A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA
Eκκλησιαστική μελουργία
Eκκλησιαστική μελουρ-

γία. H πάντερπνη ηχητική
H πάντερπνη ηχητική έκφραση της ορθδοξης λατρείας
έκφραση της ορθδοξης
λατρείας.
 Δίαυλος θείων μηνυμά-
των. H σχέση της βυζαντι-
νής μουσικής με το λγο,
την τέχνη και τη λατρεία.
 Oι μεγάλοι δημιουργοί.
Aπ τους ύστερους βυζα-
ντινούς χρνους ώς τη με-
γάλη μεταρρύθμιση του
19ου αιώνα.
 Iωάννης Kουκουζέλης.
O μεγάλος μελοποις, θε-
ωρητικς και δάσκαλος
των βυζαντινών χρνων.
 Bυζάντιο και Δύση. H
μουσική οφειλή του με-
σαιωνικού δυτικού κ-
σμου στην Oρθδοξη
Aνατολή.
 Oρθδοξη Aνατολή και
Iσλάμ. Oι μουσικές συνά-
φειες του χριστιανικού
και μουσουλμανικού κ-
σμου της Aνατολικής Mε-
σογείου.
 Kαινοτμες προσεγγί-
σεις. H μετουσίωση της
βυζαντινής μουσικής έκ-
φρασης σε σύγχρονη δη-
μιουργία.
 Eκκλησιαστικ και δη-
μοτικ άσμα. Bυζαντιν
μέλος και δημοτικ γρα-
γούδι: η στενή συγγένεια
των δύο ελληνικών μουσι-
κών εκφράσεων.
 Aπ τη Σαπφώ στην
Kασσιανή. Γυναίκες με-
λουργοί απ την Aρχαι-
τητα ώς το ύστερο Bυζά-
ντιο.
 O «μελωδς» Aθως.
Aπ τον Kουκουζέλη
στους Aγιορείτες ψαλτά-
δες του 20ού αιώνα.
 Aναζητώντας τις απαρ-
χές. H διεθνής επιστημονι-
κή έρευνα στην υπηρεσία
της ελληνικής εκκλησια-
στικής μουσικής.
 H υμνολογία του Πά-
θους. «Ποία άσματα μέλ- Tο «καννιο» των οκτώ ήχων (Aπ το χειργραφο αρ. 338 της Mονής Δοχειαρίου, έτους 1767).
ψω τη ση εξδω, οικτίρ-
μον;». Mουσική και ποίη- Tου Γρ. Θ. Στάθη λιτισμού και οργανώθηκε, απ’ τα πρέπεια και η ετοιμασία των Eλλή-
ση της Mεγάλης Eβδομά- Kαθηγητού Πανεπιστημίου Aθηνών μέσα του 10ου αιώνος ή και λίγο νων και ελληνοφώνων –βυζαντινών
δος. νωρίτερα, σε πλήρες, αυτοτελές, και μεταβυζαντινών– και παντοιο-
ME TOYΣ ρους «βυζαντινή» και άρτιο και ομοιογενές σύστημα ση- γλώσσων άλλων ορθοδξων χρι-
Φωτογραφία εξωφύλλου: Mουσικοί «μεταβυζαντινή» μουσική προσ- στιανών να μιλήσουν στο Θε και
με έγχορδα και πνευστά ργανα. διορίζεται και χαρακτηρίζεται η ελ- Eπιμέλεια αφιερώματος: στους αγίους του δημιούργησαν έ-
Λεπτομέρεια απ τοιχογραφία με ληνική μουσική έκφραση και παρά- ναν απ’ τους μεγαλύτερους μουσι-
παράσταση του Eμπαιγμού του Xρι-
δοση, με μιαν αδιάκοπη συνέχεια KPIT·N XPYΣOXOΪΔHΣ κούς πολιτισμούς της οικουμένης,
στού (Mετέωρα, Mονή Bαρλαάμ,
16ος αι.). και ομοιογένεια, περνώντας μέσ’ τον βυζαντιν και μεταβυζαντιν,
απ’ τους μακρούς αιώνες του βυζα- μειογραφίας για την τελειτερη που είναι και ο μακροβιτερος ανά-
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: ντινού πολιτισμού. Ως τέχνη η βυ- δυνατή έκφραση της λατρείας της μεσα στους γνωστούς μουσικούς
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ ζαντινή μουσική αποτελεί έκφανση Oρθδοξης Aνατολικής Eκκλησίας. πολιτισμούς, σον αφορά στην ο-
του βυζαντινού πνεύματος και πο- H φροντίδα για θεοσέβεια ή ευ- Συνέχεια στην 4η σελίδα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

Περίτεχνα διασκοσμημένο χειργραφο βυζαντινής μουσικής. Περιέχει την Tετράφωνη Δοξολογία του Πέτρου Mπερεκέτη (Mονή Δοχειαρίου, χειργραφο αρ. 1247,
έτους 1844).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Xειργραφο Aνθολογίας της Παπαδικής (Mονή Σινά, χειργραφο αρ. 1297, έ-
τους 1655).
Συνέχεια απ τη 2η σελίδα
μοιογενή γραπτή παράδοσή του.
O γραπτς αυτς και έντεχνος
μουσικς ελληνικς πολιτισμς
μιας χιλιετίας (10ος -20ος αιώνες)
είναι η μελοποιία της ελληνικής
Ψαλτικής Tέχνης, βυζαντινής και
μεταβυζαντινής. H Ψαλτική στην
ορθδοξη λατρεία είναι λογική
μουσική, με την έννοια τι η μουσι-
κή αποτελεί το ένδυμα του λγου ή
κατά πώς λέει ο Γρηγριος Nύσσης
«η μουσική ερμηνεύει την των λε-
γομένων διάνοιαν». Kατά συνέ-
πεια, πρέπει να το αναγνωρίζουμε
και να το κανοναρχούμε μ’ ευγνω-
μοσύνη τι η μουσική αυτή, ως
Ψαλτική Tέχνη της λατρείας και ως
ομχυμο βλάστημα του λγου, εί-
ναι το φυλακτήριο και το διαχρονι-
κ σχολείο που περιφρουρεί και
διαφυλάσσει και παραδίδει την
γλώσσα μας την ελληνική αλώβητη
και καθαρή με την ποικιλία των κα-
ταλήξεών της, με τους τνους και
τα πνεύματά της, πως πέρασαν
και αναπτύχθηκαν στη σημειογρα-
φία της, γιατί αυτά είναι μελικά
στοιχεία κι έχουν εκφραστικ βά-
ρος ανεπανάληπτο. Nτυμένη με το
μέλος των ψαλμάτων η γλώσσα
μας έγινε ιερή, καθ-ιερώθηκε και
φθέγγεται τις προσευχές των ορ-
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995
θοδξων Eλλήνων απ γενεά σε
γενεά. Kι είναι ακριβώς, ο λγος, η
ελληνική γλώσσα, το ακαταμάχητο
και αδιαμφισβήτητο τεκμήριο της
ελληνικτητας της βυζαντινής και
μεταβυζαντινής Mουσικής. Kι είναι,
κατά παραλληλία, η μουσική αυτή
ένα απ τα κυριτερα εκδηλώματα
της ζωής των Eλλήνων και μαζί ένα
απ τα γνησιτερα μέσα της εθνι-
κής μας αυτοσυνειδησίας.
Kαι ονμασα, παραπάνω αυτήν
την μουσική «γραπτ και έντεχνο
ελληνικ μουσικ πολιτισμ» και
για τον λγο τι οι Eλληνες αυτής
της χιλιετίας μέχρι τα μέσα του ιθ΄
αιώνα, δεν γνώριζαν κανέναν άλ-
λον μουσικν πολιτισμ, παρά μο-
νάχα τον αραβοπερσικ, τον οποίο
μπρεσαν και κράτησαν ως «εξω-
τερική ή εθνική μουσική», ως μου-
σική αλλοφύλων και αλλοθρήσκων
λαών, χωρίς να επηρεάζει την δική
τους «εθνική και θρησκευτική μου-
σική έκφραση». Eτσι έφθασε ώς ε-
μάς η μουσική αυτή εξελιγμένη και
εξηγημένη απ’ τους μεταβυζαντι-
νούς Eλληνες διδασκάλους, μουσι-
κολογιοτάτους πρωτοψάλτες, λα-
μπαδαρίους, δομεστίκους μονα-
χούς, ιερομονάχους, λογιοτάτους,
κληρικούς, επισκπους και πα-
τριάρχες με μιαν αδιάκοπη διαδοχή
H αρχή των Aναστασίμων που περιέχεται σε «Aνθολογία» του έτους 1720 (Xει-
ργραφο Mονής Σινά, αρ. 1580).
μέσα στην αμετάλλαχτη λειτουργι-
κή πράξη της εκκλησίας και αποτε-
λεί πατρογονικ κληρονμημα και
μνημείο τέχνης, πως κι λα τ’ άλ-
λα. Kαι χρειάζεται απ λους εμάς
προσεκτική και ευλαβική προσέγγι-
ση, γιατί ανήκει σε λους μας.
O υμνογραφικς λγος
Mε τις φτερούγες αυτού του
μουσικού πολιτισμού πετάει ψηλά
και φτερουγίζει παντού ο υμνογρα-
φικς λγος της Eκκλησίας, που εί-
ναι πάγκοινη έκφραση των συναι-
σθημάτων των ανθρώπων στις δη-
μσιες λατρευτικές συνάξεις. O υ-
μνογραφικς λγος, η θαυμασιτα-
τη αυτή και ευγενέστατη ελληνική
εκκλησιαστική ποίηση, είναι προ-
σωπικς και μαζί καθολικς, κι είναι
δημιούργημα των αγίων της Eκκλη-
σίας που είχαν βιωματική σχέση με
τον Θε. O υμνογραφικς λγος
προβάλλει έντονο το προσωπικ
στοιχείο για να τονίζεται η προσω-
πική πληρτητα του κάθε πιστού.O
ορθδοξος είναι μνος, «ενώπιος
ενωπίω», απέναντι στο Θε που λα-
τρεύει. Kι επειδή ο Θες και η ψχή
μας είναι δύο απλυτα στοιχεία
που προσδιορίζουν την ένταση ή
την ανάταση ή την έκστασή μας, η
έκφραση των συναισθημάτων μας
είναι ποικιλτατη. Aνάμεσα στον
φβο και στον πθο απ’ τη δίψα
του Θεού η υμνολγα ψυχή υφαί-
νει σα σαΐτα τους πολυποίκιλους
και ποικιλώνυμους ύμνους της. O
αίνος, ο ύμνος, η δοξολογία, το με-
γαλυνάρι, το δοξαστικ, το ιδιμε-
λο και το προσμοιο, λη η ορθ-
δοξη υμνογραφία, ντυμένη με τη
βυζαντινή μουσική, είναι φωνητική
υπθεση κι αποτελεί την ηχητική
έκφραση των πιστών κατά την προ-
σομιλία τους με τον Θε σε μιαν ά-
μεση σχέση. H αναφορά του λογι-
κού ανθρώπου στο Θε είναι ο λ-
γος, γιατί και «O Λγος σαρξ εγέ-
νετο» για μας. H λογική λατρεία
της Oρθδοξης Aνατολικής Eκκλη-
σίας είναι πάνω απ’ λα έκφραση
αιωνιτητας. H έκφραση αυτή δη-
λοποιεί και τη βέβαιη και αμετάθε-
τη πίστη και την κοινωνία των α-
γίων. Mε τη λατρεία μπορούν οι πι-
στοί να γεύονται απ’ τη γη τους ου-
ρανούς.
Oλα αυτά, που με κάπως αφορι-
στικ τρπο σημειώθηκαν εδώ, θέ-
λουν να τονίσουν τι οι απαρχές
της Bυζαντινής Mουσικής και η ε-
ξέλιξή της σε τέχνη με κορυφαία
και ανεπανάληπτα επιτεύγματα ευ-
δοκίμησαν στον μοναστηριακ πε-
ρίβολο και στον γενικτερο εκκλη-
σιαστικ χώρο, ως μουσική έκφρα-
ση της λατρείας. O αρίφνητος
πλούτος των χειρογράφων της βυ-
ζαντινής και μεταβυζαντινής μελο-
ποιίας αφορά αποκλειστικά στην
εκκλησιαστική μουσική. H μουσική
αυτή, ως Ψαλτική Tέχνη, είναι η λ-
για, η έντεχνη, η κλασική ελληνική
μουσική και είναι, ως συνομοούσια
του λγου, φωνητική, μονοφωνική
και ανργανη. Παράλληλα, μως,
και παραπληρωματικά υπάρχει η
δημοτική ή κοσμική ή λαϊκή μουσι-
κή, που έχει τη δική της ιστορία και
φιλολογία και λειτουργεί με τα ίδια
στοιχεία της Ψαλτικής Tέχνης. H
κοσμική μως αυτή μουσική δεν εί-
ναι καταγραμμένη με τη βυζαντινή
σημειογραφία, παρά μονάχα σπο-
ραδικά απ’ τον 16ο αιώνα και μετά
και πιο συστηματικά κατά τον 19ο
και τον 20 αιώνα.
Bυζαντινή και Mεταβυζαντινή,
λοιπν, Mουσική είναι η ελληνική
μουσική που περιλαμβάνει τους
δύο κλάδους της μουσικής έκφρα-
σης, τον εκκλησιαστικ-λατρευτι-
κ και τον κοσμικ - δημοτικ κλά-
δο· η χειργραφη παράδοση, μως,
της μουσικής αυτής αφορά στην
Ψαλτική Tέχνη.

Σημειογραφία
και γένη
H καταγραφή της υμνολογίας με
σημειογραφία και η παράδοσή της
με χειργραφους κώδικες αρχίζει
στα μέσα του 10ου αιώνα ή και λίγο
νωρίτερα. Δύο αιώνες πριν είχε α-
ποκρυσταλλωθεί, με τον άγιο Iωάν-
νη τον Δαμασκην (†754), η οκτωη-
χία της ορθδοξης Ψαλτικής, η ο-
ποία, ως σύστημα σχέσεων των ή-
χων και ομάδων τροπαρίων, ήταν
γνωστή απ’ τον καιρ του Σεβήρου
Aντιοχείας (512-519).
H σημειογραφία ή σημαδογραφία
ή παρασημαντική είναι αποκύημα
του βυζαντινού πνεύματος και πο-
λιτισμού και είναι ένα σοφ σύστη-
μα για την τέλεια έκφραση της μο-
νοφωνικής λογικής μουσικής. Aπ’
τη φανέρωσή της (μέσα ι΄ αιώνος)
μέχρι σήμερα η βυζαντινή σημειο-
γραφία πέρασε απ τέσσερα στά-
δια εξελίξεως, που ορίζουν τις τέσ-
σερις περιδους της:
α) την «πρώιμη βυζαντινή σημει-
ογραφία» (μέσα 10ου αιώνος έως
1177).
β) την «μέση πλήρη βυζαντινή
σημειογραφία» (1177 - 1670 περί- O άγιος Iωάννης ο Δαμασκηνς (8ος αι.) ο οποίος παγίωσε την οκτωηχία της ορθδοξης ψαλτικής (Σχέδιο Φ. Kντογλου, 1949).
που),
γ) την «μεταβυζαντινή εξηγητική σε λα τα γένη και είδη της μελο- Γένη: α) το Παπαδικ Γένος με- ειρμούς, τα πρώτα τροπάρια –πρ-
σημειογραφία» (1670 περίπου - ποιίας και παραδίδουν τα «ποιήμα- λών, το οποίο αναπτύχθηκε πάνω τυπα– των εννέα ωδών, του ποιη-
1814), και, τα» χιλίων περίπου βυζαντινών και στην ψαλμική ποίηση του Δαβίδ τικού βυζαντινού είδους «Kαν-
δ) την «αναλυτική σημειογραφία μεταβυζαντινών μελουργών των και αφορά στα σταθερά μέρη των νος». Kαι τα τρία αυτά Γένη μελών
της Nέας Mεθδου» (1814 έως σή- μεγάλων Eλλήνων μελουργών, απ’ Aκολουθιών της νυχθήμερης α- διακρίνονται σε διάφορα είδη, α-
μερα). τους οποίους οι εκατ, τουλάχι- σματικής πράξης· β) το Στιχηραρι- νάλογα με την μελική ανάπτυξη
Σ’ αυτ το διάστημα της υπερχι- στον, είναι κορυφαίοι δημιουργοί κ Γένος, το οποίο αποτελεί το των νοημάτων και ανάλογα με το
λιετίας γράφτηκαν πάνω απ 7.000 και μεγάλα πνεύματα της ανθρω- μουσικ ένδυμα των στιχηρών ι- ύφος που επικρατούσε κατά επο-
(τσοι περίπου είναι γνωστοί) μου- πτητας. O αριθμς αυτών των χει- διομέλων, των τροπαρίων δηλαδή χές και κατά τπους. Στην διαμρ-
σικοί κώδικες, μεμβράνινοι και ρογράφων γράφτηκε με μια προϊ- που έχουν δικ τους ίδιον μέλος, φωση των ειδών της μελοποιίας
χαρτώοι, απ’ τους ίδιους τους με- ούσα αύξηση· πολλά, σχετικά, χει- ψάλλονται έπειτα απ κάποιον στί- καταγράφεται και η συμβολή των
λουργούς –βυζαντινούς και μετα- ργραφα γράφτηκαν τον 14ο - 15ο χο του Ψαλτηρίου και αναφέρο- μεγάλων μελουργών που επέβα-
βυζαντινούς– που οι περισστεροι αιώνα και πάμπολλα –ο διπλάσιος νται στις εορτές του ορθοδξου λαν αυτήν ή την άλλη εξέλιξη, πά-
ήταν και καλλιτέχνες κωδικογρά- σχεδν αριθμς– τον 17ο και 18ο Eορτολογίου λου του χρνου· ντοτε μέσα στις τελετουργικές
φοι. Oι κώδικες αυτοί αποτελούν έ- αιώνα. και, γ) το Eιρμολογικ Γένος, που διατάξεις της εκκλησίας και με
ναν αρίφνητο μουσικ πλούτο της Tα δημιουργήματα της βυζαντι- και αυτ οφείλει την ονομασία του φροντίδα για «πλείονα καλλωπι-
νυχθήμερης ακολουθίας, περιέ- νής και μεταβυζαντινής μελοποι- στο λειτουργικ βιβλίο Eιρμολ- σμν» των λατρευτικών ακολου-
χουν μελοποιήματα αναφερμενα ίας διακρίνονται σε τρία μεγάλα γιο. Tο Eιρμολγιο περιέχει τους θιών και για «κοινν φελος».

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5

 Δίαυλος θείων μηνυμάτων
H σχέση της βυζαντινής μουσικής με το λγο, την τέχνη και τη λατρεία
Tου Γεωργίου Aμαργιανάκη
Kαθηγητή Mουσικολογίας του Πανεπιστημίου
Aθηνών

H XPIΣTIANIKH εκκλησία, απ τα
πρώτα κι λας χρ νια της ύπαρξής
της, χρησιμοποίησε την τέχνη για
να εξυπηρετήσει τις λατρευτικές
της ανάγκες και τους ευρύτερους
πνευματικούς της στ χους. H ωφέ-
λεια υπήρξε διπλή: H εκκλησία εξυ-
πηρετήθηκε απ την τέχνη· αλλά
και η τέχνη, με το νέο περιεχ μεν
της, απ κτησε νέα πνοή και δυνά-
μεις για περαιτέρω εξέλιξη, που
πράγματι υπήρξε λαμπρή, τ σο στη
Δύση, αν και διαφορετική, σο και
στην Aνατολή.

Tέχνη και λατρεία

Παρακολουθώντας, ειδικ τερα,
την εξέλιξη αυτή στο χώρο της
Aνατολικής Oρθ δοξης Eκκλη-
σίας, διαπιστώνουμε τι λοι οι
κλάδοι της τέχνης, αρχιτεκτονική,
ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση και
μουσική, συνδυάστηκαν άρρηκτα
μεταξύ τους για τη δημιουργία του
λατρευτικού χώρου, που είναι ο
να ς και της λατρευτικής πρακτι-
κής, που είναι τα τελούμενα μέσα
στο να .
O να ς δεν είναι ένα απλ κτί-
σμα, αλλά ένας χώρος με τερά-
στιες πνευματικές διαστάσεις, μια
μικρογραφία του σύμπαντος, α-
φού είναι προορισμένος να χωρέ-
σει ολ κληρο το σώμα της εκκλη-
σίας, που είναι το σύνολο των α-
πανταχού της γης πιστών, ζώντων
και τεθνεώτων, οι οποίοι αναγνω-
ρίζουν τον Xριστ ως αρχηγ και
Σωτήρα τους.
Για την οργάνωση της λατρείας
και τη δημιουργία της λης λα-
τρευτικής ατμ σφαιρας μέσα στο
να η συμβολή των τεχνών υπήρξε
ουσιαστική. Mε την πάροδο των αι-
ώνων διαμορφώθηκε μια τέχνη με
καθαρά λειτουργικ χαρακτήρα,
που εκφράζει την πίστη και το δ γ-
μα και έχει πνευματικ , μυσταγω-
γικ και αναγωγικ χαρακτήρα· α-
πευθύνεται δηλαδή στις ψυχές
των πιστών τις οποίες βοηθά, με ο-
ρατά μέσα και εμπειρικούς τρ -
πους, να κατανοήσουν τα τελού-
μενα «μυστικώς» μέσα στο να , να
υψωθούν προς τον Θε και να γί-
νουν μέτοχοι του μυστηρίου της
Θείας Oικονομίας, που αποτελεί το
κέντρο της θείας λατρείας. Eπειδή
μως η λη αυτή πνευματική ατμ -
σφαιρα δεν μπορεί να παρασταθεί,
αλλά μ νο να εκφραστεί, γι’ αυτ
και η τέχνη δεν παριστάνει, αλλά
μ νον εκφράζει· και μάλιστα εκ-
φράζει, χι την προσωπική αντίλη-
ψη του καλλιτέχνη, αλλά τη συνο-
λική αντίληψη της «μιας, αγίας, κα-
θολικής και αποστολικής εκκλη-
Oπως στα ψηφιδωτά, έτσι και στη μουσική η κάθε φρμουλα έχει συγκεκριμένη θέση μέσα στη σύνθεση, που προσδιορίζε- σίας».
ται απ τη μορφή του κειμένου (Aπστολος Παύλος. Ψηφιδωτ του 14ου αι. στη Mονή της Xώρας, Kωνσταντινούπολη). Eάν δούμε τη βυζαντινή εκκλη-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

σιαστική μουσική μέσα στο πλαίσιο δεν παριστάνει, αλλά εκφράζει· εκ-
της γενικ τερης αυτής περί την φράζει την έννοια του λ γου και
τέχνη φιλοσοφίας, θα μπορέσουμε διευκολύνει την καταν ηση των
να κατανοήσουμε τους λ γους για θείων μηνυμάτων. Aυτ γίνεται εμ-
τους οποίους εξελίχθηκε πως ε- φανέστερο και απ τον ιδι τυπο
ξελίχθηκε και το θαυμαστ ρ λο τρ πο σύνθεσης των μελωδιών, ο
της μέσα στη λατρεία. οποίος δεν βασίζεται στην ελεύθε-
Παρά την υπερχιλι χρονη γρα- ρη έμπνευση του μελοποιού, αλλά
πτή της παράδοση, συνεχίζει ακ - στους καν νες που θέτει το ίδιο το
μη και μέχρι σήμερα να είναι τρο- ποιητικ κείμενο και ο ήχος στον
πική, να στηρίζεται δηλαδή στους οποίον ανήκει.
τρ πους ή ήχους με λη τη γνωστή Παρακολουθώντας την εξέλιξη
ποικιλία των μουσικών διαστημά- των βυζαντινών μελωδιών απ τον
των· να είναι μονοφωνική, να ψάλ- 10ο αι. μέχρι σήμερα, διαπιστώ-
λουν δηλαδή λες οι φωνές μαζί - νουμε τι η σύνθεσή τους δεν γί-
σες και αν είναι, ομοφωνικά, να εί- νεται ν τα προς ν τα, αλλά φ ρ-
ναι χορωδιακή, να απαιτεί δηλαδή μουλα προς φ ρμουλα. Tι είναι -
την ψαλμωδία των ύμνων απ - μως η φ ρμουλα; Φ ρμουλα είναι
λους τους συμμετέχοντες στη ένα μικρ κομμάτι μιας μελωδίας,
θεία λατρεία και τέλος αποκλειστι- μια μικρή μελωδική φράση, η ο-
κά εκκλησιαστική μουσική με έντο- ποία, αυτούσια ή ελαφρά παραλ-
να λειτουργικ χαρακτήρα. Mε αυ- λαγμένη, επαναλαμβάνεται στις
τά τα χαρακτηριστικά της ταιριάζει μελωδίες του ίδιου ήχου ή και άλ-
απ λυτα με τη βυζαντινή αγιογρα- λων ήχων του ιδίου γένους. H αυ-
φία, στην οποία, ως γνωστ ν, δεν τούσια ή η ελαφρά παραλλαγμένη
υπάρχει καθ λου προοπτική· και - μορφή της φ ρμουλας εξαρτάται
που υπάρχει είναι εντελώς στοι- απ το ποιητικ κείμενο στο οποίο
χειώδης και συμβολική. Tα ιερά προσαρμ ζεται.
πρ σωπα ζωγραφίζονται, κατά κα- Kάθε φ ρμουλα, επομένως, έχει
ν να, λιτά και απέριττα πάνω σε έ- συγκεκριμένη θέση μέσα στη σύν-
να χρυσ φ ντο. Aυτ αποτελεί θεση, που προσδιορίζεται απ τη
μια εσκεμμένη επιλογή, γιατί μ νο μορφή του ποιητικού κειμένου.
με την αφαίρεση μπορεί να εκφρα- Aυτ σημαίνει, σε τελική ανάλυση,
στεί η πνευματική πραγματικ τη- τι η μελωδία αναβλύζει μέσα απ
τα, η οποία για την εκκλησία απο- το ποιητικ κείμενο· τι δηλαδή εί-
τελεί την ύψιστη αλήθεια. Mε άλλα ναι η μελωδία του ίδιου του ποιητι-
λ για, στ χος του βυζαντινού ζω- κού λ γου. Πάλι και εδώ πρέπει να
γράφου δεν είναι να παραστήσει δούμε την αντιστοιχία που υπάρχει
την εξωτερική μορφή του ιερού ανάμεσα στη μουσική και στη ζω-
προσώπου, αλλά να εκφράσει τον γραφική και ιδίως στη ζωγραφική
εσωτερικ του κ σμο με λες τις των ψηφιδωτών, που οι ψηφίδες,
αρετές του. συνταιριαζ μενες μεταξύ τους κα-
Kάτι ανάλογο συμβαίνει και με τά τρ πο ελάχιστα ορατ , σχηματί-
τη μουσική. O εκκλησιαστικ ς με- ζουν τελικά την εικ να.
λοποι ς, που πολλές φορές είναι ο
ίδιος και ο ποιητής του ύμνου, H σημασία
γράψει τη μελωδία σο γίνεται πιο
απλά και απέριττα, με μοναδικ της τεχνικής
στ χο να εκφράσει το περιεχ με- του βυζαντινού μέλους Tο ρλο του λιτού χρυσού φντου στην αγιογραφία παίζει στη μουσική το επίσης
νο το ύμνου και χι να εντυπωσιά- λιτ ισοκράτημα (Θεοτκος Oδηγήτρια, φορητή εικνα του Mιχαήλ Δαμασκηνού,
σει. Tο ρ λο του χρυσού «φ ντο» H τεχνική αυτή σύνθεσης των β΄ μισ 16ου αι., Mητροπολιτικ Mέγαρο Kέρκυρας).
τη αγιογραφίας παίζει εδώ το επί- βυζαντινών μελωδιών είναι κάτι
σης λιτ ισοκράτημα, το οποίο που αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα σίας της μουσικής απ εξωτερικές κή» μουσική. Eίναι λ για, γιατί εί-
προσφέρει μια εντελώς στοιχειώ- και για πολλούς άλλους, αλλά κυ- επιδράσεις. Mε απλούστερα λ για, ναι γραπτή, βασίζεται σε ένα εξε-
δη πολυφωνία, η οποία βασίζεται ρίως για τρεις αξιοσημείωτους λ - η βυζαντινή σημειογραφία με το λιγμένο θεωρητικ σύστημα, καλ-
σε συνειδητή επίσης επιλογή, που γους: α) Γιατί οι ρίζες της μας οδη- στενογραφικ χαρακτήρα της, - λιεργείται απ καλλιτέχνες, οι ο-
υποδηλώνει εγκράτεια και εκφρά- γούν στην κλασική αρχαι τητα, - πως ήδη αναφέρθηκε, παρείχε την ποίοι εκπαιδεύονται σε ειδικά σχο-
ζει την εν τητα και την ομοθυμία που συναντούμε την ίδια εν τητα ευχέρεια να καταγράφονται εκεί- λεία και οι μελωδίες της έχουν
των πιστών. Aυτ με κανένα τρ πο λ γου και μουσικής. H μουσική και νες και μ νον οι φ ρμουλες, οι ο- προσωπικ χαρακτήρα. Παράλλη-
δεν πρέπει να εκληφθεί ως μελω- τ τε προέκυπτε μέσα απ τον ποι- ποίες, μετά απ πολλές δοκιμα- λα μως είναι τροπική, μονοφωνι-
δική φτώχεια, γιατί τι υπολείπεται ητικ λ γο· γι’ αυτ και οι ίδιοι οι σίες στο πέρασμα των αιώνων, εί- κή, επιτρέπει ως ένα βαθμ τον
σε γκο έναντι της δυτικής μουσι- τραγωδοί (Σοφοκλής, Aισχύλος, χαν καθιερωθεί στη συνείδηση αυτοσχεδιασμ και στηρίζεται κα-
κής, το αναπληρώνει με τη λεπτ - Eυριπίδης) έγραφαν τον ποιητικ της εκκλησίας ως οι πρέπουσες τά ένα μεγάλο μέρος στην προφο-
τητα ανάπτυξης των μουσικών λ γο και ταυτ χρονα συνέθεταν, και αρμ ζουσες για τη θεία λα- ρική παράδοση. Eντάσσεται, επο-
φράσεων και την ποικιλία των ρυθ- που χρειαζ ταν, τη μελωδία του. τρεία. Γι’ αυτ ν ακριβώς το λ γο η μένως και στο χώρο της παραδο-
μών, των κλιμάκων, των διαστημά- Aποτελεί άραγε αυτ μια απλή σύ- παράδοση των βυζαντινών μελω- σιακής μουσικής. Aυτ ς ο συνδυα-
των και των ειδών της ψαλμωδίας. μπτωση ή δείχνει τη συνέχεια μιας διών παρουσιάζει μια τ σο κατα- σμ ς λ γιας και παραδοσιακής
παλαι τερης παράδοσης, που επι- πληκτική σταθερ τητα απ τον μουσικής είναι, νομίζω, ένας εν-
H μουσική του λγου βιώνει στη μουσική παράδοση της 10ο αιώνα μέχρι σήμερα. Aξίζει να διαφέρων συνδυασμ ς που αξίζει
χριστιανοσύνης; β) Γιατί οι φ ρ- σημειωθεί στο σημείο αυτ , τι οι να τύχει της ιδιαίτερης προσοχής
Aυτ που αξίζει να τονισθεί με μουλες αυτές προσφέρουν τον μί- φ ρμουλες, ενώ καταγράφονταν, χι μ νο των μουσικολ γων, αλλά
έμφαση είναι τι η βυζαντινή μου- το για τη λύση του προβλήματος στην πραγματικ τητα μεταδίδο- και των μουσικών γενικώς, γιατί ο-
σική είναι κατεξοχήν μουσική του ανάγνωσης της παλιάς στενογρα- νταν με την προφορική παράδοση. ριοθετεί έναν ιδιαίτερο τρ πο
λ γου, ο οποίος στην ορθ δοξη φίας. Aν δηλαδή καταφέρουμε να O,τι καταγραφ ταν με τη στενο- μουσικής έκφρασης που συνδυά-
λατρεία κατέχει την πρώτη θέση. H επισημάνουμε τις φ ρμουλες των γραφία, ήταν ο μελωδικ ς πυρή- ζει αρμονικά την αυστηρή πειθαρ-
μουσική, με τις απλές μελωδίες μελωδιών κάθε ήχου και στη συνέ- νας. Tο πραγματικ μελωδικ πε- χία με τη λελογισμένη ελευθερία.
της και χωρίς το φ ρτο της πολυ- χεια βρούμε τις αντίστοιχες ανα- ριεχ μενο κάθε φ ρμουλας περ- Aπ τα παραπάνω γίνεται, νομί-
φωνίας και των μουσικών οργά- λύσεις μέσα απ τις μεταφράσεις νούσε απ ψάλτη σε ψάλτη και α- ζω, σαφές τι η βυζαντινή εκκλη-
νων, ντύνει διακριτικά τον ύμνο των εξηγητών, τ τε είναι βέβαιο π γενιά σε γενιά με την προφορι- σιαστική μουσική, με την υπερχι-
και βοηθά στην πληρέστερη κατα- τι θα φθάσουμε συντομ τερα και κή παράδοση. λι χρονη αδιάκοπη γραπτή της
ν ηση του εννοιολογικού περιεχο- ασφαλέστερα στη λύση του μεγά- Aπ σα αναφέρθηκαν προηγου- παράδοση και τα αξι λογα ιδιαίτε-
μένου του. λου προβλήματος· και γ) Γιατί η μένως γίνεται φανερ τι η βυζα- ρα χαρακτηριστικά της, δίκαια θα
Γενικά θα λέγαμε τι η βυζαντι- τεχνική αυτή προσφέρει την α- ντινή μουσική είναι μεν «λ για», μπορούσε να θεωρηθεί ως η εθνι-
νή μουσική, πως και η ζωγραφική, σφαλιστική δικλείδα αυτοπροστα- αλλά παράλληλα και «παραδοσια- κή μουσική μας.

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7

 Oι μεγάλοι δημιουργοί
Aπ τους ύστερους βυζαντινούς χρνους ώς τη μεγάλη μεταρρύθμιση του 19ου αιώνα
Tου Aχιλλέα Γ. Xαλδαιάκη
Mουσικολγου

TO έτος 1336 - κατά το οποίο μας πα-

ραδίδεται ο περισπούδαστος κώδι-
κας 2458 της Eθνικής Bιβλιοθήκης
της Eλλάδος - αποτελεί αναμφίβολα
ορσημο σημαντικτατο για τη γνώ-
ση και ακολουθία των υπερχιλίων
μελουργών της ψαλτικής τέχνης. O
κώδικας τούτος, που εγκαινιάζει την
επωνυμία στην τέχνη, μνημονεύει
τους κυριτερους μελουργούς της
εποχής που εκπροσωπεί (IΔ΄. αι.).
Aπ’ αυτούς ξεχώρισαν σαφώς με
ευρύτατη ανθολγηση της μελουρ-
γικής της δραστηριτητας στη χει-
ργραφη παράδοση της Ψαλτικής, η
«περίφημη τριανδρία» του πρώτου
μισού του IΔ΄ αιώνος, πως εύστοχα
χαρακτηρίσθηκαν, με πρεσβύτερο
τον Nικηφρο Hθικ και νεωτέρους
τον Γλυκύ Iωάννη και «τους διαδ-
χους αυτού και φοιτητάς» Ξένο Kο-
ρώνη και τον «χαριτώνυμο» Iωάννη
Kουκουζέλη.

Oι βυζαντινοί
δημιουργοί
H μουσική παρακαταθήκη των με-
γάλων μελουργών του IΔ΄ αιώνος,
που κυρίως αφορούσε στη διαμρ-
φωση της λεγομένης καλοφωνίας ή
στη μελική επένδυση γενικτερα
των ψαλμών του Δαβίδ (που συνι-
στούν και το σταθερ ρεπερτριο
του εκκλησιαστικού νυχθημέρου, ο-
ροθετώντας ταυτχρονα το παπαδι-
κ γένος μελών της ψαλτικής), δημι-
ούργησε απαράμιλλα φωνητικά μνη-
μεία, ανυπέρβλητου κάλλους και με-
λουργικής δειντητος. H τάση αυτή
συνεχίστηκε ευδοκίμως και κατά τον
IE΄ αιώνα, κυρίως απ τον Λαμπαδά-
ριο Iωάννη Kλαδά - μελουργ που
κατ’ εξοχήν εξύμνησε τη Θεοτκο
(αξεπέραστη παραμένει η μελοποίη-
ση των οίκων του Aκαθίστου Yμνου
που φιλοπνησε) - και τους περί αυ-
τν μελουργούς, Iωάννη Λάσκαρη
τον Σηρπάγανο, Mανουήλ Aργυρ-
πουλο, Mανουήλ Bλατηρ, Mανουήλ
Γαζή κ.ά. Aπ τα μέσα περίπου του ι-
δίου αιώνος και εντεύθεν καταλυτι-
κή είναι η παρουσία του θαυμαστού
Mανουήλ Λούκα του Xρυσάφη, «λα-
μπαδαρίου του ευαγούς βασιλικού
κλήρου», με μελουργικ έργο καίριο
και πολυδιάστατο, και των συγχρ-
νων του μελουργών Γρηγορίου
Mπούνη του Aλυάτου, Γερασίμου ιε-
ρομονάχου του Xαλκεοπούλου (μα-
θητού του Xρυσάφη), Mάρκου μη-
τροπολίτου Kορίνθου του Ξανθο-
πούλου, Iωάννου ιερέως του Πλου-
σιαδηγού κ.ά.

H πρώτη
μεταβυζαντινή
άνθηση
Kατά τον IΣT΄ αιώνα, το πεδίο δρά-
σης μετατίθεται απ τον τουρκοκρα-
τούμενο καθ’ αυτ ελληνικ χώρο -
που αρκείται στη συντήρηση της δια-
Oι βυζαντινοί μελουργοί Iωάννης Δαμασκηνς και Iωάννης Kουκουζέλης και οι μεταβυζαντινοί Mπαλάσιος ιερέας και Γερμανς,
επίσκοπος Nέων Πατρών (Mικρογραφία σε «Aνθολογία της Παπαδικής». Xειργραφο Mεγίστης Λαύρας, αρ. Θ178, έτους 1815).
μορφωμένης παραδσεως - στα πε- μουσικ ύφος. Tην περίοδο αυτή πούλους, Kοσμά Bαράνη, Δημήτριο
ριφερειακά κέντρα, απ’ που προέρ- (IΣT΄ - IZ΄ αι.) ευδοκιμούν κυρίως Kρή- Nταμία, Iγνάτιο Φριέλο κ.ά. - αλλά και
χονται πλέον οι πρωττυπες μελικές τες μουσικοί - με εξάρχοντες τους Kύπριοι μελουργοί - πως οι Iωάννης
δημιουργίες με επιτπιο βεβαίως Aντώνιο και Bενέδικτο Eπισκοπο- Συνέχεια στην 10η σελίδα

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

O πρωτοψάλτης Iωάννης ο Γλυκύς, απ τους σημαντικτερους μελουργούς των αρχών του 14ου αιώνα (Mικρογραφία σε «Παπαδική». Xειργραφο Mεγίστης Λαύρας,
αρ. Λ165, 17ου αι.).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9

Oι μελουργοί Παναγιώτης ο νέος Xρυσάφης και Πέτρος Mπερεκέτης, απ τους
κυριτερους εκπροσώπους της αναγέννησης του 17ου αι. O Πέτρος Πελοποννή-
σιος και ο Mανουήλ Xρυσάφης, μεγάλοι μελουργοί του 19ου και 15ου αιώνα αντί-
στοιχα (Mικρογραφία σε «Aνθολογία της Παπαδικής». Xειργραφο Mεγίστης
Λαύρας, αρ. Θ178, έτους 1815).
O μελουργς Πέτρος Mπερεκέτης, απ τους κυριτερους εκπροσώπους της ανα-
γέννησης του 17ου αιώνα, συνέβαλε σημαντικά στη διαμρφωση του Kαλοφωνι-
κού Eιρμολογίου (Mικρογραφία στο χειργραφο αρ. 302 της Mονής Ξηροποτά-
μου, 18ου αι.).

Συνέχεια απ την 8η σελίδα

και Θωμάς Kορδοκοτοί, Kωνσταντί-
νος Φλαγγής και ο περιώνυμος Iερώ-
νυμος Tραγωδιστής. Δεν αποτελεί
περίπτωση αμελητέα η ανάπτυξη της
Ψαλτικής στη Σερβία και Mολδαβία,
με κυριοτέρους εκπροσώπους τούς,
περί τη «Mονή Πούτνης» ακμάζο-
ντας, Eυστάθιο μοναχ, Aντώνιο ιε-
ρομναχο και το διάκονο Mακάριο.
Παράλληλα, προς το τέλος του IΣT΄
αιώνος, η έντεχνη προσωπική δημι-
ουργία αναβιώνει στην Kωνσταντι-
νούπολη, έπειτα απ μακρύ διάστη-
μα συντηρητισμού και στασιμτητας,
και αναδεικνύει εξέχουσες μουσικές
φυσιογνωμίες, που θέτουν τα θεμέ-
λια για τη διαμρφωση νέων ειδών
μελοποιίας και τη γενικτερη ανα-
γέννηση της Ψαλτικής. O Πατριάρ-
χης Θεοφάνης ο Kαρύκης, για παρά-
δειγμα, ψηφίζεται για το «τονισθέν
άμα και καλλωπισθέν» ειρμολγιν
του, το οποίο εν συνεχεία μελίζεται
και απ το «νέο κουκουζέλη» Iωά-
σαφ, ο Mελχισεσέκ επίσκοπος Pαιδε-
στού για την πρώτη μελοποιημένη
δοξολογία, ο Γεώργιος Pαιδεστηνς
για τη νέα παράδοση του μέλους του
Στιχηραρίου και ο λεγμενος Aρσέ-
νιος ο μικρς ως «πρδρομος» των
καλοφωνικών εριμών. Πολλοί ακμη
σπουδαίοι μελουργοί της εποχής ε-
H κοίμηση του Aγίου Δημητρίου. Mπροστά στο σκήνωμα του αγίου, πρωτοψάλτες με επίσημη ενδυμασία. (Φορητή εικνα κμισαν ένα είδος καινοτομίας στην
των μέσων του 16ου αι. Bενετία, Eλληνικ Iνστιτούτο). υφισταμένη μουσική δημιουργία.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

«O Aκάθιστος Yμνος». O Xριστς πλαισιωμένος απ κληρικούς (αριστερά) και ψάλτες (δεξιά) με τη χαρακτηριστική ενδυμασία και τα σκιάδια (Mικρογραφία απ ελλη-
νικ χειργραφο στη βιβλιοθήκη Escorial της Mαδρίτης, τέλη 14ου - αρχές 15ου αι.).
Tο μεγάλο «ξέσπασμα», η αναγέν-
νηση της βυζαντινής μελοποιίας συ-
ντελείται στο δεύτερο μισ του IZ΄
αιώνος, με τη δεύτερη τώρα μεγάλη
τετρανδρία των μελουργών Πανα-
γιώτου του νέου, Xρυσάφη και πρω-
τοψάλτου, Γερμανού επισκπου Nέ-
ων Πατρών, Mπαλασίου ιερέως και
νομοφύλακος και Πέτρου Mπερεκέ-
τη του μελωδού. H μελοποίηση τσο
του Στιχηραρίου σο και του Aνα-
στασιματαρίου απ τον Παναγιώτη
Xρυσάφη παραμένει μοναδική, ενώ
πάλι το «ασματομελιρρυτφθογγον
Στιχηραρομούσιον» του Γερμανού
Nέων Πατρών, αποτελεί μουσική
σύνθεση αξεπέραστη με καλλιτεχνι-
κή αξία διαχρονική. Mη εξαιρετέος
επίσης ο καλλωπισμς του παλαιού
ειρμολογίου απ το λογιώτατο νομο-
φύλακα Mπαλάσιο –ο οποίος με τη
σπουδαιτατη εξήγηση του «εξ Aθη-
νών» νεκρωσίμου τρισαγίου στα
1670 εγκαινιάζει τις «εξηγητικές α-
νησυχίες» για απλούστευση της
γραφής και μας εισάγει στη «μεταβα-
τική εξηγητική περίοδο» εξελίξεως
της σημειογραφίας. O χαλκέντερος
«πατήρ των καλοφωνικών ειρμών»
Πέτρος Mπερεκέτης συμβάλλει στη
διαμρφωση του Kαλοφωνικού ειρ-
μολογίου. Kοντά σ’ αυτούς πλειάδα
αξιολογτατων μουσικών συντελούν
στη θαυμαστή άνθηση και ακμή της
τέχνης ώς τις αρχές του IH΄ αιώνος.
H γνιμη
«στασιμτητα»
Στο μεσοδιάστημα του αιώνος
τούτου, η παρατηρούμενη πρσκαι-
ρη στασιμτητα μεταφράζεται μάλ-
λον ως αναμονή και προετοιμασία
για την τελευταία μεγάλη αναλαμπή
της τέχνης που ξεσπά στα τέλη του
IH΄ και εκτείνεται ώς τις αρχές του
IΘ΄ αιώνος. O Παναγιώτης Πρωτο-
ψάλτης ο Xαλάτζογλου –για να ανα-
φερθούν οι κυριτεροι εκπρσωποι
αυτών των χρνων (1720-1770)– και
ο Kύριλλος Mαρμαρηνς πρώην επί-
σκοπος Tήνου, εκπονούν σπουδαίες
θεωρητικές συγγραφές, ο εμβριθής
πρωτοψάλτης Δανιήλ αναπτύσσει α-
ξιοθαύμαστο συνθετικ έργο και ευ-
δοκιμεί «εν τοις συμμίκτοις μαθήμα-
σι» και ο μαθητής του Xαλάτζογλου
Iωάννης πρωτοψάλτης ο Tραπεζού-
ντιος –αναντίρρητα η μορφή που δε-
σπζει της περιδου αυτής– επιδίδε-
ται με ζήλο στη σύνθεση και την α-
ντιγραφή μουσικών κωδίκων, και το
σπουδαιτερο, μεταχειρίζεται «τρ-
πον του γράφειν, στις είναι διάφο-
ρος του παλαιού και κλίνει εις το ε-
ξηγηματικν», ο οποίος «εστάθη η
ρίζα του εξηγηματικού τρπου, ον ε-
μεταχειρίσθη ο μαθητής αυτού Πέ-
τρος». Tούτη η τελευταία παρατήρη-
ση του Xρυσάνθου σκιαγραφεί το
βασικτερο μέλημα των μελουργών
που ευδοκιμούν κατά τα αμέσως ε-
πμενα χρνια (1770-1820): τη δημι-
ουργία νέου αναλυτικτερου γραφι-
κού συστήματος, προσιτού στο πλή-
θος των φιλομούσων.
H μεγάλη
μεταρρύθμιση
Tην αδήριτη αυτήν ανάγκη –με πα-
ράλληλη μέριμνα για δημιουργία με-
λών «συντομοτέρων», «ευσυν-
πτων» ή και «χύμα ψαλλομένων» κα-
τά πώς απαιτούσαν τα νέα λατρευτι-
κά ήθη– υπηρέτησαν πιστά οι μεγα-
λοφυείς μουσικοί της εποχής.
Oι «δύο Πέτροι» ο Πελοποννήσιος
και λαμπαδάριος και ο Bυζάντιος ο
Πρωτοψάλτης με τη δημιουργία του
αργού και συντμου Aναστασιματα-
ρίου και Eιρμολογίου, ο Πελοποννή-
σιος πρωτοψάλτης Iάκωβος με το α-
νεπανάληπτο «στίλβωτρο των ιερο-
ψαλτών» αργ Δοξαστάρι του, ο
κωδικογράφος Aπστολος Kώνστας
ο Xίος με το λαμπρ εξηγητικ έργο
KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
του και άλλοι οδηγούν ουσιαστικά
στην, ως «ευεργεσία του έθνους»
χαρακτηρισθείσα, μουσική μεταρ-
ρύθμιση του 1814 και την επιβολή
της «Nέας μεθδου αναλυτικής ση-
μειογραφίας». Aυτή συντελείται με
την αποφασιστική συνδρομή των
«τριών διδασκάλων» πως επικράτη-
σε να αποκαλούνται ο Xρύσανθος ο
«εκ Mαδύτων», ο Πρωτοψάλτης Γρη-
γριος ο λευίτης και ο Xαρτοφύλαξ
της Mεγάλης Eκκλησίας Xουρμού-
ζιος ο Γιαμαλής. Tσο οι τρεις παρα-
πάνω δάσκαλοι, σο και οι αγιορεί-
τες ιερομναχοι Mατθαίος Bατοπε-
δηνς ο Eφέσιος, Nικλαος Δοχεια-
ρίτης, Iωάσαφ Διονυσιάτης και Θεο-
φάνης Παντοκρατορηνς, πέρα απ’
το προσωπικ συνθετικ ή θεωρητι-
κ έργο τους κληροδτησαν στις ε-
περχμενες γενεές, εξηγημένο στη
Nέα Mέθοδο, το μεγαλύτερο τμήμα
της βυζαντινής και μεταβυζαντινής
μελικής παραγωγής «εις κοινν φε-
λος».
Eπιλογή βιβλιογραφίας:
1) Γρηγορίου Θ. Στάθη, Oι αναγραμματι-
σμοί και τα μαθήματα της βυζαντινής μελο-
ποιίας, Aθήναι 1979, σ.σ. 125-133.
2) Mανλη K. Xατζηγιακουμή, Xειργρα-
φα εκκλησιαστικής μουσικής 1453-1820.
Συμβολή στην έρευνα του νέου Eλληνισμού,
Aθήνα 1980, σ.σ. 23-61.
11
 Iωάννης Kουκουζέλης
O μεγάλος μελοποι
ς, θεωρητικ
ς και δάσκαλος των βυζαντινών χρ
νων
O «Tροχς» του Kουκουζέλη. Mέθοδος διδασκαλίας του συστήματος των ήχων
της βυζαντινής μουσικής, επινοημένη απ το μεγάλο μελουργ (Xειργραφο Mο-
νής Aγίου Παύλου, αρ. 97, έτους 1727).
Tου Λυκούργου Aγγελπουλου
Aρχοντος Πρωτοψάλτου της Aρχιεπισκοπής
Kωνσταντινουπλεως, Διευθυντού της Eλληνικής
Bυζαντινής Xορωδίας
MAΪΣTΩP στο Iερ Παλάτιο, ένας α-
ροι
π τους μεγαλύτερους και πολυγρα-
φτερους μελοποιούς (συνθέτες) -
λων των εποχών, θεωρητικς εξέ-
χων και δάσκαλος της μουσικής μας,
ονομαστς, σιος της Oρθοδξου
Eκκλησίας, τέλος, ο Iωάννης Παπα-
δπουλος ο Kουκουζέλης τιμάται και
θεωρείται απ λους η δεύτερη πη-
γή της Eλληνικής Mουσικής.
Oι μαρτυρίες
Oι μαρτυρίες που έχουμε για τη
ζωή του Kουκουζέλη είναι απ δύο
πηγές: απ τις πληροφορίες των
μουσικών χειρογράφων και απ το
«Bίο» του, που βρίσκεται μως για
πρώτη φορά σε χειργραφα του
16ου αιώνα και περιέχει στοιχεία α-
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995
ποδεδειγμένως αναξιπιστα, πως η
αναφορά του στον πολυέλεο με την
επιγραφή «Bουλγάρα», τον οποίον,
πως αποδεικνύεται, ποτέ δεν έγρα-
ψε ο Kουκουζέλης, αλλά και άλλα
που είναι αντιφατικά ή αφελή.
Mε βάση τη «μυθολογία» του Bίου
και τον ανύπαρκτο πολυέλεο «Bουλ-
γάρα», Bούλγαροι επιστήμονες ονο-
μάζουν τον Kουκουζέλη Bούλγαρο,
πατέρα της βουλγαρικής μουσικής,
το μεγαλύτερο δάσκαλο της μουσι-
κής στη Bουλγαρία κ.ά. Oι ισχυρισμοί
αυτοί δεν αντέχουν σε σοβαρ επι-
στημονικ έλεγχο.
Ξένοι ερευνητές απέδειξαν τι ο
«Bίος» ανήκει στην κατηγορία των ι-
στορικών μυθιστορημάτων, με συ-
γκερασμ μυθοπλαστικών και ελάχι-
στων πραγματολογικών πληροφο-
ριών, που αναπτύσσονται γύρω απ Aμέσως μετά έρχεται χειργρα-
κάποιο ιστορικ πρσωπο.
Oι περισστεροι ερευνητές του αι-
ώνα μας τοποθετούν την ακμή του
Aρχή Kεκραγαρίου με επίτιτλο και περίτεχνο πρωτγραμμα (Xειργραφο Mονής
Παντελεήμονος, αρ. 919, έτους 1687).
στις αρχές του 14ου αιώνα. Διαφο-
ρετικές είναι οι εκτιμήσεις του Σίμω-
νος Kαρά, ο οποίος υποστηρίζει με
σοβαρές ενδείξεις τι ο Kουκουζέ-
λης ζει πριν απ το 14ο αιώνα, στο β΄
μισ του 12ου αιώνα, καταρρίπτει τη
Διήγηση του βίου ως προς τη «Bουλ-
γάρα» και τι δήθεν εμνασε στη
Mεγίστη Λαύρα. Παρατηρεί πως ο Iω-
άννης συγχέεται με τον Γρηγριο
Δομέστικο της Λαύρας, ο οποίος τι-
μάται ως άγιος την ίδια ημέρα (1
Oκτωβρίου).
Tο αρχαιτερο γνωστ χειρ-
γραφο που αναφέρει τον Kουκου-
ζέλη βρίσκεται στην Aγία Πετρού-
πολη και χρονολογείται στα 1302.
Eίναι ένα Eιρμολγιο που φέρει το
νομά του μαζί με το επίθετο Πα-
παδπουλος.
φο της μονής Σινά του έτους 1309,
ένα Eιρμολγιο που έχει αντιγρά-
ψει απ πρωττυπο κώδικα του
Kουκουζέλη η Eιρήνη, κρη του Θε-
οδώρου Aγιοπετρίτη που ήταν επί-
σης καλλιγράφος.
Mεγάλοι μαϊστ
Bρισκμαστε ήδη στην εποχή -
που ο τύπος του ποιητή των ύμνων
της πρώτης υμνογραφικής περιδου
που έγραφε και μελοποιούσε ο ίδιος
τον ύμνο, ο τύπος δηλαδή του υμνο-
γράφου - μελωδού, έχει αντικατα-
σταθεί απ το συνθέτη που είναι
ταυτχρονα και ψάλτης. Eίναι η επο-
χή των μεγάλων μαϊστρων, επιφα-
νής εκπρσωπος των οποίων είναι ο
Iωάννης Kουκουζέλης.
Aυτή την περίοδο η μουσική φτά-
νει στο αποκορύφωμα της μεγάλης
τέχνης. Tο ύφος γίνεται μελισματικ
και δημιουργείται το καλοφωνικ εί-
δος μελοποιίας με τις εκτεταμένες
συνθέσεις. Oι συνθέσεις αυτές έ-
Συνέχεια στην 14η σελίδα
O Iωάννης Παπαδπουλος ο Kουκουζέλης. Eκτς απ μεγάλος μελουργς και υμνογράφος του 14ου αιώνα, υπήρξε και απ τους σημαντικτερους δασκάλους και ορ-
γανωτές της βυζαντινής μουσικής.

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13

Συνέχεια απ την 12η σελίδα
χουν ποιητικά κείμενα που τα γρά-
φουν είτε οι ίδιοι οι μελοποιοί είτε
άλλοι ποιητές. Eίναι η εποχή της δη-
μιουργίας των αναγραμματισμών:
πρκειται για εκτεταμένες συνθέ-
σεις στις οποίες παρατηρούμε μια α-
ναδιάρθρωση των φράσεων του ποι-
ητικού κειμένου ενς παλαιτερου
ύμνου με την προσθήκη και νέων
φράσεων, τις επαναλήψεις μερικών
φράσεων συνδεδεμένων μεταξύ
τους με τις λέξεις λέγε και πάλιν, α-
κμα και τη χρησιμοποίηση καινούρ-
γιου ποιητικού κειμένου.
Tην ίδια εποχή έχουμε παράλλη-
λα και τη δημιουργία των κρατημά-
των. Tα κρατήματα είναι ελεύθερες
συνθέσεις στις οποίες, αντί για συ-
γκεκριμένο κείμενο, χρησιμοποιού-
νται διάφορες συλλαβές, πως τε-
ρι-ρεμ, το-ρο-ρο νε-νε κ.ά. Eνδια-
φέρουσα είναι η θεολογική ερμη-
νεία που δίνει ένας επιφανής λ-
γιος του 17ου αιώνα, ο μητροπολί-
της της Φιλαδέλφειας Γεράσιμος
Bλάχος ο Kρης: η ύπαρξη των συλ-
λαβών τεριρέμ κ.τ.λ. αντί κειμένου
δημιουργεί μια ψαλμωδία ανάλογη
με την ακατάπαυστη ψαλμωδία των
αγγέλων στον ουραν.
Kι πως οι άγγελοι δοξολογούν
τον Θε με άναρθρη φωνή, έτσι κι
οι άνθρωποι στη γη τον δοξολο-
γούν αφ’ ενς με λγο και μελωδία
(τους ύμνους) αλλά και με μελωδία
που δεν έχει λγια (τα κρατήματα).
Kι ο τελευταίος αυτς τρπος, κατά
τη συμβολική θεολογία, δεν θέλει
να δείξει άλλο παρά το ακατανητο
της θετητος. O Mιχάλης Aδάμης
παρατηρεί πως τα κρατήματα είναι
η απλυτη μουσική των βυζαντινών
χρνων.

Tο μουσικ
του έργο
O Kουκουζέλης συντελεί καθορι-
στικά στη διαμρφωση των νέων ει-
δών μελοποιίας που έχουν ήδη εμ-
φανιστεί πριν απ’ αυτν, και μάλιστα
με τις υπογραφές κορυφαίων μελο-
ποιών πως ο Nικηφρος ο Hθικς
και ο Iωάννης ο Γλυκύς.
Συνέθεσε μεγάλες καλοφωνικές
συνθέσεις προς τιμήν της υπεραγίας
Θεοτκου και των αγίων, στιχηρά
κατανυκτικά, νεκρώσιμα, σταυρώσι-
μα και άλλα, καθώς και οίκους για
τον Aκάθιστο Yμνο. Σπουδαία είναι η
συμβολή του στη διαμρφωση της α-
κολουθίας του εσπερινού, ενώ έχει
συνθέσει αρκετά σε ποστητα και
ποικιλία «μαθήματα» για τον ρθρο
και τη θεία λειτουργία, που σώζονται
σε πολλά χειργραφα. O Kουκουζέ-
λης έχει αναδειχθεί επίσης και ως
σημαντικς υμνογράφος. H μουσική
των ποιημάτων του, περίτεχνη και
μελισματική, μας δίνει έξοχα δείγμα-
τα του μουσικού ύφους που δημι-
ουργείται τον 14ο αιώνα.
H παρασημαντική του Kουκουζέ- Xοροί ψαλτών πλαισιώνουν τον ένθρονο Xριστ (Tοιχογραφία του 17ου αι. στο να του Aγίου Nικολάου του Σπανού, Iωάννινα).
λη διαφέρει απ την προγενέστερη
στην ανάπτυξη των σημαδιών των και στους μουσικούς κώδικες των νες τις ενέργειες των χειρονομικών λύτερους βυζαντινούς μουσικούς
μεγάλων υποστάσεων. O Jakovl- Pουμάνων. σημαδιών και των μουσικών θέσεων και δασκάλους της ελληνικής μουσι-
jevic γράφει τι ο Kουκουζέλης ή- Σημαντικ και διαδεδομένο στα που πρέπει να γνωρίζει ο μουσικς, κής, με παιδεία ελληνική, με έργο
ταν ο πρώτος συνθέτης του οποίου χειργραφα είναι και το έργο του δηλαδή μικρές ή μεγαλύτερες μελω- που άσκησε μεγάλη επίδραση στην
η παρασημαντική χρησιμοποιήθηκε Kουκουζέλη στη διδασκαλία της δικές φράσεις που ανταποκρίνονται πορεία του ελληνικού μουσικού πο-
και προσαρμσθηκε κατά τον 14ο μουσικής. Διδάσκει το σύστημα των σε συγκεκριμένο σημάδι ή σε συγκε- λιτισμού.
και 15ο αιώνα σε λους τους βυζα- ήχων με τον «Tροχ» ή τη «Σοφωτά- κριμένη φρμουλα.
Eπιλογή μουσικών έργων: IΩANNOY
ντινούς μουσικούς κώδικες, στους τη παραλλαγή», ενώ με τις μεθδους Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε KOYKOYZEΛH του μαΐστορος. Eκλογή
δίγλωσσους κώδικες με ελληνική για τις θέσεις των σημαδιών και την πως ο Iωάννης Παπαδπουλος ο έργων, Eκδοση Eλληνικής Bυζαντινής Xο-
και παλαιοσλαβική γλώσσα, πως καλοφωνία, μας δίνει συγκεντρωμέ- Kουκουζέλης είναι απ τους μεγα- ρωδίας, 1995

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

 Bυζάντιο και Δύση
H μουσική οφειλή του μεσαιωνικού δυτικού κσμου στην Oρθδοξη Aνατολή
Tου Mάρκου Φ. Δραγούμη
Mουσικολγου

Στο Mεσαίωνα ένα μεγάλο μέρος

της μουσικής, τσο στην Aνατολή
σο και στη Δύση, παρουσίαζαν τ-
σα κοινά χαρακτηριστικά, ώστε δεν
θα ήταν καθλου τολμηρ να υπο-
στηρίζαμε τι οι δύο αυτοί κσμοι
είχαν μια λίγο πολύ κοινή μουσική
έκφραση.

H διαφοροποίηση
Aλλά προς τα τέλη του Mεσαίωνα
οι νοοτροπίες των Δυτικών και Aνα-
τολικών αρχίζουν προοδευτικά να
διαφοροποιούνται. Eτσι, στη Δύση
εισάγονται νέες αντιλήψεις αναφο-
ρικά με την τέχνη της σύνθεσης, ενώ
στην Aνατολή, μέσα στην οποία πε-
ριλαμβάνεται και το Bυζάντιο, διατη-
ρούνται αναλλοίωτες οι παλιές πα-
ραδοσιακές αξίες και τεχνοτροπίες.
O Δυτικς συνθέτης, ζώντας σε
μια κοινωνία που αμφισβητεί λο και
περισστερο τις καθιερωμένες αντι-
λήψεις για τον κσμο, τον άνθρωπο
και τη ζωή, προχωράει στη σύλληψη
έργων που τείνουν προοδευτικά
στην έκφραση ενς εξατομικευμέ-
νου εσωτερικού κσμου. Aπ την άλ-
λη, ο βυζαντινς μουσικς, ως Aνα-
τολίτης, πως σε λες τις πιο αρχαϊ-
κές κοινωνίες, συνεχίζει να ταυτίζε-
ται με την κοινωνική ομάδα και να
του είναι αδιανητο να δημιουργεί
έργα που να ξεφεύγουν απ τα πα-
ραδοσιακά πλαίσια. Συνεπώς, στη
μουσική οργανώνει τους ήχους και
τα ρυθμικά στοιχεία με τρπο καθο-
λικά αποδεκτ και γνώριμο στο κοι-
νωνικ σύνολο.

Γρηγοριαν και
Bυζαντιν μέλος
Aς συγκρίνουμε τώρα δύο πολύ
σημαντικές μουσικές του Mεσαίωνα:
το δυτικ Γρηγοριαν Mέλος και το
ανατολικ Bυζαντιν. Oι τέχνες αυ-
τές ήταν συνδεδεμένες με πολλά
κοινά στοιχεία, πως θα δούμε αμέ-
σως τώρα.
Στη Pώμη, στα χρνια των διωγ-
μών των χριστιανών, αρκετοί απ
τους ύμνους που έψαλλαν στα κρυ-
φά οι οπαδοί της νέας θρησκείας
φαίνεται τι ήταν προσαρμοσμένοι
σε ελληνικά κείμενα. Mε την ανα-
γνώριση του Xριστιανισμού απ τον
Mεγάλο Kωνσταντίνο ένα μέρος απ
αυτούς τους ύμνους εντάχθηκε στο
πρώτο επίσημο τυπικ της Pωμαϊκής O αναμορφωτής της δυτικής εκκλησιαστικής μουσικής, πάπας Γρηγριος (6ος αι.), δημιουργς του λεγμενου «Γρηγορια-
Eκκλησίας. Στα πρώτα χρνια της ε- νού μέλους» (Mικρογραφία σε βιβλίο προσευχών του 16ου αι. που ανήκε στη δούκισσα του Mιλάνου).
πισημοποίησής της ψάλλονταν μνο
στα ελληνικά, ενώ λο το υπλοιπο δοχή καταργήθηκε και διατηρήθηκε ένα απ τα ιδιμελα της Θ΄ Ωρας της O αριθμς των μουσικών δανείων
κείμενο της Λειτουργίας ψαλλταν ή μνο η λατινική, χωρίς απ την άλλη M. Παρασκευής που στα ελληνικά της Δυτικής Eκκλησίας απ το Bυζά-
εκφωνούνταν στα λατινικά. Λίγο αρ- να εγκαταλειφθεί η βυζαντινή μελω- αρχίζει με τις λέξεις «Oτε τω σταυ- ντιο, μετά την επικράτηση του Xρι-
γτερα, διατηρώντας πάντα την αρ- δία. Ωστσο στα μέρη της Iταλίας ρώ» και στα λατινικά με το στίχο «O στιανισμού στο χώρο της Pωμαϊκής
χική μελωδία, άρχισαν να ψάλλονται που βρίσκονταν σε βυζαντινά χέρια, quando in cruce» σώζεται και στις Aυτοκρατορίας, είναι άγνωστος. Ξέ-
εκ περιτροπής, πτε στα ελληνικά η εναλλασσμενη ψαλμωδία στις δύο εκδοχές σε κάμποσα μουσικά ρουμε μως τι ένα απ τα πιο χαρα-
και πτε στα λατινικά. δύο γλώσσες συνεχίστηκε τουλάχι- χειργραφα του 11ου και 12ου αι. α- κτηριστικά δάνεια του τύπου αυτού
Kαι σε τρίτη φάση, η ελληνική εκ- στον ώς τον 12ο αι. Για παράδειγμα π το Mπενεβέντο και τη Pαβέννα. Συνέχεια στην 18η σελίδα

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 15

 O Δαβίδ παίζει ψαλτή

Kείμενο βυζαντινής μ
O τροβαδούρος Heinrich Frauenlob ντυμένος με τη στολή του «βασιλιά των αοιδών», διευθύνει μικρή ορχήστρα με έγχορδα, πνευστά και κρουστά. αι. Xειργραφο Mεγίσ

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

ήρι (κανονάκι) ανάμεσα σε ομάδα μουσικών με έγχορδα, πνευστά και κρουστά. (Λεπτομέρεια τοιχογραφίας. Mετέωρα, Mονή Bαρλαάμ, 16ος αι.).

Eντυπωσιακ πρωτγραμμα (B) διακοσμημένο με παράσταση ομάδας

μουσικών με διάφορα ργανα: καμπάνες, αυλ, φλάουτο, έγχορδα και
μουσικής με περίτεχνα διακοσμημένο επίτιτλο και αρχικ γράμμα E. Mικρογραφία σε Στιχηράριο του 17ου ργανο (Mικρογραφία χειρογράφου Ψαλτηρίου των αρχών του 13ου
ίστης Λαύρας, αρ. Λ 164). αιώνα, στο Würzburg - Ebrach).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17

Iεράρχης και ψάλτες στην Yψωση του Tιμίου Σταυρού (Mικρογραφία σε Στιχηρά-
ριο του 17ου αι. Xειργραφο Mεγίστης Λαύρας, αρ. Λ 164).
Συνέχεια απ την 15η σελίδα
πραγματοποιήθηκε στα χρνια του
Kαρλομάγνου. Tον Iανουάριο του
812 μια βυζαντινή χορωδία έψαλε
μπρος στον αυτοκράτορα, στο παλά-
τι του στο Aαχεν, μια σειρά απ τρο-
πάρια αφιερωμένα στη γιορτή της
Aπδοσης των Φώτων.
Mαγεμένος απ τις μελωδίες τους
ο Kαρλομάγνος διέταξε να εισα-
χθούν στο Γρηγοριαν Mέλος με τα
ίδια κείμενα μεταφρασμένα στα λα-
τινικά. H μετάφραση πραγματοποιή-
θηκε απ έναν κληρικ της αυλής
του Kαρλομάγνου, κι πως αποδεί-
χθηκε πρσφατα απ ομάδα μουσι-
κολγων, διατηρεί το νημα, το μέ-
τρο και τον αριθμ των συλλαβών
των ελληνικών πρωτοτύπων.
Θ’ αναφέρω τώρα ένα τρίτο περι-
στατικ που αποτελεί μια έμμεση
μεν, αλλά ιδιαίτερα εύγλωττη απ-
δειξη τι στο Mεσαίωνα η συγγένεια
ανάμεσα στη Bυζαντινή εκκλησιαστι-
κή και την αντίστοιχη Δυτική μουσι-
κή ήταν πολύ στενή. O ιστορικς
Chalandon στο δεύτερο τμο του βι-
βλίου του για τους Kομνηνούς παρα-
τηρεί τι ο Γάλλος βασιλιάς Λουδο-
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995
βίκος ο 7ος και οι σταυροφροι του
ένιωσαν ιδιαίτερη ευχαρίστηση, -
ταν άκουσαν για πρώτη φορά βυζα-
ντινή μουσική έξω απ τις πύλες της
Kωνσταντινούπολης, στη διάρκεια
μιας ορθδοξης λειτουργίας που τε-
λέστηκε προς τιμήν τους κατά διατα-
γήν του Mανουήλ Kομνηνού στις 9
Oκτωβρίου του 1147 με την ευκαιρία
της γιορτής του Aγ. Διονυσίου.
H βυζαντινή μουσική δεν θα είχε
καταφέρει να αγγίξει τις καρδιές των
σταυροφρων, αν το άκουσμά της ή-
ταν παράξενο για τ’ αυτιά τους. Γιατί
πως είναι γνωστ, ένα πρωτάκου-
στο μουσικ ιδίωμα, άλλοτε ξενίζει,
άλλοτε εντυπωσιάζει, αλλά σπάνια
ευχαριστεί, αν δεν έχει προϋπάρξει
κάποιος εθισμς, που αποκτάται μ-
νο ύστερα απ επανειλημμένα ακού-
σματα.
Mουσικές διάλεκτοι
Kατά τον Mεσαίωνα οι μουσικές
διάλεκτοι, δυτικές και βυζαντινές ή-
ταν κοινές χι μνο μέσα στην
Eκκλησία, αλλά και έξω απ’ αυτήν.
Eτσι την εποχή εκείνη οι κάτοικοι ο-
λκληρης της Eυρώπης και των α-
Kείμενο δυτικής εκκλησιαστικής μουσικής με παράσταση της Aνάληψης (Mικρο-
γραφία απ χειργραφο Aντιφωνάριο του 10ου αι., στον καθεδρικ να της Λεν).
σιατικών και αφρικανικών ακτών της
Mεσογείου χρησιμοποιούσαν ένα
παρμοιο, πάνω κάτω, μουσικ ιδίω-
μα στα κοσμικά τους τραγούδια, αυ-
τά δηλ. που χρησιμοποιούσαν σ’ -
λες τις εορταστικές και ψυχαγωγι-
κές εκδηλώσεις τους, τις κοινωνικές
και εθιμικές συγκεντρώσεις, στις
δουλειές, στο σπίτι (νανουρίσματα,
μοιρολγια) κ.λπ.
Tο συμπέρασμα αυτ προκύπτει α-
π τα απομεινάρια της μουσικής που
διέσωσε ώς τις μέρες μας η προφο-
ρική παράδοση. O μουσικολγος
Walter Wiora που ασχολήθηκε με τη
μελέτη τους καταλήγει στο συμπέ-
ρασμα τι οι λαϊκοί ραψωδοί λων
των χωρών της Eυρώπης αντλούσαν
κάποτε την έμπνευσή τους απ μια
ενιαία μελωδική πηγή. O συγγραφέ-
ας τεκμηρίωνε το επιχείρημά του
αυτ με εκατοντάδες εύστοχα παρα-
δείγματα, που ανάμεσα σ’ άλλα, α-
ποδεικνύει τι η Pοδίτικη μελωδία
«Aη μου Γιώργη Πρδρομε», που τη
γνωρίζουμε απ τον Band-Bovy, βα-
δίζει πάνω σε μελωδικά πρτυπα που
συναντούμε σε εξίσου παλιές δημο-
τικές μελωδίες απ την Iσπανία, Pω-
σία, Iταλία και Λιθουανία.
H θεωρία του Wiora ενισχύεται κι
απ μια δική μου ανακάλυψη, τι αρ-
κετά απ τα τραγούδια που ανήκουν
στο αρχαιτερο στρώμα της σωζμε-
νης ευρωπαϊκής δημοτικής μουσικής
παράδοσης είναι πανομοιτυπα με
μεσαιωνικά ιπποτικά τραγούδια που
σημειώθηκαν με τις μελωδίες του σε
διάφορα χειργραφα της εποχής ε-
κείνης. Eτσι ο σκοπς απ τα κάλα-
ντα του Λαζάρου, που τραγουδιού-
νταν στα τέλη του περασμένου αιώ-
να στην ελληνική παροικία της Kορ-
σικής και στη Σίφνο συμπίπτουν με-
λωδικά μ’ ένα γαλλικ ιπποτικ τρα-
γούδι του Mεσαίωνα που δημοσιεύει
ο Wiora στο βιβλίο του «Oι τέσσερις
περίοδοι της Mουσικής».
Eίδαμε στην αρχή τι στα τέλη του
Mεσαίωνα αρχίζει να δημιουργείται
ένα λο και μεγαλύτερο χάσμα νοο-
τροπίας ανάμεσα στους μουσικούς
της Δύσης και του Bυζαντίου. Kαι τ-
τε ακριβώς πραγματοποιούνται οι
πρώτες μουσικές «εισαγωγές» απ
τη Δύση στο Bυζάντιο και γενικτε-
ρα στην Aνατολή. Aλλά αυτ είναι έ-
να τεράστιο κεφάλαιο που χρειάζε-
ται διεξοδική ανάπτυξη κι ο χώρος ε-
δώ δυστυχώς δεν επαρκεί.
Oρθδοξη Aνατολή και Iσλάμ
Oι μουσικές συνάφειες του χριστιανικού και μουσουλμανικού κσμου της Aνατολικής Mεσογείου
Tου Mάριου Δ. Mαυροειδή
Eπίκουρου καθηγητή του Iονίου Πανεπιστημίου

MOΛONOTI το Iσλάμ εμφανίζεται τον

7ο αιώνα, η ισλαμική μουσική αρχίζει
ν’ αποκτά αυθύπαρκτη ονττητα αρ-
κετά αργτερα, απ τον 9ο αιώνα, -
ταν πια το αραβικ χαλιφάτο είχε ή-
δη αρκετών χρνων ιστορία και πα-
ρουσία στα μεσογειακά πράγματα. Oι
λγοι αυτής της υστέρησης πρέπει
να αναζητηθούν στο χαμηλ πολιτι-
σμικ σημείο εκκίνησης των Aρά-
βων: πριν συσσωματωθούν γύρω α-
π τη νέα θρησκεία οι προϊσλαμικές
φυλές και συγκροτήσουν το Aραβικ
Eθνος, οι πολιτισμικές τους πραγμα-
τώσεις αντιστοιχούσαν στη ζωή των
νομάδων της αραβικής ερήμου. Tο
αιτούμενο μιας κοινωνικής λειτουρ-
γίας πιο αναπτυγμένης και μιας πολι-
τιστικής ζωής πιο απαιτητικής αρχί-
ζει να προβάλλει μνο αφ’ του συ-
γκροτηθεί το τεράστιο αραβικ χαλι-
φάτο που εκτείνεται απ τον Iνδικ
ως τον Aτλαντικ Ωκεαν.

Oι συνέπειες
της αραβικής κατάκτησης
Mε την ραγδαία εξάπλωσή τους οι
Aραβες, κατέκτησαν λαούς και χώ-
ρες, πως η Aίγυπτος και η Περσία,
με μακρά Iστορία και εξελιγμένο πο-
λιτισμ. Aπέναντι σ’ αυτ το παρελ-
θν, οι Aραβες δεν είχαν αρχικά να
αντιτάξουν παρά μνο την προσήλω-
σή τους στη νέα πίστη. Aπέναντι στη
μακρχρονη παράδοση των κατα-
κτημένων, με τις υψηλές λογοτεχνι-
κές, εικαστικές και μουσικές πραγ-
ματώσεις ήταν φυσικ να νοιώσουν
αμηχανία οι κατακτητές. Aυτ ακρι-
βώς προβλέποντας ο Mωάμεθ, με
την πολιτική ιδιοφυία που τον δια-
κρίνει, επιστρατεύει θρησκευτικούς
αφορισμούς για να προστατεύσει
τους πιστούς του: την τελική επιβρά-
βευση θα την έχει μνο ο πιστς.
Oλα τα άλλα συνεπώς είναι σε δεύ-
τερη μοίρα. Aν οι κατακτημένοι λοι-
πν έχουν υψηλή λογοτεχνία, οι
μουσουλμάνοι έχουν στα χέρια τους
την υψηλτερη των ποιήσεων, τους
στίχους του Kορανίου. Kι αν η ζω-
γραφική και η γλυπτική τους έχει α-
πεικονίσει με θαυμαστ τρπο την ο-
μορφιά του ανθρώπινου κορμιού και
της φύσης, η ισλαμική τέχνη θα μεί-
νει πεισματικά ανεικονική. Oσο για
την κοσμική μουσική, αυτή είναι έρ-
γο του διαβλου και σαν τέτοια πρέ-
πει να αποκλειστεί απ τη ζωή του
πιστού.
H κορανική αυτή απαγρευση έχει
ως αποτέλεσμα τη στασιμτητα της
μουσικής στην πρωτοϊσλαμική πε-
ρίοδο. Oυσιαστικά, το θρησκευτικ
ρετσιτατίβο των μουεζίνηδων, τσο
απλ ττε σο και στις μέρες μας, εί-
ναι η μνη μορφή μουσικής που γίνε-
τα αποδεκτή. Kαθώς μως συγκρο-
τείται το αραβικ κράτος και παγιώ- O Barbad ψυχαγωγεί τον Khusraw. Λεπτομέρεια με μουσικούς της περσικής αυλής, σε μικρογραφία φιλοτεχνημένη απ τον
Συνέχεια στην 21η σελίδα Mirza Ali (Xειργραφο Bρετανικού Mουσείου, αρ. OR. 2265, μεταξύ των ετών 1539 και 1543).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19

Mουσικοί με έγχορδα, πνευστά και κρουστ (Λεπτομέρεια τοιχογραφίας, Mονή Σταυρονικήτα, 16ος αι.).

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

Πέρσες μουσικοί με έγχορδα και κρουστ. Λεπτομέρεια μικρογραφίας με θέμα τους γάμους του Mιχρ και της πριγκίπισσας Nαουχίντ. Aντίγραφο του «Mιχρ-ου Mου-
σταρί», έτους 1523 (Oυάσιγκτον, Freer Gallery of Art).
Συνέχεια απ την 19η σελίδα
νεται η αραβική παρουσία στη Mεσ-
γειο, γύρω απ τον χαλίφη και τους
τοπικούς άρχοντες αναπτύσσεται έ-
να είδος κοινωνικής ζωής που απαι-
τεί λο και περισστερο την παρου-
σία της μουσικής. Eτσι, ταν εγκαθί-
σταται η μεγάλη δυναστεία των
Aββασιδών (μέσα 8ου αι.) η έντεχνη
μουσική έχει ήδη γίνει απαραίτητο
στοιχείο της ζωής του παλατιού.
Oι ελληνικές
αντιδράσεις
H έντεχνη αυτή μουσική αποκρυ-
σταλλώνει τα βασικά χαρακτηριστικά
της, που θα διατηρηθούν πρακτικώς
αμετάβλητα ως τις μέρες μας, στους
δύο πρώτους αιώνες της εξουσίας
των Aββασιδών. Oι μεγάλοι θεωρητι-
κοί της περιδου αυτής, παράλληλα
με τους εξέχοντες μουσικούς του
παλατιού, διαμορφώνουν ένα μουσι-
κ σύστημα και μια μουσική πρακτι-
κή που βασίζονται, εν μέρει, στις
προϊσλαμικές σημιτικές παραδσεις,
ενσωματώνουν μως δημιουργικά
της ζώσες μουσικές παραδσεις των
κατακτημένων περιοχών. Στο δε θε-
ωρητικ επίπεδο, η αραβική μουσική
συγκροτείται ως αμάλγαμα παλαι-
τερων αντιλήψεων: ινδικών, περσι-
κών και, κυρίως αρχαιοελληνικών.
Xάρη στο μεγάλο αριθμ ελληνικών
χειρογράφων που καταλήγουν σε α-
ραβικά χέρια, οι μουσουλμάνοι λγι-
οι έρχονται σε άμεση επαφή με την
ελληνική σκέψη και, σε αρκετές πε-
ριπτώσεις, την αφομοιώνονουν δημι-
ουργικά. H μουσική είναι μια απ’ αυ-
τές τις περιπτώσεις, αν κρίνουμε α-
π το έργο λογίων πως ο Al-Farabi.
Παραμένει, ωστσο, αιωρούμενη η
σχέση μεταξύ της αραβικής μουσι-
κής και της μουσικής των σύγχρο-
νών τους Bυζαντινών. Tο σημαντικ-
τερο μέρος της αραβικής επικράτει-
ας αποτελείτο απ πρώην βυζαντι-
νές επαρχίες που κατακτήθηκαν σε
μια εποχή που η Eκκλησιαστική
Oκτώηχος είχε ήδη πάρει την αρχική
της συστηματική μορφή. Kαι αυτ α-
νακλάται στη μουσική των αρχαίων
χριστιανικών εκκλησιών της Eγγύς
Aνατολής, πως αυτή των Oρθοδ-
ξων Aσσυροχαλδαίων. Tο δεδομένο
αυτ δεν είναι δυνατ να μην επηρε-
άσε τη σκέψη και, κυρίως, την πρα-
κτική της μουσικής των Aράβων.
Ωστσο το Bυζάντιο, σε αντίθεση με
την αρχαία Eλλάδα, είναι εντυπωσια-
κά απ τις μουσικές διαπραγματεύ-
σεις του αραβικού Mεσαίωνα. H αιτία
θα πρέπει να αναζητηθεί στη σχέση
Aράβων και Bυζαντινών μια σχέση
συστηματικής αντιπαράθεσης μετα-
ξύ του πρώτου στην ιστορία χριστια-
νικού κράτους με το πρώτο στην ι-
στορία ισλαμικ κράτος. Παιχνίδι
γοήτρου που δεν έκλινε ποτέ οριστι-
κά υπέρ του ενς ή του άλλου. Eτσι,
οι Aραβες προτιμούν να παρακάμ-
ψουν το Bυζάντιο και να αναφερ-
θούν στην προγενέστερή του ελλη-
νική αρχαιτητα.
Xαρακτηριστική η περίπτωση του
Safiyu d-Din, θεωρητικού συγγρα-
φέα του 13ου αι., ο οποίος προτείνει
ένα σύστημα αλφαβητικής μουσικής
σημειογραφίας ανάλογο αυτού της
αρχαιοελληνικής μουσικής. Kι μως,
το σύστημα της βυζαντινής Παραση-
μαντικής έχει, την εποχή αυτή, εξε-
λιχθεί αρκετά ώστε να καλύπτει ικα-
νοποιητικά τις ανάγκες της έντεχνης
εκκλησιαστικής μουσικής του Bυζα-
ντίου, μιας μουσικής δηλαδή αρκετά
παρμοιας προς αυτή των Aράβων.
Συγγένειες με
τη βυζαντινή μουσική
Aν μως η πολιτική αντιπαράθεση
οδήγησε τους Aραβες να στρέψουν
τις πλάτες στη μουσική πραγματικ-
τητα του Bυζαντίου, η μουσική τους
καθ’ αυτή ουδέποτε έκοψε τον ομ-
φάλιο λώρο με το χώρο που τη γέν-
νησε και τη διαμρφωσε: τον ευρύ-
τερο μεσογειακ χώρο και την εγγύς
Aνατολή. Eτσι, πέρα απ τις ιδιαίτε-
ρές της επιλογές, παρέμεινε φορέας
της μουσικής μνήμης της ύστερης
αρχαιτητας και της ελληνιστικής
Aνατολής. Kαι αυτ την κάνει είδος
συγγενικ με τη μουσική των Bυζα-
ντινών, η οποία είναι η συνέχεια στο
βυζαντιν χώρο και χρνο της ίδιας
μουσικής παράδοσης.
Tα μουσικά πράγματα δεν αλλά-
ζουν ιδιαίτερα ταν τον 13ο αιώνα οι
Mογγλοι καταλύουν το αραβικ χα-
λιφάτο. Kαι ταν, δυο αιώνες αργ-
τερα, πέφτει η πλη στους Oθωμα-
νούς, η μεν θρησκευτική μουσική
των ορθοδξων διασώζεται στους
ναούς, ενώ ,τι επιβιώνει ώς τη στιγ-
μή εκείνη απ την κοσμική μουσική
των Bυζαντινών ενσωματώνεται
στην έντεχνη οθωμανική μουσική.
Που θα κινηθεί σε παρμοιους δρ-
μους με την αραβική μουσική στη
θεωρία και την πράξη.
KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
Στις μέρες μας, τσο η μουσική
της Eλληνορθδοξης Eκκλησίας σο
και η κοσμική παραδοσιακή μουσική
των Tούρκων και των Aράβων, δια-
θέτουν την ιστορία τους, το ρεπερ-
τρι τους, την πρακτική τους και τα
ιδιαίτερα θεωρητικά τους συστήμα-
τα. H αντικειμενική συνεξέταση των
θεωρητικών αυτών συστημάτων -
μως, καθώς και η προσεκτική συνα-
κραση της μουσικής στην πράξη, ε-
πιβεβαιώνουν αυτ που αναφέρθηκε
και πιο πάνω.
Oι Bυζαντινοί και οι Aραβες περι-
γράφουν, με διαφορετικούς ρους,
παρμοιες βασικές δομές, παρμοια
μουσικά φαινμενα και εν τέλει, συγ-
γενικά μουσικά συστήματα: το σύ-
στημα των βυζαντινών ήχων με αυτ
το maqam. Kαι οι ποιες διαφορές
στις μουσικές πραγματώσεις, ανα-
κλούν τις αναπφευκτες πολιτισμι-
κές διαφοροποιήσεις που συμβαί-
νουν πάντα μέσα στα πλαίσια ενς
ευρύτερου γεωγραφικού και κοινω-
νικού χώρου· στη συγκεκριμένη πε-
ρίπτωση, αυτού της ανατολικής Mε-
σογείου. Που αν σημαίνεται ως ενιαί-
ος χώρος είναι γιατί, πέρα απ τις
διαφορετικτητες που εμπεριέχει,
λειτουργεί και ως συστηματικς φο-
ρέας κάποιων κοινών στοιχείων τα ο-
ποία χαρακτηρίζουν λους τους λα-
ούς του. Στοιχείων που συγκροτούν
ένα ευρύτερο πολιτισμικ μρφωμα
που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε
μεσογειακ πολιτισμ, στον οποίο
μετέχουν λοι οι λαοί του ευρύτε-
ρου μεσογειακού χώρου και του ο-
ποίου συνεπείς εκδοχές και συγγε-
νείς εκδηλώσεις είναι και τα μουσικά
συστήματα για τα οποία μιλήσαμε.
21
Mιχάλη Aδάμη: «Φωτώνυμον». Mε τη χορωδία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης υπ τη διεύθυνση Γιάννη Mάντακα, στο πλαίσιο του Europa Cantat (Λέστερ – Aγγλία, 1975).
Kαινοτμες προσεγγίσεις
H μετουσίωση της βυζαντινής μουσικής έκφρασης σε σύγχρονη δημιουργία
Tου Mιχάλη Aδάμη
Συνθέτη
ΣE MIA τάση του σύγχρονου πολιτι-
σμού προς την Oικουμενικτητα, χι
με την πρθεση της διεθνοποίησης
ενς κώδικα, της προσαρμογής σ’ έ-
να πρτυπο και της ισοπέδωσης, ού-
τε με τη διακοσμητική προσθήκη ε-
ξωτερικών στοιχείων, αλλά προωθώ-
ντας την εξέλιξη της δημιουργικής
σκέψης σε αναζήτηση γενεσιουργών
ιδεών και νέων πραγματώσεων που
να αφορούν στο «λον», στη Σύγ-
χρονη Mουσική ποικίλα στοιχεία και
ιδέες που πηγάζουν κι έχουν πραγ-
ματωθεί σε διαφορετικές παραδ-
σεις, συγκλίνουν. Eρχονται να ε-
μπλουτίσουν τη μουσική σκέψη εκ
των έσω, διευρύνοντας τις πηγές
της, αποκαλύπτοντας νέες κι ανοί-
γοντας νέους δρμους. Mια τέτοια
προοπτική, στην πραγματικτητα δί-
δει δυνάμει σε κάθε Mουσική Παρά-
δοση λγον στη διαμρφωση της
φυσιογνωμίας της Mουσικής του
καιρού μας. Eνα λγο στην περιπέ-
τεια της δημιουργίας μιας οικουμενι-
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995
κής εμπειρίας, που να περικλείει, να
αφομοιώνει, να αφορά «το λον».
Aδιέξοδη προσαρμογή
σε ξένα πρτυπα
Mε γενική παραδοχή του τι η Δυ-
τική Mουσική Σκέψη στην εξέλιξή
της συνιστά σήμερα τον κύριο κορμ
της Mουσικής Tέχνης, σε διεθνή κλί-
μακα, μια έντονη αναζήτηση και μια
αναγωγή σε αυθεντικές εξω-ευρω-
παϊκές μουσικές παραδσεις ανα-
γνωρίζεται πλέον ως μια κύρια σχολή
σκέψεως. H ιδέα της άντλησης απ
μουσικές παραδσεις δεν είναι και-
νούργια στη Mουσική του αιώνα μας.
O τρπος της άντλησης, η νοοτρο-
πία, ο στχος και η οπτική είναι που
κάνουν τη διαφορά. Oπως ισχύει α-
νέκαθεν στην Iστορία της Tέχνης, το
ζήτημα είναι πσο γενεσιουργές εί-
ναι οι ιδέες: τι καινούργιους δρ-
μους ανοίγουν, τι ερωτήματα θέ-
τουν, ποιο είναι το δυναμικ τους.
Aρκετά παραδείγματα χρήσεως
παραδοσιακών στοιχείων απ τις
Eθνικές Σχολές των αρχών του αιώ-
να μας, αλλά και πιο πρσφατα, μαρ-
τυρούν αυτ που αποκαλώ εξωτερι-
κή προσέγγιση: Διατηρώντας την ο-
πτική, ουσιαστικά βασισμένη στη
Δυτική μουσική σκέψη, είδαν στην
παράδοση μνο ένα επιπρσθετο υ-
λικ προς αξιοποίησιν στην υπηρε-
σία προτύπων της σκέψης και της
συνθετικής πρακτικής της επίκαιρης
Δυτικής μουσικής. Mοιάζουν έτσι να
επιχείρησαν την προσαρμογή της
Παράδοσης σε πρτυπα ξένα προς
τη φύση της. H λογική της αγνοήθη-
κε και περιφρονήθηκε το πνεύμα
που διέπει το υλικ και μέσω του ο-
ποίου ολοκληρώνεται σε συνεπές
σύνολο που τα στοιχεία αποκτούν
το νημά τους.
Mια τέτοια προσαρμογή οδηγεί
στο αδιέξοδο της ανάμιξης ουσιαστι-
κά ετερογενών τρπων σκέψης δί-
χως ισρροπο σεβασμ στην ιδιαιτε-
ρτητά τους ούτε και στη συμβατ-
τητά τους. Oδηγεί σε έργα (ανεξαρ-
τήτως της αξίας ή του ενδιαφέρο-
ντς των) στα οποία η χρήση της Πα-
ράδοσης (και αυτ μονο σχολιάζω)
δεν δικαιώνεται, απλώς αναγνωρίζε-
ται στο θεματικ υλικ. Για την προ-
οπτική της δημιουργικής ανάπτυξης,
ένας περιορισμένος δρμος που εύ-
κολα εξαντλείται.
Για μένα, πως είναι φανερ στη
μακρά συνθετική μου δραστηριτη-
τα, η παράδοση αποτελεί το πεδίο
στο οποίο μια νέας αντίληψης σύγ-
χρονη μουσική μπορεί να θεμελιω-
θεί. Aκμη καλύτερα, το πεδίο μέσα
απ’ το οποίο ένα νέο ιδίωμα, σύγχρο-
νο στη σύλληψη και την πραγμάτω-
ση, μπορεί να βλαστήσει. Aυτ ακρι-
βώς αποκαλώ προσέγγιση εκ των έ-
σω, βασισμένη σ’ ένα συνδυασμ βα-
θιάς γνώσης, ενσυνείδητης εμπει-
ρίας και συνθετικής αντίληψης.
Συνείδηση της Παράδοσης είναι
βαρύς ισχυρισμς ταν η ίδια η Πα-
ράδοση είναι, φοβάμαι, μια μάλλον
παρεξηγημένη έννοια. Συχνά περιο-
ρισμένη σε εθνομουσικολογικ ιδεο-
λγημα, αντικείμενο περιέργειας ή
και νοσταλγίας, άλλοτε υποβιβασμέ-
νη σε φολκλρ κι άλλοτε υψωμένη
σαν λάβαρο εθνικής ταυττητας, η
Παράδοση σπάνια γίνεται αντιληπτή
σε βάθος, κατανοητή στην ουσία
της, εκεί που αρχές, αισθητική,
τρποι και μέσα οργανώνονται λει-
τουργικά κι ολοκληρώνονται στη δ-
μηση της Mορφής, που αντανακλά
και μαζί προάγει ένα χαρακτηριστικ
Hθος, αυτ που ορίζει την ποιτητα
της έκφρασης της εσωτερικής ε-
μπειρίας και λειτουργεί ως εσωτερι-
κευμένο κριτήριο για τις επιλογές
που οροθετούν τη διαδικασία της
μουσικής δημιουργίας.

Πλήρης μουσικς
πολιτισμς
Mακρχρονη και πολυσχιδής ενα-
σχληση με την έρευνα και την πρα-
κτική της Bυζαντινής Mουσικής, την
ανέδειξαν στην αντίληψή μου ως ένα
πλήρη μουσικ πολιτισμ, ρο που
–ως φαίνεται– καθιέρωσα και χαίρο-
μαι γι’ αυτ. Eνας πολιτισμς με φι-
λοσοφική θέση και θεωρητική ανα-
ζήτηση και με σημειογραφία, που κα-
τέγραψε μέσα στους αιώνες μια πο-
ρεία συνεχών σταδιακών διαφορο-
ποιήσεων στη Mορφή και το Yφος.
Πορεία οροθετημένη απ μεγάλες
φυσιογνωμίες, σημαντικούς συνθέ-
τες επώνυμους, που οδήγησαν στην
ανάπτυξη νέων δομών διατηρώντας
πάντα τη βασική ταυττητα της μου-
σικής, συνεχώς διευρυνμενη και
σταθερά αναγνωρίσιμη ως μοναδική.
Ως η πρώτη μουσική της Xριστιανι-
κής Eκκλησίας, κατπιν η μουσική
της εκτεταμένης Aνατολικής Aυτο-
κρατορίας, που επιβιώνει στις μέρες
μας ως η ζωντανή παράδοση της
Eλληνικής Oρθδοξης Eκκλησίας, η
Bυζαντινή Mουσική αναπτύχθηκε και
επικράτησε επί αιώνες σε μια ευρύ-
τατη γεωγραφική περιοχή, που η
Aνατολή συναντάται με τη Δύση, α-
φορώντας κυρίως το πλήθος των λα-
ών που ασπάστηκαν το Xριστιανισμ,
περιορίστηκε αργτερα στους
Oρθοδξους της Aνατολής, τους
Eλληνες και τους Σλάβους, ενσωμα-
τώνοντας πλήθος τοπικών παραδ-
σεων και επηρεάζοντας πλήθος άλ-
λων και διαμρφωσε έτσι μια εικνα,
που δικαιούται να διεκδικεί τις δια-
στάσεις μιας μουσικής που υπήρξε
«οικουμενική».
Mε δεδομενη τη διττή αφοσίωση
προς την Eκκλησία και τη Mονοφω-
νία, είναι σημαντικ να τονίσουμε
πως, επιδιώκοντας μια συνεχή εξι-
σορρπηση ανάμεσα στη διατήρηση
και το νεωτερισμ, η Bυζαντινή μου-
Aυτοκράτορας και ψάλτες ψάλλουν στον σχηματικά αποδοσμένο να. Mικρογρα-
φία απ το χειργραφο του Σκυλίτζη, τέλη 13ου – αρχές 14ου αιώνα (Eθνική Bι-
βλιοθήκη Mαδρίτης).
Iερείς και αναγνώστες ψάλλουν πάνω σε άμβωνα. Mικρογραφία απ Eυαγγελιστάριο του έτους 1059 (Xειργραφο Mονής
Διονυσίου, αρ. 587).
σική προχώρησε δραματικά απ τη
μια εξελικτική φάση στην άλλη με
μια διαρκή ανα-μρφωση του υλικού
της, δίνοντάς του νέες διαστάσεις
και νέες κατευθύνσεις και διατηρώ-
ντας την προοπτική διαρκώς ανοι-
κτή. Πρκειται, πραγματικά, για μια
δημιουργική ανάπτυξη εγγενών
στοιχείων, μια ενδογενή εξέλιξη, α-
πρροια της δημιουργικής αντιμετώ-
πισης του δυναμικού, που ενυπάρχει
στο υλικ και στις σχέσεις μεταξύ
των στοιχείων και που οδηγεί σε
διαρκώς νέες πραγματώσεις.
Mετα-μρφωση
σε σύγχρονη
μουσική σκέψη
Σε μια τέτοια αντίληψη της μουσι-
κής μας κληρονομιάς έχω στηρίξει
τη δική μου στάση απέναντι στη σύν-
θεση. Mε τα έργα μου επεχείρησα να
διαμορφώσω ένα τρπο του συνθέ-
τειν στον οποίο αρχές, αισθητικές α-
ντιλήψεις, συνθετικές ιδέες και μορ-
φολογικά στοιχεία της Bυζαντινής
μουσικής (και της Δημοτικής, ως α-
πρροιά της) αντιμετωπίζονται ξανά,
με καινούργια ματιά, και μετα-μορ-
φώνονται μέσα στη σύγχρονη μουσι-
κή σκέψη και πραγμάτωση. Στην
προσπάθεια να αναδείξω και να προ-
ωθήσω το δυναμικ του πολυσύνθε-
του αυτού υλικού προς νέες κατευ-
θύνσεις, δημιουργώντας μια μουσι-
κή ενσυνείδητα του παρντος, με ε-
πίγνωση (αλλ’ χι και νοσταλγία) του
παρελθντος, πιστεύω πως βάδισα
εκ των έσω ένα δρμο ακμη ττε α-
ταξίδευτο και επί πλέον ένα δρμο
με ανοικτή προοπτική.
Mε παραγωγή περισστερα απ ε-
κατν ογδντα έργα, που έχω χρη-
σιμοποιήσει ένα ευρύ φάσμα μέσων
για να εξυπηρετηθεί ένα πλήθος επί
μέρους στχων, έχω διαμορφώσει
μια συνθετική τεχνική βασισμένη σε
μια πολυ-μελωδική, πολυ-ρυθμική α-
γωγή, που υποστηρίζει μια γραμμική,
οριζντια εξέλιξη: ένα ξεδίπλωμα
του υλικού μου σε πολλά επίπεδα,
που διαπλέκονται δημιουργώντας
μια σύνθετη ηχητική εντύπωση, -
που το βάθος είναι αποτέλεσμα προ-
σεκτικού, λεπτοδουλεμένου χειρι-
σμού των σχέσεων ανάμεσα στα διά-
φορα επίπεδα των γραμμικών διαδο-
χών, που πλησιάζουν, απομακρύνο-
νται, διασταυρώνονται και υποστηρί-
ζουν το ένα τ’ άλλο.
Σ’ αυτή τη διαδικασία ενέχεται η
χρήση πολλών δομικών και μορφο-
λογικών στοιχείων απ τον πυρήνα
της Bυζαντινής μουσικής. Tα μικρο-
διαστήματα, τα παραδοσιακά κρου-
στά, ο ψάλτης και η ψαλτική φωνητι-
κή εκφορά, το σκεπτικ του ισοκρα-
τήματος, ο μελισματικς χαρακτή-
ρας, η εντύπωση της υφής και της ι-
σορροπίας στη δομή αντανακλούν
την αναγωγή στη Bυζαντινή μορφο-
λογία και αισθητική, αλλά αντιμετω-
πίζονται στο επίπεδο της λειτουργι-
κτητάς τους στην οργάνωση της
μουσικής μορφής.
Σε αφηρημένο επίπεδο, στη συν-
θετική μου τεχνική προσπάθησα να
αφομοιώσω σε σημαντικ βαθμ το
Hθος της Bυζαντινής μουσικής ως έ-
να πλαίσιο μέσα στο οποίο γίνονται
οι επιλογές. Tούτο έχει να κάνει με
την πνευματική ποιτητα της έκφρα-
σης της εσωτερικής εμπειρίας και με
την ιδιαίτερη φύση της εσωτερικής
εντάσεως, καθώς αυτά προβάλλο-
νται στο μουσικ έργο. Eνα Hθος στο
οποίο είναι ξένη η συναισθηματική
συγκινησιακή πληθώρα στη συμβατι-
κή ρομαντική της έκθεση. Kαι που η
εσωτερική ένταση κτίζεται ανελικτι-
κά, περίπλοκα και με εκλέπτυνση,
φορτίζεται με δύναμη, οδηγεί σε κο-
ρυφώσεις, μα χι σε ξεσπάσματα, χι
με την απαντοχή της αποδέσμευσης
που ανακουφίζει, μα με την προσδο-
κία μιας συνειδητοποίησης προς την
οποία εναργώς τείνει.
Mε βαθιά συνείδηση της κληρονο-
μιάς της, η μουσική μου, πάντως, δεν
είναι Bυζαντινή Mουσική εκσυγχρο-
νισμένη. Eίναι σύγχρονη μουσική
που προτείνει ένα τρπο μετά-πλα-
σης, μετα-μρφωσης, μετ-ουσίωσης
και υπέρβασης της παράδοσης μέσα
στη σύγχρονη μουσική σκέψη και
πραγμάτωση με στχο μια νέας διά-
στασης μουσική εμπειρία που το
Παλαι και το Nέο, η Aνατολή και η
Δύση συναντώνται δημιουργικά επι-
χειρώντας μιαν απάντηση στην πρ-
κληση της Σύγχρονης Tέχνης.

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23

Eκκλησιαστικ και δημοτικ άσμα
Bυζαντιν μέλος και δημοτικ τραγούδι: η στενή συγγένεια των δύο ελληνικών μουσικών εκφράσεων
Tου Γιάννη Aρβανίτη
Mουσικολγου

H ΣTENH σχέση ανάμεσα στη βυζα-

ντινή εκκλησιαστική μουσική και το
δημοτικ τραγούδι μπορεί κατ’ αρ-
χάς να πιστοποιηθεί απ τους αν-
θρώπους που τα εκπροσωπούν.
Oσο κι αν έχει συμβάλει στη δια-
μρφωση του βυζαντινού μέλους ο
μοναχισμς, πολλοί μεγάλοι δάσκα-
λοι και ψαλτάδες στις κατά κσμον
εκκλησίες, ήταν και είναι λαϊκοί, άν-
θρωποι δηλαδή που συμμετείχαν
και συμμετέχουν σ’ ένα τρπο ζωής
που αρχίζει με τον εκκλησιασμ,
για να συνεχιστεί κατπιν με το πα-
νηγύρι, το χορ και το γλέντι. Kαι
μαζί με τον παπά, οι ψαλτάδες ήταν
πάντα πρωταγωνιστές, ως οι πλέον
καλλίφωνοι, σε λα αυτά, μεταφέ-
ροντας πολλές φορές ακούσματα
και μουσικά στοιχεία απ το ένα
«είδος» στο άλλο, συμβάλλοντας έ-
τσι σε μια παράλληλη διαμρφωση,
τσο του εκκλησιαστικού μέλους,
σο και του δημοτικού τραγουδιού.
Aυτή η στενή σχέση - πολύ στενή
για κάποιες περιοχές του Eλληνι-
σμού, χαλαρτερη ίσως για άλλες -
είναι μια σχέση που ούτε μπορεί να
παραθεωρηθεί, αλλά ούτε και να υ-
περτονιστεί. Tο δημοτικ τραγούδι
και το εκκλησιαστικ μέλος παρου-
σιάζουν πολλα κοινά τεχνικά χαρα-
κτηριστικά, αλλά βέβαια και αρκε-
τές διαφορές.

O ποιητικς λγος
Δεν γνωρίζουμε το ακριβές άκου-
σμα του δημοτικού τραγουδιού πα-
λαιοτέρων εποχών, μπορούμε ω-
στσο να ανιχνεύσουμε ομοιτητες
και διαφορές στη βασική πρώτη ύλη
τσο του εκκλησιαστικού μέλους -
σο και του δημοτικού τραγουδιού:
στον ποιητικ λγο δηλαδή και την
χρήση του, την αντιστοιχία δηλαδή
με τη μουσική που τον ντύνει. Tον
πιο λαϊκ τρπο ποιητικής έκφρα-
σης, την τονική δηλαδή ποίηση,
χρησιμοποίησε και η εκκλησία
στους ύμνους της και χι την λγια
προσωδιακή ποίηση. Πιο ελεύθερη
μετρικά βέβαια η υμνογραφία, πιο
συγκεκριμένη μετρικά και στιχουρ-
γικά η δημοτική ποίηση, δάνεισαν
ωστσο η μια στην άλλη πολλά απ
τα στοιχεία τους αυτά.
Mπορεί ο 15σύλλαβος να κυριαρ-
χεί στο δημοτικ τραγούδι έχουμε
μως και πολλές εκκλησιαστικές
συνθέσεις με αυτ το στίχο απ
τους μεγάλους μαΐστορες των τε-
λευταίων χρνων του Bυζαντίου.
Kαι στα δημοτικά τραγούδια κάποι-
ες εξαιρέσεις στον καννα του
15σύλλαβου μπορούν να παραπέμ-
ψουν σε εκκλησιαστικά τροπάρια
συχνής χρήσεως πως π.χ. η «Tι-
μιωτέρα».
Πολυποίκιλη είναι τώρα η μουσι-
κή χρήση του ποιητικού λγου, κάτι
«Eλληνες τραγουδιστές». Mουσική συντροφιά με λαγούτο και ταμπουρά (Σχέδιο του Th. Leblanc, 19ος αι., Mουσείο Mπενάκη). Συνέχεια στην 26η σελίδα

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

Oργανοπαίχτες με νταούλι και ζουρνά. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας με παράσταση των Aίνων (Mονή Tιμίου Προδρ!μου Σερρών, 17ος αι.).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25

Συνέχεια απ! την 24η σελίδα
που προκύπτει κατ’ αρχήν απ τη
διάρκεια της βασικής μονάδας του,
δηλ. της συλλαβής. Eκφωνούνται,
κάποια αφηγηματικά τραγούδια, -
πως τα ευαγγέλια ή οι ψαλμοί, θα έ-
λεγε κανείς, αλλά πάλι τραγουδιώ-
νται απλά, με ένα φθγγο κατά βά-
σιν σε κάθε συλλαβή τους, πως τα
συλλαβικά μέλη της εκκλησίας, αυ-
τά που συνήθως λέγονται σύντομα
ειρμολογικά. Yπάρχουν μως και τα
μέλη που σε κάθε συλλαβή δίνουν
περισστερη διάρκεια, κατά μέσον
ρο δύο μουσικών χρνων και την
ευκαιρία για περισστερους φθγ-
γους στη συλλαβή.
Tα μέλη αυτά είναι τα σύντομα
μελισματικά (αργά ειρμολογικά και
στιχηραρικά). Kαι υπάρχουν πάρα
πολλά τραγούδια αυτού του είδους,
με καταπληκτικές καμιά φορά ομοι-
τητες κι αντιστοιχίες με τα εκκλη-
σιαστικά μέλη, αν και στα τελευταία
οι μουσικές φράσεις είναι πιο συ-
γκεκριμμένες και στερετυπες (οι
λεγμενες «θέσεις») ενώ στα τρα-
γούδια πιο ελεύθερες. Πηγαίνο-
ντας κανείς πιο πέρα στη διάρκεια
της συλλαβής έχει τα αργά καθιστι-
κά τραγούδια και τα αργά μελισμα-
τικά μέλη της εκκλησίας, τα λεγ-
μενα παπαδικά. Σ’ αυτά ακριβώς τα
εκκλησιαστικά μέλη παρεμβάλλο-
νται πολλές φορές και άλλες ξένες
προς το κείμενο, πως π.χ. –χα, –χε,
–ου, –γγε κ.λπ. για να σπάσουν τη
μονοτονία της μιας συλλαβής, λέ-
ξεις κβονται στη μέση και ξαναλέ-
γονται απ’ την αρχή ή παρεμβάλλο-
νται λέξεις, πως «λέγε», «πάλιν» ή
και προστίθεται ολκληρο κείμενο
άσχετο προς το πρώτο. Aυτά ακρι-
βώς γίνονται και στα δημοτικά τρα-
γούδια, με τα «τσακίσματα» και τα
«γυρίσματα» και τα στιχάκια που
παρεμβάλλονται στο κυρίως ποιητι-
κ κείμενο.

Pυθμοί και κλίμακες Hπειρώτες οργανοπαίχτες με λαγούτο, βιολί και κλαρίνο.

Tο δημοτικ τραγούδι είναι πολ-
λές φορές συνδυασμένο με το χο-
ρ. Πολλοί και ποικίλοι οι χοροί,
πολλοί και ποικίλοι και οι ρυθμοί
τους απ’ την αρχαία εποχή μέχρι
σήμερα. Aπ’ την άλλη μεριά στην
εκκλησία δεν υπάρχει χορς. Eτσι
οι εκκλησιαστικοί μελοποιοί διά-
λεξαν ένα ρυθμ για βασικ στους
ύμνους, αυτν που ανέκαθεν ή-
ταν ιερατικς, τον τετράσημο
σπονδείο (2 μακρές συλλαβές) α-
φήνοντας τους άλλους ρυθμικούς
πδες να εμφανίζονται σαν εξαι-
ρέσεις.
Aν έρθουμε τώρα στις μουσικές
κλίμακες των τραγουδιών, θα δια-
πιστώσουμε κι εδώ ομοιτητες και
διαφορές με τις αντίστοιχες κλίμα-
κες των εκκλησιαστικών μελών. Kι
εδώ ίσως φαίνεται περισστερο το
ιδιαίτερο στίγμα κάθε περιοχής
του Eλληνισμού. «Bυζαντινά» θα
χαρακτήριζε κανείς ως προς τις
κλίμακες ή και το γενικτερο άκου-
σμα τα τραγούδια της Θράκης ή τα
ριζίτικα της Kρήτης ή πολύ περισ-
στερο τα Mικρασιάτικα. Πολλές ο-
μοιτητες θά ’βρισκε και στα τρα-
γούδια των νησιών, της Mακεδο-
νίας, του Πντου, της Kύπρου, της
Πελοποννήσου ή της Pούμελης. Ως
«Kάτι άλλο» θα χαρακτήριζε μως
τα πεντατονικά τραγούδια της
Hπείρου ή και τα Θεσσαλικά και
πολλά Pουμελιώτικα με «πεντατο-
νική γεύση», υπολείμματα ίσως πα-
λαιτερων μουσικών στοιχείων,
που η εκκλησιαστική μουσική δεν
τα χρησιμοποίησε. Στ’ αυτιά μως
κάθε Eλληνα υπήρχε η ίδια εκκλη-
σιαστική Mουσική, που επηρέασε
με τον τρπο της το δημοτικ τρα-
γούδι κάθε περιοχής, για να επηρε-
αστεί και η ίδια απ’ αυτ, εμπλουτί-
ζοντας τις μουσικές της κλίμακες
με άλλες πιο «λαϊκές», άλλοτε δη-
μιουργικά και άλλοτε με τρπο ά-
σχετο με τον εκκλησιαστικ χώρο.
Eίναι κι άλλα σημεία, πέρα απ’
αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω,
στα οποία θα μπορούσε κανείς να
εντοπίσει σχέσεις, ομοιτητες και
διαφορές ανάμεσα στο δημοτικ
τραγούδι και το εκκλησιαστικ μέ-
λος. Eίναι τεράστιο το θέμα, για να
εξαντληθεί στα πλαίσια ενς μι-
κρού άρθρου. Mπορεί ωστσο ο
καθένας, ειδικς ή μη, με μνο κρι-
τήριο την ακοή του και τη μουσική
του αντίληψη, να διαπιστώσει την
στενή τους σχέση και τι δίκαια
μπορούν να χαρακτηριστούν ως η
ίδια ελληνική μουσική γλώσσα με
διαφορετική προσφορά. Oργανοπαίχτης με σάζι (Φωτογραφία του 1870).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

Mουσικ!ς με νταούλι. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας με παράσταση της παραβολής του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου (Mονή Λουκούς στο Aστρος Kυνουρίας,
16ος / 17ος αι.).

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 27

Aπ τη Σαπφώ στην Kασσιανή
Γυναίκες μελουργοί απ την αρχαιτητα ώς το ύστερο Bυζάντιο

Aρχαία Eλληνίδα μουσικς με τριγωνική άρπα, σε παράσταση «νυμφοστολίσματος» (Eρυθρμορφος λέβητας γάμου του «ζωγράφου του λουτρού», Mητροπολιτικού
Mουσείου της Nέας Yρκης, γύρω στο 430 π.X.).

Tης Diana-Helen Touliatos χαία Eλλάδα. Eνα πρώιμο τέτοιο πα- π.X. αι.), φημισμένη για τη μονωδία παρξη σεβαστών γυναικών μελουρ-
Kαθηγήτριας Mουσικολογίας, University of Miss- ράδειγμα γυναίκας-ψάλτου απ
την στα λυρικά ποιήματά της. Ωστ
σο, γών που έδιναν παραστάσεις στους
ouri - St. Louis Aρχαι
τητα έχουμε στο Mαντείο των την υψηλ
τερη θέση κατέχει η αρι- Δελφούς,
πως η κ
ρη του Aριστο-
Δελφών. O θε
ς Aπ
λλων μιλούσε στοκρατικής καταγωγής Σαπφώ απ
κράτη απ
την Kύμη και η Πολυγν
-
AN KAI οι περισσ
τεροι μελουργοί δια στ
ματος της προφήτιδ
ς του τη Λέσβο (γεν. 612 π.X.). Στους κατο- τα κ
ρη του Σωκράτη του Θηβαίου.
του Mεσαίωνα ήταν άνδρες, δεν ή- Πυθίας η οποία έψαλλε σε ήχους που πινούς αιώνες μαρτυρείται η ύπαρξη Aπ
την άλλη μεριά και σε αντίθε-
ταν ανήκουστο ούτε ασυνήθιστο να θύμιζαν εξάμετρο. και άλλων ποιητριών - μουσικών με ση με τις σεβάσμιες αυτές γυναίκες,
υπάρχουν και γυναίκες συνθέτιδες Στο διάστημα μεταξύ 6ου και 5ου μικρ
τερη,
μως, φήμη. Tον 3ο π.X. υπήρχαν οι εταίρες των οποίων αρ-
την ίδια εποχή στη Δύση ή στο Bυ- αιώνα στην Eλλάδα μαρτυρείται η ύ- αιώνα έχουμε λ
γου χάρη τις: Eρίν- μοδι
τητα ήταν η μουσική των συ-
ζάντιο. παρξη πολλών λυρικών ποιητριών α- να, Nοσστ, Aνύτη και Kορίννα απ
τη μποσίων απ
την αρχαι
τητα ως το
Στην πραγματικ
τητα, η ύπαρξη π
υψηλές τάξεις και με άρτια εκπαί- Bοιωτία. πρώιμο Bυζάντιο, οπ
τε άρχισε η
Eλληνίδων συνθέτιδων και μου- δευση. Mια απ
τις πλέον γνωστές ή- Για το 2ο και 1ο π.X. αιώνα γνωρί- σταδιακή αντικατάστασή τους απ

σουργών μαρτυρείται απ
την αρ- ταν η Tελεσίλλα απ
το Aργος (5ος ζουμε απ
γραπτές μαρτυρίες την ύ- άνδρες μουσικούς. H αντικατάσταση

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

«Oι επίγονοι της Kασσίας». Γυναικείος μοναχικς χορς στο μοναστήρι της Oρμύλιας στη Xαλκιδική.

αυτή ήταν σαφώς υπαγορευμένη α- υπήρχαν, ήταν

μως αποβλητέες α- και το μοναδικ
σωζ
μενο ύμνο της είναι η Kουβουκλίσηνα (13ος αι.)
π
την εκκλησία, η οποία σε αυτ
το π
την Eκκλησία. H ύπαρξή τους εί- Θεοτ
κου γραμμένο απ
γυναίκα. που ταυτίζεται και σε μουσικ
χει-
θέμα ήταν κατηγορηματική. Kατά ναι εμμέσως γνωστή απ
τον Aγιο Oι υμνογράφοι αυτές έχουν επι- ρ
γραφο της Mονής Mεγίστης Λαύ-
τον Aπ
στολο Παύλο, στην A΄ προς Iωάννη το Xρυσ
στομο που χαρα- σκιαστεί απ
τη φήμη της σύγχρονής ρας,
που αναφέρεται και ως δομε-
Kορινθίους επιστολή (14, 34-35) απα- κτηρίζει τα τραγούδια τους ως «ά- τους συνθέτιδος Kασσίας που απο- στικήνα (ψάλτης και επικεφαλής χο-
γορεύεται στις γυναίκες οποιασδή- σματα πορνικά». τελεί την πλέον επιφανή γυναίκα - ρωδίας). Aυτή η αναγνώρισή της
ποτε ηλικίας η μετοχή στα λειτουργι- Eτσι, τα λίγα γυναικεία ον
ματα μελουργ
στην ιστορία της Bυζαντι- στο χειρ
γραφο και μάλιστα απ

κά άσματα της εκκλησίας. που έχουν διασωθεί είναι αποκλει- νής Mουσικής. Eχοντας ιδιαίτερο τα- γραφέα ανδρικής μονής, αποδει-
Παρ
λα αυτά, γραπτές μαρτυρίες στικά συνδεδεμένα με την εκκλησια- λέντο στη σύνθεση μουσικής, αλλά κνύει το μέγεθος του μουσικού της
αποδεικνύουν το αντίθετο, κατά το στική μουσική. Oι γυναίκες αυτές ή- και στίχων (εκκλησιαστικών και κο- ταλέντου. Aν και στο χειρ
γραφο
διάστημα 2ου - 4ου αιώνος στη Σα- ταν μορφωμένες, ανήκαν στην υψη- σμικών), η Kασσία, γεννημένη στα δεν επιβεβαιώνεται αν ήταν συνθέ-
μ
σατα, τη Συρία, την Iερουσαλήμ λή –ως επί το πλείστον– κοινωνία και 810 περίπου, αναφέρεται στα χρονι- τιδα, γνωρίζουμε ωστ
σο
τι οι δο-
και την Eδεσσα της Mεσσοποταμίας, με μια μ
νον εξαίρεση, ήταν
λες κά και για τη συμμετοχή της στην α- μέστικοι ήταν στην πλειοψηφία
κάτι που φαίνεται πως τελικά επε- μοναχές. Tα ον
ματά τους είναι ντίσταση κατά των εικονομάχων. Πε- τους και μελουργοί.
κτάθηκε και σε άλλες περιοχές του γνωστά απ
τις λειτουργικές συνθέ- ρισσ
τερο
μως, γνωστή, είναι για Mια ακ
μη βυζαντινή μελουργ
ς,
Bυζαντίου. Γιατί, αν και ήταν δεδο- σεις που έκαναν για τα μοναστήρια την παρουσία της ανάμεσα στις υπο- της οποίας,
μως, μ
νο μια σύνθεση
μένη η «υπεροχή» των ανδρών στην τους: Mάρθα (η μητέρα του Aγίου ψήφιες συζύγους του αυτοκράτορα διασώζεται, αναγνωρίζεται σε χειρ
-
εκκλησία, γνωρίζουμε για την ύπαρ- Συμεών του Στυλίτη), Θεοδοσία, Θέ- Θεοφίλου,
που κατήσχυνε την επι- γραφο της Eθνικής Bιβλιοθήκης
ξη γυναικών που υπηρετούσαν τους κλα, Kασσία, Kουβουκλίσηνα και Πα- χειρηματολογία του μονάρχη, απο- (Aθήνα) με μ
νο το πατρώνυμο, ως
ναούς ως διακ
νισσες και έψαλλαν λαιολογίνα, και η κ
ρη του Iωάννου δεικνύοντας
τι η αγαθ
τητα της γυ- κ
ρη του Iωάννου Kλαδά.
διάφορους ψαλμούς, τουλάχιστον Kλαδά για την οποίαν οι γνώσεις μας ναίκας - Θεοτ
κου υπερισχύει της
είναι λιγοστές. Πρέπει να σημειωθεί φαυλ
τητας της γυναίκας - Eύας. Στο χειρ
γραφο φαίνεται πως η
ως τον 6ο αιώνα, οπ
τε αυξήθηκαν κ
ρη του Kλαδά ήταν ψάλτης και με-
οι περιορισμοί της βυζαντινής γυναί-
τι μ
νον η μουσική της Kασσίας και Στην Kασσία αποδίδονται 45 έργα
της κ
ρης του Iωάννου Kλαδά έχει απ
τα οποία τα 23 είναι αναμφίβολα λουργ
ς,
χι ωστ
σο της κλάσης του
κας. Aπ
αυτή την παράδοση προέρ- πατέρα της ο οποίος ήταν Λαμπαδά-
χονται τα λίγα ον
ματα βυζαντινών διασωθεί σε χειρ
γραφα, ενώ των υ- δικά της, ενώ τα υπ
λοιπα άγνωστης
πολοίπων, απλώς,τα λειτουργικά προέλευσης. Eχει, επίσης, μελοποιή- ριος ή Mαΐστωρ της Aγίας Σοφίας
γυναικών - μελουργών που έχουν
ποιήματα. σει ποιητικά κείμενα διαφ
ρων υ- στην Kωνσταντινούπολη.
διασωθεί στα διάφορα κείμενα.
Για τη Mάρθα, μητέρα του Aγίου μνογράφων
πως οι: Bυζάντιος, Γε- Tέλος, το 15ον αιώνα πρέπει, σύμ-
Γυναίκες-μελουργοί Συμεών του Στυλίτη, γνωρίζουμε ε- ώργιος, Kυπριαν
ς και Mάρκος μο- φωνα με
λες τις ενδείξεις, να εντά-
λάχιστα πλην του
τι ήταν ηγουμένη ναχ
ς. Tο μεγαλύτερο μέρος του έρ- ξουμε μιαν άλλη μελουργ
, γνωστή
O εντοπισμ
ς των βυζαντινών γυ- μονής στο Aργος τον 9ο αιώνα και γου της αποτελείται απ
στιχηρά για ως Παλαιολογίνα. Πρ
κειται για μια
ναικών-μελουργών είναι αρκετά δύ- μελοποιούσε τους ύμνους της για να τους εορτάζοντες αγίους και αγίες υψηλής μορφώσεως και αριστοκρα-
σκολος, καθώς μάλιστα είναι πολύ ψάλλονται εκεί. της Eκκλησίας, και σχεδ
ν κάθε με- τικής γενιάς γυναίκα, προερχ
μενη
λιγ
τερες αριθμητικά απ
τις γυναί- H Θεοδοσία ήταν θεοσεβής ηγου- σαιωνικ
Στιχηράριο περιέχει τις απ
την αυτοκρατορική οικογένεια
κες-μελουργούς του Δυτικού Mεσαί- μένη μονής στα περίχωρα της Kων- συνθέσεις της. H Kασσία είναι η μ
- των Παλαιολ
γων που βασίλεψε απ

ωνα. Στην κοσμική βυζαντινή μουσι- σταντινουπ

λεως επίσης τον 9ο αιώ- νη βυζαντινή υμνογράφος – μελουρ- τα 1259 ώς τα 1453. Φέρεται ως μο-
κή, της οποίας μικρ
μ
νο μέρος έ- να. O μ
νος ύμνος της που έχει δια- γ
ς που εκπροσωπείται στα κείμενα ναχή σε κάποιαν απ
τις μονές της
χει διασωθεί, δεν βρίσκουμε ούτε έ- σωθεί, είναι ένας εγκωμιαστικ
ς κα- της Oρθοδ
ξου Eκκλησίας, σήμερα. Kωνσταντινουπ
λεως και είναι γνω-
να γυναικείο
νομα. Aναμφίβολα θα ν
νας της Θεοτ
κου που αποτελεί Mια μεταγενέστερη μελουργ
ς στή για τη μελοποίηση καν
νων.

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 29

Aγιορείτες ψάλτες απ την έρημο του Aθωνα, συνεχιστές μιας μακραίωνης μοναστικής μουσικής παράδοσης (Φωτ. Aγιορειτική Φωτοθήκη).

O «μελωδς» Aθως
Aπ τον Iωάννη Kουκουζέλη στους Aγιορείτες ψαλτάδες του 20ού αιώνα
Tου π. Mωυσή
Aγιορείτη μοναχού
ΠPΩTOΣ συνθέτης και ψαλμωδς α-
ναφέρεται ο Iουβάλ, ένας απ τις
γενεές του Aδάμ (Γεν. δ΄ 21). Aπ
ττε μέχρι σήμερα μακρά χορεία υ-
μνωδών έψαλλαν στον Θε, ανεβά-
ζοντας το νου στον ουραν. Tο βυ-
ζαντιν μέλος αγγίζει τις ανθρώπι-
νες καρδιές, αποτυπώνει στα βάθη
τους βιώματα δυνατά, μεταφέρει
χάρη, παρηγοριά, ειρήνη κι ελπίδα
(αρχιμ. Aιμιλιανς Σιμωνοπετρίτης).
Eίναι αλήθεια πως «νέες τάσεις
στην εκκλησιαστική μουσική» έφε-
ραν πολλές αλλαγές. Oμως «δεν α-
ποτελεί αρχαιολογισμ και ρομαντι-
κή προσκλληση σε ξεπερασμένες
μορφές η αναζήτηση τρπων επα-
ναφοράς» του ύφους και ήθους ε-
κείνου των βυζαντινών ψαλτών (I.
Φουντούλης).
Tο Aγιον Oρος αγαπώντας πιστά
και με γνώση την αρχαία παράδοση
φιλοξένησε στις μονές, τις σκήτες
και τα κελλιά του φίλους θερμούς κι
ανύστακτους της βυζαντινής ψαλ-
μώδησης, λαμπρούς εκφραστές ε-
νς άγνωστου στους πολλούς εκ-
φραστικού πλούτου, με εξέχουσες
μορφές και καθαρές φωνές μονα-
χών αφιερωμένων στη συνεχή λα-
τρεία του Θεού και την τιμή της Θε-
οτκου και των αγίων.
Aγιορείτικο ύφος
Σε λες τις μονές και τις σκήτες
υπάρχουν ταπεινοί εξαίρετοι ψάλ-
τες με το χαρακτηριστικ αγιορεί-
τικο ύφος που επίμονα και με ιδι-
αίτερη αγάπη διατηρούν ,τι πα-
ρέλαβαν απ τους Γεροντάδες
τους και διδάχθηκαν και μελέτη-
σαν σε καλλιτεχνημένα μουσικά
χειργραφα και σχετικά έντυπα,
σπάνια και πολύτιμα, μιας κληρο-
νομιάς σημαντικής.
H αδελφτητα των Δανιηλαίων
στα Kατουνάκια, τα εράσμια κατά
τον A. Mωραϊτίδη, με προεξάρχο-
ντα τον καλλίφωνο ψάλτη και μελο-
ποι παπα-Δανιήλ και συμψάλτη
τον παραδελφ του Γερο-Γερντιο
αποτελεί και σήμερα λαμπρή ψαλτι-
κή συνοδία με τον παπα-Γρηγρη
και τους Γέροντες Δανιήλ, Aκάκιο
και Στέφανο. Tο αυτ και η γειτονι-
κή συνοδία των θωμάδων με τους
ιερομονάχους Kυπριαν, Θωμά και
Φίλιππο, πως και οι Mικραγιαννα-
νίτες, οι Aγιαννανίτες Kάρτσωνες
και Bολιώτες, Nεοσκητιώτες κι άλ-
λοι ερημίτες, που λαμπρύνουν προ-
σκαλούμενοι τις ωραίες αγιορείτι-
κες αγρυπνίες των πανηγύρεων.
Aπ τον αγγελφωνο Λαυριώτη
άγιο Iωάννη τον Kουκουζέλη και
τον άγιο Γρηγριο τον Δομέστικο
(14ος αιώνας) ώς τον καλλιφων-
τατο Γέροντα Nεκτάριο (20ς αιώ-
νας) τον Bλάχο της Σκήτης του
Προδρμου έχουμε μια αλυσίδα
περίφημων ψαλτών, που κσμησαν
τους χορούς των αναλογίων.
Aξιοι ψάλτες
Σήμερα σε λες τις μονές βέβαια
έχουμε καλούς ψάλτες με βαθιά
γνώση της βυζαντινής παραδσεως.
Ξεχωρίζουν οι ψάλτες των μονών
Σιμωνπετρας, Γρηγορίου, Δοχεια-
ρίου και Φιλοθέου. Στα μέσα του αι-
ώνος μας άφησαν φήμη γλυκύφθο-
γκων ψαλτών οι Συνέσιος Σταυρονι-
κητιανς, Pωμανς Bατοπεδηνς,
Συνέσιος Δοχειαρίτης, Θεφιλος
Iβηρίτης, Πανάρετος Φιλοθεΐτης και
άλλοι. Aξίζει ιδιαίτερα να μνημο-
νεύσουμε τους Kαρυώτες ιεροψάλ-
τες με το ιδιαίτερο αρχοντικ εκεί-
νος ύφος παπά Γαβριήλ, διακο-Iωά-
σαφ, διακο-Iωάννη, διακο-Διονύσιο
(Φιρφιρής), που διετέλεσαν πρωτα-
ψάλτες στον πάνσεπτο ιερ να του
Πρωτάτου.
Eπίσης οι Kελιώτες μοναχοί
Aνδρέας (Θεοφιλπουλος) και μου-
σικς, Mακάριος (Mπουζίκας), δια-
κο-Δημήτριος Προβατιανς, παπα-
Iωάννης Kολιτσιώτης, Γρηγριος
Γαβδελάς, Nεκτάριος τυπογράφος,
με σημαντικές για την εποχή του
μουσικές εκδσεις, Aθανάσιος απ
τα Γυφτάδικα, Aναστάσιος απ την
Πατερίτσα, Παύλος, Γεώργιος και
Xαράλαμπος οι παλαιοί Kαρεώτες.
Oλοι με σεμντητα κι αρχοντιά έ-
ψαλλαν ακούραστα διατηρώντας
την παράδοση του αρχαίου ωραίου
ύφους σε αυτ το υπερχιλιχρονο
πολιτισμικ εργαστήρι της σοφίας
και της τέχνης.

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995

 Aναζητώντας τις απαρχές
H διεθνής επιστημονική έρευνα στην υπηρεσία της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής
Tου Iωάννη Παπαθανασίου
Mουσικολγου, Δρος Πανεπιστημίου της Kοπεγ-
χάγης

O OPOΣ μουσικολογία χαρακτηρίζει

την επιστήμη που έχει ως αντικείμε-
νο τη μελέτη των μουσικών φαινομέ-
νων σε λες τους τις πτυχές. Mε το
πέρασμα των χρνων αναδείχθηκε
σε αυτνομη επιστήμη, αλλά και πά-
λι, ανάλογα με την ιστορική εποχή
που εξετάζει, χρειάζεται και χρησι-
μοποιεί μεθδους και αποτελέσματα
άλλων επιστημονικών κλάδων. Πιο
συγκεκριμένα, σον αφορά τη βυζα-
ντινή μουσική, η μελέτη της οποίας
βασίζεται στην ανάλυση των χειρ-
γραφων μουσικών πηγών, είναι φα-
νερ πσο είναι απαραίτητες οι γνώ-
σεις στον τομέα της Παλαιογραφίας
και της Kωδικολογίας, ώστε να μπο-
ρούν να χρονολογηθούν και να το-
ποθετηθούν γεωγραφικά τα μουσικά
χειργραφα που δεν φέρουν συγκε-
κριμένες ενδείξεις για τον χρνο και
τον τπο γραφής τους.

H διεθνοποίηση
της έρευνας
Tο μεγάλο ενδιαφέρον σε επιστη-
μονικ επίπεδο, πρώτα απ τους ξέ-
νους και αργτερα απ τους Eλλη-
νες μελετητές, για τη μουσική των
βυζαντινών χρνων καθώς και της
συνεχιζμενης παράδοσής της μέχρι
τις μέρες μας, προώθησε σε υψηλά
επίπεδα τις γνώσεις μας σε αυτν
τον επιστημονικ τομέα. Eκατοντά-
δες μονογραφίες, άρθρα, καθώς και
κατάλογοι χειρογράφων διάσημων ε-
ρευνητών απ την Aυστρία, τη Bουλ-
γαρία, τον Kαναδά, τη Δανία, την
Aγγλία, τη Γερμανία, την Eλλάδα,
την Oυγγαρία, την Iταλία, το Λίβανο,
τη Pουμανία, την Eλβετία, τις Hνω-
μένες Πολιτείες της Aμερικής, την
πρώην Σοβιετική Eνωση και τη Γιου-
γκοσλαβία, βρήκαν και συνεχίζουν Tα μουσικά χειργραφα των μονών του Aγίου Oρους αποτελούν ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον σύγχρονο ερευνη-
να βρίσκουν με αυξανμενο ρυθμ τή και μελετητή της βυζαντινής μουσικής.
το φως της δημοσιτητας. Σημαντι-
κ ρλο στην εξέλιξη της έρευνας τές είχαν ως συνέπεια τη δημιουργία στα θέματα που απασχολούν τους ε- μουσικής να αντικατοπτρίζει, σο
σε παγκσμιο επίπεδο έπαιξαν οι εκ- ενς κλίματος δυσπιστίας που μως πιστήμονες τα τελευταία κυρίως αυτ είναι εφικτ, τη μεσαιωνική
δσεις της σειράς Monumenta σιγά σιγά έχει στις μέρες μας εξαλει- χρνια. πρακτική.
Musicae Byzantinae (1935-1992), η ο- φθεί. Παραμένουν βέβαια ακμα Σημαντική λοιπν είναι η έρευνα Στην Eλλάδα και στο εξωτερικ υ-
ποία συμπεριέλαβε στους κλπους πολλές διαφωνίες, απ τις οποίες οι που αφορά την εξέλιξη της νευματι- πάρχει άφθονο υλικ, ακμα ανεκμε-
της σημαντικές μονογραφίες, κριτι- πιο σημαντικές σχετίζονται με το κής σημειογραφίας του βυζαντινού τάλλευτο, που περιμένει καρτερικά
κές εκδσεις μουσικών και θεωρητι- «χρωματικ» γένος ορισμένων ήχων μέλους και την επαναθεώρηση των να αποκαλύψει τα μυστικά του σε -
κών κειμένων, καθώς και ολκληρα και με τη θεωρία της «εξήγησης» χρονικών περιδων των διαφρων ποιον καταφέρει να το πλησιάσει
φωτογραφημένα μουσικά χειργρα- του παλαιού μέλους που, αντίθετα σταδίων της, τη συγκριτική μελέτη χρησιμοποιώντας επιστημονικές με-
φα. Παράλληλα, η τεράστια και συνε- με τους ξένους, υιοθετούν οι περισ- του γρηγοριανού και του βυζαντινού θδους και κριτήρια.
χώς αυξανμενη συλλογή απ στεροι Eλληνες επιστήμονες. Kα- μέλους, την υμνογραφία, τους με- Σε αυτ το σημείο η παρέμβαση
microfilms των Monumenta Musicae θοριστικ ρλο στην προσέγγιση λουργούς, τους αντιγραφείς των και η βοήθεια της πολιτείας είναι ε-
Byzantinae στην Kοπεγχάγη (Δανία) των δύο αντίθετων σχολών διαδρα- χειρογράφων, τη μελέτη των «ή- πιτακτική. Δεν αρκεί να αντιλαμβά-
προσφέρει σε κάθε ενδιαφερμενο ματίζουν στις μέρες μας η έρευνα χων», την εφαρμογή νέων μεθοδο- νεται μνο τη σημασία που έχει η
την ανεκτίμητη δυναττητα να εξε- και οι θέσεις του γενικού διευθυντή λογιών μουσικής ανάλυσης, τις μου- διάσωση της μουσικής πολιτιστικής
τάζει και να συγκρίνει μουσικά βυζα- των Monumenta Musicae Byzant- σικές αλληλεπιδράσεις με σλαβφω- μας κληρονομιάς· οφείλει και να δη-
ντινά χειργραφα που διατηρούνται, inae, Dr. Phil. Jorgen Raasted. νους και αραβφωνους λαούς και τη μιουργεί κατάλληλες συνθήκες για
δυστυχώς διάσπαρτα, στις βιβλιοθή- σχέση της εκκλησιαστικής με την σύγχρονη επιστημονική έρευνα, ορ-
κες λου του κσμου. Tα προβλήματα παραδοσιακή κοσμική μας μουσική. γανώνοντας ειδικές βιβλιοθήκες
H διαφορετική μέθοδος προσέγγι- της έρευνας Aπώτερος σκοπς της πλέον εξειδι- σύμφωνα με τα διεθνή πρτυπα, α-
σης διαφρων θεμάτων και τα αντί- κευμένης έρευνας είναι η απάντηση ξιοποιώντας λους τους πολύ καλά
θετα ερευνητικά αποτελέσματα ανά- Πιστεύω τι σε αυτ το σημείο θα σε πολλά άλυτα ακμα ερωτήματα, καταρτισμένους επιστήμονες και
μεσα σε Eλληνες και ξένους μελετη- ήταν σκπιμη μια γενική αναφορά ώστε η εκτέλεση της συγκεκριμένης προωθώντας διεθνείς συνεργασίες.

KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 31

 H υμνολογία του Πάθους
«Ποία άσματα μέλψω τη ση εξδω, οικτίρμον;» Mουσική και Ποίηση της Mεγάλης Eβδομάδος
Tου π. Γεωργίου Mεταλληνού
Aναπλ. καθηγητού του Πανεπιστημίου Aθηνών

H MEΓAΛH Eβδομάδα ανακεφαλαι-

ώνει λη την ανθρώπινη ιστορία·
τη δημιουργία, την πτώση, την εν
Xριστώ ανάπλαση και αναδημιουρ-
γία. O Xριστς, ο σταυρωμένος και
αναστάς Kύριος της Eκκλησίας και
της ιστορίας, προβάλλεται μέσα α-
π τις ιερές ακολουθίες ως Aυτς
που δίνει λύση στη διαχρονική
τραγωδία του ανθρώπου και νοη-
ματοδοτεί την ιστορία. Yπάρχει δε
συνοχή και συνέχεια στα αναγι-
γνωσκμενα, αδμενα και τελού-
μενα στη Λατρεία, που αποδυνα-
μώνεται μως με την αποσπασμα-
τικτητα της μετοχής, σ’ αντίθεση
με τη μοναστική λειτουργική πρά-
ξη. H καταφυγή των φιλακλουθων
στα μοναστήρια αυτές τις μέρες,
και μάλιστα τα αγιορείτικα, αυτ το
νημα έχει: τη δυναττητα βιώσε-
ως λου του φάσματος της προ-
σφερμενης απ τη λατρεία ανα-
κεφαλαίωσης της σωτηρίας αν-
θρώπου και κσμου.

O διφυής
χαρακτήρας
της υμνολογίας
H παροντοποίηση των συνδεο-
μένων με τα Πάθη του Xριστού ι-
στορικών σωτηριωδών γεγοντων,
πραγματοποιείται με τα δρώμενα
(λιτάνευση της εικνας του Nυμφί-
ου, του Mυστικού Δείπνου, του
Σταυρού, του Eπιταφίου, Aποκα-
θήλωση), αλλά κυρίως με το βασι-
κτερο μέσο της εκκλησιαστικής
μας λατρείας, το λγο του ύμνου
και το μουσικ ένδυμά του, τον υ-
πέροχο αυτ διφυή φορέα και εκ-
φραστή της ορθδοξης πίστης. O
λειτουργικς ύμνος συνιστά την
καρδιά της εκκλησιαστικής λατρεί-
ας, διτι οι δυναττητες που προ-
σφέρει ο ποιητικς λγος καθι-
στούν την υμνογραφία το προσφο-
ρτερο μέσο για τη μυσταγωγία
του σώματος - συνάξεως. O θεολο-
γικς - πατερικς λγος γίνεται
φωνή της Eκκλησίας, περιβεβλη-
μένος μάλιστα το ελκυστικ ένδυ-
μα της μελωδίας.
O ύμνος μεταβάλλει τη λατρεία
σε ασίγαστο στμα της εκκλησια-
στικής κοινωνίας, που δίνει καθη-
μερινά τη μαρτυρία και ομολογία
της πίστεώς της, της εμπειρίας της
σωτηρίας της. Ποιητικς, μως,
λγος και μελωδία συνάπτονται
στον ορθδοξο λειτουργικ ύμνο
εμπροϋπθετα, αφού η εκκλησια-
στική τέχνη στην Oρθοδοξία δεν
υπάρχει ποτέ αυτονητα και αυθυ-
πστατα, αλλά λειτουργικά και δια-
κονικά, προσφέροντας μέσα για
την προσέγγιση του μυστηρίου της
σωτηρίας. H Tέχνη της Oρθοδο-
ξίας κινείται στο μεταίχμιο κτιστού
O Eπιτάφιος Θρήνος (Aγιον Oρος, Mονή Bατοπεδίου. Tοιχογραφία, 14ος αι.).
και Aκτίστου, γεφυρώνοντας χαρι-
σματικά την απστασή τους, ως ι-
στορική σάρκα της θεανθρώπινης
πραγματικτητας της Eκκλησίας.
Yμνος και μέλος
Eτσι, ο Yμνος ως λγος πατερι-
κς, γίνεται ποιμαντικ μέσο για
την οικοδομή των πιστών. Προ-
σφέρει τη θεογνωσία και θεολογία
της καθαρμένης και φωτισμένης
απ το άγιο Πνεύμα καρδιάς των
Aγίων, που θεολογώντας ποιητικά,
βάπτουν τον κάλαμο στα νάματα
της πίστεώς τους και στα δάκρυα
της μετανοίας τους. Mεγάλοι Πα-
τέρες και Mητέρες μας είναι οι
ποιητές και μελωδοί των ύμνων
της M. Eβδομάδος: Σωφρνιος Iε-
ροσολύμων, Kοσμάς, Mαϊουμά,
Mάρκος Yδρούντος, Aνδρέας Kρή-
της, Kασσιανή ή Kασσία είναι τα
γνωσττερα ονματα, που μετα-
σκευάζουν σε «τραγούδι» του εκ-
κλησιαστικού σώματος και «θεο-
λογία» την πνευματική καρδιακή ε-
μπειρία τους.
Aν μως ο υμνογραφικς λγος
είναι φωνή της Eκκλησίας, η μου-
σική (μελωδία) είναι το κατάλληλο
ένδυμά της. Yπάρχει για το λγο,
«των ρημάτων την δύναμιν», και -
χι ως αυθυπστατο καλλιτεχνικ
μέσο. Στχος της δεν είναι η τέρ-
ψη ή συναισθηματική διέγερση,
αλλά η υποβοήθηση του λγου να
διεισδύσει στα βάθη της ύπαρξης,
δημιουργώντας διάθεση προσευ-
χητική, κατάνυξη και αυτομεμψία.
Δεν είναι μουσική ακροάματος
(«ουκ έστι θέατρον η Eκκλησία, ίνα
προς τέρψιν ακούωμεν» - παρατη-
ρεί ο ι. Xρυσστομος), αλλά λει-
τουργική. Διακονεί το μυστήριο
του ένσαρκου Λγου, επενδύο-
ντας το θεολογικ λγο, για να
μπορεί το εκκλησιαστικ σώμα να
«πλέκει» εις τον Θείο Λγο - Xρι-
στ «εκ λγων μελωδίαν». Γι’ αυτ
και δεν βρήκαν στη λατρεία της
Eκκλησίας, ως Oρθοδοξίας, ποτέ
θέση τα μουσικά ργανα. Στην
Eκκλησία, «ργανο» γλυκύφθογγο
του Aγίου Πνεύματος γίνεται ο πι-
στς («αυτς ο άνθρωπος ψαλτή-
ριον γενμενος» κατά τον M. Aθα-
νάσιο), με την καθαρή απ πάθη
καρδιά του. Xωρίς την καθαρτητα
της καρδιάς, άλλωστε, δε μπορεί
κανείς να ζήσει τα γεγοντα της M.
Eβδομάδος και του Πάσχα. Προχω-
ρώντας για την «τελετή» της Aνα-
στάσεως, τη νύχτα του M. Σαββά-
του, θα ψάλλουμε: «... και ημάς
τους ευσεβείς καταξίωσον εν κα-
θαρά καρδία Σε δοξάζειν». Eίναι η
«καλή καρδιά», για την οποία εύχε-
ται ο λας μας στα πανηγύρια και
στις χαρές του, υψώνοντας το
κρασοπτηρο. Γιατί, χωρίς «καλή
καρδιά» δεν υπάρχει δυναττητα
κοινωνίας με τους συνανθρώπους
μας και χωρίς «καθαράν καρδίαν»
χάνεται η δυναττητα μετοχής
στην Aκτιστη Θεία Xάρη.
Aυτές είναι οι εκκλησιολογικές
και θεολογικές αρχές, που διέπουν
τον υμνογραφικ λγο (και) της
Mεγάλης Eβδομάδας και τη μουσι-
κή - μελωδία του, καθιερωμένες α-
π την αγιοπατερική συνείδηση,
ταυτιζμενη με την ορθδοξη αυ-
τοσυνειδησία. Γι’ αυτ και ο Λας
–λοι μας δηλαδή– μετέχει με κα-
τάνυξη και συμψάλλει τα βασικά
τροπάρια («Iδού ο Nυμφίος έρχε-
ται...», «Tον νυμφώνα Σου βλέ-
πω...», τα «Eγκώμια» του Eπιταφί-
ου κ.ά.π.) Aπ τη στιγμή που το εκ-
κλησιαστικ σώμα χάνει τη δυνα-
ττητα παρακολούθησης του υ-
μνογραφικού λγου και της συμ-
ψαλμωδίας, ελέγχεται η (ενίοτε μη
θεολογούσα) ψαλτική τέχνη, που
αποβαίνει περισστερο «τέχνη»
και λιγτερο διακονικ ένδυμα του
λγου. Tτε σκοπς γίνεται το α-
κραμα και χι η κατανυκτική συμ-
μετοχή. Eτσι μως «δυτικοποιεί-
ται» η εκκλησιαστική τέχνη και εκ-
κοσμικεύεται η λατρεία.

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 AΠPIΛIOY 1995