TMH

ZAYIFLATILMIŞ KİRİŞ ENKESİTLİ

KİRİŞ – KOLON BİRLEŞİMLERİ
Övünç TEZER(*)

ÖZET daki tasarım yönetmelikleriyle sağlandığı inancı,

Bu yazıda, 1994’te Northridge depreminde oluşan 1994 yılında Kaliforniya eyaletinin Northridge yöre-
hasarları dikkate alarak, bu hasarları gelecekte sinde meydana gelen ve aletsel büyüklüğü 6.7 olan
gidermek amacıyla ortaya atılan ve hakkında yoğun depremle sarsılmıştır. Kuvvetli zemin hareketinin
ve detaylı çalışmalar yapılmış olan zayıflatılmış yalnızca 10 saniye sürmesine rağmen, 20 milyar
kiriş-kolon birleşimleri hakkında açıklayıcı bilgiler dolarlık zarar ile, ülkenin o zamana dek gördüğü
verilmiştir. Sözkonusu deprem ve etkileri kısaca en yüksek mali zararlı afet olmuştur [2]. Depremin
irdelenmiş, ortaya çıkan problemi çözmek için hemen sonrasındaki ilk izlenimlere göre çelik yapı-
geliştirilen teknikler açıklanmış ve bu tekniklerden larda deprem nedeniyle önemli bir hasar oluş-
biri olan zayıflatılmış kiriş-kolon birleşimleri okuyu- madığı sonucuna varılmasına rağmen, zamanla
cuya tanıtılmıştır. Bu zayıflatmanın eleman davranı- durumun pek de parlak olmadığı ortaya çıkmıştır.
şına etkisi üzerinde durulmuştur. Örneğin asansörlerin çalışmasında karşılaşılan
bir takım problemler, dikkatleri, taşıyıcı olmayan
GİRİŞ mimari bileşenlerin arkasında kalan yapısal çelik
taşıyıcı elemanlara çekmiştir. İncelemeler sonu-
Çelik yapıların sünek davranışı, tek başına çelik mal-
zemesinin süneklik özelliği ile sağlanamaz. Buna
ek olarak, çerçeveleri oluşturan yapı elemanlarının
birleşimlerinde istenen plastikleşmelerin gerçek-
leşmesini sağlayacak yeterli dayanım, tasarımda
dikkate alınan rijit çerçeve kabulüne ters düşme-
yecek şekilde bir rijit davranış ve özellikle birleşim
bölgelerinde tekrarlı yükler altında elastik olmayan
deformasyonların oluşmasına engel olmayacak bir
detaylandırma gerekir. Bu sayede kiriş-kolon birle-
şimlerindeki panel bölgeleri, kirişler ve bir ölçüde
kolonlar da plastik dönme kapasitelerini kullanmak
suretiyle depremin yapıya aktardığı enerjiyi sönüm-
lemeye çalışırlar. Bahsedilen sünek davranış, ana
taşıyıcı yapının tüm bölgelerinde yeterli sünek dav-
ranışın görülebilmesiyle mümkündür. Bu açıdan
bakıldığında, birleşim araçları olarak kullanılan
kaynak ve bulonların sünek olmayan davranışları,
özel dikkat gerektirmektedir. Sözkonusu birleşim
araçları, birleştirdikleri elemanlarda oluşabilecek
maksimum kuvvetleri aktarabilecek düzeyde olma-
lıdırlar [1].

NORTHRIDGE ŞOKU
Yapı malzemesi olarak çeliği yoğun olarak kullanan
A.B.D.’de, yukarıda belirtilen davranışın, halihazır-
Şekil 1 - Northridge Öncesinde Kullanılan Tipik Birleşim
(*) Arş. Gör., İTÜ İnşaat Fakültesi, İstanbul Detayı ve Depremde Oluşan Çatlaklar [1]

54 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1


cunda, Northridge öncesi yapılarda yaygın olarak
kullanılmış olan ve güvenli olduğu düşünülegelen
tipik kiriş – kolon birleşiminin kullanıldığı binalarda,
özellikle kiriş başlıklarını kolon başlığına bağlayan
kaynak dikişleri civarında çatlaklar oluştuğu göz-
lenmiştir (Şekil 1).
Northridge öncesi bir çok deneysel ve analitik çalış-
malar sonucu kabul görerek yönetmeliklere giren
ve yönetmeliklerce önerilen bu detay, deprem son-
rasında yayınlanan bir acil raporla, yönetmelikler-
den çıkarılmıştır [3,4].
Oluşan hasarın nedenlerini ve olası çözüm öneri-
lerini ortaya çıkarabilmek amacıyla, devlet deste-
ğiyle bir çok üniversitenin de katıldığı bir araştırma
programı başlatılmıştır [7]. Hasarın olası nedenleri
hakkında yürütülen çalışmaların detaylı bir derle-
mesi, dilimizde yayınlanan [5] ve [6] numaralı yazı-
lardan incelenebilir. Özetlemek gerekirse, hasarın
ana nedeni olarak, gevrek davranış göstermek
suretiyle kiriş - kolon birleşiminin sünek davranışla
enerji yutabilmesini engelleyen birleşim elemanları
(kaynak, bulon), beklenenin çok üzerinde gerilme-
lere maruz kalan birleşim detayları (kaynak ulaşım
deliği gibi), döşeme etkisi, çelik malzemenin varsa-
yılanın aksine izotropik olmaması sayılabilir [5].
Şekil 2 - Güçlendirilmiş Moment Aktaran Birleşim Önerileri [1]
TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1
TMH
ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Moment aktaran çelik çerçevelerde görülen prob-
lemleri çözmek amacıyla oluşturulan çalışma grup-
ları, temel olarak 3 farklı çözüm tekniği üzerine
yoğunlaşmışlardır. Bunlar,
1. Birleşimi güçlendirmek suretiyle, kiriş – kolon bir-
leşiminde kiriş başlığında oluşan gerilme düze-
yini azaltmak,
2.Kolon yüzünde oluşan kiriş eğilme momen-
tini azaltarak deformasyonları kontrol altında
tutmak,
3. Kullanılan kaynak dikişlerinin kırılma dayanımla-
rının artırılması şeklindedir [3].
İlk iki maddede belirtilen teknikler sonucunda, şid-
detli bir deprem durumunda oluşması beklenen
plastik mafsalın, kırılgan kaynak dikişlerinin bulun-
duğu ve karmaşık geometri nedeniyle üç eksenli
gerilmeye maruz kalan kolon yüzünden uzaklaş-
tırılması amaçlanmıştır. Şekil 2’de birinci çözüm
tekniğine göre öngörülmüş çeşitli güçlendirilmiş
birleşim detayları verilmiştir.
Bu detaylar incelenirse, konstrüktif açıdan birle-
şimin “zorlandığı”, bunun sonucunda da eskisin-
den de karmaşık geometriye sahip bir detay elde
edildiği görülebilir. İşcilik ve ek malzeme
açısından da bu tip düzenlemelerin pek
de ekonomik olmayacağı daha ilk bakışta
söylenebilir.
Şekil 2’deki birleşimlere ait çok detaylı
çalışmalara, mevcut literatürden ulaşılabi-
lir [8,9,10].
Yukarıda verilen çözüm tekniklerinden
biri de, kaynak kalitesinin iyileştirilmesidir.
Bu ise, kabaca, ya kaynak tekniği, ya da
kaynak malzemesi açısından yapılacak
iyileştirmelerle mümkündür. Bu konu hak-
kında da detaylı bilimsel çalışmalar yapıl-
mıştır [11,12,13].
İkinci çözüm tekniğine uygun olarak, plas-
tik mafsalların oluştuğu bölgenin kolon
yüzünden belli bir mesafe uzağa yönlen-
dirilmesi, uygun bir çözüm stratejisi olarak
ortaya çıkmaktadır.
ZAYIFLATILMIŞ KİRİŞ ENKESİTİ
Northridge depremi sonrasında yaygın
olarak kullanılmaya başlanan “kapasi-
teye göre tasarım” kavramına göre, kiriş
– kolon birleşimlerinde elastik olmayan
şekil değiştirmelerin belirli bir bölgeye
yönlendirilmesi amaçlanır. Bu prensipe
uygun olarak, “zayıflatılmış kiriş enkesiti”
55
TMH
kavramı ortaya atılmıştır. Bu birleşim tipinde, kolon
yüzünden belli bir uzaklıkta, kirişin hem alt hem
de üst başlığında yapılacak azaltmalar yardımıyla
yapıya bir anlamda yapısal bir sigorta yerleştirile-
rek, elastik olmayan şekil değiştirmeler zayıflatılmış
bölgeye yönlendirilerek kontrol altına alınabilmek-
tedir.
Dünyaca ünlü çelik üreticisi, 1992 yılında A.B.D.’de
bu birleşim tipinin patentini almış, ancak 1994’teki
Northridge depreminden sonra tüm telif hakların-
dan vazgeçerek bu birleşimin incelenmesini ve
olası kullanımını yoğun biçimde desteklemiştir.
Zayıflatılmış kiriş enkesitine ait tipik kesim seçenek-
leri Şekil 3’te görülebilir.

Şekil 4 - Dairesel Zayıflatılmış Kiriş Enkesitli Birleşim [16]

Bu çözüm ile, akma ve plastik mafsal oluşumunun

Şekil 3 - Zayıflatılmış Kiriş Enkesiti Tipleri
Şekil 3a’da ilk ortaya atılan zayıflatma biçimi görül-
mektedir. Kolon yüzüne yaklaştıkça artan momente
uygun olarak bu etkiyi karşılayacak kesitin de art-
ması fikri, Şekil 3b’deki düzgün değişen kiriş enke-
sitini ortaya çıkarmıştır. Yapılan testlerin çoğunda,
bu iki kiriş tipi de iyi sonuçlar vermiş ve büyük
süneklik oranlarına ulaşabilmişlerdir [14]. Ancak
ortaya çıkan esas problem, kiriş başlıklarındaki
kesimlerin ani değiştiği noktalarda gözlenen çatlak
ve kırılmalar olmuştur. Bunun tek nedeninin yapılan
kesimler sonucu başlıklarda kalan ve gözle görül-
meyen ufak çentiklerin, gerilme yığılmaları sonucu
çatlaklara dönüşmesi olduğu açıktır.
Sözkonusu sakıncayı ortadan kaldıran dairesel
zayıflatılmış kiriş enkesiti (Şekil 4), yürütülen bilim-
sel çalışmalarda en çok kullanılan ve bunun sonu-
cunda yönetmeliklerce kullanılması önerilen tek
zayıflatılmış kiriş enkesiti olarak öne çıkmıştır [15].
zayıflatılmış kesitte yayılı biçimde ortaya çıkması
sağlanmakta, kolon yüzündeki büyük şekil değiştir-
meler ve bunun sonucunda ortaya çıkacak büyük
momentler sınırlanmaktadır. Kiriş başlığının kolonla
birleştiği bölgede oluşacak etkilerin azaltılması,
kirişi kolona bağlayan küt kaynaklarda ve kaynağın
çevresinde oluşacak istenmeyen zorlamaların ve
dolayısıyla olası kırılmaların önlenebilmesini sağla-
maktadır. Kolon yüzünde ortaya çıkacak moment
değerinin kontrol altında tutulabilmesi, deprem
yönetmeliklerinin en önemli koşullarından biri olan
güçlü kolon - zayıf kiriş ilkesinin sağlanabilmesine
de yardım eder.
Kiriş enkesitinin azaltılması için, genellikle üst ve alt
başlıkların her ikisinde de dairesel kesimler yapılır.
Şekil 5’te, kullanılan notasyon verilmiştir.
Yapılan testlerde kullanılan a, b ve c değerlerinin
değerlendirilmesi sonucu, aşağıdaki boyutlar öne-
rilmiştir :
Şekil 5 - Zayıflatılmış Kiriş Enkesiti Geometrisi [17]

56 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1


Şekil 6 - 0,03 Radyan Dönme Sonrasında Birleşimin
Durumu [18]
a ≅ (0.50 ~ 0.75) bf
b ≅ (0.65 ~ 0.85) d
Burada bf kiriş başlık genişliğini, d kiriş yüksekli-
ğini göstermektedir. Şekil 5’te c ile gösterilen kesim
derinliği ise, performansı etkileyen en önemli para-
metre olarak öne çıkmaktadır. Kesim derinliğinin
belirlenmesi, zayıflatılmış kesitte ve aynı zamanda
kolon yüzünde oluşacak momentin belirlenmesi
açısından çok önemlidir. Toplam kesim derinliği
2c için mevcut standartlarda en fazla 0.50bf değeri
verilmekte, ancak uygulamada 0.40bf‘nin üstüne
çıkılmaması önerilmektedir.
Northridge sonrasında ortaya atılan güçlendirilmiş
kiriş – kolon birleşimlerinin aksine, zayıflatılmış kiriş
enkesitli birleşim, herhangi bir takviye levhası ve bu
levhaları kirişe bağlayacak karmaşık ve uygulaması
zor kaynak dikişleri gerektirmemekte, bu sayede
malzeme ve işcilik açısından da ekonomik bir bir-
leşim olma özelliği kazanmaktadır. Deneylerde
gösterdiği olumlu performans ve
bahsedilen ekonomiklik özelliği
nedeniyle, depreme dayanıklı çelik
yapı tasarımıyla ilgilenenlerden
yoğun ilgi görmektedir.
Kiriş – kolon birleşimlerinin sünek
davranışı, yapının sünek davra-
nışı için esastır. Moment aktaran
birleşimlerin sünek davrandığını
söyleyebilmek için, bu birleşimle-
rin en az 0,03 radyan oranında bir
dönme miktarına, birleşimin eğilme
momenti taşıma gücünde en çok
%20 azalma ile ulaşabilmesi gere-
kir. Döşeme etkisinin dikkate alın-
madığı zayıflatılmış kiriş enkesitli
bir birleşimin deney sonrası görün-
tüsü Şekil 6’dan izlenebilir.
TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1
TMH
Çelik yapılarda genellikle kompozit (karma) çalış-
tırılan kiriş ve döşemenin bulunması durumunda
davranışın ne gibi değişikliklere uğrayabileceği,
çeşitli nümerik ve analitik çalışmalarla incelenmiştir.
Bu çalışmalar sonucunda, kompozit döşemelerin,
karma enkesitin tarafsız eksenini önemli miktarda
yukarıya çektiği ve bunun sonucunda kiriş alt baş-
lığı kaynak dikişleri veya zayıflatılmış bölgesinde
önemli şekil değiştirmelerin beklenmesi gerektiği;
ne var ki bu şekil değiştirmelerin gerçekleşeme-
mesi halinde, sözkonusu bölgelerde de kırılma-
lar görülebildiği ortaya çıkmıştır. Bu yan etkisine
rağmen, kirişte yanal burkulmanın ve özellikle kiri-
şin üst başlığında oluşabilecek yerel burkulmaların
önüne geçmesi bakımından kompozit döşemenin
faydalı olduğu söylenebilir. Bu durum, birleşimde
yutulan enerji miktarını ve birleşimin sünekliğini
olumlu yönde etkilemektedir (Şekil 7) [16].
KİRİŞTEKİ ZAYIFLATMANIN DAVRANIŞA
ETKİSİ
Depreme dayanıklı çelik yapı tasarımında önemli bir
yenilik olarak kabul edilen zayıflatılmış kiriş enkesiti
kavramı, Northridge depremi sonrası ortaya atılan
yaratıcı fikirler arasında öne çıkmaktadır. Yapılan
çalışmalar özellikle hasar gözlenen kiriş-kolon bir-
leşimine odaklanmakta ise de, kesitteki azalmanın
davranışı nasıl etkilediği de göz önünde tutulması
gereken bir konudur.
A.B.D.’de bu konuda yapılan çalışmalar, sıkça
kullanılan ve ülkemiz için oldukça büyük ebat-
taki kesitler üzerinedir. (Fikir vermek açısından
belirtmek gerekir ki; kesitteki zayıflamanın etkisini
bilgisayar ortamında nümerik modellemeyle ince-
leyen bir çalışmada [19] kullanılan kiriş enkesiti,
W36x150 olarak anılan ve kiriş yüksekliği 920 mm,
başlık genişliği 310 mm ve kuvvetli eksen etrafın-
Şekil 7
57
TMH
daki atalet momenti 376800 cm4 olan bir kesittir. Tablo 1 - Azaltma Katsayıları
IPN serisinin en büyük kesiti olan IPN600 profilinde
Başlık azaltma kA azaltma katsayısı
ise Ix=139000 cm4 mertebesindedir!) Sözkonusu
zayıflatmanın kesit özelliklerine etkisini analitik yüzdesi (2c/bf) L = 6 m için L = 10 m için
olarak inceleyen kapsamlı bir çalışma da literatürde %0 1.016 1.016
mevcuttur [20].
% 20 1.009 1.012
Ülkemizde kullanılan kesitlere benzer bir kesit
% 40 0.998 1.005
olması açısından, Şekil 8’de verilen kaynaklı yapma
kiriş kesiti üzerinde de benzer bir çalışma yapılmış- % 50 0.990 1.001
tır [21].

Başlık azaltma kIx azaltma katsayısı

yüzdesi (2c/bf) L = 6 m için L = 10 m için
%0 0.991 1.011
% 20 0.965 0.994
% 40 0.928 0.967
% 50 0.903 0.950

Başlık azaltma kIy azaltma katsayısı

yüzdesi (2c/bf) L = 6 m için L = 10 m için
%0 0.998 0.999
% 20 0.888 0.925
Şekil 8 - Çalışmada Kullanılan Kiriş Enkesiti
% 40 0.698 0.783
A enkesit alanı, Ix ve Iy kuvvetli ve zayıf eksen etrafın- % 50 0.567 0.671
daki atalet momenti, J burulma sabitidir. Sözkonusu
kesit bilgisayar ortamında NISA programı ile nüme-
rik olarak modellenmiştir. 6 ve 10 metre uzunluk- Başlık azaltma kJ azaltma katsayısı
taki kiriş elemanları için hazırlanan modele, her iki yüzdesi (2c/bf) L = 6 m için L = 10 m için
ucunda 6 serbestlik derecesine sahip uzay çubuk
%0 1.000 1.000
eleman için tanımlanan ve birbirinden bağımsız 4
ayrı yükleme durumunu temsil eden [22] , % 20 0.810 0.998
i. Eksenel kuvvet % 40 0.807 0.995
ii. Kuvvetli asal eksen etrafında eğilme % 50 0.805 0.993
iii. Zayıf asal eksen etrafında eğilme azaltmanın eksenel rijitliğe neredeyse hiç etkisinin
iv. Burulma olmadığı görülebilir. Kirişin kuvetli eksen etrafındaki
eğilme rijitliğinde %10 mertebelerinde azaltıcı etkisi
durumları için gerekli birim yüklemeler yapılmış ve olan bu azaltma, kiriş açıklığı arttıkça etkisini kaybet-
çeşitli kesim yüzdeleri için sonuçlar elde edilmiştir. mekte; %10’dan %5 mertebesine kadar düşmekte-
Ortaya çıkan sonuçları ve teorik değerleri oranla- dir. Zayıf eksen etrafındaki davranışa bakıldığında,
yarak, kiriş başlıklarının katkısı önemli ölçüde azaltıldığın-
i. Eksenel rijitlik azaltma katsayısı, kA dan, %40’lara varan rijitlik azalması görülmekte, 10
ii. Kuvvetli eksen etrafında eğilme rijitliği katsayısı, kIx metre açıklık için bile %33’lük bir azalma sözkonusu
olmaktadır. Burulma durumu incelendiğinde de,
iii. Zayıf eksen etrafında eğilme rijitliği katsayısı, kIy %20 civarındaki rijitlik azalmasının, açıklık arttıkça
iv. Burulma rijitliği katsayısı, kJ etkisini tamamen kaybettiği görülmektedir. Açıklık
arttıkça rijitlik kaybının azalması, geniş açıklıklarda
şeklinde dört ayrı katsayı elde edilmiştir. 6 ve 10
da bu tekniğin kullanılabileceği sonucunu ortaya
metre açıklık ve çeşitli kesim yüzdeleri için elde
çıkarmaktadır. Ne var ki artan açıklıklar, kiriş-kolon
edilen bu katsayılar aşağıdaki tabloda özetlenmiş-
birleşiminde oluşacak momentlerin de artması
tir.
anlamına geldiğinden, tasarım aşamasında dikkatli
Sonuçlar incelendiğinde, kiriş enkesitinde yapılan davranmak gerekecektir.

58 TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1


KAYNAKÇA
[1] M.Bruneau, C.M.Uang, A.Whittaker ; Ductile
Design of Steel Structures, McGraw-Hill Co.,
1998.
[2] Northridge Earthquake Reconnaissance Report
Vol.1, Earthquake Spectra, Suppl. C to Vol.11,
1995.
[3] J.L.Gross, Design Guidelines for the Seismic
Modification of Welded Steel Moment Frame
Buildings, NIST SP 931, 1998.
[4] “ICBO Boards Approves Emergency Structural
Design Provisions, Building Standards, Sept.-
Oct., 1994.
[5] N.Bayülke, 1994 Northridge Kaliforniya Depremi
Sonrasında Moment Taşıyan Çelik Kolon-Kiriş
Birleşim Yerleri Üzerinde Yapılan Deneyler,
Araştırma ve Geliştirmeler, TMH Türkiye
Mühendislik Haberleri, Sayı 425-2003/3, 2003.
[6] N.Bayülke, Moment Taşıyan Çelik Kolon Kiriş
Birleşim Yerlerinin 1994 Northridge Kaliforniya
Depremindeki Davranışı, Türkiye Mühendislik
Haberleri, Sayı 382, 1996.
[7] SAC Joint Venture, Invitational Workshop on
steel seismic issues, Proceedings, 1994.
[8] T.Kim ve diğ., Cover-Plate and Flange-Plate Steel
Moment-Resisting Connections, ASCE Jornal of
Structural Engineering, Vol.128 No.4, 2002.
[9] T.Kim ve diğ., Experimental Evaluation of Plate-
Reinforced Steel Moment-Resisting Connections,
ASCE Jornal of Structural Engineering, Vol.128
No.4, 2002.
[10] S.Schneider ve diğ., Inelastic Behaviour of
Bolted Flange Plate Connections, ASCE Jornal
of Structural Engineering, Vol.128 No.4, 2002.
[11] R.Tide, Stability of Weld Metal Subjected to
Cyclic Static and Seismic Loading, Engineering
Structures, Vol.20, No.4-6, 1998.
TMH - TÜRKÝYE MÜHENDÝSLÝK HABERLERÝ SAYI 435 - 2005/1
TMH
[12] E.Kaufmann ve diğ., Achieving Ductile
Behaviour of Moment Connections, Modern
Steel Construction, Vol.36 No.1, 1996.
[13] J.C.Anderson, Cyclic Testing of Moment
Connections Upgraded with Weld Overlays,
ASCE Jornal of Structural Engineering, Vol.128
No.4, 2002.
[14] N.R.Iwankiw ve diğ., The Dogbone: A New
Idea to Chew On, Modern Steel Construction,
Vol.36 No.4, 1996.
[15] FEMA 350, Recommended Seismic Design
Criteria for New Steel Moment-Frame Buildings.
[16] M.D.Engelhardt, Experimental Evaluation
of Cyclically Loaded reduced Beam Section
Moment Connections, ASCE Jornal of Structural
Engineering, Vol.128 No.4, 2002.
[17] M.D.Engelhardt ve diğ., Design of Reduced
Beam Section (RBS) Moment Frame
Connections, Steel Tips, 1999.
[18] B.Chi ve diğ.,Cyclic Response and Design
Recommendations of Reduced Beam Section
Moment Connections with Deep Columns,
ASCE Jornal of Structural Engineering, Vol.128
No.4, 2002.
[19] K.V.Grubbs, The Effect of the Dogbone
Connection on the Elastic Stiffness of Steel
Moment Frames, MSc thesis, The University of
Texas at Austin, 1997.
[20] J.J.Chambers, Effect of Reduced Beam Section
Frame Elements on Stiffness of Moment Frames,
ASCE Jornal of Structural Engineering, Vol.129
No.3, 2003.
[21] Ö.Tezer, Zayıflatılmış Kiriş Enkesitinin Çelik
Elemanların Davranışına Etkisi, Yüksek Lisans
tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 2002.
[22] W.McGuire ve diğ., Matrix Structural Analysis,
Wiley Co., 2000.
59