji
razvoja, jer moraju da žive sa posledicama vodi računa?
onoga što su im ostavile prethodne generacije
i moraju misliti o generacijama koje dolaze.” “Ukupno stanje životne sredine u Republici
Srbiji nije na zadovoljavajućem nivou. To se
Zašto je važno da i mladi budu odnosi kako na stanje voda i vodnih resursa,
uključeni u planiranje i ostvarenje stanje biodiverziteta, tako i na stanje šuma,
održivog razvoja? zemljišta i vazduha, a neadekvatan je i prist-
up upravljanju otpadom i hemikalijama.
“Problemi vezani za zaštitu životne sredine Stanje životne sredine u brojnim privred-
i održivi razvoj su postali veoma složeni i nim sektorima dodatno negativno utiče na
zahtevaju posebnu pažnju, pogotovo kada činioce životne sredine u Republici Srbiji.
je reč o mladima.

U domenu politike zaštite životne sredine U vremenu informatičkog postindustrijskog
uočava se, takođe, slaba povezanost poli- društva znanje je nosilac razvoja. Neophod-
tike zaštite životne sredine sa drugim no je dopuniti nastavne planove i programe
sektorima: nepostojanje institucionalnih na svim nivoima obrazovanja predmetima
kapaciteta za odgovor na postojeće prob- koji se odnose na zaštitu životne sredine
leme, neefikasan sistem praćenja stanja i i održivi razvoj i pripremiti nastavni kadar
izveštavanja o životnoj sredini, nedovoljan za usvajanje novih znanja i veština iz ove
broj propisa, neadekvatnost postojećih pro- oblasti.
pisa, kao i nedovoljno efikasno sprovođenje Prioritetni ciljevi i neposredne
propisa. Uočava se i problem niskog nivoa mere koje treba da doprinesu razvoju
investicija u ovoj oblasti, kao i odsustvo sistema obrazovanja za održivi razvoj i
ekonomskih podsticaja, a naročito je nizak zaštitu životne sredine podrazumevaju
nivo svesti (nedovoljno obrazovanje i in- obezbeđivanje povoljnijih opštih uslova
formisanje) o problemima u životnoj sredini ekonomsko-finansijske, institucionalne i
i održivom razvoju.” tehničke podrške procesu reforme. Više od
20 fakulteta je osnovalo katedre ili grupe
Mogu li mladi u Srbiji tokom za izučavanje tema o životnoj sredini na
svog školovanja da nauče nešto o zaštiti redovnim i poslediplomskim studijama.
životne sredine? Mogu li da se aktivno Postoji 21 akreditovani program za obuku
uključe i učestvuju u ostvarenju održivog o ekologiji i 19 o biologiji, gde nastavnici
razvoja? mogu da unaprede svoje znanje. Ipak, opšta
je procena da u Republici Srbiji formalni
“Nacionalni program za zaštitu životne vidovi obrazovanja iz oblasti zaštite životne
sredine ističe dva načela: načelo podizanja sredine i održivog razvoja nisu dovoljno
svesti o značaju zaštite životne sredine, gde razvijeni.
se promoviše važnost obrazovanja a u cilju Osim toga, neformalno obrazovanje
povećanja javnog razumevanja problema i i drugi vidovi podizanja svesti su nedovoljno
načelo informisanja i učešća javnosti, gde su koordinirani i nisu dostupni svim
podaci o stanju javni. kategorijama stanovništva.
Nacionalni program zaštite životne
Jedan od nacionalnih prioriteta sredine predviđa obezbeđivanje podrške
je realizacija Strategije održivog razvoja aktivnostima mladih i udruženjima
Republike Srbije. građana u vezi sa razvojem neformalnih

vidova obrazovanja i podizanja svesti Imaju li mladi u Srbiji mogućnost
o zaštiti životne sredine i održivom da saznaju kakvo je stanje životne
razvoju. Obrazovanje o održivom razvoju sredine?
je imperativ vremena i preduslov je za
ostvarivanje održivog razvoja. Rezultat U domenu informisanja izdvajaju
napora u obrazovanju o održivom razvoju se dva osnovna aspekta: pitanje
treba da bude jačanje svesti, sticanje znanja informisanosti o stanju u životnoj sredini,
i izgradnja stavova koji su neophodni kako na lokalnom, tako i na globalnom
za prihvatanje održivih stilova života, nivou i dostupnost informacija o rizicima
održive proizvodnje i potrošnje i održivog po zdravlje mladih, a koji se tiču njihove
upravljanja životnom sredinom. životne sredine. Promovisanje zdravih
Republika Srbija, kao članica stilova života je prioritetan zadatak
Ekonomske komisije UN za Evropu informisanja.
Da bi se ovi zadaci uspešno
(UNECE), radi na sprovođenju
ostvarili, potrebno je rešiti probleme
strategije obrazovanja za održivi razvoj merenja i praćenja stanja u životnoj sredini
tokom trajanja UN dekade obrazovanja i omogućiti bolji protok i sakupljanje
za održivi razvoj. Formirana je radna informacija.
grupa za sprovođenje Regionalne Pristup informacijama, kao i učešće
strategije obrazovanja za održivi javnosti u donošenju odluka je znatno
razvoj UNECE, odnosno, pripremu poboljšano u poslednjem periodu. Ustavom
Republike Srbije, kao i brojnim zakonima
Akcionog plana kroz učesnički proces koji su stupili na snagu u periodu od 2004.
predstavnika državnog, privrednog do 2005. godine, predviđena je obaveza
i civilnog sektora. Sprovođenje tog nadležnih organa u pogledu objavljivanja
akcionog plana doprineće ispunjenju informacija i pravo građanina na informisa-
obaveza koje su preuzete usvajanjem nost o stanju životne sredine, kao i učešće u
Zajedničke izjave ministara životne procesu donošenja odluka.
Osnivanjem Agencije za zaštitu
sredine i prosvete o obrazovanju za
životne sredine poboljšan je protok infor-
održivi razvoj u okviru Šeste ministarske macija o stanju u životnoj sredini na svim
konferencije ,,Životna sredina za nivoima (lokalnom i nacionalnom, između
Evropu”. različitih sektora). Međutim, podaci o stanju

u oblasti zaštite životne sredine još uvek nedostatak pristupa zdravoj vodi za piće
nisu objedinjeni te nije moguće stvoriti i dobrim sanitarnim uslovima, povrede
celokupnu sliku o stanju u životnoj sredini. vezane za kretanje i saobraćaj, zagađenje
U ovom procesu značajne su uloga medija i vazduha (životna sredina i ambijentalni
informaciono komunikacionih tehnologija. vazduh) i opasne hemikalije i profesionalni
rizici.
Koliko i kako stanje životne sredine Među navedenim rizicima, jedan
utiče na zdravlje mladih u Srbiji? od najvećih problema u Republici Srbiji
je zagađenje vazduha prouzrokovano
Životna sredina predstavlja jednu industrijskim emisijama ili saobraćajem.
od važnih elemenata koji određuju zdravlje Od posebnog značaja je izloženost
mladih. Procesi ispitivanja i praćenja uticaja povišenim vrednostima troposferskog
životne sredine na zdravlje stanovništva, a ozona, PM10 i PM2.5, sumpordioksidu,
posebno dece i mladih, u Evropi su otpočeli azotnim oksidima, teškim metalima, kao
krajem osamdesetih godina. Pred našom i kancerogenim materijama u vazduhu.
zemljom, koja nije pratila ove aktivnosti, Mladi izloženi povišenim koncentracijama
jeste dug put u razvijanju veza i stvaranju olova u životnoj sredini pokazuju promene
kapaciteta za jedan savremen, multisektor- u ponašanju, usporen intelektualni razvoj,
ski pristup ovoj oblasti. kao i niz psihičkih i neuroloških simptoma
ENHIS baza podataka o životnoj kao što je otežano učenje i smanjena kon-
sredini i zdravlju, koja se primenjuje u centracija. Kvalitet vazduha u zatvorenim
zemljama EU, prati 29 pokazatelja životne prostorijama umnogome utiče na zdravlje
sredine i zdravlja, od kojih se neki odnose mladih.
posebno na decu i mlade, kao najosetljiviji Prema Strategiji razvoja zdravlja
deo populacije. U Republici Srbiji prati se mladih u Republici Srbiji , usvojenoj od
oko 70% ovih pokazatelja, mada je nere- strane Vlade 2006. godine, veliki broj
dovno izveštavanje naše zemlje Svetskoj mladih je izložen duvanskom dimu, bilo kao
zdravstvenoj organizaciji prouzrokovalo aktivni pušači (24% studentske populacije
da se u međunarodnoj prezentaciji i raz- puši), ili kroz izloženost sekundarnom
meni podataka nađe samo pet pokazatelja duvanskom dimu u ambijentalnom vazduhu
životne sredine i zdravlja. (97.4%). Opšte poznati rizici po zdravlje
Četiri osnovna prepoznata rizika prouzrokovani delovanjem duvanskog dima
iz životne sredine po zdravlje mladih su: su problem koji se može smanjiti

doslednom primenom propisa koji uređuju Kako poboljšati ovo stanje i
oblast zdravlja i zaštite životne sredine. ostvariti postavljeni cilj?
Mladi su u životnoj sredini (voda,
zemljište, vazduh i hrana) posebno izloženi Mladi i država napravili su plan i
opasnim hemikalijama, ali ne treba odredili četiri specifična cilja, čijim ostvaren-
zanemariti ni izloženost mladih u radnoj jem će se postići i glavni cilj - Osnaživati
sredini. Kako se već sa 15 godina, dok razvoj mlade za inicijative i aktivnosti koje su u
mladog organizma uveliko traje, može zas- skladu sa osnovnim ciljevima održivog raz-
novati radni odnos, veoma je važno strogo voja i zdrave životne sredine.
poštovanje zakonske regulative kojom
se zabranjuje rad maloletnika na radnim
mestima sa posebnim rizikom. Ne treba
zanemariti i rad dece i mladih u seoskim
domaćinstvima, koji takođe može nositi
1. Prvi
rizik po njihovo zdravlje.
Mladi i iznenadne pretnje po

specifičan
zdravlje u životnoj sredini.
cilj:
Brojne prirodne nepogode
(zemljotresi, poplave, vetrovi, snežni
Razvijati svest i ponašanje mladih
nanosi, klizanje tla, požari i dr.), saobraćajne
u duhu održivog razvoja, zaštite životne
nesreće, proizvodnja i korišćenje opasnih
sredine, kao i očuvanja prirodne baštine.
materija, akcidentalna zagađivanja
vazduha, vode i zemljišta, zarazne bolesti, i
drugo, ukazuju na potrebu osposobnjavanja
mladih da prepoznaju rizike po zdravlje Koje aktivnosti
u životnoj sredini i da preduzmu mere
i aktivnosti za njihovo otklanjanje ili treba realizovati da
prevazilaženje.
bi se on ostvario?

- Organizovati, u partnerstvu sa mladima,
različite oblike obrazovnih programa 2. Drugi
za mlade kroz sve vidove formalnog i
neformalnog obrazovanja;
specifičan
- Promovisati održivo korišćenje prirodnih
resursa i dobara; cilj:
- Formirati regionalne kao i internacionalne
elektronske komunikacijske mreže (putem Prevenirati i smanjiti rizike po
Interneta) u cilju potpomaganja globalne zdravlje mladih koji mogu poticati iz životne
saradnje; sredine.
- Podsticati uključivanje mladih u

organizacije mladih i druga udruženja Koje aktivnosti
građana koja, kroz naučnoobrazovne,
istraživačke, sportske i druge aktivnosti,
neguju duh održivog razvoja i doprinose
treba realizovati da
zaštiti životne sredine; bi se on ostvario?
- Podsticati vrednovanje aktivnosti mladih u
ovoj oblasti kroz uspostavljanje nagrada - Razvijati adekvatan informacioni sistem
za najuspešnije akcije; praćenja osnovnih pokazatelja zagađenja
i stvarati baze podataka na republičkom,
- Unapređivati i stimulisati širenje, regionalnom i lokalnom nivou;
umrežavanje i održavanje programa
vršnjačke edukacije u lokalnim - Podizati nivo svesti (kroz obrazovanje i
zajednicama (kroz standardizovane obuke informisanje) o rizicima po zdravlje koji
i kontinuirano praćenje); mogu poticati iz životne sredine (hrana,
zemljište, voda, vazduh – u spoljašnjoj
- Obezbediti podršku mladima za njihovo sredini i zatvorenim prostorima) i
stručno usavršavanje u oblasti zaštite promovisati zdrav način života;
životne sredine i održivog razvoja, kako u
zemlji, tako i u inostranstvu.

- Podsticati razvoj ustanova primarne - Omogućiti učešće mladih u procesu
zdravstvene zaštite i programa prevencije odlučivanja i u pregovorima u vezi životne
sa stručnjacima čije je obrazovanje sredine na globalnom i regionalnom
posebno usmereno na probleme zdravlja nivou, a kroz učešće mladih u državnim
prouzrokovane zagađenom životnom savetima, nacionalnim delegacijama i
sredinom ili nezdravim stilom života; savetodavnim odborima;
- Unaprediti mere za otklanjanje rizika u - Formirati regionalne i internacionalne

životnoj sredini i za zaštitu života i zdravlja elektronske komunikacijske mreže
mladih. (saradnja po pitanjima zaštite životne
sredine, transfer iskustva i znanja);
3. Treći - Podsticati partnerske mogućnosti

omladinskih organizacija, udruženja
i organizacija koje se bave mladima i
specifičan internacionalnih agencija za razvijanje
lokalnih i nacionalnih projekata.
cilj:
4. Četvrti
Obezbediti uslove za aktivno učešće
mladih u donošenju odluka u vezi zaštite
životne sredine i održivog razvoja.
specifični
cilj:
Koje aktivnosti
treba realizovati da Razvijati kapacitete sistema koji će
omogućiti sprovođenje politike prema
bi se on ostvario? mladima, kao i pratiti i adekvatno reagovati
na sve probleme od značaja za mlade u
segmentu održivog razvoja i zaštite životne
sredine.

Slika 2. Portal
Zamisli život
Koje aktivnosti treba realizovati da bi se

on ostvario?
- Definisati mehanizme i obezbediti stručnu, finansijsku i političku podršku za
adekvatno obrazovanje kao i blagovremeno informisanje povodom
životne sredine i održivog razvoja;
- Podsticati razvoj preduzeća za prikupljanje sekundarnih sirovina i

reciklažu, kao i privrednih društava čija je aktivnost usmerena na zaštitu životne
sredine i održivog razvoja;
- Obezbediti finansiranje iz posebnog fonda omladinskih idejnih projekata iz oblasti

održivog razvoja i zaštite životne sredine;

- Stimulisati tematsko opredeljivanje LITERATURA:
specijalističkih i naučnih projekata ka
- “Nacionalna strategija za mlade” www.mos.gov.rs
rešavanju aktuelnih problema procesa
i stanja u životnoj sredini (klimatske - “Akcioni plan politike za mlade u AP Vojvodini”
promene, prekomerna eksploatacija www.sio.vojvodina.gov.rs
prirodnih resursa, poremećaji ravnoteže i
gubitak biodiverziteta i problem genetski
modifikovanih vrsta);
- Definisati mehanizme i oblike koji

će udruženjima omogućiti povezivanje
i razvoj kapaciteta za ostvarivanje
aktivnosti usmerenih ka održivom razvoju i
problemima u životnoj sredini;
- Omogućiti efikasnu primenu znanja

mladih o zaštiti životne sredine;
- Obezbediti podršku razvijanju

kompetencija nastavnog kadra za
uključivanje obrazovanja za zaštitu
životne sredine i održivi razvoj u nastavu i
vannastavne aktivnosti;
- Obezbediti saradnju u oblasti obrazovanja

za zaštitu životne sredine i održivog
razvoja na svim nivoima (obrazovno-
vaspitne ustanove, visokoškolske
ustanove, naučnoistraživačke ustanove),
kao i sa organizacijama u svetu, posebno
u okviru Ekonomske komisije UN za
Evropu (UNECE).

Celina 2.

VODA

Celina 2.
Fizičko-hemijska
2.1.
svojstva vode
2.1.1 Osnovne odlike prirodnih voda
na zemlji
Voda je najrasprostranjenija Prema poreklu, prirodne vode se

životna materija na planeti. U prirodi se mogu podeliti u tri grupe:
javlja u tri agregatna stanja: u gasovitom
stanju (vodena para i oblaci), čvrstom - Atmosferske:
(lednici, glečeri) i tečnom (vodena tela kao
što su okeani, mora, jezera, reke). kiša, sneg, magla, rosa, mraz;
Pored količine vode koja je čoveku - Površinske:
dostupna važan je i njen kvalitet.
Pod kvalitetom vode podrazumeva se
okeani, mora, reke, jezera,
stanje vodenog sistema, izraženo preko močvare, bare;
fizičko-hemijskih, hemijskih i bioloških - Podzemne:
pokazatelja, kako u vodi tako i u sedimentu
(talogu). Iako promene u karakteristikama izvori, reke ponornice.
vode nastaju i u toku prirodnih pojava,
šta mislite čime su one sve češće i sve više Prirodne vode na Zemlji nikada
izazvane? Delovanjem čoveka! nisu hemijski potpuno čiste, već u većoj ili
Zato je važno da i o vodi saznamo nešto manjoj meri sadrže gasovite, mineralne i
novo i naučimo kako da je sačuvamo! organske supstance u rastvorenom stanju
i različite čvrste čestice i mikroorganizme.
U zavisnosto od mesta na kome se nalaze,
Fizičke i hemijske osobine vodenim basenima, zemljištu, morima
vode su veoma složene i ili okeanima, ili na kopnu, značajno se
razlikuju u hemijskom sastavu.
još uvek nisu u potpunosti
objašnjene.

Šta mislite, koja grupa
vode od tri gore navedene je 2.1.2. Fizičke osobine
najčistija? Atmosferske vode spadaju
u najčistije. Međutim, i one sadrže primese
prirodnih voda
u obliku gasova, čađi, prašine. Podzemne Fizičke osobine vode su karakteri-
vode na manjim dubinama mnogo lakše stike koje se mogu registrovati čulima
se zagade putem ispiranja zagađujućih (boja, miris) ili izmeriti bez promena njenih
materija iz zemljišta. Duboke podzemne osobina.
vode su čistije i najpogodniji su izvor vode Čista voda nema boju, ukus ni miris.
za piće. Gustina vode je 1 kg/l i ova vrednost se
Sastav površinskih voda je vrlo uzima kao standard za određivanje gustine
promenljiv. Planinski potoci, reke i jezera drugih supstanci. Sigurno se sećate - čista
su obično vrlo čisti. Vode jezera i reka voda je dobar rastvarač, a loš provodnik
imaju slične karakteristike. Međutim, električne struje. Pri normalnom pritisku
njihovo prirodno stanje je često narušeno voda mrzne, odnosno prelazi u led, na
jer se nalaze pod snažnim pritiskom temperaturi od 0°C, a ključa, tj. prelazi u
čovekovih delovanja. Svojim aktivnostima vodenu paru na 100°C. Ukoliko se pritisak
čovek u velikoj meri utiče na sastav voda menja, menja se i temperatura prelaska
doprinoseći njihovom zagađivanju. Koliko vode u drugo agregatno stanje. Tako na
je to u toku jednog dana? Svakog dana primer, voda na vrhu Mont Everesta ključa
2 miliona tona otpadnih materija koje na samo 68°C.
je čovek proizveo dospe u vodotokove. Prelazak vode iz jedno u drugo
(Najkrupnija životinja na Zemlji je plavi kit agregatno stanje se objašnjava energijom
koji je težak do 150 tona - to bi bilo oko kretanja čestica. Što je temperatura
13.500 kitova!) U zemljama u razvoju 70% vode viša, energija molekula postaje
netretiranih otpadnih materijala se izliva u veća, sile privlačenja između molekula
vodotokove čime se zagađuju upotrebljive postaju sve slabije, a rezultat je njihovo
vodne zalihe. Približno 500 velikih svetskih međusobno udaljavanje. U tački vrenja
vodotokova je zagađeno. dolazi do promene agregatnog stanja.
Voda iz tekućeg stanja prelazi u vodenu
paru. Molekuli su u pari tako razređeni da
se voda ponaša kao gasovita supstanca.
Smanjenjem temperature smanjuje

se energija kretanja molekula, pa se Zbog toga su temperaturne promene pri
smanjuje i njihova međusobna udaljenost, prelasku jednog godišnjeg doba u drugo
a međumolekulske veze postaju sve postepene, naročito u blizini velikih vodenih
delotvornije. Konačno, kada molekuli površina, odnosno okeana.
prestanu da se kreću dolazi do formiranja
kristalne rešetke, odnosno kristala vode Voda ima veoma visok površinski
(slika 3.). napon. Drugim rečima, voda je lepljiva i
elastična i pre teži da formira kapi nego da
Voda ima visok specifični indeks se širi u tankom filmu. Površinski napon
toplote. Šta to znači? To znači da voda je odgovoran za kapilarna svojstva koja
može da apsorbuje (“uvuče u sebe”) mnogo omogućavaju da se voda (i u njoj rastvorene
toplote. Ova njena osobina utiče i na supstance) kreću kroz korenje biljaka i kroz
regulaciju promena temperature vazduha. krvne sudove u telima životinja. (Setite se
biologije...)
Slika 3. Formiranje kristala vode

U prirodnim vodama, rekama, Iako prisustvo boje ne mora da ukazuje na
jezerima, morima, okeanima značajne ozbiljno zagađenje i toksičnost vode od
fizičke karakteristike vode obuhvataju: boju, značaja je u pogledu njene estetike.
miris, providnost, mutnoću, gustinu vode,
temperaturu, svetlosni režim i pokrete.
2. MIRIS
1. BOJA Miris je estetska karakteristika koja
zavisi od ljudskog čula. Supstance koje
Čista voda je bezbojna. Međutim, proizvode mirise učestvuju i u formiranju
prisustvo različitih supstanci u vodi može ukusa vode. Ipak, mnoge supstance daju
dovesti do obojenja. Na primer, gvožđe ukus, ali ne i miris. Neorganske supstance
vodi daje žutu ili crvenkastu boju, organske češće izazivaju pojavu ukusa vode, bez
materije u fazi truljenja boje vodu u žuto pojave mirisa. Sa druge strane, organske
ili braonkasto. Boja zavisi i od uslova supstance mogu da proizvedu i miris i
osvetljenja, površine vode, apsorpcije i ukus. Miris vode može da ukaže na njeno
odbijanja svetlosti, dubine, prozirnosti, potencijalno zagađenje. Produkti nekih
planktona, pritoka. algi i bakterija u vodi mogu dovesti do
Da li je more plavo? Boja morske razvoja različitih mirisa: mirisa zemlje,
vode nije plava nego je naše čulo vida tako buđi, voća i povrća, trave, ribe itd. Biološka
doživljava. Reč je zapravo o optičkom razgradnja često je praćena nastankom
efektu. Sunčeva svetlost se sastoji od gasova i jednostavnijih organskih supstanci,
sedam boja (crvene, narandžaste, žute, uzročnika mirisa.
zelene, plave, indigo i ljubičaste). Njihove
talasne dužine opadaju od crvene ka plavoj. Među najznačajnijim
Kada sunčeva svetlost dospe do površine
morske vode njene komponente koje imaju
produktima razgradnje
veće talasne dužine (crvena, narandžasta nalaze se jedinjenja
i žuta) se većim delom apsorbuju u vodi,
dok se plava komponenta koja ima sumpora koja daju miris
najmanju talasnu dužinu reflektuje (odbija
od površine). Zbog toga se čisto more čini na pokvarena jaja.
plavim.

3. PROVIDNOST Providnost je najveća u toplim morima,
a idući ka polovima se smanjuje.
Na providnost vode utiče niz
faktora: ugao sunčevih zraka, vremenske U Tihom okeanu ona iznosi 59 m,
prilike, količina materija prisutnih u vodi, Jadranskom moru 33 m Crnom moru 25 m,
organska produkcija. Na osnovu providnosti Baltičkom moru 13 m, a Belom 8 m. Najveća
vode se mogu podeliti na: je u Sargasovom moru i iznosi 66,5 m.
Merenje providnosti se vrši pomoću limenog

bistre; diska koji se spušta u vodu, poznatiji kao – „Sec-
skoro bistre; chi disk“ (Slika 4. i Slika 5.). Beleže se vrednosti
slabo zamućene; dubine na kojoj se disk gubi iz vida i opet uočava
pri podizanju. Zatim se izračunava prosečna
zamućene; dubina vidljivosti diska, odnosno providnost vode,
veoma mutne; tako što se ove dve dubine saberu i podele sa dva.
neprovidne.
Slika 4. Secchi disk Slika 5. Način korišćenja Secchi diska

4. Mutnoća nefelometara, aparata kojima se detektuje
smanjenje intenziteta zračenja pri prolasku
Od čega sve voda može da bude kroz analizirani rastvor. Jedinice u kojima
mutna? Sadržaj vode pored rastvorenih se izražava rezultat merenja nazivaju se
materija čine i nerastvorene čestice različite nefelometrijske jedinice.
veličine. Mutnoća vode je posledica prisus- Generalno posmatrano mutnoća
tva nerastvorenih čestica u obliku algi i je izraženija kod površinskih voda, dok je
bakterija, zatim uginule organske ma- kod podzemnih voda koje se sporije kreću i
terije i neorganskih, mineralnih materija. pokretanje čestica slabije. Kod tekućih voda
Prisustvo algi dovodi do sezonskih prom- materijal koji tok nosi varira od veličina
ena u mutnoći vode. Sezonske promene ćelija i čestica gline, pa sve do veličina
nastaju u skladu sa povoljnošću uslova za kamenja i stena. Sa smanjenjem brzine toka
razmnožavanje algi, pa je tako mutnoća vode dolazi do taloženja težih čestica, dok
izazvana algama veća leti kada su tem- sitne, fine čestice ostaju u vodenom stubu.
peraturni uslovi i uslovi ishrane povoljni. Ovakve čestice se nazivaju suspendovanim
Organski materijal je proizvod rasta biljaka česticama.
i raspadanja uginulih organizama. Dodatna U mirnim vodama, u kojima je
količina organskih materija u vodena tela protok ispod 1 m/s moguće je taloženje
dospeva i spiranjem okolnog zemljišta. Ne- suspendovanih čestica na dnu. Povećanjem
organske čestice u vodu dospevaju erozijom brzine protoka dolazi do pokretanja sitnih
zemljišta, podizanjem mulja i ulivanjem čestica koje nošene strujom mogu dospeti
pritoka. do delova vodotokova u kojima se brzina
Mutnoća u vodi uzrokuje skretanje toka ponovo smanjuje i tu se taložiti
svetlosti jer dolazi do sudaranja sunčevih dovodeći do postepenog narastanja rečnog
zraka sa nerastvorenim česticama. Veća dna.
mutnoća znači da će i više sunčevih zraka U stajaćim vodama, usled većeg
biti rasuto. Samim tim manje svetlosti isparavanja, priliv suspendovanih čestica
će prodirati u vodu što različito utiče na dovodi do povišene mineralizacije
živi svet. Kako se meri mutnoća vode? vode. Kretanje i taloženje čestica zavisi
Princip rasipanja svetlosti na česticama prvenstveno od talasa. U manjim jezerima,
koristi se za merenje mutnoće, odnosno za koja su karakteristični manji i učestali
koncentracije nerastvorenih čestica. talasi, taloženje finijeg, sitnog materijala je
Merenje se vrši pomoću turbidimetara ili intenzivnije u priobalnom području.

Slika 6. Lednik
Na taj način formira se muljevita ili
sitnopeskovita obala. U većim jezerima je
raspodela čestica obrnuta usled dejstva
dužih, manje učestalih talasa.
Taloženjem suspenzija na dnu
stajaćih i sporotekućih voda nastaje
zaliha čestica koje se u nekom budućem
periodu mogu osloboditi i dovesti do
zamućenja vode. Osim toga, one često
sadrže teške metale i adsorbuju toksične
supstance iz vode što negativno utiče na
opstanak i zdravlje vodenih organizama
(hidrobionata), ali posredno i zdravlje
čoveka.
A kako temperatura utiče na gustinu

5. Gustina vode vode? Povećanje temperature dovodi do
smanjenja gustine. Međutim, zavisnost
Gustina vode zavisi od:
gustine vode od temperature pokazuje
izvesnu nepravilnost. Uobičajeno, gustina
temperature; neke supstance u čvrstom agregatnom
rastvorenih soli. stanju veća je od njene gustine u tečnom.
Prema tome komad takve čvrste supstance
tone u sopstvenoj tečnoj fazi. To znači da bi
Što je količina čvrsto stanje vode - led - trebalo da potone?
Međutim, nasuprot tome, kod vode, čvrsta
rastvorenih soli veća, faza (led) umesto da tone, pliva na površini
svoje tečne faze. To znači da je gustina leda
veća je i gustina manja od gustine tečne vode. U intervalu
temperature od 0°C do 4°C gustina vode
vode. raste i na 4°C dostiže svoj maksimum, da
bi daljim povećanjem temperature gustina
počela da opada.

Ovakva nepravilnost zavisnosti gustine od 6. Temperatura
temperature se tumači fizičkom strukturom
vode. Led zbog svoje strukture kristalne Temperatura se meri termometrom
rešetke ima manju gustinu od vode u i izražava u stepenima Celzijusa (°C).
tečnom stanju te na njoj pluta. Primer za U slučaju površinskih voda zavisi od
to su lednici na Severnom i Južnom polu nekoliko stvari (faktora):
(slika 6.). Zagrevanjem dolazi do razaranja
kristalne rešetke pa se gustina vode - Geografske širine. Temperatura je
postepeno povećava. Sve do temperature viša u područjima bližim ekvatoru gde iznosi
od 4°C u vodi se nalaze sitni kristalni u proseku 27-28°C. Idući ka polovima ona
agregati (grupacije) čijim se razbijanjem opada, pa tako u suptropskim oblastima
gustina vode povećava. Na temperaturama prosečna temperatura iznosi 20-23°C,
višim od 4°C dolazi do povećavanja u umerenim 6-11°C, a u polarnim ima
kinetičke energije molekula i njihovog negativne vrednosti i voda se nalazi u obliku
izraženijeg kretanja, a rezultat je smanjenje leda. Prosečna vrednost temperature
gustine vode. svetskog okeana iznosi 17,5°C. Najtopliji je
Zašto je važno da znamo Tihi okean sa temperaturom od 19,4°C, a
za ovu nepravilnost? Činjenica najhladniji Severni ledeni sa 0,75°C.
da led ima manju gustinu od - Boje i prozirnosti vode. Tamnije

vode je od ogromnog značaja obojena ili zamućena voda u većoj meri
za opstanak živog sveta jer apsorbuju sunčevo zračenje što dovodi do
povećanja temperature.
omogućuje opstanak vodenih
organizama u zimskim - Uslova osvetljenja vode. Vegetacija
uslovima. Tokom zime, kada se na obali sprečava prodiranje sunčevih zraka
i zagrevanje vode.
temperatura vazduha spušta
ispod nule, ledi se površina gde • Dubine i zapremine vode.
je voda najhladnija, a na dno se Za zagrevanje voda većih dubina i
zapremina potrebno je više vremena,
spušta gušća, toplija voda u kojoj pa su samim tim i hladnije u odnosu
se održava živi svet. na pliće vode.

- Pritoka. Reke i jezera mogu se dubine. U jesenjem period, kada dolazi do
hraniti putem padavina, podzemnih opadanja temperature okolnog vazduha,
voda, otapanja snega, spiranjem okolnog i temperatura vode opada. Hlađenjem
zemljišta, ali u njih mogu dospevati i voda postaje gušća pa površinski slojevi
otpadne vode koje često imaju temperaturu tonu, a topliji sloj se izdiže i hladi što
veću od njihove. dovodi do ponovnog spuštanja ka dubini.
Na ovaj način se odvija potpuno mešanje
- Sezone. Temperatura vode se menja jezerske vode. Tada je temperatura vode
u zavisnosti od godišnjeg doba. izjednačena i kreće se u intervalu od
3-10°C. Daljim hlađenjem površine vode
Gornji slojevi vode, odnosno slojevi formira se led koji pliva. Za zimski period
do 1 m, zagrevaju se direktno sunčevim karakteristično je ponovno uspostavljanje
zracima. A kako se zagreva voda u dubini? temperaturnih slojeva, ali su oni u odnosu
Dublji slojevi vode zagrevaju se indirektno: na letnju sezonu obrnuto raspoređeni –
cirkulacijom vode (usled razlika u gustini inverzna stratifikacija.
vodenih slojeva) i turbulencijom (talasima i
strujanjem).
U stajaćim vodama (jezerima) dolazi Na površini je voda hladnija
do raslojavanja ili termičke stratifikacije (0-3°C) ili se formira led, dok
vode (Slika 7.). Naime, tokom leta,
zagrevanje površine vode je intenzivno se temperatura vode na dnu
(jako). Toplija voda na površini ima kreće oko 4°C. U proleće dolazi
manju gustinu od duboke hladne vode,
a temperaturne razlike između slojeva
do ponovnog zagrevanja
mogu biti znatne. Tako u gornjem sloju, površinskih slojeva vode,
tzv. epilimnionu temperatura varira od cirkulatornih i turbulentnih
22-25°C dok u sloju pri dnu, odnosno
hipolimnionu, iznosi oko 4°C, što ujedno kretanja koja uslovljavaju
i predstavlja temperaturu na kojoj voda mešanje vode i izjednačavanje
ima najveću gustinu. Srednji vodeni sloj se
naziva termoklina, a u njemu su promene temperature njenih slojeva.
temperature najizraženije. Temperaturni
skok u ovom sloju iznosi 1°C po metru

Slika 7. Temperaturne zone jezera
Na proces zagrevanja vode u

značajnoj meri može uticati i čovek,
7. Svetlosni režim
ispuštanjem otpadnih voda iz energetskih
Kao i na kopnu, i u vodi je sunčeva
postrojenja, industrije, kao i komunalnih
energija jedan od ključnih preduslova za
otpadnih voda.
opstanak života. Fotosintetski aparat
Većina organizama koji naseljavaju
vodenih biljaka prilagođen je uslovima
vodenu sredinu je veoma osetljiva na
izmenjenog kvaliteta i smanjenog
promenu temperature jer je njihova tel-
intenziteta svetlosti. Pored uticaja na
esna temperatura zavisna od temperature
intenzitet fotosinteze, svetlost uslovljava
okoline. Zahvaljujući životnim procesima,
i obojenost i razmnožavanje nekih
temperatura tela riba je u odnosu na oko-
organizama.
linu viša za 0,5-10°C. Temperatura direktno
utiče na intenzitet disanja, kretanje, rast i
razmnožavanje. Veoma značajna posledica 8. Pokreti vode
temperaturnih promena vodene sredine je i
njima uslovljena promena količine rastvore- U prirodi ne postoje vodene mase
nog kiseonika. Sa porastom temperature koje miruju u potpunosti. Od čega se voda
smanjuje se količina kiseonika u vodi. “pomera”? Glavni uzročnici pokretanja vode
su: vetar, gravitacija, evaporacija (zovu je i
isparavajuća snaga vazduha,

a predstavlja kretanje vode u obliku vodene do njegovog gubitka. Zato, kada dođe do
pare sa prirodnih površina), nagib podloge, mešanja ovih slojeva, istovremeno dolazi i
Zemljina rotacija, uticaj Meseca, zemljotresi do njihovog obogaćivanja materijama u ne-
i cirkulacija uslovljena temperaturnim raz- dostatku. Epilimnion se obogaćuje organ-
likama vodenih masa. skim i mineralnim supstancama, a hipolim-
nion kiseonikom.
Najuočljiviji pokreti vode su: Tok (strujanje) vode karakterističan
je za reke i potoke. Ako posmatramo
• talasi strujanje vode od izvorišta do ušća
• struje primetićemo da brzina strujanja zavisi od
• plima i oseka. nagiba tla i protoka. Protok predstavlja
količinu vode izraženu u m3 koja protekne
U stajaćim vodama najuočljivije na određenom posmatranom profilu u toku
je pokretanje vode izazvano talasima, ali 1 sekunde. Voda teče brže kada je dalje
veoma su značajni horizontalni i vertikalni od podloge, tako da je kretanje najbrže u
pokreti slojeva vode. Mešanje čitavog stuba sredini toka na polovini najveće dubine.
vode do kog dolazi u jesenjem i prolećnom Ako se sa fiziogeografskog stanovišta tok
periodu kada se temperature gornjih i podeli na gornji, srednji i donji, može se
donjih slojeva izjednačavaju (ono što smo pratiti postepeno opadanje brzine protoka
naučili u odeljku o temperaturi vode) jedan od gornjeg prema donjem toku.
je od važnih uslova velike raznolikosti Da li se sećate kretanja vode koje
živog sveta u vodama umerenih područja. možete posmatrati kada leti odete na
Mešanje vode je važno jer tokom leta more? U morima i okeanima se pored
organizmi u vodi potroše većinu mineralnih talasa pojavljuju posebni oblici pokretanja
materija u gornjem sloju (epilimnionu) koji vode – struje i plima i oseka. Morske struje
je osvetljen, bogat kiseonikom, zagrejan predstavljaju kretanja mase vode izaz-
i kao takav pogodan za razvoj brojnih vano dejstvom vetrova u ekvatorijalnom
organizama. Sa druge strane, u donjem području. Brzina morskih struja iznosi 5%
sloju (hipolimnionu), dolazi do taloženja od brzine vetrova koji ih izazivaju. Morske
organskih materija koje predstavljaju struje značajno utiču na rasprostranjenost
izvor hrane za bakterije. Bakterijskom vodenih organizama. Tako se na primer,
razgradnjom ovih materija troši se velika evropske jegulje mreste u Sargasovom
količina kiseonika pa vrlo brzo može doći moru (deo Atlantskog okeana, između

Zapadno-indijskih i Azorskih ostrva). 105° ( Slika 8.). Ovakva asimetrija molekula
Nakon što se larve izlegu one se vraćaju u posledica je nejednakog rasporeda
Evropu koristeći Golfsku struju. naelektrisanja – krajevi sa vodonikom imaju
Plima i oseka, odnosno nadiranje i nešto slabije pozitivno naelektrisanje,
povlačenje vode pod uticajem Mesečeve a deo s atomom kiseonika slabije negativno
gravitacije, smenjuju se na svakih 12 sati. naelektrisanje. To znači da je molekul vode
Nadiranje vode u periodu plime može polaran. Ova osobina molekula vode u
iznositi i do nekoliko metara. Pod ovako mnogome određuje ostala svojstva,
naglim promenama životnih uslova, a između ostalog uslovljava i to da se voda
smenama potapanja i isušivanja mogu da ponaša kao odličan rastvarač kako je već
opstanu samo organizmi koji su prilagođeni napomenuto i može da rastvori veliki broj
na promene uslova vlažnosti, kiseonika, supstanci.
temperature, svetlosti. To su na primer neki
račići, školjke, morske sase, ježevi.
Kako im to uspeva? Oni preživljavaju
tako što se zatvaraju u svoje ljušture ili se
zakopavaju u pesak.
Talasi su pokreti najčešće izazvani
vetrom. Njihova udarna snaga može da
dostigne i 15 tona po metru kvadratnom
( t/m2).
2.1.3. Hemijske osobine

prirodnih voda
Voda ima vrlo jednostavnu hemijsku
strukturu - jedan molekul vode sastoji se
od dva atoma vodonika i jednog atoma
kiseonika ( Slika 8.) Hemijska formula
molekula vode- H2O. Međutim, povezanost
između tri atoma nije simetrična i upravo
to je ono što molekul vode čini posebnim. Slika 8. Hemijska struktura molekula vode
Dva atoma vodonika su raspoređena tako
da međusobno zaklapaju ugao od približno

Da li sve vode u prirodi imaju isti materija u rekama i jezerima se povećava
sastav? Hemijski sastav vode u prirodi se za vreme obilnih kiša, oticanja vode i
međusobno znatno razlikuje i zavisi od isparavanja i spiranja poljoprivrednog
mnogobrojnih činilaca kao što su na primer: zemljišta.
poreklo vode (atmosferske, površinske, Merenje provodljivosti vrši se apa-
podzemne), podloga sa kojom je voda u ratima konduktometrima, a internacionalni
kontaktu, živi svet, zagađenje, godišnje sistem jedinica (SI sistem) kao jedinicu
doba itd. Prolazeći kroz Zemljinu koru voda preporučuje S/m (simens po metru). Budući
rastvara njene pojedine komponente pa na da provodljivost zavisi i od temperature
sastav vode u velikoj meri utiče podloga. vode, odnosno da se sa povećanjem tem-
Pored komponenti koje u vodene sisteme perature povećava provodljivost, da bi se
dospevaju prirodnim putem (kiša, sneg, rezultati mogli porediti preračunavaju se
spiranje zemljišta), u njima se može naći i na standardnu temperaturu (25°C). Ovako
niz različitih jedinjenja koja predstavljaju izražena vrednost se naziva specifična
produkte čovekovih aktivnosti. električna provodljivost. Uobičajene vred-
U važna hemijska svojstva prirodnih nosti električne provodljivosti u pijaćoj vodi
voda spadaju: električna provodljivost, pH, iznose od 0,005-0,05 S/m, dok morska voda
rastvorene neorganske i organske materije i ima vrednost od oko 5 S/m.
rastvoreni gasovi. Na osnovu električne provodljivosti
može se odrediti salinitet vode, odnosno
sadržaj rastvorenih soli. Salinitet se
1. Električna provodljivost izražava u promilima (‰) što predstavlja
ukupan sadržaj soli izraženo u gramima u
Šta bi bila provodljivost? 1000g vode. U proseku salinitet svetskih
Sposobnost vode da provodi električnu okeana iznosi 35‰. Salinitet se smanjuje u
struju predstavlja provodljivost. Ona zavisi severnim morima (salinitet Baltičkog mora
od prisutnih jona, njihove koncentracije, je svega oko 20‰), kao i onim morima koja
pokretljivosti i valentnosti, kao i se odlikuju većim brojem pritoka, dok se
temperature sistema i daje informaciju južna mora odlikuju povećanim salinitetom.
o stepenu mineralizacije vode. Ukoliko Da li ste nekada čuli koje je najslanije more
je koncentracija soli previše visoka, život na svetu? Najslanije more na svetu je Mrtvo
vodenih organizama biva ugrožen, ali i
more. Mrtvo more je jezero na Bliskom
korišćenje takve vode za navodnjavanje
istoku koje se uobičajeno naziva morem.
postaje problem. Sadržaj mineralnih

Salinitet Mrtvog mora je oko devet puta Zbog toga je nemoguće ući u vodu ovog
veći od saliniteta obične morske vode, u mora do vrata, jer se telo diže iznad vode
njemu život ne postoji, osim vrlo otpornih čim je čovek u vodi u visini grudi, niti je
mikroorganizama - bakterija. Pošto je voda moguće otvoriti oči u ovoj vodi ( Slika 9.).
vrlo slana ima veliku gustinu. Gornjih 35
metara ima salinitet od 300-400 ‰ i tem-
peraturu između 19 °C i 37 °C. Slika 9. Plutanje u Mrtvom moru

2. pH vrednost Kiselost može da utiče i na druge
parametre vode. Kada kisela voda dođe
Mera relativne kiselosti (aciditeta) u kontakt sa određenim jedinjenjima ili
ili baznosti (alkaliteta) sredine izražava se metalima (bakar, aluminijum, živa), ona
preko pH vrednosti. pH vrednost nema ih čini toksičnijim nego što oni to jesu u
jedinicu i za poređenje vrednosti se koristi neutralnim sredinama. Kiselost utiče i
skala od 0 do 14 ( Slika 10.). Kod kiselih na rastvaranje soli azota i fosfora koji su
rastvora pH vrednost je manja od 7, a veoma važni za razvoj vodenih biljaka i
kod baznih veća od 7. Neutralni rastvori planktonskih organizama.
imaju pH vrednost 7. Tako na primer, U toku godine sa promenom dubine
kiseli karakter imaju kisele otpadne vode jezera i pH vrednost može da varira. Ovakve
u rudnicima (1,0) i kisele kiše (4-4,5) koje promene uslovljene su promenama u
značajno doprinose snižavanju pH vrednosti intenzitetu fotosinteze i drugih hemijskih
prirodnih voda. Potpuno čista voda je reakcija. Generalno, tokom leta, gornji
neutralnog karaktera, a bazni karakter slojevi jezera u kojima je proizvodnja
ima morska voda (8,0). Većina kopnenih organskih materija od strane biljaka i
voda ima pH u opsegu 6,5-8,5. Kiselost ima planktonskih organizama intenzivna, pH se
značajan efekat na organizme. Najveći broj kreće između 7,5-8,5. U dubljim slojevima
organizama biva ugrožen ukoliko se pH pH je niža i kreće se od 6,5-7,5.
spusti ispod 6 ili poraste iznad 8.
Slika 10. Skala pH vrednosti

3. Rastvorene materije Sa druge strane, kopnene vode
sadrže manje količine rastvorenih soli, a
Voda je odličan rastvarač i u njoj se veće količine rastvorenog kalcijum-bikar-
nalaze rastvorene neorganske i organske bonata (Ca(HCO3)2) te se one ubrajaju u
materije različitog sastava. U njoj se hidrogenkarbonatne vode. Izuzetak pred-
mogu naći gotovo svi elementi periodnog stavljaju slana jezera koja imaju veći sadržaj
sistema. Neki od njih mogu biti štetni za neorganskih soli u odnosu na mora i okeane
živi svet, dok su neki neophodni ili korisni. (koncentracije idu i do 360 g/dm3). I neke
Ugljenik (C), kiseonik (O), azot (N), fosfor mineralne vode koje se u svom putu kroz
(P), kalijum (K), kalcijum (Ca), sumpor (S), zemlju bogate mineralnim materijama
magnezijum (Mg) i gvožđe (Fe) neophodni imaju povećane količine soli.
su za rast i razvoj organizama pa se nazivaju Postoje i takozvane bočatne vode.
biogeni elementi. Pored ovih elemenata To su zaslanjene površinske vode u blizini
veliki značaj imaju i tzv. mikroelementi cink ušća reka u more, delimično su slane usled
(Zn), bakar (Cu), molibden (Mo) i drugi, koji blizine priobalnim morskim vodama, ali se
su neophodni za normalno funkcionisanje nalaze i pod znatnim uticajem doticanja
životnih procesa. slatke vode.
Za ishranu vodenih biljaka i
a) Neorganske materije. planktonskih organizama veoma je važno
prisustvo azota i fosfora koji se usvajaju
Prema količini rastvorenih u obliku njihovih soli, takozvanih nitrata
neorganskih soli vode se mogu podeliti na: i fosfata. Izvori nitrata u vodenoj sredini
mogu biti zemljište (iz koga ove materije
morske; u vodu dospevaju spiranjem) i delovanje
kopnene. mikroorganizama koji mineralizuju
organsku materiju (razlažu organsku
Morska voda, bez obzira o kom materiju do neorganske). Fosfata u vodama
moru se radi, svuda ima sličan sastav. Osim ima čak i do deset puta manje u odnosu
kuhinjske soli (natrijum-hlorida NaCl) u na nitrate. Na velikim morskim dubinama
morima se nalaze znatne količine sulfata to ne mora biti slučaj, fosfata može biti i
pa se mora svrstavaju u sulfatni tip voda. do hiljadu puta više. Međutim, na velikim
Sulfati morskoj vodi daju gorak ukus. morskim dubinama, usled nedostatka
svetlosti, opstanak biljaka je nemoguć.

Da li ste čuli za tvrdu i meku vodu? biološki razgradljiva. Preciznije definisanje
Na osnovu sadržaja soli, posebno soli osobina i strukture određenog uzorka zavisi
magnezijuma i kalcijuma, vode se mogu od karakteristika mesta njegovog porekla.
podeliti na: meke i tvrde vode. U sintetička organska jedinjenja spadaju:
U mekim vodama sadržaj soli magnezijuma sapuni i deterdženti, pesticidi, rastvarači,
i kalcijuma je mali, dok tvrde vode sadrže kiseline i baze i nafta i naftni derivati.
velike količine ovih soli. Tvrdoća se izražava Dejstva organskih suspstanci su
u stepenima. Prema stepenu tvrdoće vode u vodi mnogobrojna: predstavljaju hranu
se mogu podeliti na: vrlo meke, meke, (šećer, belančevine, masti), izvor mirisa,
srednje meke, lako tvrde, tvrde i izrazito utiču na biološke procese (enzimi) i mnoga
tvrde vode. druga. Da li je dobro da u vodi ima mnogo
organskih materija? Njihovo prisustvo u
b) Organske materije. vodi je nepoželjno jer pomažu rast mik-
roorganizama koji troše rastvoren kiseonik
Najprostija organska jedinjenja u površinskim vodama. Osim toga, mnoga
se sastoje od ugljenika i vodonika, a u jedinjenja imaju toksično dejstvo na organ-
mnogima su osim njih zastupljeni i azot, izme. Toksičnost se može ispoljiti odmah
sumpor, fosfor i ređe drugi elementi. U ili nakon određenog vremena. Posebno
prirodnim vodenim sistemima mogu biti je opasno dejstvo koje može dovesti do
zastupljene u obliku prirodnih organskih promena na ćelijama (kancerogenost),
materija (POM) i sintetičkih jedinjenja koja genima (mutagenost) ili embrionima (tera-
proizvodi čovek. Kako nastaju prirodne togenost).
organske materije? Prirodne organske
materije nastaju hemijskom i biološkom Prema ukupnoj količini hranljivih
razgradnjom izumrlih ćelija. Najveći materija vode se mogu podeliti na:
procentualni udeo u prirodnim organskim
materijama imaju huminske materije, oligotrofne vode;
80-95% dok 5-20% čine šećeri, proteini, eutrofne;
masne kiseline i ostala organska jedinjenja. distrofne.
Generalno govoreći prirodne organske
materije su jedinjenja žute do braon boje u Oligotrofne vode su siromašne hran-
čiji sastav ulaze ugljenik, kiseonik, vodonik, ljivim materijama i planktonom.
azot i sumpor, veoma su reaktivna, ali slabo

Eutrofne vode su bogate hranom i i zarastanje jezerskih ekosistema ( Slika
planktonom. U njima se razvijaju tzv. vodeni 12.). Cvetanje vode nastaje usled naglog
cvet i zelene alge, od kojih voda dobija boju razmnožavanja algi na račun povećane
i gustinu. Ukoliko u vodi ima previše hrane, količine mineralnih materija. Iscrpljivanjem
ona postaje nepovoljna sredina za više hranljivih elemenata dolazi do njihovog
organizme. Šta mislite zašto? Budući da se odumiranja i tada počinju intenzivni procesi
noću u procesima disanja troši kiseonik koji truljenja uz potrošnju velike količine
se ne nadoknađuje procesom fotosinteze, prisutnog kiseonika.
količina kiseonika u vodi se smanjuje i može
biti nedovoljna. Nedostatak kiseonika, kao
Distrofne vode su siromašne
hranom, a bogate humusnim materijama.
i oslobađanje ćelijskog
U njima je razvoj vegetacije onemogućen. sadržaja algi koji može biti
Uprkos tome što su azot i fosfor važni
gradivni elementi, njihova velika
toksičan, izaziva odumiranje
količina u vodi može biti štetna. Prilivom ostalih vodenih organizama.
nitrata i fosfata u vodu, putem spiranja
poljoprivrednog zemljišta i ulivanja
Velika količina organske
otpadnih kanalizacionih voda, stvaraju materije taloži se na dnu i
se pogodni uslovi za prenamnožavanje
vodenih biljaka i algi ( Slika 11.).
dovodi do oplićavanja.
Sam proces postepenog
povećavanja organske materije u vodi
naziva se eutrofizacija. Iako je eutrofizacija
prirodan proces starenja vodenih
ekosistema, ona se može odvijati i pod
uticajem čoveka ali znatno brže. Pojava
ubrzanog procesa eutrofizacije, kao
posledica dodatnog organskog opterećenja,
znatno većeg od prirodnog, naziva se
saprobnost. Česta posledica ovakvog
delovanja čoveka jeste “cvetanje vode”
ili “cvetnje algi” i postepeno zabarivanje
Slika 11. Zarastanje vodenog ekosistema

Eutrofizacija je kao problem 4. Rastvoreni gasovi
zagađenja vode u jezerima Evrope i Severne
Amerike konstatovana sredinom XX Od gasova rastvorenih u vodi
veka. Danas je mnogo rasprostranjenija. najznačajniji su:
Istraživanja pokazuju da se u 54% jezera
u Aziji, 53% jezera Evrope, 48% Severne kiseonik;
Amerike, 41 % Južne Amerike i 28 % jezera ugljen-dioksid.
Afrike pojavljuje problem eutrofizacije.
Kiseonik ima vitalni značaj za žive
Do određene granice zagađenja organizme. Sećate li se zašto je kiseonik
voda ima sposobnost samoprečišćavanja toliko važan? Prvo, kiseonik se koristi u
ili autopurifikacije. Samoprečišćavanjem procesu disanja koje za cilj ima dobijanje
se vodeni ekosistemi vraćaju u ravnotežno energije. Nedostatak kiseonika može na
prirodno stanje koje je narušeno unošenjem vodene organizme delovati višestruko:
zagađenja. Ovaj proces se odvija smanjuje se njihova pokretljivost,
zahvaljujući živom svetu i fizičko-hemijskim otpornost, smanjuje se mogućnost
procesima u vodi. iskorištavanja hrane, stvaraju se uslovi za
nakupljanje organskih materija i razvoj
mikroorganizama.
U vodu kiseonik prirodnim putem
dospeva na dva načina: fotosintezom i
ulaskom iz vazduha. Obogaćivanje vode
kiseonikom može se postići mehanički
– aeracijom, putem raspršivanja vode i
razbijanja leda. U okeanima obnavljanje
kiseonika u većim dubinama odvija se
zahvaljujući strujama. One donose hladnu i
kiseonikom bogatu vodu iz polarnih oblasti.
Budući da su ove struje veoma spore,
obnova kiseonika traje godinama. U Crnom
moru gde nema strujanja na dubinama
većim od 200 m nema kiseonika pa je na tim
dubinama i život veoma siromašan (moguć
Slika 12. Cvetanje vode

je opstanak nekih bakterija). Količina U tekućim vodama se količina
kiseonika rastvorenog u vodi zavisi u prvom kiseonika razlikuje na pojedinim
redu od temperature, rastvorenih soli i deonicama. Na izvorištima, gde je
pritiska. Kiseonika ima više u hladnoj vodi i temperatura niska, a raspršivanje vode na
više u slatkoj nego u slanoj. čvrstoj, stenovitoj i kamenitoj podlozi
Trošenje kiseonika za procese intenzivno, kiseonika ima najviše.
disanja i truljenja uslovljava stalno variranje U sporijim delovima toka, gde je voda
raspoložive količine. Postoje godišnje i sporija, temperatura viša, a količina
dnevne varijacije kiseonika. U površinskim organske materije veća, može doći do
slojevima okeana i jezera, gde je prisutan nedostatka kiseonika.
velik broj planktonskih algi, kiseonik se Ugljen-dioksid u vodenu sredinu
stalno obnavlja fotosintezom i razmenom dospeva iz atmosfere ili u njoj nastaje u
sa atmosferom. Tokom letnjih perioda procesima disanja, a troši se u procesu
njegova produkcija može biti veoma velika. fotosinteze i hemijskih reakcija. Sadržaj
Međutim, u dubljim slojevima, gde su ugljen-dioksida u vodi nije stalan.
procesi disanja i mineralizacije intenzivni, Prirodne vode obično sadrže malo ugljen-
kiseonik se stalno troši i može doći do dioksida koji tu dospeva iz atmosfere.
njegovog nestanka. Međutim, neke izvorske i bunarske vode
(podzemne vode) mogu da sadrže veće
Hoće li ribe uginuti zimi ako se površina količine slobodnog ugljen-dioksida, pa
vode zaledi i ne može doći do obnavljanja tako dobijaju karakter “gaziranih” voda.
kiseonika? Takve vode obično imaju i relativno niske
količine kiseonika. Visoke koncentracije
Sigurno ste videli da se u ledu prave otvori ugljen-dioksida smrtno deluju na vodene
(“oduške”) kako bi se ribama omogućilo organizme. Oni mogu preživljavati uz
disanje ( Slika 13.). različite sadržaje ugljen-dioksida, ali
u velikim količinama ovaj gas postaje
Slika 13. Bušenje oduški za ribe
toksičan. Toksičnost se ogleda u

narušavanju funkcija organizma, npr.
pogoršanje ishrane i otpornosti organizma.
Osim kiseonika i ugljen-dioksida u
vodi se mogu naći i drugi gasovi: amonijak i
sumpor-vodonik (vodonik-sulfid).

Amonijak ima neprijatan, oštar Analiza uzoraka se najčešće vrši u
miris, u vodi se lako rastvara. Ukoliko je u laboratorijama. Uzorci se najpre pripremaju
vodi prisutan to može da znači da je u vodi za analizu, a potom i analiziraju. Na kraju
prisutan kanalizacioni i životinjski otpad i da analize se dobijaju podaci koji se obrađuju i
je aktivnost mikroorganizama pojačana. tumače. Na ovaj način se dobija pouzdana
informacija o kvalitetu vode u datom
Sumpor-vodonik je gas neprijatnog vremenu i prostoru. Za čega ove podatke
mirisa na pokvarena jaja, u vodi se dobro možemo još da koristimo? Dobijeni podaci
rastvara. Nastaje u toku truljenja organskog o sastavu voda osim uvida u stanje voda
materijala, a nalazi se i u mnogim pomažu i u proceni efekta koji voda ima na
mineralnim tzv. sumpornim vodama. organizme koji u njoj žive ili mogu poslužiti
za identifikovanje izvora zagađenja.
2.1.4. Značaj merenja Osim trenutnog stanja vode, važno
fizičko-hemijskih osobina voda je i praćenje promena njenih osobina
tzv. monitoring. Rezultati monitoringa
Merenjem fizičko-hemijskih osobina predstavljaju osnove za održavanje
vode dobijaju se osnovne informacije o kvaliteta voda i planiranja strategije za
njenom kvalitetu. njihovo korišćenje. Da bi se monitoring
To se najčešće radi na taj način uspešno sproveo, potrebno je izvršiti
što se sakupljaju uzorci vode i analiziraju pažljivo planiranje. Osnovno planiranje
u laboratoriji. Uzorkovanje, odnosno monitoringa treba da obuhvati sledeće:
prikupljanje manjih količina vode sa određivanje mesta gde će se prikupljati
pažljivo izabranih mesta, je veoma važna uzorci, određivanje parametara koji će
karika u procesu analize voda. Nepravilno se analizirati i koliko često će se uzorci
uzeti uzorci predstavljaju veoma čest prikupljati.
izvor grešaka u celom procesu dobijanja Literatura:
podataka o osobinama vode. Moderna
[1] Grginčević, M.; Pujin, V.; Hidrobiologija, Priručnik za studente i
oprema koja se postavlja na obalama poslediplomce, Ekološki pokret grada Novog Sada, 1998.
vodotokova ili mostovima može u [2] Veselinović, D.; Gržetić, I.; Đarmati, Š.; Marković, D., Stanje i
procesi u životnoj sredini, Fakultet za fizičku hemiju, Beograd, 1995.
određenim zadatim vremenskim periodima [3] Dalmacija, B.; Ivančev-Tumbas I., Analiza vode - kontrola
automatski da prikuplja i analizira uzorke kvaliteta, tumačenje rezultata, Prirodno-matematički fakultet,
Departman za hemiju, 2004.
vode. Na ovaj način se postiže brže i tačnije [4] www.cees.iupui.edu/education/Workshops/Project_Seam/
dobijanje informacija o kvalitetu vode. water_quality.htm
[5] pubs.usgs.gov/wsp/wsp2254/html/pdf.html

2.2. Voda kao resurs – upotreba vode
i njeno zagađenje
2.2.1. ODRŽIVO KORIŠĆENJE PRIRODNIH RESURSA
Slika 14.Obnovljivi prirodni resursi
Prirodni resursi ili prirodni izvori

predstavljaju prirodna dobra koja čovek
koristi za svoje potrebe. Preradom prirodnih
resursa dobijaju se različiti proizvodi. Kako
se prirodni resursi mogu podeliti? Prirodni
resursi se mogu podeliti na: obnovljive i
neobnovljive. U obnovljive resurse spadaju
resursi koji imaju sposobnost regeneracije
(šume, voda, zemljište, riblji fond itd.
- Slika 14.). Međutim, ukoliko se oni brže
eksploatišu nego što se obnavljaju, dolazi
do njihovog iscrpljivanja. Sa druge strane,
neobnovljivi prirodni resursi (mineralne
sirovine, nafta) se ne mogu u prirodi
obnoviti, odnosno dolazi do njihovog
trajnog iscrpljivanja.
Sećate li se šta je održivo korišćenje

prirodnih resursa? Održivo korišćenje
prirodnih resursa podrazumeva njihovo
planirano, racionalno korišćenje tako da ne
dolazi do narušavanja prirodnih ekosistema
i uskraćivanja prirodnih resursa budućim
generacijama.

Voda kao najosnovnija životna U poslednje vreme prikupljanje vode
materija ima nemerljiv značaj za živi svet, poreklom od padavina ponovo dobija na
ekosisteme i planetu Zemlju. Molekuli vode značaju u svetu. Kao način za snabdevanje
predstavljaju tečnost koja je dragocena vodom prikupljanje kišnice se primenjivalo
za rastvaranje i transport materija kako još pre 8.000 godina u Južnoj Aziji, a potom
kroz ekosistem, tako i kroz organizam. i u staroj Palestini, staroj Grčkoj i Rimu.
U organizmu voda je idealna sredina za Danas se sakupljanje kišnice najviše koristi
odvijanje procesa neophodnih za normalno u Indiji. Prednost ove tehnike leži u činjenici
funkcionisanje. Pored uloge koju voda ima da su troškovi izgradnje bazena, tankova za
u održavanju životnih funkcija, za čoveka skladištenje, uređaja za sakupljanje relativo
ona ima i veliku ulogu kao izvor energije niski.
i sirovina, koristi se u higijenske svrhe, Površinske i podzemne vode su
u poljoprivredi i saobraćaju, ribolovu i uobičajeni resursi koji su čoveku dostupni
rekreaciji. i koje svakodnevno koristi. Podzemne
vode su, globalno posmatrano, kao resursi
zastupljene sa oko 20 %. Ovaj iznos je
voda kao
2.2.2. u stalnom porastu, posebno u sušnim
regionima. U nekim oblastima prekomerno
resurs crpljenje podzemnih voda dovodi do
drastičnog smanjenja njihove količine što
Voda je prirodno dobro čije su dovodi u pitanje opstanak potrošačkih
rezerve ograničeno i sa njim se ne može grana povezanih sa njima.
potpuno slobodno raspolagati. Šta mislite, Kakvi su vodeni resursi u
koliko procenata ukupne količine vode na Srbiji? Resursi podzemnih voda u Srbiji
planeti je dostupno za korišćenje ljudima? su veoma značajni jer predstavljaju osnovni
Manje od 1 %! resurs za snabdevanje vodom za piće.
Na području Vojvodine, vodosnabdevanje
Vodni resursi obuhvataju: se zasniva gotovo isključivo na podzemnim
izvorima vode.
• površinske vode (reke, kanali, jezera, Kopnene tekuće vode u Srbiji
akumulacije); podeljene su u deset slivova: sliv Dunava,
• podzemne vode; Save, Kolubare, Drine, Velike, Južne i
• padavine. Zapadne Morave, Timoka, Belog Drima

i Egeja (Slika 15.). U Vojvodini značajan Ispitivanjem i praćenjem kvaliteta kako
resurs kopnenih voda predstavljaju površinskih, tako i podzemnih voda
vodoprivredni kanali koji osim osnovne u Republici Srbiji se bavi Republički
funkcije odvođenja suvišne vode i odbrane Hidrometeorološki Zavod. U prethodnom
od poplava imaju i funkciju navodnjavanja odeljku rekli smo na koji način se meri
poljoprivrednog zemljišta. Privredni kvalitet vode! Praćenje stanja voda vrši
značaj imaju i akumulacije jer se koriste za se putem mreže hidroloških stanica za
vodosnabdevanje i proizvodnju električne kvalitet, a obuhvata uzorkovanje i analizu
energije. fizičko-hemijskih, biološko-bakterioloških
i radioloških pokazatelja kvaliteta, kao i
Slika 15. Prikaz rečnih slivova Republike Srbije detekciju opasnih i štetnih materija.
Na osnovu rezultata merenja ovih
pokazatelja, u toku kalendarske godine se
vrši ocena stanja voda i njihova klasifikacija.
Na osnovu toga da li su i koliko dobre za
korišćenje, vode se dele u četiri klase:
• • • • I klasa: vode koje se u prirodnom

stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu
upotrebljavati za piće i u prehrambenoj
industriji, a površinske vode i za gajenje
plemenitih vrsta riba (salmonide).
• • • • II klasa: vode koje se u prirodnom

stanju mogu upotrebljavati za kupanje i za
rekreaciju građana, za sportove na vodi,
za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide),
ili vode koje se uz uobičajene metode
obrade (koagulacija, filtracija, dezinfekcija
i sl.) mogu upotrebljavati za piće i u
prehrambenoj industriji.

• • • • III klasa: vode koje se mogu • voda za piće i održavanje lične
upotrebljavati za navodnjavanje, a posle higijene;
uobičajenih metoda obrade i u industriji osim • izvor hrane (riba i različiti morski
prehrambene. organizmi);
• • • • IV klasa: vode koje se mogu • za pripremu hrane;
upotrebljavati za druge namene samo posle • stambena i urbana higijena;
odgovarajuće obrade. • u poljoprivredi;
• • • • VK stanje – van klasno stanje. • u saobraćaju;
• u industriji;
2.2.3. Upotreba vode •

•
u energetici;
za rekreaciju i turizam.
Voda ne samo da je mesto nastanka

života na Zemlji, već je oduvek bila i ključni
element u opstanku civilizacija. Malo da se
setimo i istorije - gde su građena prva naselja?
Još u davnim vremenima, u starom Egiptu,
Mesopotamiji, državi Inka čovek je uvideo
ogroman značaj vode i u njenoj neposrednoj
blizini se naseljavao. Najstariji poznati bunari
potiču iz Mesopotamije, oko 4.000 godina
p.n.e, a prva vodovodna mreža je izgrađena u
Jerusalimu za vreme Solomona, pre oko 1.000
godina p.n.e. U starom Rimu je vodovodno-
kanalizaciona mreža bila veoma razvijena.
Stari Rimljani su vodu delili u tri klase: na vodu
za piće, vodu za kupališta i vodu za ispiranje
kanalizacije. Veliki značaj koju je voda odu-
vek imala ispoljio se i u religijama i filozofiji.
Smatrana je za svetu tečnost, bila simbol
pročisćenja i opšti pokretač.
Voda u čovekovim aktivnostima ima
raznovrsnu upotrebu ( Slika 16.):
Slika 16. Upotreba vode

Procenjuje se da čovečanstvo svake godine
ukupno potroši oko 4.000 km3. Od ukupne
2.2.3.1. Voda za piće
količine vode koja se crpi najviše se potroši
u poljoprivredi, industriji i domaćinstvima Organizmima je voda za opstanak ne-
(tabela 1). U različitim delovima sveta, u ophodna jer predstavlja najvažniju tečnost
zavisnosti od mogućnosti i potreba, crpe od koje zavise svi fizičko-hemijski procesi
se različite količine vode. Ako se posmatra svih živih organizama. U vodi se supstance
ukupna količina potrošene vode, najveći rastvaraju i transportuju kroz organizam.
potrošači su Indija, Kina, SAD, Pakistan, Voda omogućava odvijanje procesa varenja
Japan, Tajland, Indonezija, Bangladeš, i apsorpcije hranljivih materija i kiseonika,
Meksiko i Rusija. kao i izbacivanje nepoželjnih produkata me-
tabolizma. U ćelijama održava neophodan
Tabela 1. pritisak. Kod organizama koji poseduju
sposobnost termoregulacije pomaže u pri-
rodnom hlađenju organizma znojenjem.
Brz razvoj i napredak doveli su do
znatnog smanjenja, ali i zagadjenja izvora
vode. Iz tog razloga je svet suočen sa
najvećom do sada zabeleženom krizom
snabdevanja vodom. Prema podacima
Svetske zdravstvene organizacije, situacija
je dosta zabrinjavajuća, kada su u pitanju
rezerve čiste vode (tekuće i stajaće),
kao i podzemne koje se koriste za piće.
Ujedinjene Nacije su upozorile na prognozu
da će sredinom 21. veka čak sedam milijardi
ljudi biti suočeno sa nedostatkom vode.
Šta mislite zašto? Jer broj stanovnika
planete raste, a vodeni resursi su sve manji.
Prosečni stanovnik SAD troši 250 litara
vode dnevno, stanovnik Evrope 150 litara,
a stanovnik zemalja u razvoju 12 litara
dnevno.

Direktor kancelarije Programa Ujedinjenih Voda je u 21. veku postala najzna-
Nacija za razvoj, Kevin Votkins, predviđa čajniji strateški prirodni resurs, odnosno
čak i ratove za zalihe pijaće vode. smatra se da je 21. vek – vek borbe za
Na slikama označenim brojem 17. prikazana kontrolu preostalih izvora čiste vode.
su deca afričkih zemalja u kojima je Zašto, ako voda spada u obnovljive resurse?
prisutna nestašica pijaće vode. Znamo da voda u prirodi kruži i stalno
Osim smanjenja količine raspoložive prolazi kroz cikluse eksploatacije, upotrebe,
vode, svetu preti i opasnost od dugoročnog ispuštanja nakon korišćenja i povratka u
zagađenja postojećih rezervi. ciklus u vidu atmosferske ili tekuće vode.
Međutim, voda se u toku tih prolazaka
kroz cikluse menja, najčešće u negativnom
smislu, odnosno opterećuje se štetnim
materijama i zagađivačima biološkog,
hemijskog ili radiološkog porekla (iako
je voda prema hemijskom sastavu (H2O)
jedinjenje vodonika i kiseonika, ona se u
takvom sastavu ni u prirodi ne nalazi. Znači
„čiste“ vode nema u prirodi, već ona sadrži
niz raznih supstanci rastvorenih u njoj.
Sačuvati preostalu čistu vodu
i smanjiti zagađenje u procesu njene
eksploatacije predstavljaju osnovne ciljeve
u ovom veku, jer ljudska vrsta, kao i sav
živi svet na našoj planeti direktno zavisi
od količine i kvaliteta vode. Šta sve utiče
na smanjenje količine vode? Na sma-
njenje količina vode utiču: razni zagađivači
površinskih i podzemnih voda, sve veća
potrošnja vode za potrebe stanovništva i
industrije, zatim potrebe poljoprivrede za
navodnjavanjem i proizvodnja hrane.
Ovaj deo upotrebnjene vode u poljoprivredi
je praktično izgubljen za duži vremenski
Slika 17. Nestašica čiste pijaće vode

period. Voda koja se koristi za snabdevanje vode doprinese pogoršanju situacije.
nije izgubljena već se samo promenjenog Kvalitet vode za piće koja se
kvaliteta vraća u prirodu. Veći deo ove svakodnevno u organizam unosi je od
vode je zagađen. Ako bi se pre upuštanja u ogromnog značaja za zdravlje čoveka.
vodoprijemnike (reke, jezera, kanale, mora) S toga, voda koju konzumira mora biti
prečistila ne bi bila izgubljena. higijenski ispravna, odnosno mora da u
Svake godine u mediteranskim pogledu mikrobioloških, fizičko-hemijskih,
zemljama se oko 120.000 tona mineral- hemijskih i radioloških osobina odgovara
nih ulja, 12.000 tona fenola, 60.000 tona zadatim propisima. Koji je to dokument
deterdženta, 100 tona žive, 3.800 tona u kome je napisano kakav mora biti
olova, 2.400 tona hroma, 21.000 tona cinka, kvalitet vode koju svaki dan pijemo? U
320.000 tona fosfora izliju u reke, mora i Srbiji je ispravnost vode za piće definisana
druge vodene površine. Sve ove materije Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode
se vrlo sporo razređuju čistom vodom iz za piće. On je napravljen na osnovu naučnih
okolnih vodotokova i mora. Čvrste materije podataka o uticaju pojedinih komponenti
naprotiv zahtevaju izuzetno dug vremenski koje se mogu naći u vodi za piće na zdravlje
period za razgradnju u vodi. Koliko bi jednoj ljudi.
svesci koja vam upadne u reku trebalo Najčešći i najrašireniji zdravstveni
vremena da se razgradi? Nekoliko nedelja. rizik povezan sa vodom za piće je
Plastičnoj kutiji možda i nekoliko stotina zagađenost patogenim (grč. pathos=
godina! bolest, izazivač bolesti) mikroorganizmima
Bez obzira na činjenicu o nedostatku koji kod čoveka izazivaju zarazne bolesti
vode za piće u svetskim razmerama, sa kao što su tifus, kolera, žutica, dizenterija i
vodom se nerazumno postupa. Voda za druge. Najvažniji kontaminanti (zagađivači)
piće se u većini slučajeva nalazi u podzem- vode za piće su mikroorganizmi humanog,
nim izdanima i to u priobalnim delovima. Iz fekalnog porekla. Fekalno zagađenje
zagađene reke, zakonom spojenih sudova, pijaće vode može nastati dospevanjem
voda odlazi u podzemna izvorišta. Ako je kanalizacionih voda i voda iz septičkih jama
bakteriološki neispravna, filtriranjem kroz u podzemna izvorišta vode za piće, ali i
peskovite i šljunkovite slojeve dejstvo se putem površinskih voda za vreme pljuskova,
ublažava, ali za hemijska opterećenja nema poplava, topljenja snega.
tako efikasne metode. Relativno niska cena Da li je ovakva voda potpuno
vode iz vodovoda, kao i velika potrošnja neupotrebljiva za čoveka? Nije sasvim.

Da bi mogli da je koristimo za piće, Za piće se sve češće koriste i različite
moramo je pripremiti. Najznačajniju flaširane vode. One podrazumevaju prirodne
ulogu u tom procesu imaju sredstva za mineralne, izvorske i stone vode koje su u
dezinfekciju vode, koja nakon dodavanja svom prirodnom stanju ili nakon jednostavnih
u vodu dovode do eliminacije nepoželjnih postupaka pogodne za piće. Njihov kvalitet je
mikroorganizama. Kao dezinficijensi se regulisan posebnim pravilnikom, Pravilnikom
najčešće koriste hlor i hipohlorit, a zatim i o kvalitetu i drugim zahtevima za prirodnu
hloramin, hlordioksid, ozon i UV-zraci. mineralnu vodu, prirodnu izvorsku vodu i
Kao izvore vode za piće čovek koristi stonu vodu.
i podzemne i površinske vode. U sušnim Kada biramo koju od raznih flaširanih
oblastima gde nema dovoljno ovakvih voda da koristimo, treba odabrati vodu
izvora vode za piće, koriste se i slane vode iz koja u potpunosti zadovoljava potrebe
kojih se najpre vrši uklanjanje soli, odnosno organizma. Tako na primer, voda sa visokim
desalinizacija. sadržajem minerala odgovara sportistima
koji preko znoja gube mineralne soli, ali
nije preporučljiva za osobe obolele od
Najmanje se kao resursi povišenog krvnog pritiska. Posebno se deci
vode za piće koriste ne preporučuje gazirana voda sa visokim
sadržajem minerala. Postoje i vode koje
podzemne vode koje se imaju u sebi specifične materije i ne bi trebale
da se konzumiraju svakodnevno u večim
ne obnavljaju, tzv. „fosilne količinama, već su pogodne za lečenje nekih
vode“ ili „paleovode“. bolesti pa se i nazivaju “lekovite vode”.
Šta mislite, zbog čega iz dana u
To su vode koje su dan rastu potrebe za sve većim količinama
vode? Voda se danas više koristi:
usled različitih procesa - zbog povećanja broja stanovništva za koje je
u Zemljinoj kori pod potrebno obezbediti više vode,
- za potrebe industrije, za njene tehnološke
zemljom zarobljene dugi postupke,
- za potrebe poljoprivrede: za navodnjavanje,
niz godina – hiljadama ili pojenje stoke i proizvodnju hrane,
čak milionima godina. - za domaćinstva i sve veće druge zahteve.

2.2.3.2. Voda kao izvor hrane 2.2.3.3. Upotreba vode u industriji
Okean je oduvek bio važan izvor U savremenoj industriji gotovo da
hrane za čoveka jer riba i drugi morski nema procesa u kome se ne koristi voda.
organizmi kao što su rakovi, školjke, Mali deo upotrebljene vode se troši za
plankton predstavljaju važan izvor dobijanje proizvoda, a veći deo se koristi
visokokvalitetnih proteina. za transport materija i hlađenje. Industrija
Procenjuje se da se oko milijardu je veliki potrošač vode. Tako je na primer
ljudi oslanja na ribu kao izvor proteinske 2000. godine za osnovne ljudske potrebe
hrane. (piće i higijena) potrošeno 110 km3, dok
Danas je riba jedini primarni izvor je industrija potrošila 930 km3. Različite
grane industrije troše i različitu količinu
hrane do kog se dolazi uglavnom vode. Na primer, za proizvodnju 1 l piva,
sakupljanjem iz prirodnog potrebno je 20 l vode, dok se za proizvodnju
okruženja, odnosno ribolovom. 1 automobila potroši 380.000 l vode.
To je uslovilo preveliku Svoje potrebe industrija može
zadovoljiti korišćenjem vode iz bunara.
eksploataciju, a time i ugroženost Međutim, ovi kapaciteti mogu biti
ribljeg fonda. Kako bi se zadovoljile ograničeni što narušava proizvodni proces.
rastuće potrebe za hranom iz Zbog toga se industrijska postrojenja
mora, pribegava se sve češće češće postavljaju pored velikih reka.
Ovakva pozicija industrije osim sirove
gajenju pojedinih vrsta ribe i drugih vode za procese proizvodnje obezbeđuje i
vodenih organizama (akvakultura). mogućnost odvođenja otpadnih voda.
Predviđa se da će do 2030. preko No, da li se voda korišćena u industriji može
polovina konzumirane ribe biti samo jednostavno izliti u reku? Naravno
da ne! Da bi se otpadna voda mogla
gajena. Međutim, akvakulture se izliti u reke bez posledica po ekosisteme,
moraju detaljno planirati i njihov neophodno je da prođe kroz proces
uticaj na životnu sredinu se mora prečišćavanja. Ovaj proces zavisi od vrste
jasno sagledati kako ne bi došlo do industrije, karakteristika proizvodnje i
karakteristika otpadnih voda.
remećenja ekološke ravnoteže.

Otpadne vode mogu sadržati 2.2.3.4. Upotreba vode
materije različitog porekla i sastava: bio-
razgradiva organska jedinjenja, bioner- u energetici
azgradiva organska jedinjenja, nutrijente,
rastvorene neorganske materije, teške Energija vode je jedan od
metale i patogene mikroorganizme itd. najznačajnijih obnovljivih izvora energije,
Osim sadržaja otpadnih voda važna je i odnosno izvora energije koji se uprkos
količina koja se ispusti. U skladu sa tim vrši trošenju ne iscrpljuju, već se obnavljaju u
se odabiranje najpogodnijih operacija koje određenom ritmu.
će ukloniti zagađenje. Ove operacije podra- Najčešći oblik korišćenja energije
zumevaju mehaničke, hemijske i biološke vode je dobijanje električne energije u
postupke prečišćavanja vode. hidroelektranama. Da li ste videli neku
Prečišćena otpadna voda može se hidroelektranu? Znate li kako one rade?
ispustiti u reku (takozvani vodoprijemnik) U hidroelektranama se potencijalna
ali može li se ona još nekako iskoristiti? energija vode (dobijena padom vode
Ova voda može se ponovo koristiti za kroz cevi do turbine) ili kinetička energija
različite potrebe kao što su industrijski (dobijena brzinom toka vode u reci)
procesi, navodnjavanje, poljoprivreda, koristi za okretanje turbine. Turbina je
pranje ulica i drugo (reciklaža vode). spojena sa generatorom koji proizvodi
električnu energiju. Na ovaj način dolazi
do transformacije mehaničke energije u
Na primer, industrija za preradu električnu energiju.
Važan izvor energije su i podzemni
metala i proizvodnju metalnih geotermalni izvori. Geotermalna energija
proizvoda, tekstilna industrija, je stara koliko i sama planeta i potiče
rudnici uglja mogu i preko 80 % od toplote njenog jezgra. Kada voda u
podzemnim slojevima dođe u kontakt sa
vode potrebne za proizvodnju vrelim stenama zagreva se i do temperature
da obezbede preko korišćenja od preko 150°C. Budući da se nalazi pod
prečišćene vode. Na taj način se povećanim pritiskom ova voda se ne
pretvara uvek u vodenu paru već ponekad, u
štedi energija, čuva vodni resurs i zavisnosti od temperature i pritiska, ostaje
smanjuju troškovi prečišćavanja. u tečnom stanju. Ukoliko ova voda dospe na

površinu Zemlje naziva se geotermalni izvor u geotermalnim elektranama. Princip
ili ukoliko na površinu izbija pod povećanim rada geotermalnih elektrana zasniva se na
pritiskom, gejzir (Slika 18.). pokretanju turbine pomoću vodene pare.
Turbina dalje pokreće rotor električnog
generatora. Vodena para iz turbine odlazi u
kondenzator gde se pretvara u vodu koja se
vraća u geotermalni izvor.
Geotermalna
energija ima brojne
prednosti. Stabilan je
i trajan resurs, nema
dodatnih potreba
za gorivima, pa tako
nema ni sagorevanja i
emisije štetnih gasova.
Osnovni nedostatak je
mali broj lokacija na
Slika 18. Gejzir

kojima se vrela voda
Geotermalna voda i vodena para iz dubine nalazi blizu Zemljine
Zemlje mogu se koristiti za grejanje ili površine. Ove zone
proizvodnju električne energije.
U područjima gde je geotermalna energija su uglavnom u blizini
bliža površini na primer u zemljama kao što vulkana i trusnih
su Island, Čile, SAD, Novi Zeland, Filipini,
Italija, ona je pogodna za dovođenje na zona što poskupljuje
površinu i proizvodnju električne energije izgradnju elektrana.

2.2.3.5. Upotreba vode stanja ili relaksaciju. Voda kao veliki izvor
u poljoprivredi zabave i rekreacije predstavlja mesto gde

se čovek bavi brojnim aktivnostima kao što
su: plivanje, splavarenje, skijanje na vodi,
Poljoprivreda je najveći potrošač jedrenje, ribolov itd ( Slika 19.).
vode. Za potrebe navodnjavanja koristi se U Srbiji postoji nekoliko stotina
oko 70 % ukupne količine vode koja se crpi izvorišta hladne i tople mineralne vode,
iz prirodnih resursa, a u nekim regionima 40 banja i 25 rehabilitacionih centara. Da li
i do 90 %. Količina vode koja se koristi za ste bili u nekoj banji? Međutim, kapaciteti
gajenje biljaka i životinja zavisi od područja, koje naša zemlja poseduje nisu dovoljno
klime i zemljišta. iskorišćeni. Od preko 300 termomineralnih
Osim što je poljoprivreda veliki izvora, koristi se manje od 5 %.
potrošač vodnih resursa, ona je i njihov
značajan zagađivač. Zašto? U vodenu
sredinu spiranjem poljoprivrednog zemljišta
dospeva i određena količina đubriva i
pesticida, a preko otpadnih voda sa farmi
i fekalije, mikroorganizmi i antibiotici.
Usled koncentrisanja ovakvih zagađenja u
vodotokovima može doći do eutrofizacije
i do opterećivanja materijama koje za
vodene organizme mogu biti toksične.
2.2.3.6. Upotreba vode u svrhe

turizma i rekreacije
Od davnina je čovek vodu koristio za
lečenje, terapiju, odmor i rekreaciju.
Mineralne vode različitih osobina koriste
se pijenjem lekovitih voda ili lekovitim
kupkama u lečenju različitih oboljenja
i smetnji, za poboljšanje psiho-fizičkog Slika 19. Rekreacija na vodi

2.2.4. ZAGAĐENJE proizvodnja građevinskog materijala,
voda proizvodnja deterdženata);
• energetski objekti (termoelektrane,
Razvoj civilizacije uslovio je sve toplane, nuklearne elektrane,
veće korišćenje vodenih resursa, ali i nji- hidroenergetski objekti, prerada nafte,
hovo sve jače zagađivanje preko ispuštanja prerada uglja);
neprečišćenih ili nedovoljno prečišćenih ot- • poljoprivredni objekti za gajenje
padnih voda nastalih u industrijskim proiz- životinja;
vodnim procesima kao i gradskih otpadnih • deponije;
voda. Kako bi definisali zagađenje vode? • curenje iz tankova.
Zagađenje vode predstavlja svaka fizička,
hemijska ili biološka promena u kvalitetu Kod rasutih zagađivača je teško
vode koja ima negativan uticaj na organ- odrediti doprinos zagađenju jer ono
izme koji tu vodu konzumiraju ili žive u njoj. dospeva u vodena tela sa širokog područja.
Mnogobrojni primarni zagađivači se U rasute zagađivače spadaju:

mogu svrstati u jednu od dve kategorije: • poljoprivredna zemljišta sa kojih se
• koncentrisani; spiraju pesticidi i đubriva;
• rasuti. • kisele kiše;
• smetlišta;
Koncentrisane zagađivače obično • saobraćajnice;
predstavljaju ljudska naselja i razni objekti • lokacije za eksploataciju peska i
u kojima se obavlja neka delatnost. Oni su šljunka.
obično locirani na obalama reka, jezera ili
mora. Prema poreklu zagađivača, otpadne
Koncentrisani zagađivači obuhvataju: vode se generalno mogu podeliti na:
• urbana naselja; • gradske ( komunalne i industrijske
• industrijske objekte (hemijska otpadne vode)
bazna i prerađivačka industrija, metalna • otpadne vode nastale spiranjem
i metaloprerađivačka industrija, prerada zemljišta.
ruda, prehrambena industrija, industrija
celuloze i papira, tekstilna industrija,

2.2.4.1. Komunalne traje od nekoliko dana do nekoliko meseci.
otpadne vode U sastav deterdženata često ulaze i fosfatna
jedinjenja koja predstavljaju izvor hrane
Komunalne otpadne vode predstavljaju vodenim biljkama i algama. Iz tog razloga
vode koje urbana naselja preko svojih prisustvo deterdženata u vodi može biti
kanalizacionih sistema ispuštaju u vodenu uzrok eutrofizacije.
sredinu. U kanalizacionim otpadnim vo- Osim otpadnih voda koje
dama mogu se naći otpaci hrane, masnoće, kanalizacionim sistemom dospevaju
u reke, zagađenja mogu da potiču i od
ljudske i životinjske izlučevine, deterdženti i
podzemnih voda ukoliko su one zagađene.
drugo. Na komunalnu kanalizacionu mrežu
Međutim, mnogo je gora situacija kada zbog
mogu se priključivati i mnoga industrijska oštećene kanalizacije dolazi do zagađivanja
postrojenja i kišna kanalizacija. Na taj način podzemnih voda koje se koriste kao izvor
se komunalne otpadne vode mogu dodatno vode za piće.
opteretiti hemijskim sredstvima porek-
lom iz industrijskih proizvodnih procesa i 2.2.4.2. Industrijske
zagađenjima koje nose atmosferske vode. otpadne vode
Zašto su opasne otpadne vode koje Nakon upotrebe industrijski ob-
potiču od ljudi ili životinja? Otpadne vode jekti ispuštaju vode koje su često agresivne,
od ljudi i životinja mogu biti opasne jer opterećene muljem i otrovnim materijama.
sadrže i veliki broj bakterija. Neke od njih U svom sastavu ove vode mogu imati organ-
mogu biti izazivači teških zaraznih bolesti. ske ili neorganske sastojke ili i jedne i druge.
Korišćenje vode zagađene bakterijama Najveći zagađivači organskim
fekalnog porekla često dovodi do izazivanja materijama su, osim naselja, otpadne vode
epidemija. prehrambene industrije i industrije celuloze
Prisustvo deterdženata u vodi i papira. Organska jedinjenja kao zagađivači
vode mogu različito da deluju na kvalitet
uzrokuje stvaranje pene pa površini, zbog
vode u zavisnosti od njihove razgradnje.
čega je onemogućena razmena gasova iz
U vezi sa tim organske materije se dele na:
atmosfere u vodu, odnosno sprečava se organske materije koje se brzo razgrađuju
difundovanje kiseonika iz atmosfere u vodu u vodi, organske materije čija se razgradnja
što se nepovoljno odražava na akvatični živi obavlja veoma sporo, organske materije koje
svet. Osim toga, postojani su u vodi – slabo ne podležu razgradnji i organske materije
se oksiduju i teško razgrađuju. Njihova čije je dejstvo toksično.
razgradnja pod uticajem mikroorganizama

Materije koje se razgrađuju u vodi utiču pa i neorganskih ostataka zemlje i peska.
na potrošnju kiseonika čime se smanjuje Veći deo organskog sadržaja podložan je
njegova količina i dovodi u pitanje opstanak raspadanju i stvaranju kiselih produkata
organizama. Od toksičnih organskih ma- koji oslobađaju neprijatan miris od sumpor-
terija najčešće se javlja fenol kao sporedni vodonika. Trošenje kiseonika u procesima
produkt niza procesa u hemijskoj industriji truljenja može dovesti i do njegovog
kao i drugim industrijama. potpunog iscrpljivanja.
Najveći zagađivači neorganskim Otpadne vode mlekara sadrže deo
materijama su hemijska industrija (fabrike mleka, zatim nerastvorene proteine, masti,
kiselina, azotare, fabrike amonijaka) i rastvorene šećere. Osim organskih ostataka
metalna industrija. U vode preko ovih u ovim vodama nalaze se i sredstva za pran-
objekata stižu toksični i agresivni elementi je, održavanje i dezinfekciju mašina i drugih
i jedinjenja kao što su: cijanidi, joni teških sredstava za rad. U njima se nalaze i azot,
metala, mineralne kiseline i alkalije i drugo. fosforne kiseline i kalijum. Raspadanjem
organskih materija remeti se kvalitet vode
Najčešće i najznačajnije otpadne u racipijentu, dolazi do stvaranja kiselina i
vode potiču iz: opadanja pH vrednosti na 2-3.
Otpadne vode klanica sadrže
• prehrambene industrije; uglavnom organske materije podložne
• mlekara; raspadanju. To su: delovi mesa, kože,
• klanica; čekinja, krv, balega, proteini, masti i drugo.
• industrija celuloze i papira; One doprinose potrošnji kiseonika i razvoju
• energetskih postrojenja; mikroorganizama.
• hemijske industrije; Hemijska industrija proizvodi na
• metaloprerađivačke industrije. hiljade raznih hemijskih supstanci koje se
u vidu otpadnih voda ili suspendovanih
Čime su ove materija mogu naći u rečnim i drugim
otpadne vode zagađene? površinskim vodama. Većina njih je
toksičnog dejstva na biocenozu u vodama
Otpadne vode prehrambene (cijanidi, živa, arsen, selen) a mnogi od njih,
industrije (prerada voća i povrća, iako nisu otrovi, mogu nepovoljno da deluju
proizvodnja alkohola, ulja i slično) sadrže na faunu i floru.
ostatke od voća i povrća, granule skroba

Zagađujuće materije u otpadnim vo- policiklični ugljovodonici (PAH-ovi) gde
dama hemijske industrije mogu biti tipične spadaju i mazivna ulja. Prisustvo 1 tone
i specifične. Ukoliko su stalne, odnosno, mazivnog ulja u rečnom slivu, prema
javljaju se u otpadnim vodama većine fab- zagađenosti odgovara dnevnoj količini
rika, nazivaju se tipične. Takve su, na primer otpadnih voda urbanog naselja od oko
kiseline. Drugu grupu zagađujućih materija 40.000 stanovnika. Samo 1 litar ulja može
predstavljaju hemijske supstance koje su da zagadi i do 1 milion litara vode. Osim
specifične za neku određenu fabriku. zagađivanja voda hemijskim agensima,
Otpadne vode celuloze sadrže i vode iz procesa dobijanja energije
organske i mineralne materije: celulozna izazivaju i termičko zagađenje. Često
vlakna, soli lignina, hlor-ligninski produkti zagrejane vode menjaju temperaturu
kao i manje količine natrijumovih soli, rečnih voda do granica nepovoljnih za
smolnih i masnih kiselina. Oni vodi daju život organizama koji u vodi žive. Osim
karakterističan miris i tamnu boju. toga, izmena temperature u vodi utiče
U ciklusima tehnološke proizvodnje i na promenu hemijskog sastava vode.
energije, u toplanama, termoelektranama, Najveći izvori toplotnog zagađenja voda su
rafinerijama nafte i pri zagađenju prilikom termoelektrane i nuklearne elektrane zbog
transporta, putem otpadnih voda ili toga što se u njima u toku procesa rada
direktnim izlivanjem sadržaja, u vode koristi voda za hlađenje parnih turbina.
stižu mnogobrojne materije koje su na
različite načine štetne za sredinu u koju 2.2.4.3.Otpadne vode nastale
dospevaju. Iz termoenergetskih objekata spiranjem zemljišta
u vode stiže nekoliko vrsta otpadnih voda.
To su: agresivne vode sa većim sadržajem Spiranjem zemljišta, sa
sumpora, jakih kiselina, baza, deterdženata, poljoprivrednih površina u površinske vode
otpadne vode sa sadržajem masti i ulja, dospevaju uglavnom mineralna veštačka
vode sa sadržajem šljake i pepela, otpadne đubriva i pesticidi. Svojim sastavom i
vode iz rashladnih tornjeva sa velikim količinom, oni remete hemijski sastav
sadržajem soli, mulja, fosfata i sanitarne površinskih voda i njihovih obala i procese u
vode sa velikim sadržajem fenola. Kao njima. To dovodi do poremećaja u kvalitetu
veoma opasni, uz to potvrđeni kao izazivači vode kao i živog sveta u njima.
kancerogenih oboljenja smatraju se Količine pesticida u vodi su velike,
a njihovo prisustvo zavisi od perzistentnosti

(otpornosti na transformaciju) i od sisteme dovodi do brojnih posledica:
upotrebljenih količina. Osnovni hemijski zamućenje, promena boje i mirisa vode,
proces koji u vodi dovodi do razlaganja taloženje materijala na dnu, poremećen
pesticida jeste proces hidrolize, odnosno hemijski sastav vode, nemogućnost
reakcija između pesticida i vode. Tokom samoprečišćavanja, prisustvo toksičnih
ovih reakcija nastaju novi, često manje supstanci, remećenje i uništavanje životnih
otrovni produkti od onih osnovnih. zajednica, degradirani pejzaž u priobalnim
Perzistentnost pesticida karakteriše vreme delovima itd. Ove posledice su u bliskoj
poluhidrolize, tj. potrebno vreme da se od međusobnoj vezi.
prisutne količine razloži polovina. To vreme Za održavanje živog sveta u vodama
iznosi od nekoliko dana do više meseci. neophodna je prirodna ravnoteža hemi-
Osim ovih pesticida koji relativno brzo jskog sastava sredine i međusobnih odnosa
dospevaju u površinske vode, pesticidi koji živih bića. Unošenjem zagađujućih materija
se dugo zadržavaju u zemljištu izvor su ravnoteža se remeti. Mikroorganizmi koji
stalnog i dugotrajnog zagađenja voda. prečišćavaju vodu ili se prekomerno razvija-
Veštačka đubriva kao izvori ju ili bivaju uništeni. Prekomerna aktivnost
nutrijenata za rast i razvoj biljaka, posebno bakterija ima za posledicu potrošnju kiseon-
azota, fosfora i kalijuma, spiranjem ika što onemogućava život drugim vrstama,
u površinske vode mogu da izazovu a njihovo uništavanje (naročito fitoplank-
prenamnožavanje vodenih biljaka i tona) remeti obnovu kiseonika.
planktona što dovodi do poremećaja nivoa Ulaskom zagađenja u lanac ishrane
kiseonika. postoji opasnost povećanja koncentracije
opasnih materija u organizmima višeg reda,
2.2.4.4. Efekti uključujući i čoveka. Taj se proces naziva
biomagnifikacija.
zagađenja vode Na žalost, neželjene posledice mogu
se primetiti tek nakon višegodišnjeg na-
gomilavanja zagađenja u životnoj sredini,
Svaka promena sredine koju čovek kada često već bude kasno i kada dolazi do
proizvodi rezultuje specifičnim direktnim trajnog oštećenja ekosistema.
ili indirektnim uticajem na vodne resurse.
Izvori zagađenja u različitoj meri deluju na Identifikacija tipova, karaktera i
vodne resurse. Njihov uticaj na vodene nivoa zagađenja preduslovi su za procenu

rizika kome su usled zagađenja izloženi Na tabeli 2. je prikazan detaljan opis kakav
vodeni sistemi, a preko njih i životna efekat na ekosistem imaju različiti izvori i
sredina, uključujući tu i ljude. tipovi zagađenja.
Tip zagađenja Izvor Efekat
Patogeni Komunalne otpadnevode, Širenje zaraznih bolesti

mikroorganizmi otpadnevode sa farmi , prirodni
izvori
Komunalne i industrijske otpadne Trošenje kiseonika za razgradnju

vode organske materije u vodenim
Organska materija
ekosistemimai gušenje vodenih
organizama
Spiranje poljoprivrednog Eutrofizacija; povišene količine

Nutrijenti
zemljišta ,otpadnevode industrije nitrata u vodi za piće su štetne
Negativan uticaj na vodene

Kisele kiše, kopanje ruda organizme; povećavanje toksičnosti
Zakiseljavanje
nekih supstanci
Teški metali Nakupljaju se u vodenim

Industrija i kopanje ruda organizmima u ulaze u lanac
(Pb, Cd , Zn , Cu , Ni, Cr ,
ishrane; toksični su
Hg, As)
Toksična organska
jedinjenja : policiklični
aromatični ugljovodonici - Industrija, saobraćaj , Niz toksikičnih efekatana vodenu
PAH -ovi, polihlorovani poljoprivreda faunu i čoveka
bifenili -PCB -ovi,
pesticidi
Energetskai industrijska Smanjenje nivoa kiseonika;

postrojenja,delovi vodotokova povećanje brzine razgradnje
Termozagađenje ograđeni branamai rezervoarima organske materije;promenau
u kojima se voda usporava i sastavu životnih zajednica
zagreva
Erozija zemljišta ,izgradnja Degradiranje prirodnih staništa ,

puteva, promenanamena smanjenje kvaliteta vode za piće i
Suspendovane čestice
prirodnog zemljišta (seča šuma, rekreaciju
gajenje useva)
Tabela 2.

Pojmovnik PAH – skraćenica od policiklični
aromatični ugljovodonici. PAH-ovi
obuhvataju grupu organskih hemijskih
jedinjenja veoma složene strukture. U
prirodi se nalaze u uglju i sirovoj nafti,
Pesticidi – hemijski ili biološki a oslobađaju se sagorevanjem ovih
proizvodi koji se koriste za zaštitu materija, ali i nekih drugih organskih
biljaka i životinja koje za čoveka materija (na primer đubreta, delova
imaju značaj. Zaštita podrazumeva biljaka, mesa, nalaze se u duvanskom
delovanje protiv korova, bolesti, dimu itd.) Neke vrste PAH-ova se
insekata, parazita kako bi se sprečilo proizvode u industriji boja, lakova,
smanjenje prinosa i kvaliteta proizvoda plastike. Veliki broj jedinjenja iz grupe
u poljoprivredi i industriji. PAH-ova ima izražen negativni uticaj
na zdravlje ljudi i može da dovede do
trovanja ili ukoliko im je organizam
stalno izložen u dužem periodu i do
Huminske materije - su razvoja kancera.
organske materije koje su u prirodi
veoma rasprostranjene i nalaze se
kako u zemljištu, tako i u vodi. One
nastaju raspadanjem uginulih biljnih i PCB – skraćenica od polihlorovani
životinjskih organizama. Raspadanje bifenili. PCB predstavljaju grupu
uginule organske materije i formiranje složenih organskih jedinjenja. Koriste se,
huminskih materija naziva se na primer, u strujnim transformatorima i
humifikacija, a odvija se zahvaljujući rashladnim uređajima. Ova jedinjenja su
dejstvu mikroorganizama, kao i veoma otrovna, a u prirodi se jako sporo
prirodnim fizičko-hemijskim procesima. razgrađuju.
Proces nastanka huminskih materija je
veoma dugotrajan i složen. Zbog toga
su huminske materije koje u njemu
nastaju veoma raznovrsne.

Fenoli – predstavljaju grupu organskih deo vode gde koriste sunčevu svetlost za
jedinjenja. U prirodi se najčesće nalaze procese fotosinteze.
u biljnom carstvu (na primer u paprici,
kafi, grožđu itd.), a čovek fenole
proizvodi i potom koristi u različite svrhe
– u hemijskoj industriji, obradi drveta, Plankton – predstavlja zajednicu
obradi plastike, za dobijanje lekova. sitnih lebdećih biljnih, životinjskih i
Neki fenoli su otrovni. bakterijskih organizama koji naseljavaju
slobodnu zonu vodenih sistema.
Ekosistem – neraskidivi sistem žive i

nežive prirode. Fotosinteza – važan biološko-
hemijski proces u kom biljke, alge i
neke bakterije koriste sunčevu energiju
za sintezu hrane. U ovom procesu se
Makrofite – biljni orgnizmi koji žive od neorganskih komponenti (vode i
u vodi ili u neposrednoj blizini vode ugljen-dioksida) proizvode organske
(lokvanji, trske itd.). komponente.
Acidifikacioni status – uslovi

Makrozoobentos – Krupniji kiselosti, odnosno baznosti sredine.
životinjski organizmi koji žive na dnu
mora (rakovi, sunđeri, crvi itd.)
Nutrijenti – komponente koje su
organizmima neophodne za rast i razvoj,
Fitoplankton – organizmi a obezbeđuju se iz spoljašnje sredine.
“proizvođači” u okviru planktonske
zajednice. Oni naseljavaju površinski

Antropogeni uticaj – uticaj Literatura:
čoveka. [1] Đukanović, M., Ekološki izazov, Elit, Beograd, 1991.
[2] Dalmacija, B., Kvalitet vode za piće – problemi i

rešenja, Institut za hemiju PMF, Novi Sad, 1998.
Referalna vrednost/stanje – [3] Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće,

podrazumeva prirodno stanje voda gde “Službeni list SRJ”, br. 42/98 i 44/99.
nije došlo do ispoljavanja čovekovog
[4] www.hidmet.gov.rs
delovanja. Služi za poređenje sa
drugim vodenim sistemima u kojima [5] hr.wikipedia.org/wiki/Hidrološki_ciklus
se procenjuje u kojoj meri su prirodni
uslovi pod uticajem čovekovih aktivnosti
promenjeni.
Enzimi – biološke materije proteinske

prorode koje utiču na brzinu hemijskih
reakcija u organizmima.
Eutrofizacija – proces postepenog

povećanja količine organskih materija u
vodenim ekosistemima.

2.3.1. Značaj vode Načini nastanka površinske, podzemne i
atmosferske vode:
Voda je osnovna komponenta 1. Površinske vode (reke, jezera, mora,

života, značajna za ljude, za sav živi svet, potoci, bare, okeani) nastaju prirodnim
za ekosisteme, za planetu kao celinu putem i tako se i održavaju. Ove vode
(Slika 20.). se obnavljaju padavinama ili iz izvora
podzemnih voda. Slatka voda iz reka i
Uslov je života, prema tome, voda je: jezera koristi se i za piće.
- opštedruštveno bogatstvo,
- osnov života i sredina odakle je život 2. Podzemne vode nastaju iz izvorišta koja
potekao, se nalaze ispod površine zemlje i koja se
- neophodna namirnica za kompletnu povremeno dopunjavaju atmosferskim
biocenozu uključujući i čoveka, padavinama i površinskim vodama koje
- nezamenjiva materija, prodiru u vodonosne slojeve. Ove vode,
- izvor hrane i minerala, kako je napomenuto, su obično prirodno
- sredina za mnoge žive organizme, čiste pa se koriste kao voda za piće.
- predmet rada i sredstvo za rad,
3. Atmosferska voda stiže na zemlju u obliku
- prirodni estetski elemenat,
padavina (rosa, kišnica, sneg, grad). Sećate
- mesto rekreacije,
li se kako nastaje sneg i zašto pada kiša?
- izvor energetskih resursa.
Ova voda nastaje kondenzovanjem vlage
iz vazduha ili smrzavanjem kondenzata.
Atmosferska voda donekle dopunjava
Slika 20. Voda kao uslov života površinske i podzemne vode (pada na
zemljište ponire kroz porozne slojeve
zemljine kore sve do vodonepropusnog
sloja-najčešće je to sloj gline ili nekih
kompaktnih stena). U nekim krajevima,
gde ima malo površinskih i podzemnih
voda, kišnica se koristi i kao voda za piće (u
primorskim krajevima i na ostrvima).
Sve ove vode su međusobno zavisne
i nalaze se u stalnom prirodnom okruženju.

2.3.1.1. Značaj vode U ljudski organizam se prosečno
dnevno unosi oko 2,5 litara vode. Od
u ljudskom telu toga 1,5 litar se popije u obliku tečnosti
Ljudsko telo je sastavljeno iz 75% (vode, sokova, pića, mleka), a oko 1 litar se
vode i 24 elementa (Slika 21.). Glavnu masu unese u vidu hrane (voća, povrća, mesa,
čine četiri elementa, a najvažniji su vodonik mleka, i dr.). Međutim 2,5 litara tečnosti je
i kiseonik koji ulaze i u sastav vode. dovoljno u predelima sa blagom klimom i
Voda je najzastupljeniji sastojak za organizam koji se ne napreže (umerene
našeg tela. Sve telesne ćelije su natopljene aktivnosti).
vodom, i ona sačinjava 70-75% ukupne Potrošnja raste sa porastom
težine tela. spoljašnje temperature, pa je utvrđeno
Slika 21. Sastav vode u ljudskom telu da pri temperaturi od 43°C u hladu čovek
može bez vode da izdrži samo dva dana
(primer afričkih zemalja). Pri ovoj tempera-
turi nije dovoljno ni 4,5 litara dnevno (smrt
bi nastupila posle 6 -7 dana). U pustinjskim
oblastima gde je temperatura 49°C u hladu
NEUPOTREBLJIVO čovek bi jedva izdržao 10 – 12 sati, a ozbiljan
poremećaj zdravlja usledio bi posle 8 sati.
U tih 10 sati, svakog sata se gubi po 1 litar
tečnosti, znači 10 kg telesne težine. To znači
da je potrebno najmanje 10 litara tečnosti
za održavanje golog života u pustinjskim
oblastima. Na primer: U Sudanu se kišnica
čuva u šupljim stablima nekih drveća, a ova
voda se koristi kada se ostali izvori vode
potroše.
Takođe, potrebe za pijaćom vodom
u toku dana zavise i od uzrasta, telesne
mase, fizičke aktivnosti kod zdravih, a kod
obolelih još i od gubitka vode nastalog
usled bolesti (povraćanje, dijareja, groznica,
bubrežna i hormonska oboljenja i drugo).

Koliko naše telo dnevno izgubi vode? osećaj žeđi vremenom izgubi i ne prepoznaje
Prosečan gubitak tečnosti iz organizma se. Neka istraživanja su pokazala da preko
dnevno iznosi oko 3 litre, što bi značilo da se 70% odraslog stanovništva prosečno popije
ista količina dnevno mora nadoknaditi, bilo manje od 1.5 litre vode dnevno,
unosom vode ili namirnica koje je sadrže, a četvrtina čak manje od litre. Zato su
jer njen mali nedostatak u organizmu izrađeni takozvani „vodiči“ – preporuke
može imati ozbiljne posledice: gubitak više za unos vode u određenim situacijama,
od 10% vode može dovesti do bolesnog na primer za malu decu, sportiste i neke
stanje, a više od 20% može izazvati tragične profesije gde su radnici izloženi dehidrataciji
posledice. Bez hrane se može preživeti i (rad u uslovima visokih temperatura ili u
nekoliko nedelja, ali bez vode tek nekoliko nepropusnoj odeći). U ovim situacijama,
dana. kada su potrebe za vodom velike, ne smemo
Preporučljivo je da se voda se osloniti na varljivi osećaj žeđi, već treba
ravnomerno pije tokom celog dana. unositi vodu u preporučenoj količini, bili
Ne trebe čekati da se ožedni da bi se voda žedni ili ne.
pila, jer time se izaziva njen nedostatak. Koji organi ljudskog tela su zaduženi
Tečnost nije isto što i voda, tako da bi se za regulisanje količine vode? Ravnoteža u
voda trebala unositi u njenom prirodnom količini vode u telu održava se preko bu-
obliku, a ne kao razni sokovi i pića. brega, koji reguliše gubljenje vode i preko
Najjednostavnije i najlogičnije jeste centra u mozgu koji regulišu žeđ, odnosno
da čovek unos potrebne količine vode uzimanje vode. Nažalost centar u mozgu
proceni prema svom osećaju žeđi. je često uspavan i reaguje povećanom žeđi
Žeđ nastaje usled smanjenja sadržaja vode tek ako je količina vode u telu smanjena za
u organizmu, što dovodi do povećanja više od 2%. Bubrezi reaguju mnogo brže na
koncentracije supstanci rastvorenih u smanjenje količine vode u organizmu koje se
telesnim tečnostima sa jedne strane, manifestuju smanjenom količinom volumena
a smanjenja količine same telesne (zapremine) plazme, odnosno krvi i to tako
tečnosti sa druge strane, što zajedno što smanjuju količinu izlučene mokraće.
dovodi do stimulacije centra za žeđ u Voda je uključena u sve telesne procese.
mozgu. Međutim, sam osećej žeđi može Krv se sastoji od 90% vode, a znamo da je
biti „maskiran“ usled navike da se piju krv odgovorna za transport hranljivih ma-
zaslađena pića, da se uzima hrana umesto terija do svih telesnih tkiva, kao i za transport
vode, kafa i drugi napici, te se tako pravi toksičnih materija iz tkiva.

Redukcija vode znači zgušnjavanje krvi, rad digestivnog trakta (želudac, creva i
gušća krv teže prolazi kroz krvne sudove, a pravilno varenje), rad mišića i nervnog
time teže doprema kiseonik i hranu i teže sistema, za transport hranljivih materija
odvodi toksine. To je veoma opasno, pogo- do svake ćelije, pravilnu funkciju zglobova
tovo za srčane bolesnike. i koštanog sistema, eliminaciju toksina iz
Voda kontroliše procese organizma.
termoregulacije. Bez dovoljno vode ne Takođe je neophodno pomenuti i
može da radi „rashladni sistem“ vašeg njen značaj u razvoju novorođenčadi i dece.
organizma. Veliki značaj ima i u radu U telu novorođenčeta prisutno je 80% vode.
sistema za varenje i u „podmazivanju“ U prvoj godini života ono utrostruči svoju
zglobova. Voda je odgovorna za procese telesnu težinu. Majke brižno prave odabir
proizvodnje energije. Ako bubrezi nemaju hrane za svoju decu, ali treba isto tako da
dovoljnu količinu vode, jetra je primorana vode i dovoljno računa o čistoj vodi koju
da vrši detoksifikaciju štetnih materija, što deca unesu u organizam.
za posledicu ima da jetra ne može vršiti Ljudskom organizmu su neophodni
njene osnovne funkcije. organski minerali koje on dobija iz
Kada dođe do dehidracije, telo se namirnica biljnog i životinjskog porekla.
brani usporavanjem eliminacije vode tj. Osim za piće, voda je ljudima
čuva je. neophodna i za pripremanje hrane,
Kod sportista voda ima još veći održavanje higijene, kao i za mnogobrojne
značaj, a njen nedostatak može biti procese u industriji i poljoprivredi.
limitirajući faktor za postizanje optimalnog U svetskoj potrošnji vode,
rezultata. Voda se skladišti u mišićima poljoprivreda ima udeo od 90%, a industrija
zajedno sa zalihama glikogena (ugljenih i domaćinstva po 5%.
hidrata). Ako nema dovoljno vode, šećer u
krvi (glukoza) ne ide u mišiće, već odlazi u
jetru i skladišti se u vidu masti.
Da zaključimo - za čega je sve važna
voda u organizmu? Voda je neophodna za
sve funkcije u organizmu: pravilan krvotok,
rad mozga, razmenu materija u organizmu
(metabolizam), regulaciju telesne tempera-
ture, funkciju bubrega i urinarnog trakta,

2.3.1.2. Značaj higijenski Na tržištu postoje flaširane vode sa veoma
različitim mineralnim sastavom i kiselošću,
ispravne vode od kojih nisu sve pogodne za svakodnevnu
Kao što je rečeno, voda je dragocen upotrebu. Vode sa visokim sadržajem
izvor zdravlja i neophodan uslov čovekovog minerala (naročito natrijuma) pogoduju
opstanka. Međutim, može prouzrokovati i sportistima i rekreativcima u toku i nakon
niz zdravstvenih problema, ukoliko sadrži fizičke aktivnosti, gde se dosta vode gubi
štetne materije biološkog, hemijskog znojem, zajedno sa mineralnim solima,
ili radiološkig porekla. Zato se voda iz ali se ne preporučuju za zadovoljavanje
prirodnih izvora prečišćava i dezinfikuje pre svakodnevnih potreba ostalog stanovništva,
puštanja u vodovodni sistem. Voda iz javnih naročito osoba koje boluju od povišenog
vodovoda, kao i mineralne i druge flaširane krvnog pritiska, jer visok sadržaj natrijuma
vode na tržištu podležu stalnim proverama, može nepovoljno da utiče na održanje
a njihovu ispravnost, odnosno zdravstvenu krvnog pritiska i druge funkcije organizma.
bezbednost, regulišu pravilnici. Obavezna je Deci se naročito ne preporučuje unos
provera koncentracije hlora u pijaćoj vodi, visokomineralnih voda, posebno ako su još
čije je prisustvo neophodno, ali do određene i gazirane, već se umesto toga preporučuje
granice, kako ne bi nepovoljno uticao na prirodna negazirana voda, sa povoljnim
zdravlje ljudi. sadržajem i međusobnim odnosom
U zavisnosti od vrste vodozahvata mineralnih materija.
(reka, bunar, more i dr.), dubine i geoloških
svojstava slojeva kroz koje prolazi, sastav
pijaće vode može da varira u okviru
„Tvrda “ voda je takođe
dozvoljenih granica. Bez obzira na to koliko štetna za organizam. Oštećuje koštani
je voda higijenski ispravna, organizam ipak sistem, pogotovo zglobove i kičmu, što
može da „primeti“ promenu u sastavu i prouzrokuje smanjenu pokretljivost.
na nju burno reaguje (prilikom promene Takođe loše utiče na nervni sistem,
sredine, često nam se dešava da pijaća voda pogotovo na ćelije mozga (neurone),
ima „drugačiji ukus“, od onog na koji smo
oštećuje ih, a one se ne regenerišu.
navikli). Kako bi se u tim situacijama izbegli
zdravstveni problemi, najbezbednije je piti Kancerogene supstance, stroncijum,
flaširanu vodu. radijum, prisutni u vodi, dovode do
malignih oboljenja.

Statistike pokazuju da se karcinomi debelog Voda koja sa površine otiče u
creva pojavljuju kod ljudi srednjih godina, podzemna izvorišta, često je zagađena
najčešće zbog dugotrajne upotrebe „tvrde kako zbog zagađene atmosfere tako i zbog
vode“. Radioaktivne supstance se ne mogu zagađenog zemljišta kroz koje prolazi.
eliminisati iz organizma, već se kumuliraju Površina zemlje kao i njeni površinski slojevi
(skupljaju) u njemu. sadrže biološke i hemijske zagađujuće
Prisustvo hlora u vodi dovodi do materije. Biološki zagađivači su razne
oštećenja nervnog sistema, posebno mozga klice čiji je broj ogroman: od nekoliko
i organa za varenje (želudac, creva), kao i stotina do nekoliko miliona u jednom
do ubrzanog starenja kože. U vodi se nalaze gramu. Bakteriološka zagađenost dolazi
i razni mikroorganizmi, koji se teško leče sa površine obradivog zemljišta đubrenog
(amebe, salmonela, virusi i dr.). prirodnim đubrivom. Prolazeći kroz slojeve
Ultraprečišćene i demineralizovane zemlje naročito ako su porozni, voda se
vode sadrže jako malu količinu minerala, postepeno oslobađa bakterija. Podzemne
naročito ako se voda dobija posle agresivnih vode prilikom prolaska kroz zemlju podležu
tretmana u komercijalnim kućnim filterima, prirodnoj filtraciji, ali deo zagađenja se
koji skoro u potpunosti eliminišu soli iz zadržava, tj ostaje. Industrijska filtracija
vode. Produkt ovakvog tretmana je destilo- vode samo delimično zadržava elemente
vana voda, koja nije u potpunosti sposobna štetne po organizam čoveka. Kuvanjem u
da zameni pijaću vodu, jer može vremenom vodi uništavaju se male količine bakterija,
da dovede do razređenja elektrolita u or- a i dalje ostaju prisutni virusi i određene
ganizmu, koji se normalno unose pijaćom vrste bakterija, teški metali i hemijska
vodom. Ovome su naročito podložna zagađenja. Hlorisanjem vode, kao što je
mala deca i ove vode ne treba koristiti za već napomenuto, vrši se zapravo njena
pripremu hranica za bebe. dezinfekcija, ali ovo nije najbolje rešenje
s obzirom da je hlor štetan po zdravlje, a
2.3.2. Dejstvo zagađene vode posebno kod dece u razvoju.
na zdravlje ljudi Na kvalitet vode utiču i padavine,
Zdravlje ljudi može da bude ugroženo sezonske geološke promene, izvori
i zagađenom vodom. Voda koja je korištenja i stanje vodovodnih cevi. Olovo,
bakteriološki neispravna, a koja se vinil-hlorid i mnoge druge kancerogene
upotrebljava za piće, utiče na pojavu materije koje se nalaze u vodovodnim
crevnih zaraznih bolesti. cevima prodiru u pitku vodu.

Seča šuma i pogrešna obrada Uzroci su često građevinsko-tehnički
zemljišta omogućava brzo oticanje vode iz nedostaci na vodovodnim instalacijama
brdsko-planinskih terena. Time se smanjuju i uređajima, neobezbeđenost higijenski
količine podzemnih voda, a istovremeno ispravne vode za piće, nehigijensko
osiromašuje zemljište jer razara površinski odlaganje otpadnih materija (rasute
sloj. Sve ovo utiče na pojavu poplava i deponije smeća), a veoma često i nedovoljna
erozije zemljišta, kao i smanjenje kvaliteta stručnost onih koji rukuju instalacijama,
vode za piće u podzemnim izdanima. inertnost sanitarne inspekcije i slično.
Voda za piće može takođe da se
2.3.3. Uticaj pojedinih organskih i
zarazi i patogenim mikroorganizmima.
Dokazano je sredinom prošlog veka, da neorganskih materija na organizam
se kolera prenosi vodom zagađenom Za razliku od biološkog zagađenja,
fekalijama. Luj Paster (Louis Pasteur) i posledice konzumiranja hemijski zatrovane
Robert Koch su naučno objasnili širenje vode retko su akutna trovanja.
epidemije crevnih zaraznih oboljenja U vodi se često nalaze i razni metali.
hidričnim putem. Mikroorganizmi, izazivači Prisutni su u svim površinskim vodama u
crevnih infekcija, u vodu za piće dospevaju koje se izlivaju industrijske otpadne vode,
preko fekalnih voda ili mešanjem sa a indirektno mogu da stignu u podzemne
kanalizacionom vodom, spiranjem sa vode koje se koriste za vodosnabdevanje,
površine tla, atmosferskim uticajem ili pri kao i u vodu za piće koja se vodozahvatima
visokom vodostaju. iz reka prerađuje. Zagađenje podzemnih
U Srbiji je konstatovano da su voda nastaje zbog poljoprivrednih aktivnosti
crevne zarazne bolesti (uglavnom hidrične koje podrazumevaju korišćenje veštačkih
epidemije) nastale kao posledica neispravne đubriva, spiranjem sa deponija i poniranjem
vode u stalnom porastu i da su u periodu u podzemne vode
od 1983-1987. godine porasle u proseku za Tako se u vodi mogu naći: cink,
18,5%. hrom, bakar, nikl, gvožđe, olovo, kadmijum,
Slika 22. Zagađena voda za piće živa. Metale je teško iz vode odstraniti, pa
se talože u mulju površinskih voda. Ako se
preko vode za piće ili hrane konzumiraju,
oni razaraju ljudski organizam; jetru, gastro
organe, disajne, kardiovaskularne organe,
bubrege i dr.

Da vidimo kako svaki od ovih metala Mangan se teško resorbuje u vodi,
deluja na naš organizam! jer je slabo rastvorljiv. Može da ošteti
Kadmijum može da dospe u vodu za centralni nervni sistem.
piće, posredno preko zagađenih površinskih Različiti zagađivači iz voda imaju i
voda ili preko industrijskih otpadnih voda. različito dejstvo. Organski mikrozagađivači
Može se naći i u namirnicama, posebno u u slatkim vodama su sve prisutniji, od
zeljastom povrću i cerealijama (u pirinču). industrije tekstila, kože, hartije, prehrambe-
Deluje na funkciju bubrega sa poremećajem ne i poljoprivredne proizvodnje i dr.
resorpcije kalcijuma i sekundarnom Neke pesticide, kada se nađu u vodi,
dekalcifikacijom. konzumiraju ribe kod kojih izazivaju bolesti,
a preko njih posredno i kod ljudi.
Živa deluje na centralni Polihlorovani bifenili izazivaju
nervni sistem. uvećanje jetre i utiču na hormonalnu
Nikal ima jako kancerogeno ravnotežu, izazivaju oštećenje kože.
dejstvo, a šestovalentni hrom je toksičan i Mikrozagađivači su opasni
ima mutageno i kancerogeno dejstvo. iz sledećih razloga:
Arsen stiže u vodu preko površinskih voda - Imaju kancerogeno dejstvo, mutageno,
zagađenih industrijskim otpadnim vodama, teratogeno i opštetoksično, pri stalnom
a u podzemnim se može naći ili posrednim unošenju u organizam,
mešanjem sa površinskim ili ako su u blizini - Kod nekih je velika rezistentnost,
nalazišta metala olova i cinka. Arsen se - Njih je teško odstraniti iz vode za piće, bar
može naći i u sastavu nekih vrsta uglja pa kada su u pitanju tradicionalni postupci za
tako može da stigne i u vazduh okoline. dobijanje vode za piće vodozahvatom rečne
Posledice unošenja arsena u organizam se i vode,
vidno ispoljavaju preko promena na koži. - Zajedno sa vodom mogu da dospeju i do
Selen se može naći u vodi na sličan rezervoara vode za piće,
- Prilikom hlorisanja vode za piće, dolazi
način kao i arsen. On
ugrožava do mešanja mikrozagađivača (metala) i do
postojanje fluora u vodi čime stvaranja novih jedinjenja koja mogu da
budu i opasnija od predhodnih,
kvari kvalitet vode za piće - Mikrozagađivači u rečnom sistemu
i podstiče pojavu kvara na imaju značajnu ulogu zbog svog trajanja i
ponašanja jona teških metala,
zubima.
- Neki mikrozagađivači su veoma toksični - jedna od osnovnih komponenti biljnih
u rečnim ekosistemima pa onemogućavaju ćelija, odnosno protoplazme,
samoprečišćavanje slatkih voda, - neophodni sastojak, često prisutan u
- Preko akvatične biocenoze, velikim količinama, naročito u određenim
mikrozagađivači ulaze u lanac ishrane. biljnim tkivima i specifičnim biljnim
Mala deca su posebno osetljiva na organizmima,
zagađenu vodu. U vodi se ne vidi rastvoreno - neposredni učesnik u fiziološkim procesima,
olovo. Ono je bez ukusa i mirisa. Voda koja u - sredina u kojoj se odvijaju sve metaboličke
sebi sadrži olovo, može dovesti do tragičnih reakcije,
posledica počevši od neuroloških promena - univerzalni rastvarač, koji omogućava
pri srednjem stepenu i smrti pri ekstremno transport različitih supstanci kroz biljni
visokom stepenu zatrovanosti. Treba imati organizam i njihovo uključivanje u
u vidu da organizam malog deteta olovo biohemijske procese.
brže apsorbuje od organizma odraslih i da
korišćenjem vode koja sadrži ovaj hemijski Mogućnost snabdevanja i
element, dovodi do ograničenja umnog iskorišćavanja vode u spoljašnjoj sredini
razvoja, anemije, niskog rasta, trajne određuje, pospešuje ili ograničava, ukupnu
razdražljivosti, bolova u želucu, poremećaja produkciju kopnenih biljaka, u globalnim
u ponašanju i smetnji u učenju. i lokalnim razmerama, kao što i utiče
na rasprostranjenje biljaka i karakter
2.3.4. Voda i vlažnost vegetacije u određenim klimatskim zonama
na Zemlji.
Prema tome, ukupno funkcionisanje
Bez vode ne postoje aktivni životni i opstanak biljaka zavise i određeni su
procesi. Od prvih organizama, koji su vodom u organizmu, kao i uslovima
potekli u vodenoj sredini, tokom dugotrajne vlažnosti u sredini koja ih okružuje. Život
evolucije, do današnjih dana, živa bića je nastao u vodi i ona je ostala osnovni
su ostala apsolutno zavisna od vode na medijum u kojem se biohemijski procesi
najrazličitije načine. Za biljni svet voda odvijaju, bilo da su se biljke, tokom
ima osnovni i odlučujući značaj, i to kako u evolucije, zadržale u vodenoj sredini ili
fiziološkom, tako i u ekološkom pogledu. se u nju sekundarno vratile, bilo da su se
Kao što smo u prethodnim odeljcima već prilagodile opstanku na kopnu, čak i vrlo
rekli, voda je: sušnim kontinentalnim uslovima.

Opet ćemo malo da zavirimo u Prema tome, voda je osnovni kako
udžbenik biologije i setimo se strukture ćelija unutrašnji, tako i spoljašnji faktor životnih
kod biljaka... Protoplazma biljnih ćelija se procesa koji se dešavaju u biljci i funkcionalna
sastoji od složenog kompleksa hidrofilnih veza između biljke i spoljašnje sredine.
koloida, koji imaju osobinu da primaju vodu Na kopnu, zemljište-biljka-
i bubre, te na taj način dolaze u stanje pri atmosfera čine jedinstven sistem kroz
kojem je jedino moguće odvijanje osnovnih koji voda neprekidno protiče na osnovu
fizioloških procesa u ćeliji. Istovremeno, termodinamičkih zakonitosti. Na taj način
zasićenost biljnih ćelija vodom uslovljava se obezbeđuje odvijanje globalnog kruženja
postojanje turgora (pozitivnog pritiska) vode, sa mora na kopno, u atmosferu i
kojim se obezbeđuje čvrstina svake ćelije, ponovo u more. Da li ste znali da je kruženje
odnosno struktura i održavanje određenog vode najobimniji biogeohemijski ciklus na
oblika biljnih tkiva, kao i arhitektura ukupnog Zemlji? U suštini, bez prometa vode ne bi
biljnog tela. Biljna ćelija je aktivna samo bilo moguće održavanje opšteg biološkog
kada je protoplazma dobro prožeta vodom. (biogeohemijskog) kruženja supstanci
Ukoliko protoplazma, prilikom isušivanja, u uopšte (uz obavezno proticanje energije),
znatnom obimu izgubi vodu, životni procesi kao ni funkcionisanje ekosistema i biosfere
jenjavaju, te ćelija prelazi u stanje neaktivnog u celini. Voda, takođe, veoma dobro
života ili anabioze ili čak ugiba. apsorbuje toplotu, zbog čega je najznačajniji
Voda je, dakle, glavni sastavni deo stabilizator geofizičkih i geohemijskih
biofizičke strukture svih živih biljnih ćelija; procesa na Zemlji. S obzirom na takve
ona je uključena u procese prenošenja mogućnosti i značajnu količinu u biljnom
neorganskih i organskih supstanci (kojima organizmu, voda doprinosi održavanju
se obezbeđuje rast i razviće biljaka) kroz uravnotežene temperature ćelije, kao i čitave
biljni organizam kao posrednik i sredina biljke, uprkos promenama toplote u okolnoj
u kojoj se vrši transport; voda učestvuje u sredini, čime se osigurava neometano
metaboličkim procesima kao univerzalni odvijanje biohemijskih procesa.
rastvarač i sredina u kojem se odvijaju sve U ekološkom pogledu veliki značaj
fiziološke reakcije; ona je supstrat (reaktant) vode se ogleda, s jedne strane, u tome što
u svetloj fazi fotosinteze (davalac vodonika, ona ima, verovatno, najznačajniju ulogu u
odnosno elektrona i protona), kao i u rasprostiranju biljaka na Zemlji, a s druge
enzimatskim procesima hidrolize (izvor strane, što ona odlučujuće utiče na pojavu
esencijalnih H+ i OH- jona). osnovnih adaptivnih formi biljaka. Strukturne

prilagođenosti biljaka su uslovljene vegetacija, a u oblastima sa kraćim
karakteristikama vodnog režima staništa i to ili dužim sušnim periodima razvija se
kako u morfološkom, tako i u anatomskom tvrdolisna, žbunasta, stepska ili pustinjska,
i ultrastrukturnom pogledu. Voda, više nego kserofitna vegetacija. U vlažnim tropskim
svetlost i bilo koji drugi faktor sredine, ima oblastima, gde vode ima uvek dovoljno,
snažno formativno delovanje na biljke. a i temperatura je povoljna, razvija se na
Veliki distributivni značaj vode Zemlji najbujnija i najraskošnija vegetacija
zasniva se na činjenici da je ona faktor tropskih kišnih šuma. Gde god se javljaju
sredine koji najrigoroznije menja, ograničava kraći ili duži sušni periodi, šume se
ili podstiče, rast i produkciju biljaka. Na zamenjuju najpre žbunastom (u dovoljno
taj način ona utiče na opstanak biljaka na toplim regionima), a zatim zeljastom
određenom mestu, njihovo širenje u prostoru vegetacijom, koja je usklađena kako sa
i opšte rasprostranjenje na Zemlji. promenom sušnih i vlažnih perioda, tako i
Voda je na Zemlji neravnomerno sa sezonskim promenama temperature.
raspoređena, tako da postoje umerene
do vrlo sušne, kao i umerene do veoma
vlažne oblasti. Međutim, velike razlike u
2.3.5. Odnos biljaka prema vodi
pogledu vlažnosti (odnosno suše) postoje
i na sasvim bliskim rastojanjima. Tako na Biljke se sastoje najvećim delom
primer, od veoma vlažnih obala jednog od vode. Kao što je u prethodnom delu
jezera u pravcu prema okolnim brdima, pomenuto, protoplazma sadrži prosečno
zemljište postaje sve suvlje, da najzad na 85-90% vode, a pojedine ćelijske organele,
strmim južnim padinama, pređe u staništa kao mitohondrije ili hloroplasti, koje, inače,
sa uslovima prave suše. Lokalne razlike u obiluju lipidima i proteinima, imaju do
vlažnosti (na užem području), uslovljene, pre 50% vode. Generalno, voda čini 50-98%
svega, posebnim karakteristikama reljefa, ukupne sveže mase biljnih tkiva, tačnije
određuju lokalni raspored biljaka, kao i 80-95% biomase neodrvenjenih, pretežno
karakter njihovih adaptacija. Globalne razlike celuloznih tkiva, kakva su karakteristična
u režimu vlažnosti uslovljavaju karakter i za listove ili korenove biljaka. Pojedini
opšte odlike vegetacije u celini u različitim biljni organi, posebno u različitim fazama
klimatskim zonama. Tako se naprimer, u u razviću, razlikuju se u količini vode koju
dovoljno vlažnim oblastima nalazi bujna sadrže. Sveži, meki i mladi listovi sadrže
šumska ili livadska, mezofitna oko 80-90% i više vode, dok tvrdi, kožasti,

kao i stariji listovi, posebno biljaka iz sušnih sadrže ćelijski koloidi. Najzad, aktivnost
predela, imaju oko 50% vode. Takođe u enzima, koji neposredno učestvuju u
jedrim korenovima nekih biljaka može ćelijskom metabolizmu, takođe u velikoj
biti 70-95% vode, a u mesnatim i sočnim meri zavisi od stepena zasićenosti ćelija
plodovima i do 95%. Voda se nalazi čak i u vodom. Iz ovoga jasno proističe od kakvog
relativno suvim delovima biljke, kao što su je ogromnog značaja održavanje protoka
semena i spore i to, obično između 5-15%, vode kroz biljku: ulazak vode, apsorpcijom
odnosno u semenima sa velikom količinom u korenu, njeno neprestano proticanje kroz
rezervnih masnih supstanci ima samo 5-7% biljna tkiva, pre svega u smeru od korena
vode. ka listovima, kao i njeno izlaženje iz biljke,
I pored toga što se biljke sastoje procesom transpiracije, u okolnu atmosferu.
najvećim delom od vode, ona, ipak, nije
njihov osnovni gradivni materijal. Naime, 2.3.6. Rasprostranjenost (raspored)
samo oko 1% vode u biljci se ulaže u
sintezu biljne mase, a 99% odlazi na
prirodnih voda na zemlji
isparavanje (transpiraciju) i održavanje
turgora biljnih ćelija, a time i mehaničke Voda je u prirodi najrasprostranjenija
strukture (hidroskeleta) biljnog organizma. materija, a time i životna sredina. Zauzima
Nasuprot takvom iskorišćavanju vode, biljke 71 % površine Zemlje, a njena zapremina
inkorporiraju (ugrađuju, unose) u svoja iznosi 1.384 milijardi km3. Dominantan deo
tkiva i organe i preko 90% apsorbovanog celokupne vode na planeti se nalazi u oke-
azota, fosfora i kalijuma, i oko 10-70% anima (97,3 %), a neznatan deo (2,4%) pred-
fotosintetski fiksiranog ugljenika. Međutim, stavlja slatku vodu. Veći deo slatke vode je
ovi, kao i svi drugi mineralni elementi iz zarobljen u obliku leda, deo se nalazi ispod
zemljišta mogu ući u biljku (apsorpcijom Zemljine površine u podzemnim vodama, a
preko korena) isključivo rastvoreni u vodi. najmanji deo su površinske kopnene vode.
I njihovo transportovanje kroz biljku, od Na osnovu toga se može zaključiti da nije
korena preko stabla ka listovima, moguće sva voda prisutna na planeti pogodna kao
je takođe jedino u vodenom rastvoru. resurs, odnosno da je svega mali procenat
Takođe i asimilacija CO2 je intimno vezana voda dostupan i pogodan za korišćenje.
sa vodenim rastvorom u ćelijama sa Pregled zastupljenosti različitih tipova voda
hlorofilom, s obzirom da se ova asimilacija na planeti dat je u tabeli 1.
ostvaruje rastvaranjem CO2 u vodi koju

Procenat od ukupne Procenat od slatke vode Napomena Sunčevo zračenje koje dopire do
količine vode
Okeani 97,3 -
Slana voda, prosečna površine Zemlje, zagreva okeane i mora,
dubina 4 km
Glečeri, ledene kape,
1,74 68,7
Veći deo leda se nalazi na reke i jezera i pretvara tečnu vodu u vodenu
večni sneg Antarktika
Podzemna voda: 1,7 Slatka podzemna voda je
najpogodniji izvor vode
paru (proces isparavanja ili evaporacija).
Vodena para se u atmosferu oslobađa i
zaslanjena 0,94 -
za piće
slatka 0,76 30,1
Kopneni led i večno
zaleđena zemlja
0,022 0,86
Nalaze se u polarnim
oblastima transpiracijom biljaka. Vodena para se
Jezera:
slana
0,013
0,006 -
Slatkovodna jezera
obezbeđuju vodu za piće, vazdušnim strujanjima podiže u više slojeve
gajenje riba, irigaciju,
slatka 0,007 0,26 rekreaciju atmosfere koji su hladni. Tamo dolazi
Neophodna je za život
Voda u zemljištu 0,001 0,05
biljaka do hlađenja vodene pare, kondenzacije
Prelaz između vodenih i
Močvare 0,0008 0,03
kopnenih ekosistema
Oblaci, vodena para,
i nastanka oblaka. U oblacima se oko
Voda u atmosferi 0,001 0,04 magla spadaju u najčistije
vode
čestica prašine formiraju kapi vode, pahulje
Reke 0,0002 0,006
Pogodne su za upotrebu u
industriji, energetici i snega ili grad koji dospevaju na tlo (proces
precipitacije). Deo padavina koji dospe
poljoprivredi, izvor su
vode za piće
Tabela 3. na tlo u hladnim područjima može ostati

zarobljen u obliku leda i hiljadama godina.
2.3.7. Kruženje vode u prirodi – U umerenim područjima, gde su izražena
sva četiri godišnja doba, u prolećnom
hidrološki ciklus periodu dolazi do otapanja snega i leda.
Celokupna voda na Zemlji nalazi Sa površine tla voda koja potiče
se u stalnom prirodnom kruženju koje se od padavina može da otiče u reke, mora
naziva hidrološki ciklus. Kruženje vode i okeane (proces površinskog oticanja) ili
podrazumeva neprekidni proces razmene ukoliko se nađe na propustljivoj podlozi
vode između atmosfere, površinske i prodire u unutrašnjost zemljišta. Pojava
podzemne vode, tla i živog sveta ( Slika 23.). prodiranja vode u podlogu naziva se
Osnovne pojave koje omogućuju infiltracija vode. Količina vode koja će se
kruženje vode su: infiltrirati zavisi od više faktora: od količine
padavina, nagiba zemljišta, strukture
• isparavanje (evaporacija); zemljišta i vegetacije. Deo infiltrirane
• transpiracija (odavanje vodene pare od vode zadržava se u površinskom sloju
strane biljaka); zemlje, odakle može prodiranjem kroz
• kondenzacija (nastanak padavina u obalu da otekne u rečne tokove. Deo vode
oblacima); usvajaju biljke preko korena. Voda se zatim
• precipitacija (taloženje padavina na tlo). sistemom provodnih sudova kreće kroz

biljku, a preko lisnih površina isparava u od geografske širine, vegetacije, blizine
atmosferu (proces transpiracije). Jedan deo vodenih površina. Prosečan iznos padavina
vode koji prodire u zemljište može dospeti na Zemlji iznosi 1.030 mm godišnje, ali se
i dublje u zemlju, hraneći tako podzemne menja u širokom rasponu u zavisnosti od
zalihe. regiona. Tako u pustinjama padavina gotova
da i nema, dok u tropskim oblastima Južne
Amerike iznosi i do 10.000 mm godišnje.
Procesom kruženja vode u prirodi
veoma je važan jer se tako neprekidno vrši
izmena i obnavljanje slatkih voda na Zemlji,
a u oblastima gde je ljudska aktivnost
smanjena one se održavaju relativno
nezagađenim. Karakteristike vode i
hidrološki ciklus su u velikoj meri odgovorni
za cirkulaciju u atmosferi i svetskom moru.
Atmosferska cirkulacija i cirkulacija u
Slika 23. Kruženje vode u prirodi okeanima su glavni faktori koji određuju
raspored klimatskih zona. Promene u ovim
procesima mogu da dovedu do znatnih
Generalno posmatrano, ukupna klimatskih promena. Na primer, ukoliko se
količina padavina jednaka je količini vode nastavi trend rasta temperature na planeti,
koja ispari. Svake godine približno 505.000 voda koja je trenutno zarobljena u obliku
km3 vode u obliku padavina dospe na leda će se osloboditi i dovesti do porasta
površinu Zemlje. Međutim, distribucija nivoa mora i okeana. Osim toga, povećanje
padavina i isparavanja na Zemlji nije ravno- temperature uzrokuje širenje vode što
merna. Sa mora i okeana ispari više vode, dodatno utiče na rast nivoa mora i okeana.
a manje se u njih vraća, dok je iznad kopna Za mnoga priobalna područja koja su gusto
situacija obrnuta. Ipak, budući da je veći deo naseljena gubitak dela obale predstavljaće
površine Zemlje pod okeanima i morima, velik problem.
mnogo veća količina padavina se izlučuje
upravo ovde (oko 400.000 km3).
Intenzitet padavina iznad pojedinih
delova kopna se znatno razlikuje, a zavisi

2.3.8. INTERESANTNO!
Kao što je već napomenuto u Starost vode je prepoznata kao

predhodnim poglavljima, voda se za ljudske činilac kvaliteta vode u poslednjih dvadeset
potrebe može eksploatisati sa površine pet godina, i to od strane japanskih
(reka, jezera i sl.), ili iz dubine zemlje stručnjaka. Oni su u cilju izbegavanja
(bunari). Kvalitet površinskih i dubokih voda eksploatacije površinskih voda, prvi počeli da
uglavnom se znatno razlikuje. Duboke vode koriste flaširanu vodu dobijenu topljenjem
su često opterećene raznim mineralnim glečera. To je vrlo stara voda koja je u
materijama, čiji sastav zavisi od sastava zamrznutom obliku ostala očuvana duboko
stena koje okružuju rezervoar. Ovo je ispod površine glečera, tako da je nisu dotakli
posebno važno kad su u pitanju takozvane ni atmosferski niti bilo koji drugi uticaji
termalne vode, koje u većini sistema potiču tokom vremena (Slika 24.).
od meteorskih voda, odnosno od voda koje Glečeri predtavljaju za sada veliki
su u nekom evolutivnom periodu u obliku rezervoar čiste vode, ali je i njihova
padavina stigle na zemljino tlo. Od njih budućnost neizvesna, usled globalnog
zatim nastaju slobodne podzemne vode. U zagrevanja.
svom daljem kretanju, slobodne podzemne Svet stalno obilaze vesti o nestajanju
vode se spuštaju do manje ili veće dubine, glečera sa površine Zemlje. Svi izneti podaci
u zavisnosti od položaja hidrotermalnog ukazuju na potrebu očuvanja podzemnih
rezervoara. Te vode se pri tome zagrevaju i rezervoara starih voda i podizanja svesti o
često mešaju sa vodama više temperature kvalitetu tih prirodnih mineralnih voda.
i većeg stepena mineralizacije, a koje se
kreću naviše iz dubine rezervoara.

Slika br. 24 Glečer
Literatura:
(1) Branka M. Stevanović; Milorad M. Janković; Ekologija biljaka sa osnovama fiziološke ekologije biljaka, ISBN 86-83635-
04-X, Beograd, 2001.
(2) Prof. dr Mara Đukanović; Ekološki izazov, Beograd, 1991.
(3) Dr Jovanović O.; Zaštita Životne sredine, Beograd 2006.
(4) Prof. dr Stevanović B.; Prof. dr Knežić L.; Prof. dr Čikarić S.; Prof. dr Ilić Popov G.; Prof. dr Karaman G.; Prof. dr Nedović
B.; Todić D.; dr Vukasović V.; dr Vujošević M.; dr Stojanović B.; prim. Dr Tošović S.; ing. Božović B.; Mijović D.; mr Angelus J.;
Pantović M., biolog; Stefanović Đ., pravnik; ENCIKLOPEDIJA, Životna sredina i održivi razvoj, Beograd, 2003.
(5) http://www.srh.noaa.gov/crp/?n=education-watercycle

2.4. Kako održivo koristiti - Gazdovanje, tj. upravljanje vodenim
vodu i vodene resurse resursima mora se pre svega vršiti u sklopu
sliva, a ne unutar upravnih i političkih
Evropska povelja o vodi granica.
- Voda ne zna za granice, ona je jedan
- Voda je životna sredina u kojoj je nastao zajednički izvor, koji traži međunarodnu
život. Bez čiste i zdrave vode nema života. saradnju.
Ona je neprocenjivo dobro, neophodno u
svakoj ljudskoj delatnosti.
- Menjati kvalitet vode znači ugrožavati
2.4.1. Kriza vode
život svih živih bića koja od nje zavise. Uprkos tome što je veći deo planete
- Kvalitet vode mora biti prilagođen njenom prekriven vodom, svet se susreće sa
korištenju koji zadovoljava posebne zahteve ogromnim problemom – sve izraženijom
zdravlja stanovništva. krizom u oblasti vodosnabdevanja. Kriza
- Slatkovodni resursi vode nisu neiscrpni. vode nastaje:
- Nakon upotrebe vraćena voda u prirodnu
sredinu ne sme biti na štetu po druge koris- • ukoliko vode nema dovoljno i njen kvalitet
nike, javne ili individualne (fizička i pravna ne odgovara planiranoj nameni;
lica). • ukoliko vodni resurs nije ispostavljen na
- Od velike važnosti za očuvanje vodenih određeno mesto u određeno vreme;
resursa jeste održavanje biljnog pokrivača, • ukoliko su troškovi korišćenja vode suviše
pre svega šumskog. visoki.
- Potrebna je konstantna inventarizacija
vodenih resursa. Da li znate koji je to kontinent na
- Kvalitetno upravljanje vodenim resursima kome nema dovoljno vode? Oskudica vode
mora se registrovati i planirati zakonom za osnovne ljudske potrebe realnost je u
preko nadležnih institucija. pojedinim delovima sveta kao što su Afrika
- Zaštita voda iziskuje značajan napor u i zapadna Azija gde na velikom delu tih
naučnom istraživanju. kontinenata postoji neplodno pustinjsko
- Voda je zajedničko nasledstvo tako da zemljište (Slika 25. ) Ukoliko se potrošnja
svi moraju biti svesni njene vrednosti i vode nastavi na sadašnjem nivou do 2025.
dragocenosti i kao takvu, racionalno je godine 2/3 populacije će živeti u uslovima
koristiti i ekonomisati njome. nestašice vode (Slika 26.).

2.4.1.1. Demografski činioci
Uticaj stanovništva na potrošnju
vode obuhvata pitanja rasta svetske popu-
lacije, distribucije starosnih grupa, urbani-
zacije i migracije. Ovi činioci na potrošnju
vode mogu da utiču direktno i indirektno.
Direktni pritisci, nastali usled stalnog rasta
populacije, ogledaju se u povećanju zahteva
za vodom (za veći broj ljudi potrebno je više
vode) i zagađenju koje nastaje nakon njene
upotrebe. Indirektni uticaji podrazume-
Slika 25. Suša
vaju promene u načinima korišćenja vode i

zemljišta i odvijaju se pod uticajem migraci-
ja i urbanizacije.
Današnju civilizaciju između ostalog
karakteriše i znatno povećanje ukupnog
broja ljudi na planeti. Iako je svetska
populacija tokom XX veka ubrzano rasla
(sa 220 miliona do 2,8 milijardi), u narednih
Slika 26. Nestašica pitke vode
nekoliko decenija se u razvijenim zemljama

predviđa rast bez presedana. Trenutna
brzina rasta populacije iznosi oko 80 miliona
ljudi godišnje. Time se potreba za vodom
povećava na oko dodatnih 64 miliona km3
godišnje.
Veoma značajan faktor u pogledu
Da bi se nedostatak vode mogao korišćenja vodnih resursa predstavlja
sprečiti neophodno je najpre prepoznavanje urbanizacija (više ljudi živi u gradovima
faktora koji utiču na potrošnju vodnih nego na selima; gradovi se brže razvijaju;
resursa. Glavni činioci potrošnje vode na u gradovima je način života drugačiji nego
globalnom nivou mogu se podeliti na: na selu). 2008. godine je procenjeno da je
demografske, ekonomske i socijalne. raspored stanovništva u ruralnim i urbanim

oblastima ravnomeran. Međutim, primećen područjima. Sa jedne strane, nestašica vode
je trend pomeranja stanovništva iz ruralnih u pojedinim područjima, ili pak poplave,
u urbane oblasti. Prognoze govore da će do uzrokuju pomeranje ljudi iz tih oblasti. Sa
2030. godine broj stanovnika u gradovima druge strane, naseljavanje ljudi, posebno
u odnosu na 2005. porasti za 1,8 milijardi u oblastima koje već vrše određeni pritisak
i da će brojati 60 % ukupne populacije. na vodne resurse, dovodi do dodatnih
Skoro celokupan priraštaj urbanizovanih potreba za vodom. Procene migracija u
područja (95 %) očekuje se u zemljama u predstojećem periodu govore da će pod
razvoju, posebno u Africi i Aziji. U razvijenim najvećim pritiskom migracija biti obalna
zemljama će taj priraštaj biti daleko manji, područja. Ova područja su već ranjiva jer
a u nekim zemljama je moguće da bude i imaju 18 od ukupno 27 svetskih megapolisa
negativan. (gradovi sa 10 ili više miliona stanovnika).
Iako urbana područja uglavnom
imaju bolje uređeno vodosnabdevanje 2.4.1.2. Ekonomski činioci
od ruralnih, usled širenja gradova, u
neformalnim, neuređenim delovima može Na vodne resurse značajno utiču
doći do problema sa snabdevanjem vodom. ekonomski činioci, ali isto tako i vodni
Nemogućnost pristupa higijenski ispravnoj resursi uslovljavaju proizvodnju i ekonomski
vodi za piće može da prouzrokuje brzo rast.
širenje zaraznih bolesti. Rast svetske populacije sa sobom
Urbanizacija je praćena i nizom povlači i veće potrebe za hranom i ener-
promena izgleda i namene zemljišta gijom. Za proizvodnju hrane potrebno je
(izgradnjom ulica, parkinga, zgrada obezbediti znatne količine vode koja mora
itd.). Izgrađene strukture onemogućuju imati određen kvalitet. Za navodnjavanje
infiltriranje vode u zemljište. Umesto se ne može koristiti zaslanjena voda, niti
toga, za vreme padavina i topljenja snega voda koja je mikrobiološki ili hemijski
nastaju bujice koje noseći sa sobom različita kontaminirana. Prema procenama, čovek
zagađenja dospevaju u vodotokove. Na u razvijenim zemljama svakodnevno popije
taj način dolazi do dodatnog zagađivanja 2-5 litara vode, a “pojede” oko 3.000 litara
prirodnih voda, ali i do povećavanja svakog dana.
frekvencije pojave poplava.
Migracije ljudi menjaju jačinu Za proizvodnju svih vrsta
pritiska na vodne resurse u posmatranim energije neophodna je voda.

Predviđanja upozoravaju da će jedan od najznačajnijih faktora koji utiču na
2030. godine biti potrebno čak 60 % više korišćenje vodnih resursa. Rast standarda
energije nego što je to bilo 2002. Da bi se povlači sa sobom korišćenje vozila i
ona obezbedila na ekološki prihvatljiv način aparata za čiju je proizvodnju, transport i
neophodan je razvoj u oblasti obnovljivih funkcionisanje neophodna voda i energija.
izvora energije. Promene u navikama vezanim
za ishranu, posebno za upotrebu mesa i
2.4.1.3. Socijalni činioci mleka i mlečnih proizvoda, u velikoj meri
utiču na povećanje potreba za vodom u
Socijalni činioci kreiraju stav poljoprivrednim granama.
ljudi prema životnoj sredini, a time i
vodnim resursima. Oni se dovode u vezu 2.4.2. Održivo korišćenje vode
prvenstveno sa mišljenjem i delovanjem
pojedinaca. Veliki izazov pred kojim se
Siromaštvo primorava ljude da čovečanstvo nalazi je obezbeđivanje
se bore za opstanak ne uzimajući u obzir „održivog stanja“ voda, tj. stanja
kako to utiče na životnu sredinu. Paljenje koje omogućava korišćenje voda bez
šuma u cilju dobijanja obradivog zemljišta, ugrožavanja njihovog kvaliteta i količine.
preterana eksploatacija ribljeg fonda, Podizanje svesti o delovanju čoveka na
rast neuređenih naseobina u gradskim prirodu i promene u ponašanju ljudi treba
sredinama bez adekvatnih sanitarnih mera, da rezultuju usklađivanjem načina života
doprinose zagađivanju vodenih ekosistema. savremenog društva sa ograničenjima koja
Znate li koji je najbolji način da se postavljaju prirodni uslovi.
ponašanje čoveka prema vodi promeni? Upravljanje vodnim resursima
Obrazovanje populacije doprinosi boljem povezuje znanja iz oblasti voda kako
razumevanju procesa u životnoj sredini bi moglo da se obezbedi očuvanje i
i važnosti održavanja prirodnih, a time i razvoj vodnih resursa i njihovo razumno
vodnih resursa. Osim toga, obrazovanje korišćenje. U upravljanje vodama uključuju
stanovništva utiče, na političku i ekonomsku se nauka, zakon, politika i javnost, a da bi
stabilnost društva, a time i na kvalitet života ove aktivnosti davale rezultate neophodno
njegovih članova. je da se sistem upravljanja neprekidno
Zajedno sa rastom populacije, snabdeva informacijama o stanju i
način života i navike ljudi predstavljaju ponašanju životne sredine.

Osnovni principi koje treba imati na umu Poslednjih godina zahvaljujući
da bi se moglo ostvariti održivo korišćenje modernizaciji došlo je i do promene odnosa
vodnih resursa su: industrije prema vodi. To se pokazuje
smanjenjem nastanka otpadnih voda i
• štednja vode; smanjivanje potreba za vodom u proizvodnim
• mere za zaštitu voda; procesima.
• zagađivač plaća; Tehnološkim inovacijama neke stare
• međunarodna saradnja. ideje mogu se sprovesti u delo ili unaprediti.
Na primer, iako se ponovna upotreba već
2.4.2.1. Štednja vode korišćene vode (reciklaža vode) primenjivala

vekovima, ona danas ima još značajniju ulogu
zahvaljujući modernizaciji postrojenja za
Nove tehnologije prečišćavanje otpadne vode. Na globalnom
planu, ponovno korišćenje već iskorišćene
Naučna istraživanja imaju u oblasti vode je dominantan način kojim se prirodni
očuvanja voda veliku ulogu. Gotovo da je izvori vode zamenjuju prilikom navodnjavanja
nemoguće pobrojati sva istraživanja koja i hlađenja u industriji.
su u direktnoj ili indirektnoj vezi sa ovom U priobalnim područjima, kao
oblašću. Ona obuhvataju: razvoj tehnologija i u nekim polu-sušnim područjima u
radi postizanja što boljih efekata korišćenja kojima postoje izvori slane vode, za
i zaštite voda, unapređenje i razvoj dobijanje upotrebljive vode se koristi
tehnologija za prečišćavanje otpadnih proces desalinizacije, odnosno postupak
voda i njihovo ponovno korišćenje, razvoj uklanjanja soli iz vode. Na taj način postiže
poljoprivrede u uslovima štednje vode i se proširivanje opsega vodnih resursa, jer
smanjenja zagađenja zemljišta, površinskih resurs postaje i slana i brakična voda koja
i podzemnih voda, unapređenje mera za inače nije pogodna za korišćenje. U poslednje
upravljanje poplavama i sušama itd. dve decenije, zahvaljujući razvoju, ovaj
Nove tehnologije u oblasti voda: način je drastično pojeftinjen i postao je
dostupniji. Najveći potrošači vode dobijene
• omogućuju proširivanje opsega prirodnih procesom desalinizacije su komunalne službe
resursa; i industrija, a planira se i dalje proširivanje liste
• smanjuju zahteve za vodom; potrošača – za potrebe turizma i rekreacije,
• postižu veću efikasnost u korišćenju vode. navodnjavanja, vojske, zaštite životne sredine.

2.4.2.2. Obrazovanje i ali mogu zaštititi postojeća izvorišta
podizanje nivoa svesti građana (npr. ne odlagati otpad ili ne seći šumu
u njihovoj blizini), mogu racionalinije
Bez široke podrške javnosti u koristiti raspoložive resurse, omogućiti
aktivnostima vezanim za rešavanja obogaćivanje podzemnih resursa ili koristiti
problema korišćenja i zaštite voda nove resurse kao npr. kišnicu.
nemoguće je ostvariti cilj. Jasno je da se Činjenica je da mnogi građani i kada
adekvatna podrška javnosti može dobiti imaju pristup pitkoj vodi neracionalno je
ukoliko je svest ljudi o datom problemu koriste, jer ih cena vode uopste ne motiviše
na zadovoljavajućem nivou. Obrazovanje da je štede, a s druge strane, mnogi nisu
i vaspitanje u oblasti zaštite životne svesni da slatkovodni resursi vode nisu neis-
sredine, organizovanje kurseva, programa crpni. Odgovornijim ponašanjem možemo
i kampanja sa ciljem da se promoviše uštedeti jednu trećinu vode koju koristimo
zaštita voda neposredno utiče na stvaranje svakodnevno.
ekološke svesti i ekološkog ponašanja.
Ekološku svest čine saznanja o odnosu Šta mislite kako? Na sledeće načine:
prirode i društva, ali i veoma važan segment
– savest, odnosno spremnost pojedinaca • uključivanjem samo napunjene mašine
i društvenih grupa da se u zaštiti sredine za veš i sudove; prilikom kupovine nove
angažuju i ponašaju ekološki odgovorno. mašine uzeti onu kojoj je potrebno manje
Da bi se postiglo ekološki odgovorno vode i energije
ponašanje kako pojedinaca, tako i grupa, • montiranjem vodokotlića manje
neophodno je korigovanje (promena) zapremine; obični vodokotlić zameniti
čovekovog odnosa prema prirodi. To novim koji ima dve mogućnosti puštanja
praktično znači da bi široko rasprostranjeno vode
uverenje da je “čovek gospodar prirode” • zatvaranjem slavine dok se peru zubi i pri-
trebalo zameniti stavom da je čovek likom brijanja; ne ostavljati vodu da stalno
samo korisnik prirode i da dolazećim teče, uštedi se 6 l/minutu;
generacijama treba da je ostavi u što boljem • popravljanjem neispravnih slavina koje
stanju. cure gubi se najmanje 5.500 l/godišnje.
Građani ne mogu mnogo uticati To je količina dovoljna da se u toku leta
na pronalaženje novih izvorišta, izgradnju svake nedelje puni plići dečji bazen; jedno
novih i rekonstrukciju starih vodovoda, domaćinstvo može uštedeti i do nekoliko

desetina litara godišnje pazeći na slavine
2.4.2.3. Korišćenje kišnice
• tuširanjem se troše manje količine vode Korišćenje kišnice predstavlja
nego kupanjem. Kupanjem se troši preko jedan od načina uštede pitke vode. Kišnicu
100 l vode, dok se za tuširanje utroši jedna možemo koristiti u domaćinstvu, omogućiti
trećina ove količine; prilikom sapunjanja za joj da nesmetano ode u tlo čime direktno
vreme tuširanja, zatvoriti vodu pomažemo obogaćivanje podzemnih
vodnih resursa ili je iskoristiti kao strukturni
• koristiti omekšivač vode, a ne omekšivač element naselja i na taj način rasteretiti
rublja, jer se prilikom korišćenja meke vode vodotoke ili prečišćivače otpadnih voda.
smanjuje potrošnja deterdženta, mašina
je dugotrajnija, a nastale otpadne vode su Korišćenje kišnice u
prihvatljivije za vodotoke domaćinstvu
• sakupljanjem kišnice koja se koristi za Izgradnjom uređaja za korištenje

zalivanje i pranje automobila, dvorišta i kišnice moguća je znatna ušteda pitke vode.
drugo. Na ovaj način kišnica može zameniti pitku
vodu kod: ispiranja WC šolje, pranja veša,
automobila, čišćenja i zalivanja u bašti.
Slika 27. Korišćenje kišnice

U svetu se kišnica odavno koristi
za pranje veša, na osnovu razvijenih novih
modela mašina za veš koje sadrže dva
podzemnih vodnih resursa odvođenjem

dotoka vode, za pitku vodu i za kišnicu,
tako da se veš pere kišnicom sve do zadnjeg
Slika 28. Sistemi za obogaćivanje

ispiranja, a poslednje pranje se obavlja
pitkom vodom. Mašina automatski ovo
omogućuje. Ovakav vid korištenja kišnice za
pranje veša je moguć tamo gde je vazduh
čist.
Obogaćivanje podzemnih vodnih

resursa odvođenjem kišnice Prednosti odvođenja kišnicu u tlo:
Treba omogućiti nesmetani • Stvaraju se nove podzemne vode.

prolazak kišnice kroz tlo tamo gde • Manje je opterećenje vodotoka i
padne ili površinski oteče, jer može kanalizacije, odnosno, kanalizacije i sistemi
nastaviti da otiče u dublje slojeve zemlje, za odvođenje vode su manje opterećeni
gde se čisti i priključuje podzemnim ukoliko se upija kišnica u slojeve tla, a
vodotocima, odnosno, obnavlja ih, a prečišćavanje vode je olakšano.
može se pojaviti i u vidu novog izvora. Iz • Prljavština se odvaja, odnosno zadržava u
nadzemnih i podzemnih izvora dobija se humusu korišćenjem filtrirajuće sposobnosti
voda za piće. Da bi se taj proces odvijao, korenja i tla ukoliko se kišnica odvodi u tlo.
potrebno je omogućiti upijanje vode u tlo • Na ovaj način se sprečava visok vodostaj
reka i potoka zbog odvođenja velike količina
izbegavanjem izgradnje vode u tlo.
• Štede se sredstva za izgradnju kanala i
parkinga, betoniranih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda
dvorišta, pešačkih staza i ako se kišnica odvodi u tlo umesto kanaliza-
cionim sistemom. Na ovaj način se naselju
ostalih vodonepropusnih pruža mogućnost uštede novca (odvajan-
jem prljave vode od kišnice).
površina. U naselju gde nije moguće upijanje kišnice

u tlo neophodno je napraviti odvojen kojima je voda dostupnija ili u kojima je
odvod za kišnicu i na taj način rasteretiti za proizvodnju datih proizvoda potrebna
kanalizacionu mrežu. manja količina vode sa zemljama u kojima
Dvorišta i javne površine mogu je situacija obrnuta. Na primer, Meksiko
biti prirodno uređene. Prirodni i otvoreni uvozi iz SAD pšenicu, kukuruz i sirak za čiju
kanali za odvođenje vode i rastresito tlo, je proizvodnju godišnje u SAD potrebno 7,1
omogućavaju prirodni rast biljaka na toj milion km3 vode. Da Meksiko proizvodi ove
površini. Sa jedne strane popravlja se kli- useve, proizvodnja bi zahtevala 15,6 mil-
matsko stanje na tom malom području, što iona km3 vode. Na ovaj način se, globalno
omogućava popravljanje životnih uslova posmatrano, štedi 8,5 miliona km3 vode
u staništima biljaka i životinja, a sa druge godišnje. Uprkos trgovini zemalja sa obr-
strane se stvaraju ambijentalna mesta koja nutom produktivnošću, procenjuje se da se
okupljaju decu i odrasle, čime se podiže godišnje štedi oko 350 miliona km3 vode, što
svest građana o vodi. je ekvivalentno sa 6 % od ukupne zaprem-
ine vode koja se u svetu koristi za poljo-
2.4.2.4. Planiranje proizvodnje privrednu proizvodnju.
Mnoge velike kompanije počinju 2.4.3. Mere

za
zaštitu voda
da uviđaju potrebu za merenjem traga
koji ostavljaju na vodne resurse (“vodeni
trag” – eng. water-footprint), uključujući
2.4.3.1. Oblici zagađenja voda
tu i lance njihovog vodosnabdevanja, kao Stalan rast čovečanstva i tehnološki
oslobađanje pritiska na vode u zajednicama razvoj imaju za posledicu i povećanje
u kojima deluju. “Vodeni trag” je mera potreba za vodom, kao i sve veću potrošnju.
potrošnje vode za proizvodnju i korišćenje Pitanje dostupnosti i kvaliteta vode postaje
proizvoda i usluga (kao i mera zagađenja jedan od najvažnijih problema savremenog
koje generiše). čoveka. Izražena je degradacija (snižavanje,
“Virtualna voda” je alat za smanjenje) kvaliteta vode vodotoka u pos-
određivanje kretanja vode putem lednjim decenijama dvadesetog veka, čiji
međunarodne trgovine. Trgovina su uzrok različiti izvori, ranije koncentrisani
virtuelnom vodom može da uštedi (urbane sredine, industrija i energetska
određene količine vode na globalnom postrojenja), a danas sve češće rasuti (od
nivou ukoliko se vrši između zemalja upotrebe đubriva i hemijskih

sredstava, koja se rastvaraju, te putem od ukupnog njenog zagađenja fosforom.
površinske ili podzemne vode ulivaju u Ove vrednosti stavljaju Srbiju na treće
vodotoke i druge vodene ekosisteme). Pri mesto po količini azota i na drugo mesto po
tome se mora voditi računa da zagađenja količini fosfora koja se uliva u vode Dunava
iz urbanih sredina često ne podrazumevaju iz svih zemalja dunavskog basena. (“Centar
samo otpadne vode iz domaćinstava, već za ekologiju i održivi razvoj”)
im se često pridružuju i otpadne vode iz To je dovelo do razvoja zakonskih
industrijskih postrojenja. propisa čijom se primenom teži očuvanju
Među industrijama, u najveće kvaliteta vode vodotokova. Ove mere su
potrošače voda ubrajaju se hemijska i uglavnom restriktivnog karaktera i najčešće
petrohemijska industrija, prehrambena, in- ograničavaju ispuštanje zagađujućih materi-
dustrija papira, metalurgija i tekstilna indus- ja u vodotoke, bilo da je zagađenje kvalita-
trija. Zagađenja iz poljoprivrede mogu biti tivno ili kvantitativno. Međutim, u mnogim
koncentrisanog karaktera, ako se sakupljaju slučajevima, navedene mere nisu dovele do
i ispuštaju na jednom mestu, ali s obzirom zahtevanog kvaliteta voda, jer je problem
da je taj proces prvenstveno izazvan kao što mnogo kompleksniji i prevazilazi granice
je već prethodno rečeno upotrebom đubriva korita vodotoka i uskog priobalja.
i hemijskih sredstava, uzokuju pojavu nutri- Kao što je već napomenuto,
jenata u vodi. Pored toga, na koncentraciju površinske i podzemne vode su veoma
nutrijenata znatno utiču i deterdženti, zagađene pa su mnoge od njih praktično
usled fosfora kao važnog sastojka. Kruženje neupotrebljive. Za mora i okeane potrebne
materija u prirodi čini da se pojavljuju i drugi su internacionalne mere zaštite.
oblici rasutih zagađenja, naročito ona koja
potiču od izduvnih gasova iz saobraćaja, Ono što bi moglo da
emisije iz industrijskih postrojenja, sa de-
ponija i sl. se izdvoji jeste potreba
Srbija je jedan od najvećih
zagađivača Dunava azotom (N)
da se ljudi u svakoj
i fosforom (P), polazeći od podataka intervenciji koja utiče
koje je objavila naša zemlja. Procenjeno je
da Srbija godišnje izliva 7200 tona azota i na kvalitet voda
7000 tona fosfora, što predstavlja 13% od
ukupnog zagađenja ove reke azotom i 14% ponašaju humano.
2.4.3.2. Za zaštitu voda koje veoma ugrožavaju podzemna izvorišta
predlažu se neke mogućnosti koje vode za piće.
bi mogle da posluže poboljšanju - U regionalnim prostornim planovima
stanja manje planinske reke, koje su sačuvale
kvalitet I i II klase voda treba zaštititi od
svakakvih zagađenja strogom zabranom
- Sačiniti kompletan popis (identifikaciju) i izgradnje bilo kakvih objekata kao i od
kvantifikaciju postojećih izvora zagađivača hemizacije tla u njihovom području. One
prema vrsti, poreklu i količini otpadnih voda moraju da se sačuvaju kao dragocene
za svaku pojedinačnu reku. rezerve vode za piće, sa najznačajnijom
- Kako deponije otpadnog materijala funkcijom da se na njima izgrade fabrike za
industrije i komunalnog smeća, locirane uz sanitarno flaširanje ispravne vode za piće.
reke, doprinose povećanju zagađenosti vo- - Uvesti obavezu kontrole vode za piće u
dotokova, od velikog je značaja regulisanje pogledu prisustva deterdženata, pesticida,
odstranjivanja otpada na jedan od poznatih teških metala, radioaktivnih nukleida i sl.
načina; uz to zavesti i kontrolu da se ne - Takođe je od važnosti zakonski usloviti
stvaraju nove deponije, a postojeće likvidi- podizanje stambenih objekata jedino na
rati (ukloniti). određenim lokacijama, ne samo u urbanim
- Prilikom planiranja novih objekata nego i u ruralnim sredinama, kako bi se
time smanjilo (pa čak i isključilo) zagađenje
striktno se pridržavati zahteva o predhod-
podzemnih voda. Lociranje individualnih
nom prečišćavanju i komunalnih i industri-
stambenih zgrada rasutih po privatnim
jskih otpadnih voda pre upuštanja u rečne
njivama stvara teškoće snabdevanja
tokove. Kako otpadne vode ne samo men-
osnovnim komunalnim potrebama od kojih
jaju prirodni kvalitet vode u vodotocima
je jedna i izrada kanalizacije. Naime ovakve
smanjujući mogućnost njihove upotrebe u individualne stambene zgrade po pravilu
određene svrhe, već uništavaju i biocenozu imaju svoje septičke jame koje ugrožavaju
reka, to je odstranjivanje štetnih agenasa podzemne vode.
iz njih neophodan put ozdravljenju svih - S obzirom da se voda u biološkom
ugroženih reka. pogledu poboljšava nizvodno (patogene
- Neophodno je preduzimanje hitnih bakterije propadaju, a otrovne supstance
mera za izgradnju kanalizacionih sistema se talože po dnu) na oko 100km, to se ta
u naseljima gde se otpadne vode tretiraju dimenzija može uzeti za razmak između dva
samo putem individualnih septičkih jama veća zagađivača.

- Na manjim rekama koje su dostigle III vodotok koji presušuje već u to vreme nalazi
ili IV klasu, potpuno zabraniti podizanje ispod „biološkog minimuma“. Naravno,
bilo kakvih novih objekata industrije, a za bolje je ostaviti i takvo stanje nego da se u
već postojeće usloviti uvođenje uređaja za njega ispušta otpadna voda. Zbog toga je
prečišćavanje. Reke se ne mogu opteretiti bolje vodnim akumulacijama obezbediti
preko onog maksimuma kada je njihovo rezerve vode kojima prema potrebi može da
lečenje iluzorno. se koriguje proticaj.
- Rezerve vode putem akumulacionih - Jedna od mera za zaštitu reka jeste izrada
jezera su neophodne. Međutim treba ići na paralelnog kanala sa rekom, koji bi imao
veći broj manjih jezera jer veće veštačke ulogu sprečavanja prenošenja nanosa u reke
površine voda utiču na poremećaje zemljine i u kome bi se taložile zagađujuće materije.
kore.
- U cilju čuvanja i planskog korišćenja vode 2.4.3.3. Doprinos građana
kako za nova naselja, tako i za stare delove u zaštiti voda
grada, bilo bi vrlo ekonomično i ekološki Svaki pojedinac može dati doprinos
opravdano ako bi se topla voda iz obližnjih u zaštiti voda ako samo malo promeni svoje
termoelektrana koristila za potrebe stam- ustaljene navike:
benih i drugih objekata. Takođe je od
značaja rešavanje vodovodnih instalacija • Racionalno koristiti vodu
rečne vode u tehničke svrhe (pranje ulica i • Sprečiti nastajanje velikih količina
slično). otpadnih voda na samom izvoru
- U letnjim mesecima reke su veoma • Koristiti biorazgradive deterdžente jer na
ugrožene. Zbog toga je opšte mišljenje taj način pomažemo biološku razgradnju
naučnika i stručnjaka da se u svakoj od • Koristiti omekšivač vode umesto
tih reka mora ostaviti izvesna količina omekšivača za veš, jer meka voda smanjuje
vode koja se naziva „biološki minimum“ ili potrošnju deterdženta i štiti mašinu,
„najmanji dopušteni proticaj“. To znači a nastale otpadne vode su prihvatljivije za
da je u svakom vodotoku potrebno da vodotoke,
se ostavi bar toliko vode da se ne ugroze • Voditi računa o tome šta bacamo
životne zajednice koje se nalaze nizvodno u kanalizaciju, jer treba da imamo na
od nekog većeg zahvata ili da se ne ispušta umu da će to završiti ili u postrojenju za
upotrebljena voda. Međutim, ovo je vrlo prečišćavanje otpadnih voda ili u vodotoku
teško rešiti zbog toga što se leti svaki • Koristiti prirodna đubriva umesto

veštačkih
• Ne odlagati otpad u blizini izvorišta pitke
poplavnih
2.4.3.4. Značaj
vode i vodotoka područja za očuvanje
• Ne seći šume u blizini izvorišta kvaliteta voda
• Kontrolisati eroziju tla na vlastitom
imanju sadnjom biljnog pokrivača i Dokazano je da postojanje poplavnih
stabilizovanjem područja sklonog erozijama područja u obliku prelazne zone između
• Ne odlagati staro motorno ulje u blizini poljoprivrednog zemljišta i reka, pogotovo
vodnih resursa (jedan litar ulja zagadi preko ako su obrasla drvenastom vegetacijom
milion litara vode) smanjuje količinu nutrijenata koji se
• Pažljivo odlagati baterije; jedna baterija ulivaju u reku. Istraživanje je pokazalo
od cinka može da zagadi od 5-30 m3 vode, da čak 70% azota i 30% fosfora može
jedna kadmijumska baterija može da zagadi biti odstranjeno na ovaj način. Često se
od 3000-15 000 m3 vode obradivo ili građevinsko zemljište proteže
do same obale reke, umanjujući na taj način
pozitivne efekte koje vlažna staništa mogu
Prvi korak koji imati u procesu redukcije nutrijenata.
možemo od danas Poplavna područja su često pred-
napraviti je pravilan met isušivanja i kultivisanja za potrebe
poljoprivrede i širenja urbanih sredina, pri
izbor deterdženata. čemu se najčešće kanalisanjem i izgradnjom
Korištenjem odbrambenih nasipa odsecaju velike plavne
površine od uticaja reka ili, pak, reguliše
deterdženata bez izmenjljivi nivo voda koji je od presudnog
fosfata direktno značaja za očuvanje ovih ekosistema.
doprinosimo Kanalisanje reka ima za posledicu produ-
bljivanje korita, smanjujući površinu pop-
smanjenju količina lavnog područja i nivo podzemnih voda i na
fosfora u komunalnim taj način menjajući osnovnu dinamiku ovih
područja i mogućnost usvajanja nutijenata
otpadnim vodama i od strane korenovih sistema biljaka. Značaj
smanjenju zagađenja ovakvih projekata naročito je istaknut
činjenicom da je samo tokom proteklih sto
naših reka.
godina nestalo oko 80% poplavnih područja izlivanja neprečišćenih otpadnih voda.
Dunava a preko 50% svih vlažnih staništa na Zaštita voda od zagađivanja
području Evrope. obezbeđuje se zabranom, ograničavanjem
2.4.3.5. Zagađivač plaća i sprečavanjem unošenja u vode opasnih

i štetnih materija, propisivanjem i
preduzimanjem drugih mera za očuvanje i
Organizacija za ekonomsku saradnju poboljšanje kvaliteta voda.
i razvoj (OECD) je 1972. godine usvojila Vode iz prirode se mogu koristiti, a
princip zagađivač plaća. Načelo ’’zagađivač otpadne vode koje nastaju nakon korišćenja
plaća’’ – zagađivač mora da snosi pune moraju se pre ispuštanja prečistiti kako
troškove posledica svojih aktivnosti, ne bi predstavljale opasnost za prirodne
odnosno troškove nastale ugrožavanjem procese ili opasnost za obnavljanje količine
životne sredine, koji uključuju troškove i kvaliteta vodnih resursa. Kvalitet otpadnih
za ugrožavanje i rizik po životnu sredinu i voda koje se mogu ispuštati u vodene
troškove uklanjanja štete nanete životnoj sisteme svaka zajednica reguliše pomoću
sredini, odnosno vraćanje lokacije u određenih standarda.
zadovoljavajuće stanje životne sredine Na međunarodnom nivou, brojne
posle zatvaranja postrojenja ili prestanka organizacije su se uključile u problematiku
obavljanja aktivnosti. očuvanja voda.
Budući da voda nije proizvod, već
Slika 29. Ispuštanje otpadnih voda
nasleđe i dobro od opšteg interesa, treba
je sačuvati za naredne generacije. S toga
je voda zaštićena nizom zakona, direktiva,
dekreta, konvencija i preporuka.
Njihov cilj je da obezbede racionalno i
ekonomično korišćenje vode i zaštite vodu
od zagađivanja.
Korišćenje voda mora se sprovesti
tako da se ne ugrožavaju prirodna svojstva
vode, ne dovodi u opasnost život i zdravlje
ljudi, ne ugrožava biljni i životinjski svet,
prirodne vrednosti i nepokretna kulturna
dobra. Na slici 29. predstavljeno je mesto

Literatura:
Pojmovnik
[1]“Water in a Changing World”, 3rd UN World
Water Development Report, 2009, dostupno
na: www.unesco.org/water/wwap/wwdr/wwdr3/ Brakična ili bočatna voda je „poluslana“ voda;
tableofcontents.shtml nastaje na ušćima reka u more, gde dolazi do
mešanja slatke i slane vode, te ona ima svojstva
[2] Prof. dr Dalmacija B. i grupa autora; Monografija i jedne i druge; samim tim, može da se odlikuje i
„Kontrola kvaliteta voda u okviru upravljanja jedinstvenim živim svetom prilagođenim baš na taj
kvalitetom“ stepen saliniteta.
Emisija – jeste ispuštanje zagađujućih materija ili
[3] Prof. dr Stevanović B.; Prof. dr Knežić L.; Prof. dr
energije iz individualnih izvora ili difuznih izvora u
Čikarić S.; Prof. dr Ilić Popov G.; Prof. dr Karaman
životnu sredinu
G.; Prof. dr Nedović B.; Todić D.; dr Vukasović V.; dr
Vujošević M.; dr Stojanović B.; prim. Dr Tošović S.; Biocenoza - (životna zajednica) predstavlja biološki
ing. Božović B.; Mijović D.; mr Angelus J.; Pantović sistem obrazovan od populacija različitih vrsta
M., biolog; Stefanović Đ., pravnik; ENCIKLOPEDIJA, biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama.
Životna sredina i održivi razvoj, Beograd, 2003.
Mikroorganizmi - obuhvataju veliku grupu sitnih
i većinom ljudskom oku nevidljivih organizama.
[4] Zakon o zaštiti životne sredine
Za njihovo proučavanje neophodno je koristiti
mikroskop.
[5] www.water-guide.org.uk/tips-home.html
Dekalcifikacija – gubitak kalcijuma
[6] http://www.water.ncsu.edu/watershedss/info/
Protoplazma - je živi deo svih biljnih, životinjskih
wetlands/manage.html
i drugih ćelija. Svi organizmi, i biljni i životinjski,
sastoje se od ćelija. Mogu da imaju milione ćelija,
[7] http://geoscape.nrcan.gc.ca/h2o/okanagan/
kao ljudi, ili samo jednu, kao praživotinje. Ali bilo da
sharing_e.php
je to organizam kita, čoveka ili ruže, u svakom od
njih zidovi ćelija obavijaju istu životnu supstancu,
[8] http://europa.eu.int/comm/agriculture/envir/
protoplazmu. Protoplazma se u svakoj ćeliji sastoji
index_en.htm
uglavnom od dva dela. Jedan je čvršći, središnji
deo, zvani jedro, a drugi je mekši, tečniji deo zvani
[9] http://europa.eu.int/comm/environment/water/
citoplazma.
water-framework/index_en.html
Hidroliza je hemijska reakcija koja se zasniva na
[10] http://www.ekologija.ba/index.php?w=c&id=24 raspadu molekula hemijskih jedinjenja na dva manja
fragmenta pod uticajem kontakta sa vodom ili
[11] http://www.epa.gov/owow/wetlands/ vodenom parom

Jon je naelektrisani atom ili grupa atoma. Proces Gutacija - je proces izdvajanja vode iz biljke u vidu
stvaranja jona iz neutralnih čestica naziva se kapljica, koje se uglavnom formiraju na rubovima
jonizacija. Jonsko naeletrisanje potiče od gubitka listova (naročito noću - večernja rosa).
ili dobitka elektrona. Negativno naelektrisan jon se
zove anjon, jer ga privlači pozitivno naelektrisana Afilne kserofite - kserofite koje nemaju, odnosno
anoda, a pozitivno naelektrisan jon je katjon, jer ga rano ostaju bez listova, tako da stablo preuzima
privlači negativno naeletrisana katoda. fotosintetičku funkciju.
Enzim je biološki katalizator (grč. en-u zyme = Stipakserofite - životna forma kserofitnih biljaka
kvasac), tj. svaki protein sposoban da katalizuje neku koje se nazivaju i „kserofitne trave i oštrice“.
biohemijsku reakciju u živim organizmima (ima moć Karakteristično za ove trave je što im se listovi
da utiče na brzinu hemijske reakcije) savijaju po dužini praveći cev čime štite svoje stome
od isušujućeg dejstva suvog vazduha.
Sukulentne biljke - biljke sa vrlo sočnim “mesnatim”
stablima ili listovima; rastu u pustinjama ili na veoma Psihrofite - biljke hladnih, vlažnih staništa (fiziološka
sušnim staništima, različitog oblika i veličine. suša), primer tundre
Insolacija - je količina energije što je prima Zemlja sa Halofite - biljke koje uspevaju u slanim predelima,
sunčevim zracima. naročito na obalama mora.
Epifitne biljke - Izraz epifiti se odnosi na sve Skiofite - biljke senke; ne podnose puno dnevno
biljke koje su pričvršćene ili rastu na drugog živoj osvetljenje, primer šumske biljke
biljci. Ovaj izraz dolazi od grčke reči epi- (koja
znači na, gore, odozgo) i reči phyton- (biljka).
Ove biljke nemaju korenje u tlu. Epifitne biljke
koriste fotosintezu za dobijanje energije, a vlagu
dobijaju iz vazduha (kiša) ili putem svog domaćina
(druga biljka). Korenje se može razviti prvenstveno
pričvršćivanjem na drugu biljku, i ono ima specijalnu
strukturu koju koristi za skupljanje ili zadržavanje
vlage. Epifitne biljke nisu paraziti na svojim
domaćinima, rastu samostalno, a domaćina koriste
samo za telesnu potporu. Najpoznatije epifitne biljke
su lišajevi i orhideje.
Hemiparaziti - su biljke koje parazitiraju na drugim

biljkama, ali mogu da obavljaju proces fotosinteze
Anaerobni uslovi - su uslovi bez prisustva kiseonika

2.5. Okvirna direktiva Osnovni ciljevi kojima se u ovoj oblasti teži
Evropske unije o vodama

jesu:
• očuvanje i poboljšanje kvaliteta životne

Evropska Unija (skraćeno EU) je sredine;
najveća politička organizacija na svetu i • zaštita ljudskog zdravlja;
predstavlja zajednicu od 27 država. Nastala • zaštita živog sveta;
je dobrovoljnim udruživanjem pojedinih • racionalno korištenje prirodnih resursa;
evropskih država. Ova zajednica je prošla • primena mera zaštite na međunarodnom
kroz niz dugogodišnjih procesa proširenja nivou kako bi se rešavali regionalni ili
pa je tako od zajednice od 6 država osnivača globalni problemi u vezi sa zaštitom.
prerasla u zajednicu od 27 država, koliko ih je
trenutno uključeno u EU. Države članice EU Osnovni putevi pomoću kojih se u
međusobno sarađuju u mnogim oblastima: okviru EU sprovodi zaštita životne sredine
poljoprivredi, kulturi, razvoju, zakonodavs- jesu potpisivanje ugovora među državama
tvu, obrazovanju i osposobljavanju mladih, i izdavanje direktiva, uredbi, odluka, pre-
zapošljavanju, energiji, preduzetništvu, poruka i mišljenja.
zaštiti životne sredine, spoljnopolitičkim Direktiva je, zajedno sa uredbom,
odnosima, trgovini, ribarstvu i pomorstvu, najvažniji pravni dokument EU. Direktiva
sigurnosti hrane, sigurnosti građana, zdravs- obavezuje države da postignu određeni cilj,
tvu, istraživanju itd. ali im istovremeno prepušta izbor pravnog
Veoma značajna oblast saradnje oblika (zakon, podzakonski akt i slično) u
država u okviru EU jeste zaštita životne kome će se ona u državi sprovoditi.
sredine. Evropska unija se ne bavi odskora Okvirna direktiva EU o vodama
ekološkom politikom. Naprotiv, još 1972. (Water Framework Directive EU WFD –
godine kada nijedna današnja država članica 2000/60/EC) je najviši i najsveobuhvatniji
EU nije imala Ministarstvo za zaštitu životne zakonski instrument Evropske unije (EU) u
sredine, šest država osnivača EU je usvojilo oblasti voda pa se zato popularno naziva i
prvi Akcioni program za zaštitu životne „evropski ustav o vodama”.
sredine. Ovim, kao i kasnije usvojenim Nakon niza konsultacija i rasprava u
programima, razmatrani su glavni problemi i stručnim krugovima Evropske Unije 22.
njihovo rešavanje u oblasti zaštite. decembra 2000. godine stupila je na sna-
gu i tako državama članicama EU, kao i

državama koje uniji žele da pristupe zadala Rano evropsko zakonodavstvo
ciljeve u oblasti voda koji se moraju postići u u oblasti voda započelo je uvođenjem
određenom roku. standarda za kvalitet voda koje se koriste
Radi rešavanja problema zagađenih kao izvori za piće. Zakonodavstvo je
voda i postizanja cilja - održivog korišćenja propisivalo i kvalitet vode koja se koristi
voda, uveden je integralni pristup pri up- za gajenje ribe, školjki, za kupanje, kao i
ravljanju kvalitetom voda, koji se izričito kvalitet podzemnih voda. Emisija zagađenja
zahteva Okvirnom direktivom o vodi EU, kontrolisana je Direktivom o opasnim
kao i američkim konceptom ukupnog materijama. Razvojem zakonodavstva
maksimalnog dnevnog opterećenja (TMDL uvedena su neka poboljšanja u ovu oblast
- Total Maximum Daily Load). i usvojene su direktive koje su pokrivale
Okvirna direktiva o vodama pred- i druga pitanja povezana sa zaštitom
stavlja novi, ambiciozno zamišljen pristup u voda, na primer Direktiva o tretmanu
upravljanju vodnim resursima. komunalnih otpadnih voda, Direktiva koja
reguliše emisiju (oslobađanje) nitrata i
Osnovne pretpostavke su: dr. Prema tome, ranije zakonodavstvo u
oblasti voda fokusiralo se na kvalitet voda
• Zaštita svih voda - reka, jezera, u zavisnosti od njihove upotrebe, kao i
priobalskih i podzemnih voda; na vidljivo zagađenje, na primer, u obliku
• Postavljanje ambicioznih ciljeva koji pene ili pomora riba. Nakon više decenija
treba da obezbede “dobro stanje” svih voda evropskog zakonodavstva ciljevi zaštite
do 2015; su prošireni, ne samo na zahtev naučne
• Neophodnost prekogranične saradnje javnosti, već i na zahtev građanstva i
između država i zainteresovanih učesnika; nevladinih organizacija. Konačno, stupanje
• Obezbeđenje aktivnog učešća u Okvirne direktive na snagu obuhvatilo
procesu upravljanja vodama svih učesnika, je kompletnu problematiku vezanu za
uključujući nevladine organizacije i lokalne očuvanje i upravljanje vodnim resursima
zajednice; (Slika 30.)
• Jasna politika cene vode i obezbeđenje
principa “zagađivač plaća”;
• Uravnoteženje interesa životne sredine i
onih koji od nje zavise.

• promoviše održivo korišcenje vode;
• smanjuje izlivanje i potpuno ukida
emisija prioritetnih supstanci;
• osigurava postepeno umanjenje
zagađenja podzemnih voda i sprečava
njihovo dalje zagađivanje;
• doprinosi ublažavanju efekata poplava i
suša.
voda za kupanje
ka
na la
liz gun
Ključni cilj koji Direktiva postavlja je
grads
otpad
ke
hemikalije
pesticidi
ac e
ion
im postizanje najmanje “dobrog statusa” svih
ne ul
vode biocidi j
voda u roku od 15 godina od dana stupanja
ti
nitra IPPC i ostali Direktive na snagu (prema tome do 2015.
industrijski
ispusti godine). Postavljanje ovakvog cilja je velik
izazov budući da su procene pokazale da za
Slika 30. Okvirna direktiva najmanje 40 % površinskih voda na teritoriji
EU postoji rizik da postavljeni cilj do 2015.
Uvođenjem daljih poboljšanja neće ispuniti.
u zakonodavstvo pažnja u oblasti voda Mere koje države EU treba da
skrenuta je na nedostatak vode i njeno primene kako bi dostigle postavljeni cilj
efikasno korištenje, obnovu vodnih sistema obuhvataju smanjenje zagađenja putem
i nevidljiva zagađenja (kao što su na primer smanjenja ili ukidanja emisije (ispuštanja)
supstance koje imitiraju delovanje hormona opasnih supstanci i ostalih zagađenja.
u telu). Još jedno od značajnih koristi koje Za podzemne vode osim toga je potrebno
je novo zakonodavstvo obezbedilo jeste uspostaviti ravnotežu između njihovog
učešće javnosti. korišćenja i prirodnog obnavljanja.
Globalni cilj koji sprovođenje Primena Direktive odnosi se na sve
Direktive ima jeste da se vodni resursi održe dostupne vodne resurse, odnosno na:
i povećaju. Ovim okvirnim principima se: • površinske vode (reke, jezera, priobalne
vode i prelazne vode – delimično zaslanjene
• sprečava dalje pogoršavanje i zaštićuje i vode u blizini ušća reka);
poboljšava status vodenih ekosistema, kao i • podzemne vode;
suvozemnih i močvarnih ekosistema koji su • zaštićena područja (sva trenutna i
direktno zavisni od akvatičnih sistema; buduća izvorišta vode za piće, područja

sa ekonomski značajnim vrstama, vodene Prioritetne supstance su polutanti
sisteme namenjene rekreaciji, područja koja koji predstavljaju značajan rizik za
su osetljiva na sadržaj nutrijenata i područja vodenu sredinu i vodosnabdevanje. Pod
značajna za zaštitu staništa). polutantima se u Direktivi podrazumevaju
sve supstance koje su sposobne da izazovu
2.5.1. Status voda zagađenje. Na listama prioritetnih supstanci

nalaze se polutanti poput pesticida, metala,
PAH-ova, fenola itd. Ove liste su razvijene
Status voda podrazumeva određen na osnovu raspoloživih naučnih saznanja
kvalitet strukture i funkcionisanja vodenih o toksičnosti i ekotoksičnosti supstanci i
ekosistema. On može biti odličan, dobar, njihovoj rasprostranjenosti. Za prioritetne
osrednji, loš i veoma loš. Status voda se supstance je neophodno preduzeti mere
definiše posebno za površinske i posebno za postepenog smanjenja. Posebno su
podzemne vode ( Slika 31.): definisane i prioritetne hazardne supstance
(opasne supstance) kojima u potpunosti
1. status površinskih voda obuhvata: treba onemogućiti da dospeju u životnu
• ekološki; sredinu. Jedan od ciljeva Direktive
• hemijski status. jeste eliminacija hazardnih supstanci
iz akvatičnih ekosistema i smanjenje
2. status podzemnih voda obuhvata: njihove koncentracije do prirodnog nivoa.
• hemijski; Postizanje ovako visokog hemijskog
• kvantitativan status. kvaliteta je uslov da se dobije dobar
“ekološki status” površinskih voda i hemijski
Ekološki status vode je novina status podzemnih voda koje se onda mogu
u zakonodavstvu EU. On se definiše koristiti kao izvor vode za piće.
prvenstveno preko kvaliteta zajednica živih Kvantitativnim statusom označava
organizama, ali isto tako podrazumeva se stepen korišćenja vodnog resursa.
i hidromorfološke i fizičko-hemijske Kvantitativni status podzemnih voda može
elemente kvaliteta. imati uticaj na ekološki kvalitet površinskih
Hemijski status podrazumeva voda i kopnene ekosisteme povezane sa tim
poštovanje graničnih vrednosti emisije podzemnim vodama.
zagađenja i potpuno odsustvo prioritetnih Dobar status voda je postignut
supstanci. ukoliko su obe komponente statusa

(u slučaju površinskih voda ekološki i Da bi se postigao “dobar ekološki status”
hemijski, a u slučaju podzemnih voda države moraju da razmotre faktore koji
kvantitativni i hemijski) na osnovu ocene utiču na vodene ekosisteme – zagađenje i
parametara kvaliteta dobile ocenu morfološke promene kao što su na primer
barem “dobar”. U slučaju da je ocena izgrađene brane. Crpljenje vode za potrebe
statusa “odličan” voda se može smatrati navodnjavanja ili industrije takođe može
nenarušenom ljudskim aktivnostima. doprineti oštećivanju ekosistema ukoliko se
nivo vode u jezerima i rekama time spušta
ispod kritične tačke.
Ekološki status voda je određen
sledećim elementima kvaliteta:
• biološki elementi kvaliteta

(kvalitet i kvantitet značajnih grupa
vodenih organizama);
• hidromorfološki elementi
Slika 31. Šema procene statusa voda
kvaliteta (protok, brzina toka,
2.5.1.1. Površinske vode variranje dubine, sastav i struktura
dna, režim plime i oseke itd.);
• hemijski i fizičko-hemijski el-
Površinske vode
podrazumevaju reke, jezera, ementi kvaliteta koji podržavaju
priobalne vode i prelazne vode, elemente biološkog kvaliteta
odnosno vode koje nastaju (specifični polutanti i opšti para-
mešanjem slane i slatke vode. metri).
Pregled elemenata kvaliteta za procenu
“Dobar status” površinskih voda određen je
ekološkog statusa voda prikazan je u tabeli 4.
“dobrim ekološkim i hemijskim statusom”
koji podrazumevaju nizak nivo hemijskih
zagađenja i zdrav ekosistem.

Biološki elementi kvaliteta
Reke Jezera Prelazne vode Priobalne vode
- kvalitativni, - kvalitativni,
- kvalitativni i kvantitativni sastav kvantitativni sastav i - kvalitativni,
kvantitativni sastav i biomasa biomasa kvantitativni sastav i
makrofita; fitoplanktona; fitoplanktona; biomasa
- kvalitativni i - kvalitativni i - kvalitativni i fitoplanktona;
kvantitativni sastav kvantitativni sastav kvantitativni sastav - kvalitativni i
makrozoobentosa; makrofita; makrofita; kvantitativni sastav
- kvalitativni, - kvalitativni i - kvalitativni i makrofita;
kvantitativni sastav kvantitativni sastav kvantitativni sastav - kvalitativni i
i uzrasna struktura makrozoobentosa; makrozoobentosa; kvantitativni sastav
faune riba - kvalitativni, - kvalitativni i makrozoobentosa
kvantitativni sastav kvantitativni sastav i
i uzrasna struktura faune riba
faune riba
Hidromorfološki elementi kvaliteta u funkciji bioloških elemenata kvaliteta
- hidrološki režim - hidrološki režim
(protok, brzina (strujanja vode, - morfološki uslovi - morfološki uslovi
toka); retenciono vreme, (variranja dubine; (variranja dubine;
- rečni kontinuitet; povezanost sa količine, struktura i struktura i sastav
- morfološki uslovi podzemnim sastav sedimenta; sedimenta; struktura
(variranja dubine i vodama); struktura zone plime zone plime i oseke)
širine rečnog - morfološki uslovi i oseke); - režim plime i oseke
korita, sastav i (variranja dubine - režim plime i oseke (tok dominantnih
struktura rečnog jezera, količina, (tok slatke vode, struje, izloženost
dna, struktura struktura i sastav izloženost talasima) talasima)
obalnog regiona) jezerskog dna,
struktura obale)
Hemijski i fizičko - hemijski elementi kvaliteta u funkciji bioloških elemenata kvaliteta
Opšti parametri Opšti parametri
Opšti parametri Opšti parametri
kvaliteta: kvaliteta:
kvaliteta: kvaliteta:
- providnost - providnost
- temperatura - providnost
- temperatura - temperatura
- sadržaj kiseonika - temperatura
- sadržaj kiseonika - sadržaj kiseonika
- salinitet - sadržaj kiseonika
- salinitet - salinitet
- acidifikacioni status - salinitet
- acidifikacioni status - nutrijenti
- nutrijenti - nutrijenti
- nutrijenti Specifični polutanti
Specifični polutanti Specifični polutanti
Specifični polutanti
Tabela 4.

Na osnovu postojećih elemenata
kvaliteta definisane su pojedine klase
površinskih voda. Na slici 32. prikazano je
kakav može biti ekološki status voda:
• odličan ekološki status: prirodno stanje

ili tek neznatne promene (uzrokovane
antropogenim aktivnostima), vrednosti
bioloških, fizičko-hemijskih i morfoloških
elemenata kvaliteta u odnosu na uslove bez
ikakvog antropogenog uticaja (referalne
uslove); Slika 32. Ekološki status voda
• dobar ekološki status: zanemarljive 2.5.1.2. Podzemne vode

promene bioloških elemenata kvaliteta
(uzrokovane antropogenim aktivnostima) u Podzemne vode obezbeđuju sta-
odnosu na referalne uslove; bilan izvor vode u rekama i močvarama.
Prema tome, održavanje stalnosti ovog
• osrednji ekološki status: uočljive izvora i sprečavanje od zagađenja je od
promene bioloških elemenata kvaliteta vitalnog značaja za ekosisteme površinskih
(uzrokovane antropogenim aktivnostima) u voda. Osim toga, podzemne vode predstav-
odnosu na referalno stanje; ljaju i osnovni izvor vode za piće. Kriterijumi
kojima se vrši procena statusa podzemnih
• loš ekološki status: značajne promene voda obuhvataju njihov hemijski i kvantita-
bioloških elemenata kvaliteta (uzrokovane tivni status.
antropogenim aktivnostima) u odnosu na U slučaju podzemnih voda zaštiti se,
referalne uslove; generalno govoreći, pristupa po principu
predostrožnosti. To podrazumeva zabranu
• veoma loš ekološki status: veoma direktnog ispuštanja u podzemne vode, a
značajne promene bioloških elemenata u cilju zaštite od indirektnog zagađenja,
kvaliteta (uzrokovane antropogenim praćenje kvaliteta podzemnih voda kako
aktivnostima) u odnosu na referalne uslove. bi se detektovale promene u hemijskom
sastavu. Kombinacija ovih mera treba da

obezbedi zaštitu podzemnih voda od svih Sistemom monitoringa, odnosno
kontaminanata, po principu minimalnog praćenja stanja voda, obezbeđuje se:
antropogenog uticaja (uticaj čoveka).
Veoma značajna karakteristika • utvrđivanje kvalitativnog (biološkog i
podzemnih voda je njihova količina. hemijskog) i kvantitativnog stanja voda;
Problem količine podzemnih voda može se • ustanovljavanje tačaka izvora
postaviti na sledeći način: podzemne vode zagađenja i procena njihovog uticaja na
se u određenim periodima dopunjuju samo zagađenje voda;
određenom količinom vode. Od jednog • ustanovljavanje i karakterizacija izvora
dela tih količina zavise ekosistemi koji su sa difuznog zagađenja i procena njihovog
podzemnom vodom povezani (površinske uticaja na zagađenje voda;
vode ili vodeni sistemi kao što su močvare). • određivanje sektora koji doprinose
Prema tome, da bi se obezbedilo održivo zagađenju (industrijski, komunalni,
upravljanje podzemnim vodama crpljenje poljoprivredni i dr.);
se mora ograničiti tako da se može koristiti • utvrđivanje uticaja čovekovih aktivnosti
samo deo podzemne vode koji se redovno na stanje voda;
obnavlja, a ne troši se na održavanje • utvrđivanje uticaja crpljenja podzemnih
zavisnih ekosistema. i površinskih voda na količinu i kvalitet
voda.
2.5.2. Monitoring Sistem monitoringa sastoji se od:

(praćenje promena)
• nadzornog monitoringa;
Kako bi se omogućilo utvrđivanje • operativnog monitoringa;
efekta mera za efikasno upravljanje vodom • istraživačkog monitoringa;
i pratio status podzemnih i površinskih • monitoringa zaštićenih oblasti.
voda neophodno je obezbediti sisteme
monitoringa. U monitoring treba uključiti Nadzorni monitoring se vrši radi
i postrojenja za preradu industrijskih i dobijanja podataka o kvalitetu svih voda
komunalnih otpadnih voda, poljoprivredu, unutar oblasti, ocenjivanja dugoročnih
šumarstvo, rudarenje, rukovanje otpadom i promena prirodnih uslova i ocenjivanja
ostale aktivnosti koje mogu imati uticaj na dugoročnih promena koje su uzrok
stanje voda. intenzivne ljudske delatnosti.

Operativni monitoring obezbeđuje 2.5.3. Uvođenje novina
u
više detalja za procenu voda u kojima .zakonodavstvo iz oblasti voda
postoji rizik da se stanje pogorša, kao i
odabir programa mera koje je neophodno Iako Direktiva uzima u obzir
preduzeti za poboljšanje kvaliteta i procenu postojeću evropsku legislativu u oblasti
njihovog efekta. voda, ona uvodi i neke značajne novine u
Istraživački monitoring se vrši kada politiku održivog korišćenja i zaštite vodnih
se žele pronaći razlozi prelaska graničnih sistema. Te važne novine podrazumevaju:
vrednosti, razlozi za nepostizanje ekoloških
ciljeva i radi utvrđivanja uticaja slučajnih • usklađeno upravljanje vodnim resursima
zagađenja. na nivou čitavog basena (integralno
Monitoring zaštićenih područja upravljanje);
se vrši kako bi se utvrdilo i pratilo stanje • kontrola zagađenja kombinovanim
u posebno definisanim područjima pristupom;
površinskih i podzemnih voda. Ova područja • pravilo utvrđivanja cena primenom prin-
uključuju: cipa - korisnik plaća, principa - zagađivač
plaća i principa - potpuna nadoknada
• izvorišta vode za ljudsku upotrebu; troškova;
• učešće najšire javnosti u procesu
• područja namenjena zaštiti ekonomski donošenja odluka.
važnih akvatičnih vrsta;
2.5.3.1. Integralno upravljanje
• vode namenjene rekreaciji;
Činjenica je da voda kao resurs i
• područja osetljiva na prekomerni unos ekosistem ne poznaje državne ili regionale
nutrijenata; granice. Primer za to je reka Dunav. Dunav
je kroz istoriju, a i danas, uvek bio važan
• područja značajna za zaštitu staništa i međunarodni plovni put. Ova reka danas
očuvanje raznovrsnosti živog sveta, poseb- teče kroz ili čini granicu deset država, a to
no vrsta direktno zavisnih od vode. su redom od izvora prema ušću: Nemačka
(7,5 %), Austrija (10,3 %), Slovačka (5,8
%), Mađarska (11,7 %), Hrvatska (4,5 %),
Srbija (10,3 %), Bugarska (5,2 %), Rumunija

(28,9 %), Moldavija (1,7 %) i Ukrajina (3,8
%). U rečni sliv Dunava spadaju i devet
drugih država: Italija (0,15 %), Poljska (0,09
%), Švajcarska (0,32 %), Češka (2,6 %),
Slovenija (2,2 %), Bosna i Hercegovina (4,8
%), Crna Gora, Makedonija i Albanija (0,03
%). Dunavski rečni sliv dakle obuhvata čak
19 država ( Slika 33.). Zbog toga je opšte
prihvaćeno načelo da se upravljanje vodnim
resursima mora ostvarivati na nivou rečnog
Slika 33. Sliv reke Dunav
basena (sliva), odnosno hidrografske celine.
Ranije je svaka država upravljala svojim 2.5.3.2. Kombinovani
vodama u skladu sa sopstvenim interesima.
Međutim, Direktiva od država traži
međusobnu saradnju, razmenu informacija
pristup
i zajedničko planiranje. Prema tome, i mere Istorijski gledano postojala su
koje se preduzimaju u okviru integralnog dva pristupa kontroli zagađivanja voda.
sistema upravljanja vodama, moraju biti Jedan pristup se koncentrisao na emisione
međusobno usaglašene radi podjednakog standarde, odnosno na to kakav je kvalitet
očuvanja svih voda u celini. otpadnih voda moguće postići primenom
Osnova upravljanja svakim rečnim novih tehnologija u industriji. Drugi pristup
slivom je izrada plana rečnog sliva. Plan je vezan za zadovoljavanje određenih
rečnog sliva predstavlja prvi korak u primeni kriterijuma kvaliteta voda kako bi one mogle
Direktive koji svaka država treba da napravi da se koriste u određene svrhe (za pripremu
za svoje rečne slivove. On treba da sadrži vode za piće, za kupanje i dr.). Oba ova
informacije o stanju voda i faktorima koji pristupa imaju svoje nedostatke. Kontrola
mogu uticati na to stanje: fizičke i geografske zagađenja na izvoru (otpadne vode) dopušta
karakteristike sliva, industrijske aktivnosti, mogućnost da se zagađenja nakupljaju i tako
broj stanovnika i njihove aktivnosti, pregled udruženo terete životnu sredinu. To se dešava
posledica aktivnosti po sliv, ekonomska u slučaju da vodotok opterećuje mnogo
analiza upotrebe vode. Nakon izrade planova izvora zagađenja. S druge strane, standardi
koji karakterišu postojeće stanje može se kvaliteta voda mogu da potcene efekat
pristupiti postavljanju ciljeva za kvalitet voda. koji neke supstance imaju na ekosisteme

jer su naučna saznanja o delovanju tih prakse” zaštite i različiti programi kontrole
supstanci, njihovoj toksičnosti i prenošenju zagađenja voda putem spiranja zemljišta
kroz ekosistem, nedovoljna. Zbog ovakvih i zagađenih površina. “Najbolje prakse” u
nedostataka postojećih pristupa kontrole oblasti životne sredine postavljene su u već
zagađenja voda razvijen je novi, kombinovani postojećim direktivama i ostalim oblicima
pristup. važećeg zakonodavstva EU. To su na primer:
Kombinovani pristup u kontrolisanju direktiva koja se odnosi na integralno
zagađivanja voda podrazumeva primenu dva sprečavanje i kontrolu zagađenja, direktiva
načina kontrole zagađivanja: koja se odnosi na prečišćavanje urbanih
• putem propisivanja gornje granice otpadnih voda, direktiva koja se odnosi na
koncentracije u vodotokovima i zaštitu voda od zagađivanja nitratima iz
• putem graničnih vrednosti emisija. poljoprivrednih izvora itd.
To praktično znači da se za
koncentrisane zagađivače koji ispuštaju
otpadne vode u vodene sisteme postavljaju
2.5.3.3. Ekonomski
određena ograničenja emisije, dok se instrumenti
istovremeno postavljaju jasni standardi
kvaliteta vodenih sistema koji se nalaze pod Potreba da se sačuvaju zalihe vod-
pritiskom otpadnih voda (recipijenti). nih resursa za kojima potražnja stalno raste
Kontrola emisije koncentrisanih putem uvođenja odgovarajućih cena vode
zagađivača ostvaruje se preko postavl- koju plaćaju korisnici i zagađivači voda je
janja graničnih vrednosti emisije ili putem jedna od najvažnijih novina Direktive. Adek-
korišćenja najboljih dostupnih tehnologija vatna cena vode deluje kao podsticaj da se
u industriji. Emisione granične vrednosti vodni resursi održivo koriste i prema tome
mogu biti izražene kao masa, koncentracija pomaže da se postignu ciljevi zaštite životne
ili nivo emisije koji se ne sme prekoračiti u sredine sadržani u ovoj Direktivi.
toku određenog vremena. Primenjuju se na Direktiva zahteva da se stvarna
mestima gde emisija (otpadne vode) napušta ekonomska vrednost vode uzme u obzir i
instalacije. Kod rasutih izvora zagađenja, da se primeni princip potpune nadoknade
međutim, nije moguće sprovesti kon- troškova. Države članice moraju da obezbede
trolu emisije putem postavljanja graničnih da se troškovi zahvatanja i distribucije vode
vrednosti. Zato se kada su u pitanju rasuti i troškovi prikupljanja i tretmana otpadnih
zagađivači sprovode “najbolje dostupne voda stave na teret potrošača tako da cena

vode odražava prave troškove. Princip problem. Konsultacije se mogu odvijati
“zagađivač plaća” kao što je već napomenuto ili pismeno (osnovni oblik konsultacija)
podrazumeva da zagađivač koji prouzrokuje ili usmeno, kada pripadnici javnosti i
štetu u vodenom sistemu treba da plati zainteresovanih strana razgovaraju sa
nadoknadu i troškove saniranja te štete. državnim organima o određenim pitanjima
na otvorenom sastanku. Obe metode se
često koriste.
Kada konsultacije dobro funkcionišu,

Slika 34. javnost i zainteresovane strane aktivno
Neophodno
je da se cena učestvuju u razvoju i sprovođenju planova
vode adekvatno rečnih slivova. Aktivno učešće u raz-
izračuna
voju i sprovođenju planova vodi dalje ka
zajedničkom donošenja odluka, u kom svi
učesnici dele odgovornost za ishod plana.
2.5.3.4. Učešće javnosti Literatura:
[1] Upravljanje kvalitetom voda sa aspekta okvirne

Učešće javnosti podrazumeva da direktive Evropske unije o vodama (urednici Dalmacija,
se javnosti, zainteresovanim stranama i B. i Ivančev-Tumbas, I.), Prirodno-matematički fakultet
nevladinim organizacijama da prilika da utiču – Departman za hemiju, Novi Sad, 2003.
na ishod planova, a potom i radnih procesa. [2] ec.europa.eu/environment/water
To je jedno od osnovnih prava koje uživaju
svi građani EU. Još jedno od osnovnih prava [3] Integralni prevod Direktive Evropskog Parlamenta
građana EU jeste i pravo na informisanost. i Saveta 2000/60/EC o uspostavljanju okvira za
U skladu sa ovim pravom Direktiva poziva delovanje Zajednice i oblasti politike voda (dostupno
na: www.minpolj.gov.rs/postavljen/110/1. Direktiva o
na obezbeđivanje dostupnosti informacija o
vodama 2000- tekst i anex I-X-prec.tekst.pdf)
planovima rečnih slivova.
Učešće javnosti ostvaruje se putem
konsultacionih mehanizama koje državni
organi koriste kako bi koristeći znanja i
iskustva građana pronašli rešenja za dati

Celina 3.

Zaštićena
područja u
AP Vojvodini

3.1. Šta je strane, dok se sa druge strane stvaraju
uslovi i za očuvanje pokretnih prirodnih
zaštita prirode dokumenata koji imaju izuzetan naučni,
i kako se ona sprovodi

obrazovni i kulturni značaj (zaštićeni
herbarijumi, zbirke leptira, muzejski
Zaštita prirode je niz mera i eksponati i sl.).
aktivnosti usredsređenih na sprečavanje
oštećenja prirode, prirodnih vrednosti Zaštićena prirodna dobra su jedna od
i prirodne ravnoteže. Ova oštećenja najvažnijih zaostavština koje čovečanstvo
najčešće su posledica ljudske aktivnosti može ostaviti budućim generacijama.
usled neusaglašenosti društvenog razvoja i
raspoloživih prirodnih resursa. Zaštićena područja
Zakonom o zaštiti prirode uređuje
se zaštita i očuvanje prirode, biološke, Zaštićena područja su područja koja imaju
geološke i predeone raznovrsnosti kao dela izraženu geološku, biološku, ekosistemsku
životne sredine. i/ili predeonu raznovrsnost i zbog toga se
Pod pojmom prirode u ovom aktom o zaštiti proglašavaju zaštićenim
kontekstu podrazumeva se jedinstvo područjima od opšteg interesa.
geosfere i biosfere, izloženo atmosferskim
promenama i različitim uticajima kao Zaštićena područja su:
i prirodna dobra i prirodne vrednosti - strogi rezervat prirode,
koje se iskazuju biološkom, geološkom i - specijalni rezervat prirode,
predeonom raznovrsnošću. - nacionalni park,
- spomenik prirode,
Zaštićena prirodna dobra - zaštićeno stanište,
- predeo izuzetnih odlika,
Zaštićena prirodna dobra su - park prirode.
zaštićena područja, zaštićene vrste i
pokretna zaštićena prirodna dokumenta. Strogi rezervat prirode je područje
Proglašavanjem zaštićenih prirodnih dobara neizmenjenih prirodnih odlika sa
direktno se štiti prostor i stvaraju se osnovni reprezentativnim prirodnim ekosistemima,
preduslovi za očuvanje prirode, biološke, namenjeno isključivo za očuvanje
geološke i predeone raznovrsnosti sa jedne izvorne prirode, genskog fonda, ekološke

ravnoteže, praćenje prirodnih pojava i zaštite prirode i održivog razvoja.
procesa, naučna istraživanja kojima se ne Spomenik prirode je manja neiz-
narušavaju prirodna obeležja, vrednosti, menjena ili delimično izmenjena prirodna
pojave i procesi. prostorna celina, objekat ili pojava, fizički
Specijalni rezervat prirode je jasno izražen, prepoznatljiv i/ili jedin-
područje sa neizmenjenom ili neznatno stven, reprezentativnih geomorfoloških,
izmenjenom prirodom, od naročitog geoloških, hidrografskih, botaničkih i/
značaja zbog jedinstvenosti, retkosti ili ili drugih obeležja, kao i ljudskim radom
reprezentativnosti, a koje obuhvata stanište formirana botanička vrednost od naučnog,
ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i estetskog, kulturnog ili obrazovnog značaja.
gljiva, bez naselja ili sa retkim naseljima u Spomenik prirode može biti
kojima čovek živi usklađeno sa prirodom, geološki (istorijskogeološko-stratigrafski,
namenjeno očuvanju postojećih prirodnih paleontološki, petrološki, sedimentološki,
odlika, genskog fonda, ekološke ravnoteže, mineraloški, strukturnogeološki,
praćenju prirodnih pojava i procesa, naučnim hidrogeološki i drugi), geomorfološki,
istraživanjima i obrazovanju, kontrolisanim speleološki (pećina, jama i drugo),
posetama i očuvanju tradicionalnog načina hidrološki (ceo ili deo vodotoka, slap,
života. jezero, tresava i drugo), botanički (retki ili
Specijalni rezervat prirode može biti značajni primerci biljnog sveta, pojedinačno
botanički, šumski, ornitološki, ihtiološki, stablo ili skupina stabala, drvoredi, parkovi,
geološki, paleontološki, hidrogeološki, arboretumi, botaničke bašte i drugo).
hidrološki i drugi.
Nacionalni park je područje sa većim Zaštićeno stanište je područje koje
brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od obuhvata jedan ili više tipova prirodnih
nacionalnog značaja, istaknutih predeonih staništa značajnih za očuvanje jedne ili više
odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi populacija divljih vrsta i njihovih zajednica.
usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju
postojećih prirodnih vrednosti i resursa,
ukupne predeone, geološke i biološke Cilj zaštite staništa je:
raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih,
obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, 1) zaštita ugroženih i retkih tipova staništa,
turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba ekosistema i/ili autohtonih divljih vrsta na
i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima nacionalnom i/ili međunarodnom nivou;

2) obezbeđivanje povoljnog stanja Prirodni predeo izuzetnih odlika
populacija autohtone divlje vrste je područje značajne biološko-ekološke i
i/ili vrsta; estetske vrednosti gde tradicionalan način
života lokalnog stanovništva nije bitnije
3) omogućavanje nesmetanog odvijanja narušio prirodu i prirodne ekosisteme.
neke od životnih faza autohtonih divljih Kulturni predeo izuzetnih odlika
vrsta (mrešćenje, parenje, gnežđenje, je područje značajne predeone, estetske i
podizanje mladunaca, prezimljavanje i kulturno-istorijske vrednosti koje se tokom
drugo); vremena razvijalo kao rezultat interakcije
prirode, prirodnih potencijala područja
4) zaštita krajnje ugroženih i ranjivih vrsta; i tradicionalnog načina života lokalnog
stanovništva.
5) omogućavanje protoka gena između Park prirode je područje dobro
populacija vrste; očuvanih prirodnih vrednosti sa pretežno
očuvanim prirodnim ekosistemima i
6) obezbeđivanje migratornih puteva i živopisnim pejsažima, namenjeno očuvanju
odmorišta; ukupne geološke, biološke i predeone
raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih,
7) omogućavanje naučnih istraživanja, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih,
upravljanja populacijama i obrazovanja. turističkih, zdravstveno-rekreativnih
potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa
Predeo izuzetnih odlika je područje tradicionalnim načinom života i načelima
prepoznatljivog izgleda sa značajnim održivog razvoja.
prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim U parku prirode nisu dozvoljene
i kulturno-istorijskim vrednostima, koje privredne i druge delatnosti i radnje kojima
se tokom vremena razvijalo kao rezultat se ugrožavaju njegova bitna obeležja i
interakcije prirode, prirodnih potencijala vrednosti.
područja i tradicionalnog načina života Kod nacionalnog parka mere
lokalnog stanovništva. zaštite i način njegovog korišćenja bliže se
Predeo izuzetnih odlika može biti određuju posebnim zakonom, dok za ostala
prirodni predeo izuzetnih odlika i kulturni zaštićena područja mere zaštite bliže se
predeo izuzetnih odlika. određuju aktom o proglašenju zaštićenog
područja (uredba ako akt donosi Vlada

Republike Srbije ili odluka ako akt donosi ekosistemima velikog naučnog i praktičnog
lokalna samouprava). značaja i posebno vrednim predelima i
objektima geonasleđa.
Zone zaštite U II stepenu zaštite mogu se vršiti
upravljačke intervencije u cilju restauracije,
Režim zaštite jeste skup mera revitalizacije i ukupnog unapređenja
kojima se određuje način i stepen zaštite, zaštićenog područja, bez posledica po
korišćenja, uređenja i unapređenja primarne vrednosti njihovih prirodnih
zaštićenog prirodnog dobra. Izdvajanje staništa, populacija, ekosistema, obeležja
režima zaštite vrši se na osnovu stepena predela i objekata geonasleđa, obavljati
očuvanosti prirodnih vrednosti, potrebe tradicionalne delatnosti i ograničeno
primene aktivnih mera zaštite i mogućnosti koristiti prirodni resursi na održiv i strogo
selektivnog i ograničenog korišćenja kontrolisan način.
prirodnih resursa. Režim zaštite II stepena se
Na zaštićenom području mogu se sprovodi za onaj deo zaštićenog područja
izdvojiti zone u kojima se sprovode sledeći gde je potrebno usklađivanje potreba
režimi zaštite: zaštite i unapređivanja prirodnih odlika
sa ograničenim i strogo kontrolisanim
1) I stepena - stroga zaštita; korišćenjem prostora.
2) II stepena - aktivna zaštita; Režim zaštite III stepena –
3) III stepena - proaktivna zaštita. proaktivna zaštita, sprovodi se na
zaštićenom području ili njegovom delu
Režim zaštite I stepena – stroga sa delimično izmenjenim i/ili izmenjenim
zaštita, sprovodi se na zaštićenom području ekosistemima, predelima i objektima
ili njegovom delu sa izvornim ili malo geonasleđa od naučnog i praktičnog
izmenjenim ekosistemima izuzetnog značaja.
naučnog i praktičnog značaja, kojom se U III stepenu zaštite mogu se
omogućavaju procesi prirodne sukcesije vršiti upravljačke intervencije u cilju
i očuvanje staništa i životnih zajednica u restauracije, revitalizacije i ukupnog
uslovima divljine. unapređenja zaštićenog područja, razvoj
Režim zaštite II stepena – aktivna sela i unapređenje seoskih domaćinstava,
zaštita, sprovodi se na zaštićenom području uređenje objekata kulturno-istorijskog
ili njegovom delu sa delimično izmenjenim nasleđa i tradicionalnog graditeljstva,

očuvanje tradicionalnih delatnosti lokalnog Strogo zaštićenom divljom vrstom može se
stanovništva, selektivno i ograničeno proglasiti:
korišćenje prirodnih resursa i prostora uz
potrebnu infrastrukturnu i drugu izgradnju. 1) vrsta iščezla u Republici Srbiji i
Režim zaštite III stepena izdvaja se za vraćena programom reintrodukcije;
prostorne celine pod većim uticajem 2) krajnje ugrožena divlja vrsta;
čoveka, celine koje se nalaze uz granicu 3) ugrožena divlja vrsta;
zaštite područja i u kontaktu su sa naseljima 4) reliktna vrsta;
i obradivim površinama. 5) lokalni endemit;
6) stenoendemit;
7) međunarodno značajna i zaštićena
divlja vrsta;
8) vrsta kojoj je iz drugih razloga
potrebna stroga zaštita.
Slika 35. Zaštićenom divljom vrstom može se

Karta sa režimom
SRP “Carska bara”
proglasiti:
1) ranjiva divlja vrsta;

2) endemična vrsta;
3) indikatorska, ključna i kišobran
vrsta;
4) reliktna vrsta;
5) međunarodno značajna i
Zaštićene vrste zaštićena divlja vrsta;
6) vrsta koja nije ugrožena ali se
Divlje vrste koje su ugrožene ili mogu zbog njenog izgleda može lako
postati ugrožene, koje imaju poseban zameniti s ugroženom vrstom.
značaj sa genetičkog, ekološkog,
ekosistemskog, naučnog, zdravstvenog, Zaštićene vrste u smislu zakona, određuju
ekonomskog i drugog aspekta, štite se kao se na osnovu nacionalnih i međunarodnih
strogo zaštićene divlje vrste ili zaštićene crvenih lista ili crvenih knjiga, stručnih
divlje vrste. nalaza i naučnih saznanja.

Na osnovu procene ugroženosti
Slika 37. Herbar - Banatski božur

pojedinih vrsta i obaveza iz potvrđenih
međunarodnih ugovora, kao i na osnovu
nacionalnih i međunarodnih crvenih lista i/
ili crvenih knjiga i/ili druge stručne doku-
mentacije, ministar sporazumno sa minis-
trom nadležnim za poslove poljoprivrede,
šumarstva i vodoprivrede, a na predlog
Zavoda za zaštitu prirode, proglašava divlje
vrste strogo zaštićenim divljim vrstama ili
zaštićenim divljim vrstama.
Aktom o proglašenju utvrđuju se
mere zaštite za strogo zaštićene i zaštićene
divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, kao i
mere zaštite njihovih staništa i isti se ob-
javljuje u „Službenom glasniku Republike
Srbije”.
Slika 36. Adonis vernalis - Gorocvet
Kategorizacija zaštićenih dobara
Zaštićena područja, u zavisnosti od

vrednosti i značaja, svrstavaju se u
kategorije:
1) I kategorija - zaštićeno područje

međunarodnog, nacionalnog, odnosno
izuzetnog značaja;
2) II kategorija - zaštićeno područje

pokrajinskog/regionalnog, odnosno velikog
značaja;

3) III kategorija - zaštićeno područje nadležni organi tih jedinica lokalne
lokalnog značaja. samouprave.
Postupak proglašavanja zaštićenih Studija zaštite

prirodnih dobara
Studija zaštite je naučna i/ili
Za svako prirodno dobro koje se stavlja stručna osnova na kojoj se zasniva predlog
pod zaštitu donosi se poseban akt kojim akta o proglašenju zaštićenog područja,
se proglašava zaštita toga dobra, utvrđuju takođe studijom se utvrđuju vrednosti
mere i režimi njegove zaštite i određuje područja koje se predlaže za zaštitu i način
pravni subjekt koji će sprovoditi propisane upravljanja područjem.
režime zaštite tj. upravljač. Inicijativu za proglašenje zaštićenog
područja mogu podneti subjekti zaštite
Proglašenje zaštićenih područja: prirode tj. Republika Srbija, autonomna
pokrajna, lokalne samouprave, upravljač
Nacionalni park proglašava Narodna zaštićenog područja, pravna i fizička lica,
skupština zakonom. stručne i naučne organizacije, građani,
grupe građana i dr.
Zaštićeno područje I kategorije Poslove zaštite prirode i prirodnih
proglašava Vlada na predlog Ministarstva. dobara obavljaju Zavod za zaštitu prirode
Srbije (za teritoriju Republike Srbije) i
Zaštićeno područje II kategorije Pokrajinski zavod za zaštitu prirode (za
proglašava Vlada, odnosno nadležni organ teritoriju Autonomne pokrajine Vojvodine).
autonomne pokrajine, kada se zaštićeno Studiju zaštite izrađuje Zavod, koji
područje nalazi na teritoriji autonomne o pokrenutoj inicijativi i postupku izrade
pokrajine. studije obaveštava lokalno stanovništvo,
vlasnike i korisnike područja koje je predmet
Zaštićeno područje III kategorije studije i sarađuje sa njima. Studija zaštite
proglašava nadležni organ jedinice sadrži obrazloženje predloga za pokretanje
lokalne samouprave, a ako se to zaštićeno postupka zaštite, opis prirodnih, stvorenih
područje nalazi na teritoriji dveju ili više i predeonih odlika prirodnog dobra sa
jedinica lokalne samouprave, sporazumno tematskim kartografskim prilozima,
proglašavaju zaštićenim područjem temeljne vrednosti prirodnog dobra,

ocenu stanja životne sredine područja, Registar zaštićenih prirodnih
predložene režime zaštite, kartografski dobara
prikaz sa ucrtanim granicama i režimima
zaštite na osnovu podataka iz katastra Zaštićena prirodna dobra upisuju se
nepokretnosti, koncept zaštite i u registar zaštićenih prirodnih dobara.
unapređenja, moguće perspektive održivog Registar zaštićenih prirodnih dobara
razvoja, analizu zainteresovanih strana, predstavlja elektronsku bazu podataka
dokumentaciju o usklađivanju potreba o zaštićenim područjima, područjima
zaštite sa zainteresovanim stranama, način pod prethodnom zaštitom, zaštićenim
upravljanja, procenu socioekonomskih vrstama i pokretnim zaštićenim prirodnim
efekata zaštite, razvoja i održivog dokumentima i vodi se kao centralni i
korišćenja, potrebnu kadrovsku i tehničku pokrajinski.
opremljenost upravljača, eventualni predlog
upravljača i druge elemente od značaja za Centralni registar zaštićenih
proglašenje zaštićenog područja. prirodnih dobara za teritoriju Republike
Predlog akta o proglašenju Srbije vodi Zavod za zaštitu prirode Srbije.
zaštićenog područja i stručna osnova
tj. studija zaštite sa kartografskom Pokrajinski registar zaštićenih
dokumentacijom se izlaže na javni uvid i prirodnih dobara za teritoriju autonomne
povodom njih organizuje se javna rasprava. pokrajine vodi Pokrajinski zavod za zaštitu
prirode.
Objavljivanje akta o proglašenju Upravljanje zaštićenim područjem

Akt o proglašenju zaštićenog Zaštićenim područjem, upravlja
područja, u zavisnosti od toga koji organ upravljač, koji ispunjava stručne, kadrovske
donosi akt o proglašenju zaštićenog i organizacione uslove za obavljanje poslova
područja, objavljuje se u „Službenom očuvanja, unapređenja, promovisanja
glasniku Republike Srbije” ili službenom prirodnih i drugih vrednosti i održivog
glasilu autonomne pokrajine ili u korišćenja zaštićenog područja.
službenom glasilu jedinice lokalne
samouprave.

Obaveze upravljača 7) prati kretanje i aktivnosti posetilaca i
obezbeđuje obučene vodiče za turističke
U upravljanju zaštićenim područjem posete;
upravljač je dužan naročito da:
8) vodi evidencije o prirodnim vrednostima
1) čuva zaštićeno područje i sprovodi i o tome dostavlja podatke Pokrajinskom
propisane režime zaštite; zavodu;
2) unapređuje i promoviše zaštićeno 9) vodi evidenciju o ljudskim aktivnostima,

područje; delatnostima i procesima koji predstavljaju
faktor ugrožavanja i oštećenja zaštićenog
3) donosi plan upravljanja i akt o područja i o tome dostavlja podatke zavodu
unutrašnjem redu i čuvarskoj službi utvrđen i Ministarstvu;
aktom o zaštiti;
9a) vodi evidenciju o nepokretnostima
4) obeleži zaštićeno područje, granice sa podacima od značaja za upravljanje
i režime zaštite u skladu sa posebnim zaštićenim područjem;
pravilnikom o načinu obeležavanja;
10) u saradnji sa republičkom i pokrajinskom
5) osigura neometano odvijanje prirodnih inspekcijom i organima bezbednosti
procesa i održivog korišćenja zaštićenog sprečava sve aktivnosti i delatnosti koje su u
područja; suprotnosti sa aktom o zaštiti i predstavljaju
faktor ugrožavanja i devastacije zaštićenog
5a) daje saglasnost za obavljanje naučnih područja;
istraživanja, izvođenje istražnih radova,
snimanje filmova, postavljanje privremenih 11) donosi akt o naknadama;
objekata na površinama u zaštićenom
području i daje druga odobrenja u skladu sa 12) vrši i druge poslove utvrđene zakonom i
zakonom i pravilnikom o unutrašnjem redu i aktom o zaštiti.
čuvarskoj službi;
Ukoliko se u postupku nadzora nad radom,
6) obezbedi nadzor nad sprovođenjem stručnog i inspekcijskog nadzora utvrdi da
uslova i mera zaštite prirode; upravljač ne izvršava obaveze ustanovljene

aktom o zaštiti, upravljanje zaštićenim - genski fond je ukupan broj gena ili količina
područjem se oduzima i poverava drugom genetske informacije koju poseduju svi
upravljaču. članovi populacije seksualno reproduktivnih
organizama;
Značenje pojedinih upotrebljavanih izraza:
- divlja vrsta je vrsta iz prirode koja nije
- aktivnost u prirodi je svako privremeno bila pod uticajem čoveka i nema posledica
ili trajno delovanje čoveka na prirodu koje nastalih ukrštanjem i/ili selekcijom ili
može narušiti prirodnu ravnotežu, ako uzgojnim aktivnostima;
to delovanje nije u cilju zaštite i očuvanja
prirode; - ekosistem (biogeocenoza) jeste
strukturno, funkcionalno i dinamički složen
- biološka raznovrsnost (biodiverzitet)
i jedinstven ekološki sistem u kome se
jeste sveukupnost gena, vrsta i ekosistema
međusobno prožimaju uticaji biotopa i
na Zemlji ili nekom jasno određenom
biocenoze (abiogena i biogena);
području;
- geološka raznovrsnost (geodiverzitet) - endemična vrsta je vrsta čije je

jeste skup geoloških formacija i rasprostranjenje ograničeno na određeno
struktura, pojava i oblika geološke građe jasno definisano geografsko područje;
i geomorfoloških karakteristika različitog
sastava i načina postanka i raznovrsnih - životna zajednica (biocenoza) jeste skup
paleoekosistema menjanih u prostoru svih populacija koje žive zajedno na istom
pod uticajima unutrašnjih i spoljašnjih staništu (biotopu) koje grade funkcionalne
geodinamičkih činilaca tokom geološkog zajednice;
vremena;
- zaštićene vrste su organske vrste koje su
- geonasleđe su sve geološke, zaštićene zakonom;
geomorfološke, pedološke i posebne
arheološke vrednosti nastale tokom - indikatorska vrsta je vrsta osetljiva na
formiranja litosfere, njenog morfološkog promene uslova u životnoj sredini koja se
uobličavanja i međuzavisnosti prirode i zbog toga može koristiti za procenu opšteg
ljudskih kultura, koje predstavljaju ukupnu stanja prirode i životne sredine;
geološku raznovrsnost i imaju naučni značaj
za proučavanje razvoja Zemlje;

- introdukcija je namerno ili nenamerno - lektotip je primerak iz tipske serije koji
unošenje vrste na teritoriju i u ekosisteme u predstavlja duplikat holotipa, a sakupljen je
kojima do tada nije živela; kad i holotip;
- iščezla vrsta je ona vrsta za koju nema - minerali su samorodni homogeni hemijski
sumnje da je i poslednji primerak iščezao; elementi ili jedinjenja u vidu kristalizovane
ili amorfne materije, određene strukture,
- iščezla vrsta u prirodi je ona vrsta koje oblika i sastava, koji nisu mineralne sirovine;
više nema u prirodi ali se jedinke mogu
naći u zoološkim vrtovima, botaničkim - paratip je primerak vrste koji je određen
baštama i drugim mestima, a koje se mogu pre opisivanja nominalne vrste;
ex situ metodama uzgajati za potrebe
reintrodukcije; - pokretna zaštićena prirodna dokumenta
su delovi geološkog, paleontološkog i
- kišobran vrste su vrste čijom zaštitom biološkog nasleđa koji imaju izuzetan naučni
ujedno štitimo i veći broj drugih vrsta na i obrazovni značaj;
istom staništu, a koje su manje poznate ili ih
je teško štititi na drugi način; - populacija je prostorno i vremenski
integrisana grupa jedinki iste vrste koja
- ključne vrste su one vrste čije prisustvo raspolaže zajedničkim skupom naslednih
ili odsustvo ima suštinski efekat na ostatak faktora, naseljava određeni prostor, pripada
biocenoze (ekosistema); određenom ekosistemu, a u okviru koje su
jedinke međusobno povezane prvenstveno
- krajnje ugrožena vrsta je vrsta suočena odnosima reprodukcije;
sa najvišom verovatnoćom iščezavanja
u prirodi u neposrednoj budućnosti, što - predeo je određena teritorija čiji karakter
se utvrđuje u skladu sa međunarodno predstavlja specifičan spoj prirodnih i
prihvaćenim kriterijumima; stvorenih vrednosti karakterističnih za dati
region;
- kristal je svaki mineral koji ima pravilnu
unutrašnju građu i pravilan spoljašnji oblik i - predeona raznovrsnost je strukturiranost
ogleda se u geometrijski pravilnim, glatkim prostora nastala u interakciji (međudejstvu)
i sjajnim površima i/ili pljosnima; prirodnih i/ili stvorenih predeonih elemenata

određenih bioloških, klimatskih, geoloških, sa kojih je iščezla ili na staništa na kojima
geomorfoloških, pedoloških, hidroloških, je brojnost njene populacije drastično
kulturno-istorijskih i socioloških obeležja; smanjena;
- priroda predstavlja jedinstvo geosfere - reliktna vrsta je ona vrsta koja je u dalekoj
i biosfere, izloženo atmosferskim prošlosti imala široko rasprostranjenje, a
promenama i različitim uticajima i obuhvata čiji je današnji areal (ostatak) sveden na
prirodna dobra i prirodne vrednosti koje prostorno male delove;
se iskazuju biološkom, geološkom i
- sanacija prirode su mere koje se
predeonom raznovrsnošću;
preduzimaju za zaustavljanje oštećenja
prirode, poboljšanja stanja i funkcionalnosti;
- prirodne vrednosti su prirodni resursi
kao obnovljive ili neobnovljive geološke, - sintipovi fosila su svi primerci iz jedne serije
hidrološke i biološke vrednosti koji se, za koju ne postoji holotip;
direktno ili indirektno, mogu koristiti ili
upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu - stanište je geografski jasno određen
ekonomsku vrednost i prirodna dobra prostor u kome konkretna zajednica
kao delovi prirode koji zaslužuju posebnu biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama
zaštitu; (biocenoza) stupa u interakciju sa abiotičkim
faktorima (zemljišta, klima, količina i kvalitet
- ranjiva vrsta je ona vrsta koja se suočava vode i dr) formirajući fukcionalnu celinu;
s visokom verovatnoćom da će iščeznuti u - stanište vrste su ona staništa u kojima
prirodnim uslovima u nekoj srednje bliskoj populacije konkretne vrste imaju uslove za
budućnosti; opstanak u dužem vremenskom periodu,
odnosno prostor u kome konkretna vrsta
- režim zaštite jeste skup mera i uslova realizuje bilo koju fazu svog životnog ciklusa;
kojima se određuje način i stepen zaštite,
korišćenja, uređenja i unapređenja - stenoendemit je vrsta čije je rasprostra-
zaštićenog prirodnog dobra; njenje ograničeno na veoma malo područje,
odnosno jedan lokalitet (planinski vrh,
- reintrodukcija je metod zaštite i očuvanja greben, klisura i slično);
abiološke raznovrsnosti veštačkim - ugrožena vrsta jeste ona vrsta koja
vraćanjem vrste na nekadašnja staništa se suočava sa visokom verovatnoćom
da će iščeznuti u prirodnim uslovima u
bliskoj budućnosti što se utvrđuje u skladu Litteratura:
sa opšteprihvaćenim međunarodnim
1. Zakon o zaštiti prirode
kriterijumima;
2. Vider, V.; Čokić, S.; Sekereš, O.; Asocijacija čuvara
- unapređenje prirode je niz mera i prirode, Priručnik čuvara prirode I, Palić, 2009.
aktivnosti koje su potrebne za obnavljanje
prirodnih staništa i populacija kako bi se oni 3. http://www.eko.vojvodina.gov.rs/
doveli u povoljno prirodno stanje, kao i niz 4. http://www.natureprotection.org.rs/
aktivnosti na revitalizaciji i sanaciji prirodnih
ekosistema i predela;
3.2. Zaštićena područja
-fosili su ostaci, sačuvani u celini ili delovima,
biljnih i životinjskih organizama koji su živeli
u AP Vojvodini
u prošlosti, uključujući i tragove izumrlih Da bismo nešto više saznali o
organizama, a služe kao materijalni dokazi zaštitićenim područjima u AP Vojvodini
na osnovu kojih se pouzdano rekonstruiše moramo reći da zaštićena prirodna
geološka prošlost; dobra čine: zaštićena područja,
zaštićene vrste i pokretna
- holotip fosila je vrsta koja je određena i
zaštićena prirodna dokumenta.
služi kao etalon za sve druge odredbe i taj
jedan primerak se čuva u Prirodnjačkom
muzeju; Zaštićena područja predstavljaju
prostore koji imaju izraženu geološku,
- holotip je originalni primerak na osnovu
biološku, ekosistemsku ili predeonu
koga je dat opis vrste i njeno ime;
raznovrsnost i zbog toga se aktom
- crvena knjiga je naučnostručna studija (dokumentom) o zaštiti proglašavaju
ugroženih divljih vrsta raspoređenih po
zaštićenim područjima od opšteg
kategorijama ugroženosti i faktorima
ugrožavanja; interesa.
-crvena lista je spisak ugroženih divljih vrsta Na osnovu podataka iz centralnog
raspoređenih po kategorijama ugroženosti. registra zaštićenih prirodnih dobara, koji
vodi Zavoda za zaštitu prirode, na teritoriji
Republike Srbije pod zaštitom se nalazi 461
zaštićeno prirodno dobro.

Ukupna površina pod zaštitom iznosi 517. U Vojvodini je zabeleženo 481
902 ha, što iznosi 5,86 % ukupne površine stanište zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta
Republike Srbije. (Slika 38.), 4 međunarodna rečna ekološka
U Autonomnoj Pokrajini Vojvodini koridora od evropskog značaja, 9 prekogra-
pod zaštitom se nalazi 131 zaštićeno prirodno ničnih rečnih ekoloških koridora koji povezuju
dobro, odnosno 5,47 % ukupne površine prostore susednih zemalja i veći broj
Vojvodine. regionalnih i lokalnih ekoloških koridora.
Od 131 zaštićenog prirodnog dobra u
Vojvodini se pod zaštitom nalaze: 8 strogih
rezervata prirode, 13 specijalnih rezervata pri-
rode, 1 nacionalni park, 91 spomenik prirode,
2 predela izuzetnih odlika i 7 parkova prirode.
U registru zaštićenih prirodnih dobara
pod zaštitom se, pored pomenutog, nalaze 3
regionalna parka i 6 memorijalnih prirodnih
spomenika.
Od međunarodnog značaja 7
zaštićenih prirodnih dobara u Vojvodini je
proglašeno Ramsarskim područjem, dok je
1 područje nominovano za novo Ramsarsko
područje; u planu su 15 lokaliteta za buduća
Ramsarska područja. U okviru IPA (IPA =
značajna botanička područja) evidentirano
je 27 područja, dok je 21 lokalitet evidentiran
za IBA područje (IBA = značajna područja za
Slika 38. Caca (Pulsatilla vulgaris), strogo zaštićena vrsta
ptice), evidentirana su 4 PBA područja (PBA
= značajna područja za dnevne leptire),
2 područja predložena su za Rezervat 3.2.1. Zaštićena područja
biosfere, a evidentirano je i 7 značajnih
prekograničnih područja. Od 131 zaštićenog prirodnog dobra
na teritoriji Vojvodine u ovom poglavlju
su predstavljena tek neka najznačajnija
područja.

3.2.1. 1. Nacionalni park (NP) mezozoika, neogena pa do kvartara.
Na njenom obodnom delu pre svega lesni
odseci i korita fruškogorskih potoka otkrivaju
U Republici Srbiji pod zaštitom se bogatu fosilnu faunu nekadašnjeg Panonskog
nalazi 5 nacionalnih parkova. Znate li njihova mora.
imena? Najstariji nacionalni park je „Fruška Nacionalni park „Fruška gora“
gora“ osnovan 1960. godine, na površini od prekriven je šumom (Slika 39.), u površini od
25.393 ha. Nacionalni park „Đerdap“ osnovan 90%. Najviše ima šume lipe, hrasta i bukve.
je 1974. godine, i zauzima površinu od 63. U okviru šumskog pojasa opisano je preko 20
000 ha. Nacionalni park „Kopaonik“ osnovan zajednica čistih i mešovitih šuma.
je 1981. godine, na površini od 11.809 ha. Floru Fruške gore čini oko 1500 biljnih
Nacionalni park „Tara“ osnovan je 1981. vrsta. Od ovog broja 40 vrsta ima status
godine, na površini 19.200 ha. Nacionalni strogo zaštićenih vrsta. Da li ste znali - na
park „Šar-planina“ osnovan je 1993. godine, Fruškoj gori živi preko 30 vrsta orhideja.
na površini od 39.000 ha. Od 13 vrsta vodozemaca i 11 vrsta
gmizavaca, 14 vrsta se nalazi na Svetskoj
(NP) „Fruška gora“ crvenoj listi ugroženih vrsta. Najugroženije
vrste su šarka i šareni daždevnjak.
Nacionalni park „Fruška gora“ nalazi Fauna ptica obuhvata 211 vrsta.
se na južnom obodu Panonske nizije, uz Od toga oko 130 vrsta se gnezde na Fruškoj
samu desnu obalu Dunava. Zaštićen prostor gori. Među gnezdaricama Fruške gore izdvaja
zauzima najviše grebenske delove brdskog se orao krstaš, najugroženija vrsta sa Svetske
masiva Fruške gore, sa najvišim vrhom od 539 crvene liste. Fruška gora je jedino mesto u
m nadmorske visine. Fruška gora je dugačka Srbiji gde se gnezdi ova vrsta.
78 km, a široka 15 km. Prostorno se nalazi u Faunu sisara Fruške gore čini oko 60
opštinama: Petrovaradin, Sremski Karlovci, vrsta. Među njima se izdvaja tekunica, slepo
Beočin, Bačka Palanka, Irig, Inđija, Šid i Srem- kuče, zaštićena grupa slepih miševa, divlja
ska Mitrovica. mačka i druge vrste.
Fruška gora u geološkom smislu Pored prirodnih, izdvajaju se i
predstavlja jedinstveni prirodni fenomen. kulturne vrednosti Fruške gore. Na njoj se
Nju grade stene iz skoro svih geoloških nalaze brojni arheološki lokaliteti od neolita
perioda, počev od najstarijeg paleozoika preko rimskog doba do srednjeg veka.
(perioda pre 500 miliona godina), preko Značajni spomenici arhitekture sačuvani su

u naseljima poput Sremskih Karlovaca, Iriga SRP „Gornje Podunavlje“, SRP „Koviljsko
i Petrovaradina. U Fruškoj gori izgrađeno - petrovaradinski rit“, SRP „Pašnjaci
je 17 pravoslavnih manastira svojevrsne velike droplje“, SRP „Slano Kopovo“ ,
arhitekture. Oni datiraju iz perioda od XV SRP „Karađorđevo“, SRP „Zasavica“, SRP
do XVIII veka. Sa bogatim bibliotekama, „Selevenjske pustare“, SRP „Kraljevac“ i SRP
riznicama i freskama, oni su u srednjem veku „Bagremara“. Za koje ste do sada čuli? Da li
bili značajni duhovni i kulturni centri. ste neko posetili?
SRP „Deliblatska peščara“
SRP „Deliblatska peščara“ nalazi

se u jugoistočnom delu Vojvodine. Ona
predstavlja najveću evropsku kontinentalnu
peščaru. Prostorno se nalazi u opštinama:
Alibunar, Vršac, Bela Crkva i Kovin. Pod
zaštitom je od 1977. godine. Površina
prirodnog dobra iznosi 34.829 ha.
Debele naslage peska i izraženi dinski
reljef rezultat su geoloških procesa koji su se
dogodili tokom pleistocena. Karakterističan
reljef i pedološka podloga, specifična klima
i izrazit nedostatak površinskih voda uslovili
Slika 39. NP Fruška gora - Ravne
su formiranje peščarskih, stepskih i šumskih
ekosistema, sa jedinstvenim mozaikom
3.2.1.2. Specijalni rezervat životnih zajednica i tipičnim predstavnicima
flore i faune.
prirode (SRP)
Slika 40. Pod Crnim vrhom

U Vojvodini pod zaštitom su sledeća
područja koja nazivamo Specijalni rezervati
prirode (pisaćemo skraćeno - SRP): SRP
„Deliblatska peščara“, SRP „Obedska bara“,
SRP „Ludaško jezero“, SRP „ Carska bara“,

Deliblatska peščara odlikuje se u čijem se najdubljem delu nalazi slano jezero
bogatom florom sa preko 900 vrsta i «Slano kopovo“.
podvrsta. Zbog svoje očuvane prirode obiluje Specijalni rezervat prirode „Slano
prirodnim retkostima, reliktima i endemima. kopovo“ predstavlja centar biološke
Dugogodišnjom zaštitom peščare očuvale su raznovrsnosti i reprezentativan je primer
se mnoge ugrožene biljne vrste među kojima slatinskog staništa. U„Slanom kopovu“
treba istaći banatski božur, Pančićev pelen, preovlađuje slatinska vegetacija vezana za
Degenovu kockavicu, šerpet i karakteristično solončake (Slika 42.). Kako je zemljište slano,
peščarsko smilje.. i voda u jezeru je slana; u prostoru jezera žive
Od retke faune ističu se vrste karakteristične vrste prilagođene na prisustvo
stepskih staništa: pustinjski mravi, endemska soli u vodi i podlozi (halofite). Najznačajniji
vrsta insekta, stepski smuk, tekunica, stepski biljni predstavnici slatinske vegetacije su:
skočimiš, stepski soko i dr. caklenjača, jurčica i panonska jurčica.
Kao najveća oaza peščarsko - stepske „Slano kopovo“ značajno je stanište
i šumske vegetacije u Panonskoj niziji, SRP ptica u Srbiji. Na njemu se, između ostalih,
„Deliblatska peščara“ predstavlja jedan od gnezdi sabljarka i morski žalar. Pored
najvažnijih centara biološke raznovrsnosti gnezdarica, rezervat je jedinstvena selidbena
Evrope i najznačajnije stepsko područje u stanica tokom zimskog perioda za mnoge
Srbiji. migratorne vrste ptica poput: ždrala,
šljukarice, patke i guske.
SRP „Slano kopovo“ Slika 41. Ždralovi na kopovu
SRP „Slano kopovo“ nalazi se u blizini

Novog Bečeja i reke Tise. Predstavnik je jedne
od poslednjih slanih bara na slatinama Srbije.
Prostorno se nalazi u opštini Novi Bečej.
Zaštita je uspostavljena 2001. godine, na
površini od 976 ha.
„Slano kopovo“ jedno je od četiri
slana jezera nastalo u bivšem meandru reke
Tise. Tisa je tokom prošlosti često menjala
svoj tok i za sobom ostavljala brojne
meandre. Jedan od takvih je i paleomeandar Slika 42. Zaslanjeno
zemljište na kopovu

Od predstavnika sisara na ovom području 185 vrsta od kojih se izdvaja bela senica,
značajni su tekunica, patuljasti miš i stepski čapljica i patka njorka. Od oko 30 vrsta sisara
tvor. posebnu pažnju pobuđuje evropski dabar koji
Pored prirodnih vrednosti Specijal- je pre nekoliko godina vraćen na Zasavicu i
nog rezervata prirode „Slano kopovo“ ukup- Obedsku baru.
nom prostoru doprinosi i crkva Arača koja je
sagrađena krajem XII ili početkom XIII veka.
SRP „Zasavica“
SRP „Zasavica“ nalazi se na području

Mačve, istočno od reke Drine i južno od
Save. Dužina ovog vodotoka je preko 33 km,
a njegova širina dostiže 80 m. Prostorno
se nalazi u opštinama Sremska Mitrovica
i Bogatić. Zaštita je uspostavljena 1997. Slika 43. Pejzaž
godine, na površini od 1.821 ha.
Osnovna uloga rezervata je očuvanje Pored pomenutih prirodnih vrednosti,
prirodnog vodotoka karakterističnog za ovaj rezervat je postao poznati centar
ravničarske predele, kao i zaštita vlažnih za očuvanje autohtonih rasa domaćih
staništa, u kojima je očuvano bogatstvo životinja. Danas se u njemu gaje podolsko
biološke raznovrsnosti. goveče, balkanski magarac, i svinja, lasasta
mangulica.
Floru rezervata čini oko 700 vrsta viših
biljaka (Slika 43.). Najznačanije biljne vrste SRP „Selevenjske pustare“
su beli i žuti lokvanj, aldrovanda, testerica,
močvarna kopriva i jezičasti ljutić. SRP „Selevenjske pustare“ nalazi
Od 21 vrste riba, posebno mesto se na severu Vojvodine, uz samu državnu
zauzima crnka. Zasavica je jedino od dva granicu sa Mađarskom. Prostorno se nalazi
evidentirana stanište u Srbiji ove, skoro u opštinama Subotica i Kanjiža. Rezervat
iščezle vrste. čini deset odvojenih celina. Zaštita je
U rezervatu od vodozemaca živi 13 uspostavljena 1997. godine, na površini od
vrsta i 14 vrsta gmizavaca. Fauna ptica broji 1.850 ha.

Područje rezervata obuhvata lesnu Zaslanjene močvare i močvarne
terasu Tise i istočni obod Subotičke peščare. livade stanište su retkih ptičijih vrsta, naročito
Blizina podzemnih voda i konfiguracija terena šljukarica.
uticali su da se u rezervatu stvori mozaik Pored prirodnih vrednosti, u
vlažnih i suvih staništa. Pored zaslanjenih neposrednoj blizini Rezervata postoje brojna
terena, prostor povećava raznovrsnost arheološka nalazišta između ostalog ostaci
predela i ekosistema. srednjevekovne crkve.
Predeo
3.2.1.3.
izuzetnih odlika (PIO)
U Vojvodini postoje 2 zaštićena
područja koja se nazivaju Predeo izuzetnih
odlika (skraćeno ćemo ga obeležavati sa PIO),
to su: „Subotička peščara“ i „Vršačke planine“.
PIO „Subotička peščara“
Subotička peščara je jedna od

retko očuvanih kontinentalnih oaza peska.
Nalazi se na severu Bačke uz samu granicu
Slika 44. Gorocvet sa Mađarskom. Prostorno se nalazi u opšti
ni Subotica. Zaštita je uspostavljena 2003.
Zbog svojih specifičnosti Selevenjske Područje peščare predstavlja
pustare predstavljaju pravu riznicu biljnih prostor izuzetne biološke raznovrsnosti,
vrsta slatinskih, peščarskih, tresetnih i što je posledica mozaičkog rasporeda
stepskih staništa. U rezervatu se izdvajaju 22 različitih tipova staništa. Zbog pedoloških
zaštićene i strogo zaštićene biljne vrste (Slika uslova, klime i podzemnih voda izdvajaju
44.). Peščarski šušuljak je jedino stanište u se peščarska, stepska i močvarna staništa.
Selevenjskoj pustari u Srbiji. U rezervatu Peščara je jedinstvena i po nizijskoj tresavi.
se mogu videti peščarska perunika, morski U florističkom pogledu Subotička
trozubac, kasna salančica i dr. peščara je bogata mnogim zaštićenim

i strogo zaštićenim biljnim vrstama. Reljef, zemljište, klima kao i
Najznačajnije su vrste: šafranjika, mala prisustvo podzemnih i površinskih voda
svećica, peščarski karanfil, gorocvet, uslovile su bogatstvo biljnog sveta u šumo-
uskolisni kaćunak, sasa i dr. stepskoj i šumskoj zoni. Floru ovog masiva
Od životinjskih vrsta ističu se: slepo čini preko 1.000 vrsta. Najznačajnije su
kuče, stepski gušter, barska kornjača, endemoreliktne i retke vrste kao:
modrovrana i dr.
žbunasta mišjakinja,
PIO „Vršačke planine“
mađarski veprovac,
Vršačke planine predstavljaju
zasebnu geomorfološku celinu. Nalaze se
purpurni kukurek,
u jugoistočnom delu Banata uz granicu sa zvončica i dr.
Rumunijom. Veći deo planinskog masiva Očuvani planinski ekosistemi uslovili
nalazi se u granicama Srbije, dok je njen su bogatstvo i raznovrsnost živog sveta.
manji deo u Rumuniji. Najviši vrh Vršačkih Mnoge zaštićene vrste od nacionalnog i
planina je Gudurički vrh (641 m.n.v.); da li međunarodnog su značaja. Od oko 130
ste znali da je on ujedno i najviši vrh u Vojvo- vrsta ptica Vršačkih planina blizu 90 vrsta
dini? Vršačke planine prostorno se nalaze u su gnezdarice. Za ovo prirodno dobro
opštini Vršac. Zaštita je uspostavljena 2005. najznačajnije su vrste:
Vršačke planine na osnovu orao zmijar, dugorepa
geotektonskog položaja pripadaju
Srpsko-makedonskoj masi i predstavljaju sova, belovrata
njen rubni deo. Metamorfisane stene i
magmatski proboji kroz geološke periode muharica i dr.
su se modifikovale tako da danas mogu Pored prirodnih vrednosti na ovom
da se vide različite forme, poput blokova području postoje mnogobrojna arheološka
i ostenjaka. Ovi raznovrsni oblici nastali nalazišta. Na vrhu planine iznad Vršca
spiranjem i razaranjem predstavljaju dominira Vršačka kula, ostatak Vršačkog
vrednost u ukupnoj geološkoj raznovrsnosti grada, srednjevekovnog utvrđenja iz XIV
Vršačkih planina. veka, a u podnožju brega nalazi se manastir
Mesić sagrađen u XVI veku.

3.2.1.4. Park prirode insekata, 23 vrste riba, 7 vrsta vodozemaca,
(PP) 3 vrste gmizavaca i 166 vrsta ptica, kao i
značajan broj sisarskih vrsta, od kojih su
U Vojvodini pod zaštitom su sledeća mnoge ugrožene.
područja koja nazivamo Park prirode
Slika 45. Zalazak sunca nad Starom Tisom
(skraćeno: PP): PP „Jegrička“, PP „Palić“,
PP „Tikvara“, PP „Stara Tisa“ kod Bisernog
ostrva, PP „Begečka jama“, PP „Kamaraš“ i
PP „Ponjavica“.
PP „Stara Tisa“
kod Bisernog ostrva
Prirodno dobro nalazi se uz desnu obalu

reke Tise između naselja Bačko Gradište
i Čurug. Prostorno se nalazi u opštinama
Bečej, Novi Bečej i Žabalj. Zaštita je us-
postavljena 2008. godine, na površini od
391 ha. Između starog i novog toka Tise
Park prirode „Stara Tisa“ kod nalazi se Biserno ostrvo, poljoprivredno
Bisernog ostrva predstavlja najdužu mrtvaju zemljište izuzetnog kvaliteta za gajenje
u vodenom toku reke Tise. Prokopanim povrtarskih i voćarskih kultura. Biserno
kanalom od 7,2 km i nasipom podignutim ostrvo, poznato je po uzgoju kvalitetnog
1858. godine meandar je odvojen od Tise. vina „muskat-krokan“. Uz obalu Stare Tise
Dužina formirane mrtvaje iznosi oko 25 km, na Bisernom ostrvu nalazi se dvorac sa
širina korita oko 100 m, a dubina korita je od parkom grofa Rohoncija.
1-3 m. Zbog malog antropogenog uticaja, Pored prirodnih vrednosti, na ovom
meandar je u dobroj meri očuvao svoje zaštićenom dobru u neposrednoj okolini
prirodne vrednosti (Slika 45.). su dva naseljena mesta nešto dalje od
Ovo vodeno i močvarno stanište korita mrtvaje Bačko Gradište i uz samu
utočište je za oko 100 taksona vaskularne obalu Čurug. Uz Staru Tisu postoje brojna
flore (100 biljnih vrsta), 11 biljnih zajednica, arheološka nalazišta, kao i ostaci rimskog
11 vrsta Oligochaeta, velikog broja vrsta šanca.

PP „Palić“ 3.2.1.5. Spomenik
PP „Palić“ nalazi se u severnom prirode (SP)
delu Vojvodine između naselja Palić i
Subotice. Prostorno se nalazi u opštini U Vojvodini pod zaštitom su sledeća
Subotica. Zaštita je uspostavljena 1996. područja Spomenika prirode (skraćeno: SP):
godine, na površini od 712 ha. SP „Futoški park“, SP „Kamenički park“,
Palićko jezero nalazi se na kontaktu SP „Park čelarevskog dvorca“, SP „Park
Subotičke peščare i Bačkog lesnog platoa. Blandaš“, SP „Stari park u Vlajkovcu“, SP
Nastanak i formiranje jezera vezuje se za „Arboretum Stari park kod Sonte“, SP „Stari
dejstvo vetra. Pored pomenutog jezera, park Sokolac u Novom Bečeju“, SP „Vršački
u neposrednoj blizini postoji još nekoliko park“, SP „Park Instituta za grudne bolesti
eolskih jezera. i tuberkulozu“ u Novom Sadu, SP „Park
Zbog velike zamuljenosti Palićkog dvorca Jagodić“, SP „Park Aleksa Šantić“,
jezera pre više godina izvršeno je njegovo SP „Park dvorca u Konaku“, SP „Dunavski
izmuljenje. Nažalost, umesto njegovog park“ u Novom Sadu, SP „Stari park u
oživljavanja, ponovnim upuštanje otpadnih Temerinu“, SP „Straža“, SP „Ivanovačka
voda iz grada Subotice u jezero stvorene su ada“, SP „Čarnok“, SP „Šuma Junaković“,
nove naslage mulja. Posledica ponovnog SP „Ritske šume na Mačkovom sprudu“, SP
zamuljenja danas ima veliki uticaj na pri- „Humka na potezu Livade“, SP „Sastojina
rodne vrednosti jezera. S toga je prirodna starih slavonskih hrastova Smogva“, SP
vegetacija ostala na malim površinama. „Dvorska bašta u Sremskim Karlovcima“, SP
Vodena površina predstavlja najznačajnije „Stari park u Velikom Gaju“, SP „Stari park u
zimovalište ptica na ovom prostoru. Čoki“, SP „Županijski park u Zrenjaninu“, SP
Veliki park, koji se nalazi u grani- „Park u Horgošu“, SP „Stari park u Novom
cama Parka prirode, bogat je vrstama Kneževcu“, SP „Park u Bačkoj Topoli“,
mezofilnih peščarskih hrastovih šuma i služi SP „Park na PD Krivaja“, 60 drvoreda,
kao refugium (utočište) vrstama uništenih grupa stabala, pojedinačnih stabala,
sa okolnih staništa.Od životinjskih vrsta u geomorfoloških objekata i memorijalnih
parku su značajni brojni slepi miševi i oko 60 kompleksa i Zaštićena okolina Manastira
vrsta ptica koje se ovde gnezde. Kovilj. Koje od njih ste posetili? Da li ste
Zbog zaslanjenosti vode jezera,
sredinom XIX veka, na severnoj obali znali da su to Spomenici prirode?
Palićkog jezera formirana je banja Palić.

SP „Čarnok“ – nalazište-elipsasto utvrđenje tipa „opidum„
mali botanički lokalitet koje je zaštićeno kao spomenik kulture.
Spomenik kulture je keltsko utvrđenje iz II
Nalazi se u centralnom delu Bačke, u veka p. n. e.
ataru sela Bačkog Dobrog Polja. Prostor se
nalazi na području opštine Vrbas. Zaštita je SP „Park manastira Beočin“
uspostavljena 1986. godine, na površini od
3 21 83 ha. Spomenik prirode „Park manastira
Spomenik prirode je značajan Beočin“ nalazi se na severnoj padini Fruške
kao botanički lokalitet, a predstavlja gore unutar kompleksa pravoslavnog
izolovan poluprirodni prostor sa iskonskom manastira Vaznesenje Gospodnje. Zbog
stepskom vegetacijom. Čarnok je keltsko svoje starosti, stilskog oblikovanja i
utvrđenje koje zbog nepristupačnosti nije kapitalnih primeraka dendroflore, park
naseljavan. Lokalitet poseduje sve odlike (površine 60 a) se nalazi pod zaštitom.
reliktnosti i izvornosti, sa prisutnim retkim i Prostor se nalazi u opštini Beočin.
ugroženim vrstama vaskularne flore Srbije. Park je podignut u klasičnom,
Od kserotermne reliktne stepske vegetacije francuskom stilu vrtne umetnosti. Potpuno
(retke biljne vrste koje mogu da žive u je simetričan i odlikuje se orginalnošću
suvim staništima) na lokalitetu je prisutna: projektantskog rešenja, a uređen je u
pamuk trava, divlji karanfil, srpica i divlja drugoj polovini XIX veka.
špargla. Iz grupe endema prisutna je vrsta Izuzetnom dekorativnošću odlikuju
Sadlerov različak. Pored pomenutih vrsta na se stabla stare smrče, tise, bodljive smrče,
prirodnom dobru evidentiran je veliki broj Vajmutovog bora, magnolije i divljeg
ugroženih vrsta stepskog karaktera. kestena.
Na lokalitetu je evidentirano oko
100 vrsta ptica. Od toga broja 20 vrsta SP „Hrast lužnjak u dvorištu
su gnezdarice, dok se 10 vrsta gnezdi
u neposrednoj blizini. Od gnezdarica su
crpne stanice kod Kumana“
značajne vrste: poljska i ćubasta ševa, vivak
Spomenik prirode „Hrast lužnjak u
i dr. Unutar bedema živi veoma retka vrsta
dvorištu crpne stanice kod Kumana“ nalazi
guštera, stepski gušter.
se uz levu obalu reke Tise u branjenom
Svojevrstan doprinos predstavljaju
pojasu, 20 m od nasipa, a u blizini crpne
i stvorene kulturne vrednosti, arheološko
stanice i naselja Kumane. Lokalitet se

nalazi u opštini Novi Bečej. Zaštita je diteljskih vrednosti, ovaj lokalitet
uspostavljena 1985. godine, na površini predstavlja i turistički potencijal opštine
od 14 a. Novi Bečej.
SP „Koprivić
u centru Novog Sada“
Stablo „Koprivića u centru

Novog Sada” je jedno od preostalih stabala
Slika 46. Hrast lužnjak kod Kumana
nekadašnjeg drvoreda u ulici Modene, a

nalazi se preko puta hotela Putnik. Pros-
torno stablo koprivića se nalazi u gradu
Novom Sadu. Zaštita je uspostavljena 1978.
godine, na površini od 04 a.
Stablo koprivića je visoko oko 15 m,
obim debla na 1,30 m iznosi 3,6 m, dok je
prečnik krune oko 22 m. Starost stabla se
procenjuje na preko 100 godina.
Staro stablo hrasta lužljaka pred- Spomenik prirode stablo
stavlja kapitalan, do danas najlepši registro- koprivića predstavlja izuzetan primerak
vani primerak svoje vrste u Vojvodini (Slika ove vrste. Stablo se posebno odlikuje
46.). Hrast je visine preko 33 m, visina debla svojim dendrometrijskim i estetskim
do prvih grana iznosi 3 m dok obim debla na karakteristikama. Krunu stabla formira
visini od 1,30 m iznosi 6,80 m. Starost stabla više bočnih grana koje čine da kruna
se procenjuje na preko 300 godina. Svojim ima kuglasti oblik. Zbog opasnosti da se
dimenzijama stablo dominira okolnim pros- pojedine grane ne odlome, na stablu su
torom. Staro stablo hrasta lužnjaka veoma postavljene čelične sajle koje su utvrdile
je vitalno i predstavlja pravi primerak ove bočne grane. Pre nekoliko godina zemljani
vrste. sloj ispod krošnje je zamenjen novim
U neposrednoj blizini starog stabla humusom. Ovim merama stablu koprivića
nalazi se stara crpna pumpa koja predstavlja obezbeđeni su uslovi za opstanak.
pravu graditeljsku vrednost, izgrađena je s
kraja XIX veka. Zbog svojih prirodnih i gra-

3.2. 2. Staništa zaštićenih Regionalni
i strogo zaštićenih vrsta koridori:
U Vojvodini do sada je izdvojeno 481 • vodotoci i njihov obalski
stanište zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta pojas: Krivaja, Čiker, Mostonga,
evidentiranih u skladu sa kriterijumima Dobrodolski potok sa Kajinovcem,
Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo potokom Međeš i Progarskom Jarčinom,
zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, kao i plovni delovi osnovne kanalske mreže
životinja i gljiva (“Službeni glasnik RS”, br. hidrosistema Dunav - Tisa - Dunav (DTD);
5/2010).
3.2.3. EKOLOŠKI koridori

• slatinsko-stepski koridor
Banata koji obuhvata slatine Banata
Ekološki koridor je ekološka putanja predviđene za zaštitu (slatine oko Novog
ili veza koja omogućava kretanje jedinki Miloševa i Bočara, slatine oko Šurjana i
populacija (biljnih i životinski vrsta) između Jarkovca, slatine oko Ilandže, Dobrice i
zaštićenih područja i ekološki značajnih Alibunara) i evidentirana staništa zaštićenih
područja od jednog lokaliteta do drugog i i strogo zaštićenih vrsta između SRP
koji čine deo ekološke mreže. „Pašnjaci velike droplje“ i PIO „Vršačke
planine“;
Međunarodni
• slatinsko-stepski koridor
ekološki koridori su: Bačke koji obuhvata zaštićena područja
SP „Humka na potezu Livade“(Jurišina
• Dunav, Tisa, Sava, Tamiš - međunarodni humka), SP „Čarnok“, slatinska područja
ekološki koridori od evropskog značaja; Bačke predviđena za zaštitu (slatine kod
Sonte i Bogojeva, slatine kod Ruskog
• Kereš, Zlatica, Begej, Karaš, Nera, Krstura) i evidentirana staništa zaštićenih i
Brzava, Moravica, Bosut, Studva strogo zaštićenih vrsta između navedenih
-prekogranični ekološki koridori koji slatinskih područja i SRP „Titelski breg“,
povezuju prostore susednih zemalja od prirodnog dobra u postupku zaštite.
ekološkog značaja.

Lokalni ekološki koridori 3.2.4. EKOLOŠKA mreža
Karakteristike koridora pokazuju:
„Ekološka mreža je skup
• veći broj vodotoka i kanala, uključujući
međusobno povezanih ili prostorno bliskih
i neke manje meliorativne kanale, među
zaštićenih područja i ekološki značajnih
kojima su sledeći fruškogorski potoci/kanali
područja koji omogućava slobodni protok
identifikovani kao lokalni ekološki koridori:
gena i bitno doprinosi očuvanju prirodne
Lišvar i Čedimir, Sviloški potok (Almaš),
ravnoteže i biološke raznovrsnosti i unutar
Tekeniš, Čitluk, Potoranj, Čerevićki potok,
kojih se delovi povezuju prirodnim ili
Šakotinac, Kozarski potok, Časarski potok,
veštačkim ekološkim koridorom“(“Službeni
Dumbovo, Rakovački, Liparija, Šandorovac,
glasnik RS”, br. 5/2010).
Kamenarski potok (Ledinački potok), Mali
kamenarski potok, Novoselski potok,
Rokov potok, Bukovački potok, Selište, 3.2.5. Međunarodna zaštita
Ešikovac, Lipovac, Šarkudin sa Šidinom,
kanal Međeš, Moharač, Barakut, Remeta
sa potokom Jaroš, Kuštilj, potoci Sanča i 3.2.5.1. Ramsarska područja (RAMSAR)
Mutalj, Vranjaš (Manđeloski potok), Kanal
Čikas sa Stejanovačkim kanalom i potokom
Prema Ramsarskoj konvenciji (Kon-
Rovača, potok Kudoš, Borkovački potok,
vencija o očuvanju i održivom korišćenju
potok Jelence, potok Šelevrenac sa potokom
područja koja su od međunarodnog značaja
Kontić, Veliki Begej sa Ljukovom, Potok
naročito kao staništa za ptice močvarice),
Budovar, Patka bara sa Novokarlovačkim
u Vojvodini je 7 područja upisano na listu
potokom i potokom Komarevac, kanal
Ramsarskih područja: Ludaško jezero,
Golubinci – Stari Banovci, kanal Jarčina,
Obedska bara, Stari Begej – Carska bara,
kanal Galovica, Nadel;
Slano Kopovo, Gornje Podunavlje, Zasavica
• međe, živice, šumarci i poljozaštitni i Labudovo okno koja zauzimaju površinu
pojasevi koji povezuju izolovana šumska od 49.598 ha, odnosno 2,3% teritorije
staništa; Pokrajine. U postupku nominacije za Ram-
sarsko područje nalazi se Koviljsko–petrova-
• doline, dubodoline, pašnjaci i košanice radinski rit.
između značajnih stepskih i slatinskih
staništa.

3.2.5.2. IPA (Important plant area) Budžak), Srednji Banat I (Ostrovo; Rusanda;
Okanj) i Srednji Banat II (Slatine Sečanj,
značajna botanička područja Neuzina, Botoš, Tomaševac, Orlovat).
U okviru međunarodnog IPA 3.2.5.3. IBA

(Important bird area) –
projekta (značajna botanička područja), područja od međunarodnog značaja za ptice
na području Vojvodine izdvojeno je 27
područja ukupne površine 328 208 ha, tj. Izdvojeno je 21 (IBA) područje od
15,3% teritorije. međunarodnog značaja za ptice ukupne
IPA područja u Vojvodina su: Fruška površine 354 786 ha zauzimajući 16,5%
Gora, Koviljsko – petrovaradinski rit, prostora Vojvodine.
Obedska bara, Carska bara, Slano Kopovo,
Gornje Podunavlje, Deliblatska peščara, IBA područja u Vojvodini su:
Selevenjske pustare, Zasavica, Pašnjaci
velike droplje, Vršačke planine (Vršačke Gornje Podunavlje, Karađorđevo, Subotička
planine; Mali rit; Margita, Plandište, jezera i pustare, Bečejski ribnjak, Jegrička,
Jasenovo), Subotička peščara, Palić, Ludaš, Titelski breg, Koviljski rit, Pašnjaci velike
Titelski breg, Rimski šanac, Žabaljska droplje, Slano Kopovo, Okanj i Rusanda,
humka sa slatinom, Slatinsko područje Carska bara, Gornje Potamišje, Srednje
Mužlja – Aradac, Slatinska područja oko Potamišje, Vršačke planine, Deliblatska
Doroslova, Slatinsko područje Čoka – peščara, Labudovo okno, Dunavski
Ostojićevo – Jazovo - Banatski Monoštor, lesni odsek, Fruška Gora, Obedska bara,
Telečka I (Duboka dolina, Panonija, Lipar Bosutske šume i Zasavica.
– Busi), Telečka II (Mali Beograd, Zobnatica,
Široka dolina – Orešković), Telečka III (Mali 3.2.7.4. PBA (Prime butterfly area)
Iđoš), Severna Bačka I (Velike Slatine – područja – područja značajna za dnevne leptire
Gakovo, Široka bara, Bela bara oko Bilića,
Rančevo – Riđica, Stanišić, Čonoplja – Područja značajna za dnevne leptire
Svetozar Miletić), Severna Bačka II (Mali (PBA) obuhvataju 91 107 ha, tj. 4,2%
pesak, Martonoš, Kapetanski rit – Velebit, prostora APV.
Zimonjić oko Kireša), Severni Banat PBA područja na teritoriji Vojvodine
(Banatsko Aranđelovo – Veliki i Mali Siget, su: Gornje Podunavlje, Fruška gora,
Novi Kneževac – Širine, Šulpe majur, Filić, Deliblatska peščara i Zasavica.

3.2.5.5. MAB (Man and Biosphere – Ramsarska konvencija i
3.3.
Čovek i biosfera) Ramsarska područja
U okviru projekta UNESCO „Čovek u AP Vojvodini
i biosfera“ čiji je cilj objedinjavanje zaštite Ramsarska područja u Vojvodini
biodiverziteta, kulturnih vrednosti i
ekonomskog razvoja određenog područja, Konvencija o vodenim područjima,
predloženo je da SRP „Gornje Podunavlje“ potpisana je 1971. godine u gradu Ram-
i SRP „Deliblatska peščara“ uđu u Mrežu saru, na iranskoj obali Kaspijskog jez-
rezervata biosfere. era. Ovaj međudržavni akt obezbeđuje
Značajna osnovu za očuvanje i mudro korišćenje
3.2.5.6. područja prekogranična vodenih staništa i njihovih resursa kroz
lokalne, regionalne i nacionalne ak-
Kao značajna prekogranična tivnosti i međunarodnu saradnju. Na listi
područja izdvojeni su NP „Fruška Gora“, međunarodno značajnih vodenih područja
PP „Palić“, SRP „Ludaško jezero“ SRP prema ovoj konvenciji, nalaze se sledeća
„Selevenjske pustare“, SRP “Gornje područja:
Podunavlje“, SRP „Zasavica“ i SRP
„Deliblatska peščara“. 1. SRP “Obedska bara”
2. SRP “Lukoško jezero”
LITERATURA 3. SRP “Stari Begej - Carska bara”
4. SRP “Slano Kopovo”
[1.] Grupa autora: Zaštićena prirodna dobra Srbije, Ministarstvo za
zaštitu životne sredine i Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd, 5. “Labudovo okno”
2007. 6. SRP “Gornje Podunavlje”
[2.] Grupa autora: Zaštićena prirodna dobra i ekoturizam
Vojvodine, Univerzitet u Novom Sadu PMF Departman za 7. SRP “Zasavica”
geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, 2008. Slika 47. Obedska bara
[3.] Zakon o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS“, br.36/09).
[4.] Iz dokumentacije Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, Novi
Sad.
[5.] Grupa autora: Sudija, Uspostavljanje ekološke mreže u AP
Vojvodini - preglad stanja, analiza i
mogućnosti, Novi Sad, 2009.
[6.] Podaci iz Centralnog registra, Zavoda za zaštitu prirode Srbije,
Beograd.
[7 ] pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih
divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva
(„Službeni glasnik RS”, br. 5/2010).

3.3.1. SRP ‘’Obedska bara’’ ukupnoj površini 9820 ha. Upisana je na
Ramsarsku listu 1977. godine.
Obedska bara je najstarije zaštićeno Postojanje starih mešovitih šuma
područje u našoj zemlji, a takođe i jedno kao što je Debela gora, izuzetne raznolikosti
od najstarijih prirodnih dobara na svetu. gljiva, flore i faune, sa brojnim starim
Stavljena je pod zaštitu 1874. godine. natrulim, polusuvim ili sasvim suvim
“Zlatno doba” Obedske bare trajalo je stablima, od velikog broja različitih vrsta
tokom 19. i u prvim decenijama 20. veka. drveća (hrast lužnjak, jasen, bela topola,
Smatra se da je tada u zoni Potkovice crna topola, grab, brest, jasen, cer, klen,
Obedske bare gnezdilo oko 60.000 parova itd), upravo je jedan od glavnih ciljeva
ptica močvarica, od čega je u koloniji čaplji zaštite prirode.
bilo 15.000 parova, u okviru 8 vrsta. To je Osnovne vrednosti flore i faune
bila koncentracija ptica kakva se retko gde Obedske bare su lokvanji, testerica, barska
mogla naći na prostorima Evrope. paprat, barske kornjače, žabe, tritoni i
Danas Specijalni rezervat prirode vodene zmije, kolonije čaplji, gnezda orla
,,Obedska bara” predstavlja najveće plavno belorepana, crnih roda, crnih lunja, centar
područje u Srbiji, autentičan splet mrtvaja, reprodukcije slepih miševa, divlje mačke i
bara, okana, močvarne vegetacije, vlažnih kune.
livada i šuma koje se odlikuje izuzetnim Prostrano plavno područje
bogatstvom biološke raznovrsnosti sa Rezervata je prirodno mrestilište za veliki
značajnim prisustvom retkih i ugroženih broj savskih vrsta riba i njihova neophodna
vrsta od nacionalnog i međunarodnog hranidbena baza. Posebno značajne vrste
značaja. U njemu se nalaze brojni osetljivi riba su štuka, čikov, šaran, karaš itd.
(fragilni) ekosistemi, posebno vlažna Na istočnom kraku Potkovice nalaze se
staništa, prastare šume hrasta lužnjaka i ruševine srednjevekovnog utvrđenja
slatine. Obedska bara ima poseban značaj Kupinik iz 1388. godine, ostaci Manastira
za reku Savu kroz očuvanje i unapređenje Obed iz 1501., kao i crkva Sv. Luke na
kvaliteta rečne vode, za mrest riba, rubu Kupinova i Potkovice Obedske bare
reprodukciju vodozemaca i gmizavaca, kao iz 1451. godine, što predstavlja jednu od
i opstanak retkih i ugroženih vodenih vrsta prvih pravoslavnih crkava na prostorima
biljaka. Vojvodine.
Na području Rezervata je Osnovni faktori koji u savremeno
uspostavljen trostepeni režim zaštite na doba ugrožavaju prirodne vrednosti

SRP ,,Obedska bara” su zarastanje i našoj zemlji. Visoke lesne obale jezera
nestajanje vlažnih staništa nepovoljne čuvaju reliktnu stepsku zajednicu, staništa
promene vodnog režima, razvoj florističkih retkosti.
intenzivnog šumarstva, posebno podizanje Ludaško jezero pripada malobrojnim
plantažnih zasada klonskih topola, očuvanim stepskim jezerima Panonske
izostanak obnavljanja starih prirodnih regije. Najvažnije prirodne karakteristike
šuma sa hrastom lužnjakom, neadekvatno ovog kompleksa vlažnih staništa su
upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom određene geografskim položajem jezera,
od međunarodnog značaja i nedostatak hidrogeološkim osobinama područja
odgovarajućih projekata i sredstava. i klimatskim uslovima. Rezultat ovih
Poslednjih nekoliko godina su u toku faktora je mozaičan tip predela, povećana
aktivnosti na provođenju projekta Sanacije i predeona i specijska raznovrsnost.
revitalizacije vlažnih livada i pašnjaka. Jezero i okolne plavljene livade pret-
stavljaju mesto okupljanja i boravka brojnih
3.3.2. srp “Ludaško jezero” ptičjih vrsta u toku prolećne i jesenje seobe.
Kao značajnije predstavnike flore i faune
Specijalni rezervat prirode «Ludaško treba pomenuti orhideje, panonski zvezdan,
jezero» zaštićen je kao prirodno dobro od vodenu stenicu, čikova, žabe češnjarke,
izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. mrmoljke i brkate senice. Kompleks igra
Uvršteno je na Ramsarsku listu 1977. ključnu ulogu u očuvanju vidre na slivnom
godine. području Kireša.
Ludaško jezero sa okolnim Vlažna staništa vezana za Ludaško
kompleksom vlažnih staništa nalazi se jezero su bila podvrgnuta odvodnjavanju u
na samoj granici Subotičko-Horgoške drugoj polovini 20. veka. Danas je jedan od
peščare i lesne zaravi Bačke. Jezero je najvećih problema zagađenje voda.
jedina stajaća voda ove peščare, koja nije Slika 48. Carska bara
pretrpela ireverzibilne promene tokom
regulacija voda regiona. U poređenju sa
sličnim vodenim ekosistemima Vojvodine,
spada u jedno od najočuvanijih močvarnih
biotopa peščarskog i stepskog prostora i
istovremeno je jedini predstavnik plitkih,
semistatičnih jezera stepske oblasti u

3.3.3. srp “Stari Begej – vodozemaca 11 vrsta;
Carska bara” gmizavaca 5 vrsta;
faune ptica 250 vrsta;
SRP “ Stari Begej – Carska bara sisara 50 vrsta.
“ predstavlja autentičan mozaičan splet
jezersko – ribnjačkih, rečnih, barskih, Razvijeni su skoro svi tipovi
močvarnih, livadskih, slatinskih, stepskih, vegetacije (vodena, močvarna, livadska,
šumskih i oraničnih ekosistema, sa izuzetno slatinska i šumska). Značajni predstavnici
bogatim ekosistemskim i specijskim retke i ugrožene flore i faune su beli i žuti
biodiverzitetom. Nalazi se u Srednjem lokvanj, vilini konjici, mrmoljci, žabe i
Banatu, jugozapadno od Zrenjanina, u barske kornjače, orlovi belorepani, čaplje,
plavnoj zoni međurečja Tise i Begeja. divlje guske i divlje patke, divlja mačka i
Ima oblik latiničnog slova «S» blago izvije- vidra.
nog u pravcu jugozapad – severoistok. Na Osnovni ugrožavajući faktor u
ukupnoj površini od 1.676 ha, ustanovljena Rezervatu predstavlja loš kvalitet vode
je i zaštitna zona koja obuhvata 7.532 ha. opterećene organskom materijom koja se
Uspostavljen je trostepeni režim zaštite. upušta u Stari Begej iz ribnjaka.
Uključena je na Ramsarsku listu 1996. go- Negativan uticaj imaju i
dine. nedozvoljene radnje u režimima zaštite I
Prisutan je veliki broj hidroloških i III stepena na prostoru i uspostavljanje
objekata: tok Starog Begeja Carska bara; jabučnjaka u Botoškom ritu, što dovodi
Bare Tiganjica, Perleska bara, veliki broj do degradacije retkih livadsko-slatinskih
manjih bara, mrtvaja i kanala. zajednica.
Slika 49. Slano kopovo
Ekosistemski i specijski diverzitet
SRP «Stari Begej – Carska bara» predstavlja
jednu od njenih temeljnih vrednosti.
U okviru rezervata je opisano:
oko 500 biljnih vrsta;

fitoplanktona 328 vrsta;
veliki broj insekata;
riba 24 vrste;

3.3.4. srp “Slano Kopovo” sabljarke i morski žalar, koji se popularno
naziva «panonski mornar».
Specijalni rezervat prirode Na području Slanog Kopova se
«Slano Kopovo», predstavlja jednu od javljaju specifične slatinske biljne zajednice
poslednjih očuvanih bara na slatinama koje su, ne samo u Srbiji, već i u celoj
Vojvodine-Srbije, odnosno slanih jezera u Panonskoj niziji u fazi iščezavanja. Pečat
paleomeandrima. U davnoj prošlosti je Tisa Slanom Kopovu daje dominantna halofitska
često menjala svoj tok, razlivala se i plavila (slatinska) vegetacija, koja je vezana za
okolne nizine. Jedan od prastarih solončake i izgrađena od karakterističnih
meandara reke Tise je i Slano Kopovo, ostao halofita, te pripada tipu izvornog biljnog
nakon isušivanja močvara na tlu Vojvodine i pokrivača koji je već skoro nestao sa većeg
podizanja nasipa u 17. i 18. veku. Uključeno dela panonskih prostora. Mnoge biljne
je na Ramsarsku listu 2004. godine. vrste karakteristične za ovaj tip vegetacije
Slano Kopovo ne samo da predstavljaju danas prave raritete, pa
predstavlja neprocenjiv centar osobene su zakonom zaštićene, među njima
biološke raznovrsnosti živog sveta na najznačajnije caklenjača i jurčica.
prostorima Vojvodine, već i reprezentativni Slano Kopovo se nalazi u severnom
primer slatinskih staništa koja su na Banatu na aluvijalnoj ravni Tise i Galacke,
granici potpunog nestajanja. Slano omeđeno putevima Novi Bečej - Novo
Kopovo predstavlja jedno od najvažnijih Miloševo i Novi Bečej - Bašaid. Obuhvata
i najosobenijih staništa ptica u Srbiji. polulučnu, izduženu depresiju pravca
Njegova vrednost se ogleda kroz gnežđenje severozapad - jugoistok, i predstavlja
vrsta atipičnih za Panonsku niziju, a u stvari fosilni meandar Tise. Jedan od
karakterističnih za pontsko-kaspijske slatine dokaza pravca nekadašnjeg toka reke
i morske obale, kao i činjenicu da se radi o Tise je desetak manjih ili većih humki u
jedinstvenoj selidbenoj stanici za određene okolini koje su u prošlosti pratile tok reke.
migratorne vrste ptica. Slano Kopovo Sedimentacijom još u doba Panonskog
je posebno povoljno za ždralove koji u mora, a kasnije eolskom i naročito rečnom
toku svojih redovnih seoba u ogromnim erozijom stvoreno je udubljenje blagih
i veličanstvenim jatima prekrivaju ovaj strana i širokog dna, koje se ispunilo vodom.
prostor i zaglušuju ga svojim osobenim Na sličan način nastale su brojne ulegline
«trubljenjem». Brojne su u toku seobe i i bare u ovom regionu koje zajedno sa
patke, guske, šljukarice. Ovde se gnezde močvarama i ritovima Banaćani nazivaju

“kopovi”, a ako su im vode sa većim tom delu prostire rudina Veliki pesak sa
procentom soli onda i “ slane”. Otuda naziv najvišom tačkom na Maslar humki 86,8
Slano Kopovo, mada je poznata i kao Slana, metara apsolutne visine. Prema severu i
Kopovo, Šoškopo ili pak Lesino kopovo. jugu na jezerski basen se nastavlja suvo ili
Jezero Slano ili Veliko Kopovo se povremeno plavljeno dno fosilnog meandra.
nalazi severoistočno od Novog Bečeja, Najveće dubine jezera se nalaze bliže
od koga je u pravoj liniji udaljeno 5 km. zapadnoj obali. Ovde na nekoliko mesta
Apsolutna visina ogledala jezera je 77 m. postoje tzv. “oka”, u kojima su
Slano Kopovo se nalazi na lesnoj dubine najveće. U njima se nalaze i tzv.”živa
terasi. Njegov bazen zauzima najdublji deo blata” opasna po život čoveka i stoke, ukoliko
nekadašnjeg korita Tise. Prema tome, po se na njih nagazi. Istočna polovina basena
postanku spada u grupu geomorfoloških je plića. Površina Slanog Kopova iznosi 1, 45
oblika koji su postali radom rečne vode i km2.
pripada grupi rečnih ili fluvijalnih jezera. Tokom poslednje decenije značajan
Basen Slanog Kopova zauzima najveći negativni faktor je poremećaj vodnog bilansa,
deo istočnog kraka pomenutog meandra, jer sve češće dolazi do isušivanja Slanog jezera
čiji oblik podseća na potkovicu sa kracima i Poštaš Kopova tokom leta i jeseni. Smatra se
okrenutim ka jugoistoku. da su ova isušivanja posledica promena nivoa
Paralelno sa Slanim Kopovom, sa podzemnih voda (usled izgradnje sistema
njegove istočne strane, prostire se uža Dunav - Tisa - Dunav i veštačke brane na
depresija Poštaš Kopovo ili Malo Kopovo reci Tisi). Isušivanje jezera predstavlja jedan
i za razliku od Slanog Kopova nema slanu od glavnih problema zaštite ptica vezanih
vodu. Poštaš Kopovo je slatkovodni za vodena staništa. Na primer, sabljarke
ekosistem sa otvorenim vodenim oknima i Recurvirostra avosetta nisu gnezdile l989.
plivajućim vaskularnim biljkama. godine zbog niskog vodostaja vode Slanog
Ova dva Kopova su razdvojena nešto jezera na početku sezone gneždjenja.
višom lesnom gredom koja se zove Izmedju Osnovni faktori ugrožavanja Slanog
Kopova. Njihova medjusobna udaljenost kopova su nepovoljan vodni režim i intenzivna
iznosi od 350 do 900 metara. poljoprivredna proizvodnja u okruženju ali i u
Istočna strana basena Slanog samom Rezervatu. U toku su projekti aktivne
Kopova, ima dosta blag nagib. Iznad zaštite otkupa zemljišta i prevođenja njiva
zapadne obale diže se odsek lesne terase, u travna staništa, kao i projekat poboljšanja
relativne visine do 6 m, na kojoj se u vodnog režima.

3.3.5. Labudovo okno kao i sama reka sa adama i rukavcima:
Dubovački rit, Labudovo okno, ada
Čibuklija i Žilava, ušće Karaša, obuhvaćeni
su granicama Specijalnog rezervata
prirode “Deliblatska peščara”. U granice
predloženog Ramsarskog područja su
uključeni i vredni akvatični ekosistemi tog
regiona, kao što su ušće Nere, Zavojska
Slika 50. Labudovo okno
ada, kao i Dunavci i obale Dunava sa desne

strane reke. Uključeno je na Ramsarsku listu
2007. godine.
Glavni tipovi vodenih staništa su
stalni rečni tokovi i stalne slatkovodne
močvare. Na području Labudovog okna
Područje Dunava na južnom smenjuju se različite biljne zajednice,
obodu Panonske nizije u Banatu, između od vodenih i močvarnih zajednica koje
prostrane Deliblatske peščare na severu i dominiraju, dok je na obalama, kao krajnjim
Ramskog peska na jugu, obuhvata jedno od ograncima Deliblatske peščare razvijena
najosobenijih i najreprezentativnijih prostora vegetacija vlažnih livada i stepskih
u nacionalnim i regionalnim okvirima. pašnjaka.
Deliblatska peščara, kao najveća evropska Ovo područje je jedno od specifičnih,
kontinentalna peščara i njeno neposredno jedinstvenih i očuvanih vodenih i močvarnih
okruženje uz Dunav predstavlja jedinstven staništa na donjem toku reke Dunav kroz
geomorfološki fenomen. Vojvodinu i Srbiju, čija su iskonska barsko
Izgradnjom akumulacionog jezera u močvarna staništa dobrim delom uništena.
Đerdapu su, podizanjem nivoa vode u reci Značajne biljne vrste su beli i žuti lokvanj,
i njenim usporom, potopljene mnoge ade, iđirot, orhideje i mnoge druge. Dubovački
priobalni niži delovi i lagune uz južni deo rit i plićaci Dunava predstavljaju idealno
Deliblatske peščare, čime su stvorena nova mrestilište mnogih vrsta riba. Od značajnijih
vodena staništa, bogatog i raznovrsnog vrsta tu su šrac; kečiga; mali i veliki
živog sveta. vretenar. Ovaj prostor je značajno stecište
Od 2001. godine delovi Deliblatske ptica močvarica, gnezdilište vrsta ugroženih
peščare koji neposredno izlaze na Dunav na celoj planeti, hranilište brojnih retkih i

ugroženih vrsta i najjača migratorna stanica Takođe je neophodno lov na migratorne
vodene avifaune u Srbiji. vrste smanjivati na račun uzgajališta
Ovde je najvažnije gnezdilište i plovuša koja treba locirati na područja van
zimovalište malog vranca u Srbiji, i lokacija zaštićenog prirodnog dobra.
najbogatije kolonije čaplji u zemlji, u kojoj Poljoprivreda na području bazira
se gnezdi i blistavi ibis. Na Labudovom oknu se na ispaši goveda i ovaca, za šta postoje
borave izuzetno retke grabljivice kao što su prirodni uslovi i potreba u smislu očuvanja
orao belorepan i crni orao. Veoma bogata specifičnih prirodnih vrednosti. Orjentacija
i raznovrsna jata barskih ptica koja broje na uzgoj starih, autohtonih rasa (podolsko
preko 40.000 jedinki skupljaju se svake goveče, vitoroga ovca, cigaja) može u
godine na vodama Labudovog okna. Ovo je budućnosti predstavljati osnov proizvodnje
najvažnije zimovalište vodenih ptica u Srbiji zdrave hrane, ali i turističku atrakciju.
i jedno od najvažnijih na Balkanu. Ratarska proizvodnja je prisutna na malim
Život čoveka na području parcelama i uglavnom zasnovana na
Labudovog okna najvećim delom je ekstenzivnom uzgoju žitarica.
vezan za Dunav i okolna ritska staništa. Šumarstvo se odvija uglavnom
Stoga je ribarstvo bilo i ostalo jedno od na adama, ograničeno merama zaštite.
osnovnih vidova korišćenja područja. Pored Dunav sa rubom Peščare pruža povoljne
privrednog ribolova, danas u granicama mogućnosti razvoja turizma (posmatranje
zaštićenog prirodnog dobra ograničenog i fotografisanje ptica, doživljaj prolećne
kapaciteta, prisutan je i sportski ribolov, sa i jesenje seobe močvarne avifaune, lov
mnogo većim mogućnostima od trenutno i ribolov, nautički turizam). Ulaganje u
iskorištenih. U interesu razvoja usklađenog turističko opremanje, uz adekvatnu
sa potrebama zaštite prirode i potenciranja promociju, treba da doprinesu svrstavanju
ekološkog turizma, potrebno je stimulisati ove delatnosti u jednu od osnovnih u
tradicionalne načine ribarenja. budućem razvoju usklađenim sa zaštitom
Osnovu lovstva na području prirodnih vrednosti. Radi održavanja
Labudovog okna čini obilje pernate vodene plovnog puta vrši se eksploatacija
divljači, čije je korišćenje ograničeno šljunka iz korita Dunava, uz ograničenja
merama zaštite rezervata. U budućnosti propisana režimima zaštite. Vrši se
treba prisutno bogatstvo i raznovrsnost zahvatanje podzemnih voda za potrebe
vodene avifaune koristiti za razvoj vodosnabdevanja, i postoji mreža
posmatranja i fotografisanja ptica. melioracionih kanala. Na području postoje

i vikend naselja, čije je širenje u okviru “Gornje Podunavlje” je jasno omeđen
zaštićenog prirodnog dobra, onemogućeno i kompaktan ritski kompleks.Nalazi se na
režimima zaštite. Prostor Labudovog okna krajnjem severozapadu Srbije, na granici
koristi se u naučno istraživačkom radu (flora sa Mađarskom i Hrvatskom, neposredno se
i vegetacija, ornito i herpetofauna, kvalitet naslanjajući na ramsarska područja u ovim
vode), kao i edukaciji studenata geografije i zemljama, Gemenc i Kopački rit, sa kojima
biologije. čini ekološki jedinstvenu celinu. Nalazi se u
Ovaj dragulj prirode ugrožen je pre severozapadnom delu Bačke na plavnom
svega našim nemarom, budući da Dunav području gornjeg toka Dunava kroz Srbiju sa
na ove prostore donosi enormne količine njegove leve strane od 1367 do 1433 rečnog
plastičnih flaša i ostalih nusproizvoda naše kilometra, a pored naselja Bogojevo, Sonta,
“civilizacije”. Svake godine pojavljuju se Apatin, Kupusina, Bački Monoštor, Bezdan,
novi “razvojni” projekti koji bi neizbežno Kolut i Bački Breg. Najveće mesto u nepo-
značili za uzurpaciju, eksploataciju i srednom okruženju je Apatin, a regionalni
narušavanje Labudovog okna, među njima centar je Sombor.
najupadljiviji planovi izgradnje marina i “Gornje Podunavlje” se nalazi u
luka i eksploatacija uglja. Ozbiljan problem krajnjem severo-zapadnom delu Bačke, u
predstavljaju i ilegalni lov i ribolov kao i plavnom području reke Dunav, u njegovom
redovan saobraćaj Dunavom. gornjem toku kroz Vojvodinu. Predstavlja
jedini veći ritski kompleks u gornjem toku
3.3.6. srp “Gornje Dunava kroz našu zemlju. Tu se prostiru
Podunavlje” kompleksi ritskih šuma, ispresecani
Slika 51. Gornje podunavlje rukavcima i kanalima, sa adama, meandrima,
vokovima, tonjama, barama, močvarama,
vlažnim livadama, tršćacima i ševarima.
Ritovi su fizički odvojeni, ali se
nadovezuju jedan na drugi. Meliorativnim
radovima i izgradnjom nasipa svedeni su na
prostor između nasipa i reke. Monoštorski
rit je u jednom delu sveden na uski pojas
uz reku, dok se veći deo, kao i Apatinski
rit pruža u širokom pojasu aluvijalne ravni i
terase. Zajedno s plavnim područjem

na Karapandži i Štrpcu, kao i plavnim za navodnjavanje ali su našli svoju funkciju
područjem na desnoj obali Dunava u i kao staništa biljaka i životinja, ali i kao
Hrvatskoj, poznatom po Kopačkom ritu, i kupališta u toku letnjih meseci. Turizam i
Gemencom u Mađarskoj čini prirodnu celinu rekreacija najbolje su izraženi kroz lovni
i predstavlja najveće plavno područje u turizam i sportski ribolov, mada sve više
srednjem toku Dunava. uzimaju maha i ekološki, nautički i seoski
Ovaj jedinstveni mozaik vodenih, turizam.
močvarnih i kopnenih ekosistema značajan Najizraženiji ugrožavajući faktor
je centar ekosistemskog, specijskog i predstavljaju meliorativni i hidrotehnički
genetskog diverziteta. Očuvan je veći broj radovi, kao i hidrotehnička rešenja
retkih i ugroženih biljnih vrsta i njihovih regulacije količine vode u ritovima,
zajednica od nacionalnog i međunarodnog koji su se negativno odrazili na vodni
značaja, kao i osetljiva staništa koja režim u Gornjem Podunavlju. Podizanje
predstavljaju međunarodni prioritet u obrambenih nasipa uz Dunav šezdesetih
zaštiti. Ovo područje stanište je retkih godina 20. veka, sprečilo je prirodni
biljnih vrsta kao što su kukurjak Eranthis režim plavljenja velikog dela površina
hyemalis, rebratica Hottonia palustris i koje su ostale odvojene od ostalog dela,
borak Hippuris vulgaris, značajno plodište sa druge strane nasipa. Otežan protok
i migratorna staza riba, gnezdilište vode, zasipanje, zamuljivanje i zarastanje
belorepana Haliaeetus albicilla i crne rode postojećih bara i kanala, a posebno starih
Ciconia nigra i stanište najveće populacije rukavaca koji su presudni za pravilan dotok
jelena Cervus elaphus u Srbiji. Na površini i protok vode na vodenim i močvarnim
od 19.648 hektara uspostavljen je Specijalni staništima pridonose smanjenju vodenih
rezervat prirode “Gornje Podunavlje”. površina. Dunav, kao velika reka godišnje
Socijalni i kulturni život lokalnog pronese na hiljade tona peska (7 800 000
stanovništva u naseljima u okruženju t) i čestica koje se jednim delom talože u
Gornjeg Podunavlja je u sprezi sa ekološkim poplavnom delu i Dunavcima. Na taj način
karakterom ovog područja. Život naroda dolazi do stalnog podizanja, tj. uplićavanja
na ovim prostorima oduvek se vezuje za rita.
Dunav, šumu i ritove. Pored korišćenja Ekološki problem predstavlja
šuma, lova i privrednog ribolova, značajna gubitak i fragmentacija staništa, naročito
privredna aktivnost je ekstenzivno prirodnih šuma lužnjaka, vrbe, bele i crne
ribnjačarstvo. Prokopani kanali koriste se topole, vlažnih livada i bara.

Posredstvom čoveka promenjen je i Svojim krivudavim tokom
sastav šuma. Sve je manje hrastovih šuma, dužine 33,1 km zauzima prostor između
a sve više šumskih kultura euroameričkih naselja Crna Bara, Banovo Polje, Ravnje,
topola, vrba i američkog jasena, koji su Radenković, Zasavica, Salaš Noćajski, Noćaj
zauzeli staništa poplavnih šuma, vlažnih i Mačvanska Mitrovica, posmatrano od
livada i močvara. Posle gubitka staništa, izvorišta vodotoka do njenog ušća u reku
veliki problem stvaraju invazivne vrste, Savu.
stranog porekla. Ispaša stoke i svinja, danas Ramsarsko područje obuhvata
nije zastupljena, ali zato uzgoj lovne divljači, područje specijalnog rezervata prirode
posebno divljih svinja i jelenske divljači «Zasavica» i njegovu zaštitnu zonu.
znatno utiče na obnovu šuma. Nekada su
se livade na Štrpcu kosile, što je sprečavalo
njihovo obrastanje i prirodnu sukcesiju, a
danas je izraženo obrastanje ovih slatina
glogom i divljom kruškom.
Pošumljavanje velikih površina
plantažnim topolama u znatnoj meri
smanjuje plavnu zonu koja u vreme visokih
voda predstavlja osnovnu sredinu u kojoj
Slika 52. Na Zasavici
se obavlja prirodni mrest. Riblji svet u

velikoj meri je ugrožen neracionalnom
i nekontrolisanom eksploatacijom kroz
privredni i sportski ribolov. Rečni saobraćaj
Dunavom, ali i asfaltni drumovi, šumski
i seoski putevi utiču kroz zagađenje, Na središnjem delu rezervata, u regionu
uznemiravanje i izmene staništa. atara sela Ravnje, sela Zasavice i
Salaša Noćajskog, granica obuhvatanja
3.3.7. SRP „Zasavica“ ramsarskog područja, koja do tada
obuhvata tok reke, širi se i na priobalje
“Zasavica” se nalazi na području obuhvatajući šume i njive na potezu
Mačve, istočno od reke Drine i južno od Bostaništa, tršćake i šume na potezu
reke Save, na teritoriji opština Sremska Vrbovac, impozantan pašnjak Valjevac
Mitrovica i Bogatić. sa tršćacima uz Zasavicu, kao i priobalne

tršćake, njive i šume Sadžaka. Zaštitna zona Za dve vrste, biljku aldrovandu (Aldrovanda
čini pojas oko samog rezervata prirode, vesiculosa) i ribu mrgudu (Umbra krameri)
u načelu prateći visoku obalu vodotoka, Zasavica je jedino stanište u Srbiji. Prirodni
osim na zapadnom delu rezervata, gde se uslovi u vodotoku Zasavica uslovili su
zaštitna zona proširuje i obuhvata područje da je ovaj prostor naseljen mnogim
Široke bare, Prekopca, Jovače, Luga, bare retkim biljnim i životinjskim vrstama,
Ribnjače, Drenovu gredu i baru Jovaču. gde se izdvaja prisustvo jezičastog
Najveće mesto u neposrednom okruženju i ljutića (Ranunculus lingua), rebratice
regionalni centar je Sremska Mitrovica. (Hottonia palustris), močvarne koprive
Prostorom dominira rečni (Urtica kioviensis), slatkovodnog sunđera
ekosistem, koga čini rečica Zasavica i (Spongilla lacustris), retke vrste oligohete
pritoka Batar u ukupnoj dužini od 33,1 (Rynchelmnis limnosela), podunavskog
km. U ekološkom nizu smenjuju se vodeni mrmoljka (Triturus dobrogicus), patke
i močvarni ekosistemi sa fragmentima njorke (Aythya nyroca) i vidre (Lutra lutra).
poplavnih livada i šuma. Zasavica se U rezervatu je uspešno realizovan Projekat
podzemnim putem napaja vodom iz reke reintrodukcije dabra (Castor fiber) u Srbiju.
Drine i gravitaciono sa planine Cer. Pripada U okviru programa očuvanja autohtonih
Crnomorskom slivu i jedno je od poslednjih rasa stoke, ovde se na otvorenom pašnjaku
izvorno očuvanih močvarnih područja u gaje svinje mangulice i podolska goveda.
Srbiji. Očuvanost izvornih pejsaža, autentična
Zasavica i njeno priobalje zaštićeni folkorna obeležja i kulturno-istorijski
su kao Specijalni rezervat prirode spomenici predstavljaju Zasavicu kao
«Zasavica» 1997. godine. Ukupna površina jedinstvenu i zaokruženu turističku celinu.
rezervata je 835 ha, u režimu zaštite II Zasavica predstavlja jedino stanište
stepena, a zaštitna zona iznosi 1078 ha. u Srbiji za 16 životinjskih vrsta iz grupa
Osnovno obeležje biljnog sveta Hydroacarina, Ostracoda, Rotatoria,
predstavljaju ugrožene i zaštićene vodene Curculionidae.
i močvarne biljne vrste, kao testerica Zasavica je značajno područje za
(Stratiotes aloides), koje grade specifične opstanak retkih životinjskih vrsta, dabra
i retke zajednice. Šumska vegetacija je Castor fiber, mrgude Umbra krameri i
predstavljena hidrofilnim šumama poljskog malog vranca Phalacrocorax pygmeus, u
jasena, topole, vrbe i crne jove. nepovoljnom periodu životnog ciklusa.
Tokom zime, dabru reka obezbeđuje

utočište, a priobalna zeljasta i drvenasta a nešto viši od aluvijalne ravni Dunava. Iako
vegetacija dovoljne izvore hrane. Mrguda su neretko u pitanju postepeni, a time i go-
nepovoljan zimski period provodi tovo neprimetni prelazi, oni i kao takvi čine
hibernirajući u mulju Zasavice. Malim granicu različitih prirodnih i uopšte geograf-
vrancima Zasavica je važno odmorište skih kompleksa naglašenih osobenosti.
tokom prolećne seobe.
Socijalni i kulturni život lokalnog Слика 53. Теписи белог локвања
stanovništva u naseljima u okruženju

Zasavice kako nekad tako i danas, odvija
se u sprezi sa ekološkim karakterom ovog
područja. Život naroda na ovim prostorima
vezuje se za vlažna staništa pre svega
kroz ribolov i uzgoj stoke, i datira daleko u
prošlost.
3.4. Park prirode „Jegrička“ –

blago naše rAvnice
Слика 54. Каналисани ток Јегричке
3.4.1. Park prirode “Jegrička” -

UVOD
U prostranoj Panonskoj niziji gde je,

visinski posmatrano, najveći deo terena
gotovo ravan, svaka pojava i najmanje
visinske razlike može da pažljivog,
radoznalog posmatrača upozori na to da se
radi o samosvojnim, kako genetski, tako i
strukturno različitim prirodnim celinama.
Tako je, predmet našeg interesovanja,
južni deo bačke lesne terase samo za koji
metar niži od srednje bačke lesne zaravni,

Po obliku i površini monotona južna bačka od 1144.81ha. Prirodno dobro povereno je
lesna terasa je presečena rečnom dolinom na upravljanje JVP „Vode Vojvodine“.
Jegričke. Dužina ovog rečnog toka iznosi
64 km, a njen sliv zauzima oko 144 200
ha. Reka je svojim bogatstvom prirodnih 3.4.2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ
atraktivnih atributa toliko uticala na
kvalitativne osobenosti prostora na njoj i parka prirode „JEGRIČKA“
oko nje, da je on poslužio kao osnova za
formiranje Parka prirode „Jegrička“.
Nekada najduža domaća (autohtona) Zaštićeno područje „Jegrička“
reka Bačke, koja nema klasičan izvor, nalazi se u prostoru južne bačke lesne
vodom se snabdeva iz više depresija koje terase između Malog bačkog kanala kod
se nalaze južno od Despotova. Ova rečica Despotova, na zapadu, i njenog ušća u Tisu
predstavlja sistem povezanih bara, kroz kod Žablja, na istoku. Zaštićeno prirodno
koje je voda oticala do svog ušća u Tisu. dobro smešteno je na površini od 1.144,81
U drugoj polovini XIX veka na Jegričkoj ha. Park prirode „Jegrička“ prostire se na
je izvršena melioracija i regulacija najpre području opština: Bačka Palanka, Vrbas,
donjeg toka od Žablja do Tise. Kasnije je Temerin i Žabalj.
urađena regulacija i uzvodno do mesta
gde je Mali kanal, Mali Stapar – Novi Sad Zahvaljujući svom povoljnom
presekao Jegričku. Izgradnjom hidrosistema geografskom položaju, Park prirode
D-T-D Jegrička je postala njegov sastavni „Jegrička“ je ispresecan brojnim putnim
deo. Danas se reguliše vodni režim putem pravcima, što ga čini veoma dobro
ustava (Despotovo i Žabalj), prelivom kod povezanim i pristupačnim sa ostalim
Zmajeva, a voda se u Tisu prebacuje crpnom delovima Vojvodine iz više pravaca.
stanicom kod Žablja.
I pored izmenjenih prirodnih Najznačajnije saobraćajnice koje
karakteristika, rečica Jegrička, po nekima presecaju tok Jegričke su međunarodni put
kanal sačuvala je u svom središnjem toku E-75, putevi Novi Sad – Srbobran - Subotica,
prirodne vrednosti i osobenosti zbog čega Novi Sad - Bečej, Novi Sad - Vrbas,
je 2005. godine stavljena pod zaštitu kao Novi Sad – Žabalj – Zrenjanin i lokalni put
Park prirode „Jegrička“ III kategorija - Žabalj - Čurug.
značajno prirodno dobro, ukupne površine

U geološkom pogledu lesna terasa
sastavljena je od pretaloženog barskog i
suvozemnog lesa. Usled ovih osobina na
njegovoj površini duže se zadržava voda,
gradeći bare i močvare. Ova pojava je
Slika 55. Sliv rečice Jegričke
naročito izražena u donjem toku Jegričke.

NEUPOTREBLJIVO
Слика 56. Снимак из авиона
3.4.3.PRIRODNE odlike
3.4.3.1. FIZIČKO-geografska
svojstva
Geološko-geomorfološke
osobine Područje prirodnog dobra je nizija
koja se odlikuje malom nadmorskom
Sliv rečice Jegričke se nalazi u visinom. Lesna terasa nagnuta je od
Panonskoj niziji, južnom najnižem delu severozapada prema jugoistoku, a u tom
Bačke. Geološki posmatrano područje pravcu otiče i Jegrička. Nadmorska visina
Jegričke pripada jugoistočnom delu velikog Parka prirode je 75.0 do 82.3 m.n.v.
Panonskog sedimentnog basena. Na Na lesnoj terasi najčešće se javljaju
teritoriji današnjeg Panonskog basena u različite morfološke tvorevine: lučna
geološko - istorijskoj prošlosti egzistiralo udubljenja, peščani brežuljci i rečne doline.
je (nalazilo se) veliko unutrašnje more Najveći broj lučnih udubljenja je u vezi sa
Paratetis. Izdizanjem Alpa, Karpata i Jegričkom, koja je ujedno i glavni tok južne
Dinarida, spuštanjem međuprostora bačke lesne terase. Počinje sa nekoliko
u zapadnom delu Paratetisa tokom bezimenih plitkih dolina između Ratkova,
paleogena formirano je Panonsko more. Paraga i Pivnica i otiče sredinom

terase na istok do Tise. Ranije je ova recica bara, nagnute ka koritu Tise. U blizini ušća u
sa leve i desne strane primala veće ili Tisu izlivala se u niz bara i močvara u zavis-
manje pritoke koje su sada pretvorene u nosti od količine vode u koritu. Snabdevala
kanalsku mrežu. U ovom, na prvi pogled se vodom iz plitkih i širokih depresija u
zaravnjenom terenu, vijugavo korito reke svom izvorišnom delu. Depresije su pun-
razbija monotoniju prostrane ravnice, koja jene atmosferskim talogom (padavinama) i
okružuje ovo prirodno dobro. vodom iz izdani.
Zbog čestog plavljenja okolnog poljo-
Klima područja privrednog zemljišta, u drugoj polovini XIX
veka izvršena je melioracija i regulacija prvo
Klima sliva Jegričke, kao i južne donjeg dela Jegrička, a potom i uzvodno, do
Bačke, je umereno-kontinentalna i mesta gde je Mali kanal Stapar – Novi Sad
klimatske pojave ne odudaraju mnogo presekao korito Jegričke. Ovim presecan-
od onih širom Vojvodine. Umereno- jem korita, rečica je izgubila svoje prirodno
kontinentalnu klimu odlikuju četiri godišnja izvorište pa režim i nivo vode u njenom
doba, umereno hladna zima i umereno koritu zavise od upusta vode preko ustave
toplo leto, a proleće i jesen nisu jasno Despotova.
izraženi. Poslednjim regulacijama Jegrička
je uključena u veliki hidrosistem D-T-D,
Hidrološke osobine izgubila je osobine prirodnog toka, tako
da je danas najvećim delom kanalisana, u
U hidrografskom pogledu Jegrička sklopu pomenutog sistema. Njen donji tok u
se može posmatrati kroz dva perioda. Prvi dužini od oko 15 km danas je ribnjak u kome
je do njene regulacije koja je obavljena se nalaze četiri ostrva-grede. Regulacijom
sredinom XIX veka, a drugi od regulacije do su na ovoj rečici izgrađeni sledeći objekti:
danas. vodozahvatna ustava Despotovo, prelivni
Slivno područje vodotoka Jegričke prag kod Zmajeva za regulisanje nivoa
formirano je na južno bačkoj lesnoj terasi. vode, ustava Žabalj (slika 58.) i crpna stanica
Površina sliva Jegričke je oko 144.200 ha, (Slika 57.) na samom ulivu Jegričke u Tisu.
dužina sliva pravca zapad-istok iznosi oko Sa ovim objektima vodni režim Jegričke
100 km, a širina oko 14,5 km. nije prirodan već dirigovan. Upravo je režim
Jegrička je dužine 64 km, i predstavlja voda jedan od najvažnijih činilaca za razvoj
najveću rečicu na južnoj bačkoj lesnoj terasi. živog sveta.

Слика 57. Црпна станица у Жабљу
Слика 58. Устава у Жабљу
3.4.3.2. BIOLOŠKA svojstva

Biljni svet
Nekada su u ovim predelima

dominirali nepregledni ritovi i močvare sa
vodotocima, mrtvajama i barama. Danas
priroda ovog regiona nosi obeležje pretežno
poljoprivrednog područja. Osetljiva vlažna
i vodena staništa najbolje su očuvana na
ograničenim delovima vodotoka Jegričke,
od Temerina do Žabaljskog mosta, gde se
ona slobodno razliva. U uslovima usporenog
protoka i strujanja vode, kada dirigovani
vodni režim prati dinamiku prirodnog
plavljenja ove ravničarske reke, omogućen
je razvoj specifične vodene (akvatične) flore
i vegetacije.
Na osnovu istraživanja zabeleženo
je 76 vodenih i močvarnih biljaka koje
izgrađuju 16 do sada opisanih biljnih

zajednica. Raspoređene su u ekološkom Močvarna vegetacija obrasta obale
nizu od sredine vodotoka Jegričke ka obali, Jegričke sa bogatim tršćacima (Scirpo –
formirajući nekoliko vegetacijskih pojaseva. Phragmitetum). Uz samu obalu se najčešće
U dubokoj vodi razvijaju se submerzne prostire pojas sa zajednicama uskolisnog
(potopljene) sastojine zajednice drezge rogoza (Typhetum angustifolie). Na plitkim
(Ceratophylletum demersi) koje grade tzv. obalama i uvalama gde je voda prisutna
„podvodne livade“ u centralnom prostoru tokom cele godine razvijaju se močvarne
sa otvorenom površinom vode. U maju i zajednice ježinca (Sparganietum erecti) i
junu se u ovim delovima masovno razvijaju sirotinjske trave (Glycerietum maximae),
takođe potopljene zajednice krocanja i čiji graditelji dobro podnose uslove dublje
mrestnjaka (Myriophyllo-Potametum), vode.
mrestnjaka i drezge (Potamogetono - Bogata vodena i močvarna
Ceratophylletum demersi). Prepoznaju se vegetacija Jegričke sa dominacijom tršćaka
po crvenim drškama sa cvetovima krocanja predstavlja najpovoljnija staništa živog
(Myriophyllum spicatum) koje za vreme sveta, naročito brojnih vrsta ptica koje
cvetanja iznose iznad površine vode. u njima nalaze dobre uslove za ishranu i
Bliže obali nadovezuje se pojas flotantne gnežđenje.
(plivajuće) vegetacije najkrupnijih i najlepših
vodenih biljaka: belog lokvanja (Nymphaea Retke, ugrožene i zaštićene
alba ), vodenog oraška (Trapa natans ) i biljne vrste
lokvanjića (Nymphoides flava).
Слика 59.Bодољуб U flori Jegričke je od posebnog
značaja prisustvo zaštićenih vrsta, prema
Pravilniku o proglašenju i zaštiti strogo
zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka,
životinja i gljiva, kakva je najkrupnija mak-
rofita, beli lokvanj (Nymphaea alba) i barska
paprat (Thelypteris palustris, slika 60. a).
Barska ili močvarna paprat najčešće raste
pored reka, jezera, na tresavama, ali i na
vlažnim šumskim i livadskim staništima. Na
obali Jegričke je 2007. godine pronađena
bogata populacija što ukazuje na prisustvo

nizijskih tresava na ovom području. U Srbiji U Jegričkoj su svoje utočište našli
je ova vrsta ugrožena zbog nestajanja i današnji biljni relikti koji po mnogima
iskonskih močvarnih staništa na inicijalnim predstavljaju ostatak flore iz toplih
nizijskim tresavama. perioda tercijara, kada je na prostorima
Od retkih i ugroženih vrsta sa srednje i južne Evrope vladala subtropska
spiska Crvene liste flore Srbije, pored belog klima. Takve su brojne vrste vlažnih i
lokvanja i barske paprati, ovde se nalaze vodenih staništa: vežljika (Bolboschoenus
vodeni orašak (Trapa natans agg.) i mešinka maritimus), vodoljub (Butomus umbellatus,
(Utricularia vulgaris, slika 60). Mešinka Slika 59), drezga (Ceratophyllum
je po svojoj životnoj formi interesantna demersum), krocanj (Myriophyllum
insektivorna, biljka mesožderka, koja se spicatum i M. verticillatum), podvodnica
hrani tako što sa podvodnim meškovima (Najas marina), beli lokvanj ((Nimphaea
„hvata“ sitne vodene insekte. Danas je alba.), lokvanjić (Nymphoides flava), barska
u fazi povlačenja iz vodenih ekosistema paprat (Salvinia natans), vodeni orašak
Vojvodine, a na Jegričkoj se retko i (Trapa natans) i uvijuša (Valliisneria spiralis).
periodično pojavljuje u uvalama sa
smanjenim protokom vode. Životinjski svet
Слика 60. Мешинкa
Ribe, vodozemci i gmizavci
Fauna riba (ihtiofauna) Jegričke

prema svom sastavu pripada kategoriji
nizijskog područja ciprinidnog (šaranskog)
regiona. Pored domaćih (autohtonih) vrsta,
zastupljene su i populacije stranog porekla
(alohtonih vrsta), kao posledica antropog-
enog faktora tj. uticaja čoveka. Fauna riba
predstavljena je sa 20 vrsta grupisanih u
okviru 6 familija. Na osnovu broja pred-
stavnika dominira familija šarana. U ribljem
Слика 60. a) Барска папрат
fondu su zastupljene sve ekološke grupe u

vezi sa tipom

ishrane: planktofazi (uklija, crvenperka),
makrofitofazi (beli amur), bentofazi Слика 61. Змија рибарица
(srebrni karaš, bodorka) i ihtiofazi-
grabljivice (smuđ, štuka, som, sunčanica,
američki somić, grgeč). Pored domaćih
treba napomenuti i prisustvo unesenih
vrsta riba, koje vode poreklo sa Dalekog
Слика 62. Барска корњача
Istoka (srebrni karaš, beli amur i amurski
čebačok) i severne Amerike (američki somić
i sunčanica). Ovakva struktura zajednice
riba omogućuje funkcionisanje razgranatih
lanaca ishrane na nivou celokupne
vodene životne zajednice i obezbeđuje
održavanje dinamičke ravnoteže u okviru
hidroekosistema.
Na spisku se nalazi više retkih i
ugroženih vrsta. Najznačajniji predstavnici
su čikov (Misgurnus fossilis), štuka (Esox
lucius), smuđ (Stizostedion lucioperca), som
(Silurus glanis) i šaran (Cyprinus carpio). Слика 63. Žaba
Kao vlažno područje pruža povoljne
stanišne uslove za razvoj i život
vodozemaca i gmizavaca. Predstavnici
vodozemaca su mali vodenjak (Triturus
vulgaris) i 8 vrsta žaba (Slika 63.), a od
gmizavaca prisutna je retka i ugrožena vrsta
barske kornjače (Emys orbicularis, Slika 62.)
i dve vrste zmija: belouška (Natrix natrix) i
ribarica (Natrix tessellata, Slika 61. ).

Ptice modrovoljka (Luscinia svecica) i cvrčić tršćar
(Locustella naevia). Najveća koncentracija
Nakon višedecenijskih radova na vodenih ptica može se naći na lokalitetu
odvodnjavanju i isušivanju močvarnih kod Bognarovog salaša, gde se okuplja više
i ritskih područja u Vojvodini, Jegrička stotina pataka, uglavnom gluvara (Anas
predstavlja jednu od retkih preostalih oaza platyrhnchos) i krdža (Anas crecca), a u
za opstanak barskih ptica. Vrednost ptica manjem broju mogu se posmatrati i druge
(Ornitološka vrednost) se pre svega ogleda vrste kao što su: ćubasti gnjurac (Podiceps
u prisustvu velikog broja retkih i ugroženih cristatus), mali vranac (Phalacrocorax
vrsta. pygmeus), gak (Nycticorax nycticorax),
Do sada je registrovano 198 vrsta velika bela čaplja (Egretta alba), mrka
ptica od kojih 98 ima status gnezdarice, čaplja (Ardea purpurea), veliki trstenjak
62 prolaznice, 23 zimskog gosta, 7 (Acrocephalus arundinaceus) i brkata senica
posetilaca, a 8 vrsta kao retki gosti. Ovo (Panurus biarmicus).
je ujedno i najznačajniji udeo u biološkoj
raznovrsnosti (biodiverziteta vodotoka).
Слика 64. Чапљица

Mnoge vrste značajne su u nacionalnim i
međunarodnim razmerama, što se dokazuje
njihovom prisustvu na raznim listama,
uredbama i konvencijama.
Vodotok predstavlja najznačajnije
stanište za vrste kao što je vodeni bik
(Botaurus stellaris), patka kašikara (Anas
clypeata), sivi barski petlić ( Porzana parva)
i belobrka čigra (Chlidonias hybridus). Tu se
nalaze najbrojnije i najstabilnije populacije
ovih vrsta u zemlji. Izuzetnog je značaja
prisustvo globalno ugrožene patke njorke
(Aythya nyroca) kao i drugih retkih vrsta
kao što su crnovrati i mali gnjurac (Podiceps
Слика 65. Водомар
nigricollis, Tachybaptus ruficollis), siva

guska (Anser anser), eja močvarica (Circus
aeruginosus), crna čigra (Chlidonias niger),

Sisari Od predstavnika mesojeda –
Carnivora, susreću se lasica (Mustela
Na bogatstvo prirode utiču i brojne nivalis), kuna belica (Martes foina), jazavac
vrste sisara, koji su na neki način vezani (Meles meles), i lisica (Vulpes vulpes).
za vodu. Veliki broj vrsta pripada strogo Od predstavnika lovne divljači prisutni su
zaštićenim divljim vrstama, a ima i onih srna (Capreolus capreolus) i zec (Lepus
koje se nalaze i na Preliminarnom spisku capensis).
vrsta za Crvenu knjigu kičmenjaka Srbije
(rovčica - Neomys fodiens ). Kada je reč o 3.4.4.MEĐUNARODNI
predstavnicima glodara, stalan stanovnik je
vodena voluharica (Arvicola terrestris). Na
status
okolnim poljoprivrednim površinama živi Vodotok Jegrička je svoj
prugasti poljski miš (Apodemus agrarius) i međunarodni status stekao zahvaljujući
poljska voluharica (Microtus arvalis), a uz prisustvu velikog broja retkih i ugroženih
vodu sa bogatim obalnim rastinjem nailazi divljih vrsta biljaka i ptica sa listi
se na velika kupolasta gnezda bizamskog međunarodnih konvencija i direktiva.
pacova (Ondatra zibethica). Od velikog je Značaj faune ptica potvrđen je
značaja i prisustvo vidre (Lutra lutra, Slika još 1997. godine, kada Jegrička zvanično
66.), koja predstavlja strogo zaštićenu divlju postaje područje od međunarodnog značaja
vrstu, i nalazi se na spisku za Crvenu kn- za ptice – IBA područje (Important Bird
jigu kičmenjaka Srbije, a pošto je globalno Area). Granica ovog IBA područja prostire
ugrožena vrsta nalazi se i na Evropskoj i na se na 4112 ha, koja osim cele površine
Svetskoj Crvenoj listi. Parka prirode u svom nizvodnom delu
zahvata i vlažna i livadska staništa, kod
šećerane na lokalitetu Žabaljski rit, kao i
prostrane vlažne livade, slatine i pašnjake
južno od toka Jegričke, sve do Jurišine
humke. Međunarodni značaj kao botaničko
područje - IPA područje (Important Plant
Area), ovo zaštićeno područje steklo je
2005. godine.
Слика 66. Видра

3.4.5. Koncept ZAŠTITE i RAZVOJA U tom smislu neophodno je obezbediti
održivo korišćenje vode, kao osnovnog
parka prirode „JEGRIČKA“
prirodnog resursa, za potrebe stanovništva,
industrije i poljoprivrede, kao i turizma.
Koncept zaštite Parka prirode
Da bi se na ukupnoj površini obez-
„Jegrička“ zasniva se na očuvanju
bedili uslovi neophodni za njegovu zaštitu,
i unapređenju prirodnih vrednosti,
očuvanje, uređenje i korišćenje propisuju se
obezbeđenju održivih, finansiski i društveno
opšte mere zaštite.
prihvatljivih mehanizama za smanjenje
zagađenja, ublaživanje poplava i suša,
Zabranjeno je:
ribarstvu, turizmu, rekreaciji, naučno –
istraživačkom radu i edukaciji uz poštovanje
1. promena utvrđenog vodnog režima,
određenih zakona.
2. upuštanje neprečišćenih otpadnih voda,
3. otvaranje divnjih plaža,
Слика 67. Стаза здравља и рекреације у Сиригу
4. odlaganje otpada,
5. formiranje vikend-zone i izgradnja
objekata za individualno stanovanje,
6. izgradnja obaloutvrda,
7. paljenje trske,
8. neovlašćeno kretanje u granicama
zaštićenog prirodnog dobra i
9. sađenje alohtonih žbunastih i drvenastih
vrsta.
Obezbeđuje se:
Režim zaštite je zakonom
1. korišćenje vode u skladu sa raspoloživim
definisan kao skup mera i uslova kojima se
vodnim resursom,
određuje način i stepen zaštite korišćenja i
2. naučno-istraživački rad,
unapređenja zaštićenog prirodnog dobra.
3. kontrolisana prezentacija prirodnog
Osnovni cilj zaštite ovog područja
dobra, edukacija, turizam i rekreacija,
je očuvanje postojećih ekosistema radi
4. monitoring (praćenje) stanja ekosistema
održanja opšte biološke raznovrsnosti i
i vrsta,
tradicije (autohtonosti) područja.

5. mere upravljanja populacijama, Upravljanje Parkom prirode „Jegrička“ vrši
6. uređenje punktova za potrebe se u skladu sa Zakonom, Odlukom i drugim
prezentacije prirodnog dobra, edukacije, aktima koje donosi JVP „Vode Vojvodine“,
turizma i rekreacije, po osnovu poverenog prava da vrši poslove
7. ekološka restauracija degradiranih Upravljača.
staništa, U svojstvu Upravljača, JVP „Vode
8. formiranje i održavanje biofiltera na Vojvodine“ gazduje zaštićenim područjem,
mestu uliva bočnih kanala, tako da u potpunosti omogućuje
9. uređenje obale kroz naseljena mesta, sprovođenje propisanih režima zaštite
10. uređenje turističkih i rekreacionih staza i i očuvanja prirodnog dobra, naučno –
11. očuvanje i podizanje šumskog pojasa istraživačkih, ekološko - obrazovnih i
i remiza sa autohtonim žbunastim i informativno-propagandnih aktivnosti,
drvenastim vrstama. donosi desetogodišnje planove upravljanja
i godišnje programe zaštite i razvoja, akt
PLAN upravljanja
3.4.6.
o unutrašnjem redu i čuvarskoj službi i
PARKOM PRIRODE obezbeđuje finansijska sredstva.
„Jegrička“ 3.4.8. Informativni CENTAR

parka prirode
Planom upravljanja definisani su ciljevi i
principi zaštite unapređenja korišćenja i
„JEGRIČKA“
razvoja kako pojedinih vrednosti tako i
celog zaštićenog područja.
Program mera zaštite i razvoja obuhvata
organizaciju upravljanja i korišćenja, zaštitu
prirodnih vrednosti, naučno-istraživačku Informativni centar Parka prirode
i stručnu aktivnost, edukaciju, uređenje i „Jegrička“ (Slika 68.) otvoren je 27.05.2010.
opremanje kao i obezbeđenje finansijskih godine, u cilju promocije i privlačenja
sredstava što je osnovni preduslov za turista i kvalitetnijeg upravljanja,
realizaciju programa zaštite i razvoja. organizovanja brojnih dešavanja vezanih za
promociju ovog zaštićenog područja, kao
ORGANIZACIJA
3.4.7. i upoznavanja svih zainteresovanih lica i
upravljanja i gazdovanja ljubitelja prirode sa njegovim značajnim

prirodnim bogatstvom. Osnovna funkcija Osnovni sadržaj obrazovnog rada
ovog centra je: u Parku prirode „Jegrička“, zasniva se na
predstavljanju prirodne i kulturno-istorijske
- Realizacija naučno-istraživačkih projekata baštine ovog područja, a realizuje se u
i eko-kampova; saradnji sa zainteresovanim subjektima
- Obeležavanje datuma značajnih za zaštitu kao što su: Pokrajinski zavod za zaštitu
životne sredine (Dani Jegričke, Dan vlažnih prirode, Pokrajinski sekretarijat za
područja, Dan voda, Dan planete Zemlje, zaštitu životne sredine, škole, fakulteti,
Dan biodiverziteta, Dan zaštite životne nevladine organizacije, udruženja sportskih
sredine itd.); ribolovaca, turističke organizacije itd.
- Razvoj i kreiranje programa eko-turizma; Takođe se organizuju internacionalni i
- Edukacija i obrazovanje na temu zaštite nacionalni ekološki volonterski kampovi,
prirode i održivog razvoja; koji imaju za cilj podizanje svesti o potrebi
- Razvoj baze podataka o prirodnom očuvanja prirodnih dobara, zatim, likovne
dobru, obrada informacija i utvrđivanje kolonije, kvizovi znanja za decu, ekološke
načina korišćenja od strane zainteresovane radionice, takmičenja u rekreativnom
javnosti itd. ribolovu i dr.
3.4.9. TURISTIČKI resursi i potencijali
Područje sa bogatim živim svetom,
očuvanim prirodnim vrednostima i prelepim
pejsažima, kao što je Jegrička, predstavlja
izuzetno atraktivno mesto za organizovanje
programa edukacije, rekreacije, kao i razvoj
ekoturizma. Trenutno je na najznačajnijem
delu vodotoka, u blizini Bognarovog salaša,
Слика 68. Информативни центар postavljena osmatračnica za ptice (Slika
70.), koja ima veoma važnu funkciju za
posmatranje ptica („Birdwatching“) i drugih
prirodnih vrednosti. Neposredno pored nje
se nalazi informativna tabla za prikazivanje
najznačajnijih predstavnika živog sveta
Jegričke.

180
Voda – izvor održivog razvoja
Слика 69. Ветрењача у Равном Селу
Prostor je uređen za odmor sa
stolovima i klupama. Ovakav sklop sadržaja
pruža idealne uslove za boravak i uživanje
u raskoši prirode, približava je na jedan
veoma jedinstven način svakome ko tamo
boravi.
Слика 70. Осматрачница за птице
Literatura
[1] Jegrička, (monografija), edicija Tija voda I,

Novi Sad,1996.
[2] Zaštićena prirodna dobra i ekoturizam Vojvodine

drugo dopunjeno izdanje-, UNS, PMF, DGTH,
Novi Sad, 2008.
[3] Park prirode „Jegrička“, studija zaštite,

Zavod za zaštitu prirode Srbije, Novi Sad, 2005.
[4] Borišev, M: Akvatične makrofite Jegričke

(Temerin – Gospođinci), Diplomski rad Prirodno –
matematički fakultet, Novi Sad: 1-25, (2002)
[5] Puzović, S., Grubač, B: Područja od

međunarodnog značaja za ptice u Srbiji 1997.
[6] Društvo ljubitelja prirode- Falco, Park prirode

Jegrička, brošura, 2007.
[7] Budakov, LJ., Maletin, S., Kostić, D., Kilibarda

P: Ihtiofauna Jegričke kao saprobiološki indikator,
Konferencija o aktuelnim problemima zaštite voda
Zaštita voda ‘84, knjiga I:314-316,1984.

3.5. Kako treba da napisano sve što je važno da bi se “Jegrička”
zaštitila).
se ponašamo Iz tog razloga neophodno je
u zaštičenom području sprovoditi različite mere i aktivnosti
zaštite u Parku prirode. Od prioritetnog
značaja su tradicionalni vidovi korišćenja
Kako treba da se ponašamo u prirodnih resursa i prostora (odvodnjavanje,
zaštićenom prirodnom dobru navodnjavanje, ribarstvo, turistički
potencijali kao i korišćenje trske).
3.5.1. Zaštita prirode u praksi Revitalizacija narušenih staništa, u Parku
prirode (izmuljivanje i uklanjanje vegetacije
Svako zaštićeno područje ima po posebnim projektima, kao i poboljšanje
prirodnu vrednost zbog koje je zaštita i vodnog režima svih vlažnih staništa), nije
uspostavljena. Prisutnost i brojnost prirod- samo cilj razvoja i unapređenja prirodnog
nih vrednosti određuju pečat prirodnog dobra, nego i preduslov za opstanak
dobra, mere i režime zaštite , kao i način zaštićenog područja. Ova opredeljenja su
upravljanja. Zaštititi se mogu vrste, staništa sadržana u generalnom konceptu zaštite
, reprezentativni predstavnici ili veća i unapređenja Parka prirode „Jegrička“.
područja , gde se uspostavlja prostorna U skladu sa ovim su i osnovne smernice
zaštita. Zakonski propisi i sistem zaštite koje se odnose na sprovođenje naučnih
prirode u Srbiji su tek u razvoju i praksa se istraživanja, praćenje stanja (monitoring) i
često razlikuje, jer su realne mogućnosti delatnost obrazovanja (edukaciju), odnosno
uglavnom ograničene. prikazivanje prirodnih vrednosti i načina
Konkretno, na primeru Parka rada u Parku prirode (popularizaciju).
prirode „Jegrička“ to bi značilo da na
Slike 71. i 72. Edukativne karte za najmlađe
većem delu područja postoji potreba za

otklanjanjem negativnih ljudskih uticaja što
je predviđeno propisanim režimima zaštite,
konceptom i smernicama koji su formulisani
u Odluci o zaštiti Parka prirode „Jegrička“
(Odluka je dokument koje je donelа
Opština Žabalj, sporazumno sa Opštinama
Bačka Palanka, Vrbas i Temerin i u kojoj je

Zaštita i moguće održivo korišćenje korišćenje rekreativnih i drugih prostora,
podrazumeva pre svega sprovođenje postavljanje informativnih i drugih oznaka,
aktivnosti kojima se ne narušavaju sprovođenje mera zaštite prilikom obavljan-
osnovne prirodne vrednosti i omogućavaju ja naučnih istraživanja, uslove za obavljanje
ili osiguravaju nesmetan opstanak. dozvoljenih delatnosti i posebne mere i
Raznovrsnost flore, faune i ekosistema ograničenja u sprovođenju odeđenih režima
ovog područja ukazuje na činjenicu da se zaštite.
prema ovom bogastvu moramo odnositi Upravljač je dužan da obezbedi
krajnje oprezno, i da se određene ljudske
delatnosti i aktivnosti moraju prilagoditi unutrašnji red i čuvanje zaštićenog
očuvanju i unapređenju ovog poručja, a to područja. Takođe se utvrđuju pravila
je definasano i u Odluci o zaštiti kroz opšte
mere zaštite zabranjenih radnji i radova koji
za sprovođenje propisanog režima
se obezbeđuju. zaštite, a naročito način na koji
će se ponašati posetioci, vlasnici i
3.5.2. Upravljanje i korišćenje
korisnici nepokretnosti pri kretanju,
zaštićenih područja
boravku i obavljanju poslova na
Zaštita, upravljanje, korišćenje i
zaštićenom području, vrste divljih
unapređenje zaštićenih područja sprovodi
se na osnovu: biljaka i životinja i druge prirodne i
kulturne vrednosti koje je zabranjeno
- akta (dokumenta) o proglašenju
zaštićenog područja i uništavati ili uznemiravati kao i
- plana upravljanja zaštićenim područjem. čije je korišćenje, odnosno branje,
sakupljanje i izlov ograničeno. Uslovi
Upravljač (preduzeće koje upravlja
parkom prirode “Jegrička”, a to je JVP zaštite prilikom obavljanja naučnih
„Vode Vojvodine“) u obavljanju poslova istraživanja i obrazovnih aktivnosti,
zaštite i razvoja zaštićenog prirodnog
dobra obezbeđuje obeležavanje prirodnog mesta i uslovi odlaganja otpada kao
dobra, unutrašnji red i čuvarsku službu, i način održavanja urednosti i čistoće
način i uslove kretanja i boravka posetilaca, zaštićenog područja.

Zaštićena područja mogu se koristiti ima za cilj podsticanje odgovornosti loka-
i posećivati na način koji ne ugrožava lnog stanovništva prema životnoj sredini i
njihove vrednosti i sprovođenje zaštite. očuvanju kulturne baštine .
Zadaci na zaštiti, očuvanju i unapređenju Ekoturizam je ekološki odgovorno
bogatog prirodnog nasleđa zahtevaju putovanje i poseta u očuvana područja
multidisciplinarni pristup i neprekidni radi uživanja u prirodi. Turisti koji dolaze
angažman. Na poslovima zaštite prirode u prirodu radi odmora i rekreacije, vrše
u celini i prirodnih vrednosti posebno pritisak na tu sredinu. Čak i prisustvo samo
biološke raznovrsnosti i prirodnih dobara jednog čoveka ne prolazi po zaštićena
od izuzetnog nacionalnog i međunarodnog prirodna dobra bez posledica. Među
značaja neophodno je angažovanje svih negativne posledice turističkih aktivnosti
raspoloživih potencijala, od državnih do izdvajaju se :
nevladinih organizacija i lokalnih zajednica.
Upravo je uloga Upravljača da koordinira - vandalizam turista u zaštićenom
sa lokalnom samoupravom, nevladinim prirodnom dobru, jer su veoma česte
organizacijama, kao i vaspitno-obrazovnim pojave paljenja trske, uništavanje drvenih
ustanovama programe za edukaciju koji klupa i stolova koji su postavljeni uz obale,
treba da se prilagode uzrastu i interesima uništavanje flore i faune;
korisnika.
Слика 73. паљење трске
U cilju popularizacije i približavanju
Слика 74. ломљење клупа

osobenosti zaštićenih područja Upravljač
bi trebao da u zavisnosti od finansijskih
sredstava izradi internet prezentaciju i
propagandni materijal (publikacije, postere,
plakate, flajere, dokumentarno-ekološke
filmove i dr.) u što većem tiražu, radi dis-
tribucije u vaspitno-obrazovne ustanove,
Слика 75. рушење инфо-табли
mesne zajednice, udruženja za rekreativni

ribolov kao i drugim zainteresovanim sub-
jektima u cilju edukacije, popularizacije i
eko- marketinga. Osnovni sadržaji kulturno
– edukativnih aktivnosti zasnivaju se na raz-
voju i kreiranju programa ekoturizma koji

- zagađenje vode i zemljišta; stanovništvo u ekološkom, kulturnom i
- degradacija predela kroz izgradnju ekonomskom smislu. Ekoturista posmatra
neadekvatnih turističkih objekata : ptice sa čuvarom prirode, odseda u lokalnim
- uznemiravanje ptica; smeštajnim kapacitetima i daje doprinos
lokalnoj privredi.
Слике 77. и 78. Окупљање туриста на

појединим локалитетима заштићеног
Слика 76. Помор рибе као последица загађења воде
Međutim, i pored gore navedenih

negativnih posledica, turističkih aktivnosti,
ekoturizam u svetskim razmerama vrlo
brzo postaje najpopularniji vid odmora.
Dok turizam usmeren na destinacije u
prirodi u suštini predstavlja jednostavno
putovanje u područja sa lepom prirodom,
ekoturizam ostvaruje korist za lokalno

3.5.3. Upravljanje posetiocima Upravljanje posetiocima vodi ka povećanju
učešća turista, kao i podizanju njihove svesti
„Visitor management“ u vezi zaštite prirodnih obeležja područja
u kom borave. Posebna pažnja mora se
Upravljanje posetiocima u posvetiti posetiocima pre nego što dođu u
zaštićenim područjima u svetu razvilo zaštićeno područje , tokom boravka kao i
se tokom 19. i 20. veka. Najstariji i drugi po napuštanju zaštićenog područja. Takođe
parkovi u Evropi korišćeni su isključivo za je veoma bitno pripremiti i trasirati eko –
privilegovane društvene klase. staze , obeležavanje , obezbeđenje stručnih
Tokom 20. veka povećanje upotrebe vodiča , korišćenje vozila koje ne zagađuju,
jeftine energije vodilo je ka prosperitetu odrediti mesta za piknik kao i obezbediti
društva i većem individualnom putovanju, mesta za organizovanje eko- kampova.
neophodna
pa prema tome i porastu poseta zaštićenim
područjima. Porast broja poseta zaštićenim 3.5.4.Zašto je
područjima i jačanje ekološkog koncepta o primena mera zaštita prirode?
važnosti zdrave životne sredine, stimulisalo
(podstaklo) je nadležne u državama širom Svojom delatnošću čovek je izmenio
sveta da preuzmu odgovornost o masovnoj izgled zemlje i u znatnoj meri oštetio
ekspanziji (porastu broja) sistema zaštićenih biosferu. Mnogi prirodni ekološki sistemi
dobara . su delimično ili u potpunosti uništeni , pre
Termin “upravljanje posetiocima” svega ,šume, močvare, stepe i zamenjene
mora se tretirati strateški, jer je veoma poljoprivrednim površinama, plantažama,
važan u domenu upravljanja zaštićenim farmama ili naseljima, saobraćajnicama
područjima, uz vrlo brz rast broja i industrijskim zonama. Nerazumno su
posetilaca. eksploatisane naročito šume u Južnoj
Za zaštićeno područje važno je da se Americi, zapadnoj Africi i jugoistočnoj Aziji.
precizno zna : Čitava oblast Mediterana bila je nekad
pokrivena tvrdolisnom večnozelenom
- koju poruku treba preneti ; šumom. U ovoj kolevci civilizacije, čovek
- definisati ciljnu grupu za komuninikaciju; je od davnina nemilice koristio drveće za
- mesto gde će se manifestacija odvijati - gradnju, gorivo i druge porebe, pa su danas
informativni centri. ovi predeli pretvoreni u goli kamenjar,
takozvane antropogene pustinje.

Neprestano širenje obradivih Zbog toga je neophodno da se svi
površina, preterana ispaša, prekomeran lov zajedno uključimo u očuvanje prirode
i ribolov, razvoj urbanih i industrijskih zona i njenih stanovnika jer planetu nismo
dovode do velikih promena u ekosistemu i nasledili od svojih predaka, već je pozajmili
izgledu predela, a neposredno se odražavaju od svojih potomaka.
i na isčezavanje ili ugrožavanje opstanka
vrsta. Zaštita svih organizama, čitavih
Literatura:
biocenoza i ekosistema u celini danas je
najvažniji zadatak i imperativ za opstanak [1] Lješević, M.; Aleksić, J.; Spasić,S., Primenjena
čovečanstva. U određenom smislu zaštita ekologija, UNECO
prirode je ekološka revolucija savremene
civilizacije. [2] Stevanović B, Knežić L.,Čikarić S., Ilić-Popov
G., Karaman G., Nedović B., Todić D., Vukasović
Prvi i najznačajniji korak u primeni V., Vujošević M., Stojanović B., Tošović S., Božović
zaštite organizama je evidentiranje B., Mijović D., Angelus J., Pantović M., Stefanović
(beleženje) stanja ugroženosti svih vrsta Đ. Enciklopedija- Životna sredina i održivi razvoj,
živih bića na određenim, manjim ili većim Izdavačko preduzeće Ecolibri, Beograd, Zavod za
prostorima na kojima su one zabeležene. udžbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo,
Beograd 2003.
Detaljnim inventarisanjem svih postojećih
organizama dobijaju se podaci o izčezlim [3] Budakov LJ., Branković D., Banjac M., Branković
ili u različitom stepenu ugroženih vrsta. Na D., Budakov LJ., Delić J., Kovačev N., Kovačević
osnovu ovih podataka izrađuju se crvene B., Stojnič N., Stojšić V., Čalakić D., Marinković L.,
liste – spiskovi ugroženih vrsta, ili crvene Nikolić S., Aksin M., Jovanović R., Lazić D., Rajić D.,
Amidžić L. Studija zaštite Parka prirode „Jegrička“,
knjige koje sadrže dataljne opise vrsta u Zavod za zaštitu prirode Srbije, Novi Sad 2005.
opasnosti, karakteristika njihovih populacija
uslova staništa i opštih odlika ekosistema
kojem pripadaju. Crvene knjige i crvene
liste su dokumenti o organizmima koji
nestaju, ukoliko se ne pristupi njihovoj zaštiti
i ne uspostavi pravilan sistem upravljanja
životnom sredinom. One opominju svojim
sadržajem, ali i vizuelno, svojom crvenom
bojom, na opasnost nestajanja i ugrožavanja
vrsta, staništa i biodiverziteta u celini.

Izvori fotografija i ilustracija
korišćenih u publikaciji
www.eskola.hfd.hr - www.pineriverpond.com - www.journalonline.com - www.icebergcanada.com - www.wikipedia.com - www.

wikipedia.com - www.picsicio.us - www.nsf.gov - www.visnjan.blog.hr - www.b92.net - www.matica.hr - www.hidmet.gov.rs - panoramio.
com - hotelbonacabol.com - www.stichtinggerardboerfoundation.com - www.acqua-magic.com - www.mojevijesti.ba - www.pac.dfo-
mpo.gc.ca - www.africa-usa.com - www.our-energy.com - www.dobrojutro.net - www.loonlake.blogingsports.com - www.scubavenue.
com - www.my.opera.com - duborez.5forum.net - www.theearthdiet.blogspot.com - www.kangenwaterreport.com - www.net.hr - www.
optimallyorganic.com - www.rezo.biz - www.sydneyr.det.nsw.edu.au - www.butbn.cas.cz - www.botany.cz - www.pfaf..org - www.
pfaf..org - www.reddeparquesnacionales.mma.es - www.missouriplants.com - www.biopix.com - www.fichas.infojardin.com - www.
ag.arizona.edu - www.juancastaneira.multiply.com - www.ga.water.usgs.gov - www.vesti-online.com - www.treehugger.com - www.
sauer-thompson.com - www.scoop.nz - ww.ourbreathingplanet.com - www.ekologija.ba - www.geoscape.nrcan.gc.ca - www.arhiva.
glas-javnosti.rs - www.gradimo.hr - www. www.minpolj.gov.rs - www.en.wikipedia.org - www. ec.europa.eu - Dragiša Savić - Pokrajinski
zavod za zaštitu prirode - Milan Knežev - Pokrajinski zavod za zaštitu prirode - Lorand Vigh - Nedeljko Kovačev - Dušan Čekić - JVP „Vode
Vojvodine“ - Dejana Džigurski - Vida Stojšin - http://egyfouna.aun.edu.eg/PIC/pictures.asp?Page=85 - http://www.tortoise.org/gallery/
piceoad.html - Milivoj Krvavac - http://www.birdwatching.hu/emad.htm#top - http://www.furgetmenot.org.uk/home.html - http://www.
hlasek.com/apodemus_agrarius_11035.html - www.mitrovica.eu.com - www.pressonline.rs - www.mollybawn.com
CIP - Каталогизација у публикацији

Библиотека Матице српске, Нови Сад
502.51:502.131.1(035)
502(035)
VODA - izvor održivog razvoja : Priručnik / [grupa autora; urednik Igor Jezdimirović]. – Novi Sad : Inženjeri zaštite životne sredine, 2011
(BIT Inženjering, Beograd). – 211 str. : ilustr ; 20 cm
Tiraž 500.
ISBN 978-86-87145-07-8
a) Водени ресурси – Одрживи развој – Приручници

b) Животна средина – Заштита – Приручници
COBISS.SR-ID 259775751

Voda Izvor Odrzivog Razvoja PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Voda Izvor Odrzivog Razvoja PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Priručnik

Voda – izvor održivog razvoja

Inženjeri zaštite životne sredine 2011 – Novi Sad

Voda – izvor održivog razvoja 1

Urednik: Grafičko-likovna oprema:

Autori i autorke: Fotografije i ilustracije:

2 Voda – izvor održivog razvoja

Celina 1. – Održivi razvoj

Voda – izvor održivog razvoja 3

Celina 3. – ZAŠTIĆENA PODRUČJA U AP VOJVODINI

4 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 5

6 Voda – izvor održivog razvoja

Život je nastao i postoji zahvaljujući vodi.

MISLIMO GLOBALNO, DELUJMO LOKALNO !

Voda – izvor održivog razvoja 7

8 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 9

10 Voda – izvor održivog razvoja

prirode, kao i načine faktori zemljišta (njegove fizičke i hemijske osobine)

na koje su se živa bića okrenutost prema određenoj strani sveta);

Voda – izvor održivog razvoja 11

12 Voda – izvor održivog razvoja

Svi ovi oblici ugrožavanja

Voda – izvor održivog razvoja 13

14 Voda – izvor održivog razvoja

Uništavanje prirodnih ekosistema

Voda – izvor održivog razvoja 15

Slika 1. Održivi razvoj

16 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 17

18 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 19

20 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 21

22 Voda – izvor održivog razvoja

- u uvodu se objašnjava zašto je važno da i Osnov za akciju:

Voda – izvor održivog razvoja 23

24 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 25

14. Države treba da:

26 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 27

- Angažovanje i učešće mladih u konkretnim

Voda – izvor održivog razvoja 29

30 Voda – izvor održivog razvoja

Voda – izvor održivog razvoja 31

32 Voda – izvor održivog razvoja

Mladi i iznenadne pretnje po

Voda – izvor održivog razvoja 33

- Podsticati uključivanje mladih u

34 Voda – izvor održivog razvoja

- Unaprediti mere za otklanjanje rizika u - Formirati regionalne i internacionalne

3. Treći - Podsticati partnerske mogućnosti

Voda – izvor održivog razvoja 35

Koje aktivnosti treba realizovati da bi se

- Podsticati razvoj preduzeća za prikupljanje sekundarnih sirovina i

- Obezbediti finansiranje iz posebnog fonda omladinskih idejnih projekata iz oblasti

36 Voda – izvor održivog razvoja

- Definisati mehanizme i oblike koji

- Omogućiti efikasnu primenu znanja

- Obezbediti podršku razvijanju

- Obezbediti saradnju u oblasti obrazovanja