Εισαγωγικό περιληπτικό απόσπασμα

Τα άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό «Ο Κήπος του
Επίκουρου» τον Σεπτέμβριο του 2014.

Ως κυριότερα σημεία μπορούν να αναφερθούν:

Η παρουσίαση της άποψης του Επίκουρου (όπως διατυπώνεται στην Επιστολή προς
Ηρόδοτον (Διογένης Λαέρτιος 47) για τα είδωλα και τους διαβιβαστές των ειδώλων
και του φωτός, τις κουφότατες ατόμους, δηλαδή αυτές που σήμερα αποκαλούνται
φωτόνια. Η άποψη αυτή ισοδυναμεί με την σύγχρονη φυσική αντίληψη για το φως
και την ταχύτητα μετάδοσης του, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Ειδικής
Θεωρίας της Σχετικότητας.

Επίσης σημαντική είναι η διαπραγμάτευση των διαφορών της Επικούρειας και της
Δημοκρίτειας φυσικής φιλοσοφίας, αφ’ ενός στο ζήτημα της τυχαιότητας ή της
αιτιοκρατίας και αφ’ ετέρου στο ζήτημα του πλήθους των ειδών των ατόμων.
Ο Επίκουρος σε αντίθεση με τον Δημόκριτο δέχεται ότι υπάρχει πεπερασμένος
αριθμός ειδών ατόμων. Ο συγγραφέας του άρθρου πέραν από την αιτιολόγηση του
ίδιου του Επίκουρου που παραθέτει, δίνει και μια δική του αιτιολόγηση στηριζόμενος
στο θεώρημα Bolzano – Weirstrass και στο ισοδύναμο με αυτό λήμμα Heine –
Borel.

Σαν τρίτο ενδιαφέρον σημείο μπορεί να αναφερθεί το φαινόμενο της «Κίνησης

Brown» που περιγράφεται από τον Λουκρήτιο ακριβώς όπως περιγράφεται στα
σύγχρονα εγχειρίδια φυσικής.

Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη (δόξα) του Επίκουρου ότι όλα τα
σώματα πέφτουν στο κενό με την ίδια ταχύτητα ανεξάρτητα από την μάζα τους, μια
άποψη που διατυπώθηκε 19 αιώνες πριν από τον Γαλιλαίο.

Το άρθρο συγκροτείται από αποσπάσματα μιας ευρύτερης μελέτης του συγγραφέα για
την φυσική του Επίκουρου.

1
 «...ότι τα είδωλα ταις λεπτότησιν ανυπερβλήτοις κέχρηνται [ατόμοις], ουδέν αντιμαρτυρεί
των φαινομένων· όθεν και τάχη ανυπέρβλητα έχει, πάντα πόρον σύμμετρον έχοντα …»
Επιστολή προς Ηρόδοτον, 47

Η ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ

ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ

Πρόλογος
Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο, ο ίδιος ο Επίκουρος έλεγε, ότι ήρθε για πρώτη φορά
σε επαφή με την φιλοσοφία σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών (κατά τον Αρίστωνα σε
ηλικία 12 ετών)1. Κατά τον Απολλόδωρο τον Επικούρειο, ο Επίκουρος στράφηκε
προς την φιλοσοφία απογοητευμένος από τους δασκάλους του2 επειδή δεν μπορούσαν
να του εξηγήσουν τα περί χάους, όπως το παρουσιάζει ο Ησίοδος.
Κάτι ανάλογο θα συμβεί με τον Ilya Prigogine είκοσι τρείς περίπου αιώνες αργότερα
όταν ως νεαρός επιστήμονας ζητούσε, όχι από απλούς γραμματοδιδασκάλους σαν τον
μικρό έφηβο Επίκουρο, αλλά από διάσημους επιστήμονες της σύγχρονης εποχής
όπως ο Pauli και ο Bohr να του εξηγήσουν «Τι είναι ο χρόνος».

Κείμενα του Επίκουρου για την Φύση

Παρά το ότι οι φιλοσοφία του Επίκουρου άντεξε για επτά ολόκληρους αιώνες από
τότε που ίδρυσε τον Κήπο, στο τέλος, χάρη και στην «συμβολή» του χριστιανισμού3,
έφτασαν ως τις μέρες μας ελάχιστα από όσα έγραψε4. Από τα 37 βιβλία που έγραψε ο
Επίκουρος για την φύση δεν σώθηκε τίποτε. Την ίδια τύχη είχαν: το «Περί ατόμων
και κενού», η «Επιτομή των προς τους φυσικούς», ο «Κανών», και πολλά άλλα για το
ίδιο θέμα5. Ο «Κανών», που κατά τον Αρίστωνα γράφτηκε από τον Επίκουρο με
υπόδειγμα τον Τρίποδα του Ναυσιφάνη6, θα πρέπει να αποτελούσε το λογικό
εργαλείο διαχείρισης των θεωριών και των φιλοσοφημάτων του Επίκουρου

1
Διογένης ο Λαέρτιος (ΔΛ) Χ,14, γραμμή 7
2
Από περιφρόνηση προς τους γραμματοδιδάσκαλους (καταγνόντα των γραμματιστών) Δ. Λαέρτιος
«Βίος Επίκουρου», X, 2.
3
«Η υλιστική ψυχολογία του Επικουρισμού και η άρνηση της μεταθανάτιας ζωής ήταν ένας από τους
κύριους λόγους των σφοδρών επιθέσεων που δέχτηκε, ιδιαίτερα τους χριστιανικούς αιώνες. Ίσως και
να εξηγεί γιατί ο Επικουρισμός, μολονότι άντεξε στις προκλήσεις του Χριστιανισμού για τέσσερις
αιώνες, τελικά έχασε την μάχη: η αθανασία που υποσχόταν ο Χριστιανισμός αποδείχτηκε πιο
δελεαστική και παραμυθητική από την επικούρεια υπόσχεση ενός mors …immortalis (DRN III, 869)
…», ενός θανάτου, που όταν έλθει, εμείς δεν είμαστε πια εδώ. Δες De Rerum Natura, εκδόσεις
Θύραθεν, εισαγωγή Martin Ferguson Smith, σελίδα 34. Ο Επίκουρος αποκαλείται στα πατερικά
χειρόγραφα «χοίρος», οι χριστιανοί συγγραφείς αναφερόμενοι στην, μιαρή όπως την θεωρούν,
ελληνική φιλοσοφία πολλές φορές την αποκαλούν επικούρεια.
4
Ας ελπίσουμε ότι καινούργια στοιχεία θα δώσουν οι απανθρακωμένοι και εσποδομένοι πάπυροι του
Herculaneum, που μπορούν πια να αναγνωστούν χάρη σε τεχνικές και μεθόδους που τα πρώτα
θεωρητικά τους θεμέλια τέθηκαν από τους φυσικούς φιλοσόφους και τον Επίκουρο. Βλέπετε η Φύση
προστάτεψε από την σκοταδιστική μανία του θρησκόληπτου ανθρώπου την Αρχαία Γνώση κατά έναν
οξύμωρο τρόπο, με σεισμούς, καταποντισμούς και προσχώσεις, ακόμα και με πυροκλαστικά κύματα
ηφαιστείων όπως ο Βεζούβιος.
5
Από όσα μας αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος ως γραπτά έργα του Επικούρου, εκτός από την
«Επιστολή προς Ηρόδοτον» και την «Επιστολή προς Πυθοκλή», υποθέτω από τους τίτλους ότι
σχετίζονται με την φυση και την φυσιολογία (και σταχυολογώ) τα εξής: «Περί Φύσεως» 37 βιβλία,
«Περί ατόμων και κενού», «Επιτομή των προς τους φυσικούς», «Περί κριτηρίου ή Κανών», «Περί του
οράν», «Περί της εν ατόμω γωνίας», «Περί αφής», «Περί παθών δόξαι προς Τιμοκράτην», «Περί
ειδώλων», «Περί φαντασίας», «Περί νόσων δόξαι προς Μίθρην».
6
ΔΛ Χ,14, γραμμή 5

2
(αντίστοιχο με το «Όργανον» του Αριστοτέλη). Τα μόνα από τα έργα για την φύση
που σώθηκαν είναι οι επιστολές του προς Ηρόδοτο και Πυθοκλέα. Η κυριότερη
άλλη πηγή για την φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου είναι το De Rerum Natura - Η
Φύση των Πραγμάτων (DRN) του Λουκρήτιου. Σε αυτά τα τρία έργα και στην
Επιγραφή της Οινοάνδης7 μπορεί κάποιος να βρει μια αυθεντική, συνεκτική και όχι
αποσπασματική παρουσίαση των θεωριών του Επίκουρου για την φύση και τα
φυσικά φαινόμενα. Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος «δεν διεκδικεί την φιλοσοφική
πατρότητα των όσων λέει. Σκοπός του είναι να παρουσιάσει με ποιητικό τρόπο όσο το
δυνατόν πιστότερα την επικούρεια διδασκαλία».8 Το ποίημα του Λουκρήτιου είναι
διανθισμένο με ύμνους και εγκώμια για τον Επίκουρο και την επικούρεια
διδασκαλία9. Δεν προσθέτει τίποτε περισσότερο σε όσα έχει αναπτύξει ο Επίκουρος.
«Ακολουθεί τον δάσκαλο του πιστά όχι όμως δουλικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι
ανορθόδοξος»10, απλώς παρουσιάζει την επικούρεια φιλοσοφία, ειδικά σε ότι
αναφέρεται για την φυση, σε ένα ποίημα, με μια μόνη εξαίρεση: Ο Λουκρήτιος είναι
πιο αυστηρός και πιο ρηξικέλευθος σε ότι αφορά την θρησκεία και το ιερατείο. 11
Δεν πρέπει, κατά την γνώμη μου, να ξεχνάμε ότι ο Επίκουρος όταν μιλούσε για τους
θεούς έπρεπε να λαμβάνει υπ’ όψη του και το Διοπείθειο Ψήφισμα12 με το οποίο,
μεταξύ άλλων, καταδικάστηκε σε θάνατο ο Σωκράτης.

Για τους λόγους που προανέφερα θεωρώ το De Rerum Natura (Για την Φύση των
Πραγμάτων) του Λουκρήτιου (DRN), ισότιμο με την Επιστολή προς Ηρόδοτο (ΕπΗ),
την Επιστολή προς Πυθοκλή (ΕπΠ) και την Επιγραφή της Οινοάνδης (ΕτΟ), ως
αυθεντική πηγή της επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας.
Σε αυτές τις τέσσερεις πηγές αναφέρεται κυρίως η μελέτη που έχετε στα χέρια σας.

Ορολογία: Σύγχρονη και αρχαία

Πριν εισέλθω στο κυρίως θέμα μου, που είναι η συγκριτική παρουσίαση των
θεωριών του Επίκουρου σε σχέση με τις σύγχρονες απόψεις και επιστημονικές
αντιλήψεις για την φυσική και την φυσιογνωσία, νομίζω ότι πρέπει να αναφερθώ
στην σημασία κάποιων λέξεων που χρησιμοποιεί. «Πρώτον μεν ουν τα
υποτεταγμένα τοις φθόγγοις, δει ειληφέναι…» (πρέπει λοιπόν πρώτα απ’ όλα να
καθορίσουμε τις έννοιες που αντιστοιχούν στις λέξεις …)13. Οι λέξεις αυτές ως ορισμοί
αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους για το επικούρειο φιλοσοφικό και
φυσιογνωστικό οικοδόμημα.
Πριν όμως παρουσιάσω τις λέξεις-κλειδιά της επικούρειας φιλοσοφίας θα ήθελα να
σταθώ για λίγο σε κάποιους ορισμούς της σύγχρονης επιστήμης.
7
Η επιγραφή του Διογένη του Οινοανδέα στα Οινόανδα της Μικράς Ασίας.
8
Εισαγωγή του Martin Ferguson Smith στο De Rerum Natura, εκδόσεις Θύραθεν, σελίδα 40 κ.ε.
9
Δες De Rerum Natura, Ι 62-79, II 1-61, ΙΙΙ 1-30, V 1-54, VI 1-42, εκδόσεις Θύραθεν.
10
DRN, σ. 46.
11
DRN, Ι στίχοι 80-135, σσ. 64-67.
12
Η ζωή της πόλης και η δημοκρατία στην Αθήνα ήταν συνυφασμένες με την ευδαιμονική και
χαρούμενη λατρεία του Δωδεκαθέου. Ο φόβος των δημοκρατικών της Αθήνας, (που δυστυχώς
επιβεβαιώθηκε από την ιστορική εξέλιξη με την κατάλυση της δημοκρατίας, όχι μόνο από τους
«Τριάκοντα Τυράννους» αλλά και από τους επιγόνους του Αλεξάνδρου και τελικά από την Ρώμη),
ήταν αυτός που ώθησε τον Αθηναϊκό Δήμο να ψηφίσει το 432 προ της αρχικής χριστιανικής
χρονολόγησης το περί «ασεβείας ψήφισμα» του Διοπείθη με το οποίο καταδικάστηκαν ορισμένοι
μεμονωμένοι, κυρίως ολιγαρχικοί, συνήθως σε εξορία και ορισμένες φορές σε θάνατο, μεταξύ αυτών
και ο ολιγαρχικός Σωκράτης, για ασέβεια προς τους πατρώους θεούς και την εισαγωγή «καινών
δαιμονίων». Δες Ζωρζ Μινουά «Η Ιστορία της Αθεΐας», εκδόσεις Νάρκισσος, σελίδα 58 κ.ε.
13
Επιστολή προς Ηρόδοτον, 37

3
Κατ’ αρχήν, τι είναι επιστήμη και επιστημονικές θεωρίες; Κατά έναν ορισμό:
Επιστήμη είναι ένα σύνολο λογικών και εμπειρικών κανόνων που επιτρέπουν τη
συστηματική παρατήρηση εμπειρικών φαινομένων. Ο ορισμός αυτος είναι σε πλήρη
συμφωνία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ταυτόσημος, με τον τρόπο έρευνας του
Επίκουρου.

Οι σύγχρονες επιστήμες
Στα μαθηματικά, ως καθαρά νοηματική (μη εμπειρική) επιστήμη14, οι διάφορες
μαθηματικές θεωρίες παραδέχονται ως αληθή ορισμένα a priori αξιώματα
(πρωταρχικές παραδοχές), θεωρώντας προφανή την αλήθεια τους χωρίς να μπορούν
να την αποδεικνύουν. Τα αξιώματα αυτά μαζί με τους κανόνες της λογικής (που
έχουν και αυτοί αξιωματικό χαρακτήρα) και κάποιους ορισμούς αποτελούν τον
πυρήνα αλλά και καθορίζουν το κέλυφος κάθε μαθηματικής θεωρίας. Από (και με) τα
αξιώματα, τους ορισμούς και τους κανόνες της λογικής παράγονται, με διαδικασίες
που αποκαλούνται αποδεικτικές μέθοδοι, τα διάφορα θεωρήματα, λήμματα και
πορίσματα. Επαναλαμβάνω: Τα θεωρήματα, τα λήμματα και τα πορίσματα μπορούν
να αποδειχτούν και προέρχονται από τους ορισμούς και τα μαθηματικά και λογικά
αξιώματα (που τα δεχόμαστε ως αληθή χωρίς να μπορούμε να το αποδείξουμε). Κάθε
μαθηματική θεωρία για να είναι αξιόπιστη πρέπει να έχει ορισμένες ιδιότητες, όπως
την ιδιότητα της συνέπειας (μη αντιφατικότητας), της πληρότητας15 και της
κλειστότητας. Οι ιδιότητες αυτές εξασφαλίζονται από την συνεπή χρήση αλλά και
την επάρκεια των αξιωμάτων και των ορισμών.

Στην φυσική τα πράγματα διαφέρουν κάπως: Πέρα από τα μαθηματικά και λογικά
αξιώματα και τους ορισμούς που χρησιμοποιούνται, υπάρχουν και κάποιες παραδοχές
που αποκαλούνται φυσικοί νόμοι ή αρχές. Οι παραδοχές αυτές θεωρείται ότι είναι
προφανώς αληθείς και η προφάνεια της αληθείας τους ελέγχεται από την εμπειρία
και την παρατήρηση μέσω των αισθήσεων. Στην φυσική οι εκάστοτε θεωρίες με το
δεδομένο αξιωματικό τους πλέγμα προσπαθούν, επικαλούμενες τους φυσικούς
νομούς, να περιγράψουν την φυσική πραγματικότητα που γίνεται αντιληπτή μέσω
των αισθήσεων με την παρατήρηση και το πείραμα. Αν μια θεωρία δεν μπορεί να
περιγράψει και να εξηγήσει κάποιες εκφάνσεις της φυσικής πραγματικότητας τότε
αναζητείται μια άλλη νέα θεωρία που εξηγεί και τα επί πλέον ανεξήγητα φαινόμενα.
Υπάρχει όμως και η δυνατότητα να συνυπάρχουν δυο ή περισσότερες θεωρίες που
ερμηνεύουν η κάθε μια με τον δικό της τρόπο το ίδιο φαινόμενο. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα από την σύγχρονη φυσική είναι ο κυματοσωματιδιακός δυισμός που
απαρτίζεται από δυο θεωρίες που περιγράφουν το φωτόνιο, η μια ως κύμα και η άλλη
ως σωματίδιο16. Υπάρχει το ζήτημα του αν ο κυματοσωματιδιακός δυισμός είναι
αυτος καθ’ εαυτόν διφυές φαινόμενο ή αν οι επιστήμονες μην γνωρίζοντας ακόμα την
14
Στην αγγλοσαξονική κυρίως βιβλιογραφία τα μαθηματικά δεν θεωρούνται επιστήμη (science) αλλά
discipline (στα ελληνικά αποδίδεται με τους μη επιτυχείς όρους: παίδευση ή παιδεία, βλέπε
Αγγλοελληνικό Λεξικό των Θεωρητικών και Εφηρμοσμένων Μαθηματικών, υπό Μέμα Κολαΐτη).
Γενικά οι αμερικανοί κυρίως επιστημολόγοι θεωρούν ως επιστήμες τις φυσικές επιστήμες (natural
sciences). Στα νεώτερα χρόνια έχουν εισαγάγει στις επιστήμες, κλάδους όπως: ψυχολογία,
κοινωνιολογία κλπ. Κριτήριο πάντως για να χαρακτηριστεί ένας κλάδος γνώσεως ως επιστημονικός,
είναι η δυνατότητα αξιοποίησης μετρητικών παρατηρήσεων και πειραμάτων. Δες σχετικές πραγματείες
των Wittgenstein, Russell, Carnap, Friedman, Popper, Glymour, Salmon, Kuhn κ.α.. Δες π.χ.
«Εισαγωγή στην Φιλοσοφία της Επιστήμης», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Μάρτιος 2003.
15
Δες όμως και τα θεωρήματα του Gödel περί μη πληρότητας και κατ’ επέκταση μη συνέπειας και εν
τέλει μη κλειστότητας ορισμένων αξιωματικών συστημάτων.

4
εν τω βάθει φύση του τον επιγράφουν με δύο εναλλακτικούς τρόπους. Ένα άλλο
παράδειγμα πλουραλιστικού τρόπου ερμηνείας αποτελεί η ερμηνεία της μηχανικής με
τους διαφορετικούς τρόπους που αναφέρω στην υποσημείωση 21.
Η φυσική και οι φυσικές επιστήμες γενικότερα είναι δεκτικές αλλαγών, σε αντίθεση
με τα θρησκευτικά δόγματα και τις υπερβατικές δοξασίες. Οι αλλαγές μάλιστα
προϋποτίθενται για να μπορούν οι φυσικές επιστήμες να μετεξελίσσονται και να
δίνουν μια όλο και πιο επιτυχή περιγραφή της φυσικής πραγματικότητας. Για τον
λόγο αυτόν οι φυσικές θεωρίες δέχονται συμπλήρωση ή και μερική ή ολική
υποκατάσταση. Αυτό παρατηρείται και θεωρείται και αυτονόητο στον κόσμο της
φυσικής, της χημείας, της βιολογίας και των σχετικών με αυτές επιστημών.
Ένα παράδειγμα μετεξέλιξης αποτελεί η μετάβαση από την Αριστοτέλεια, ας την
πούμε φυσική, στην Κλασσική φυσική και από αυτήν στην Σχετικιστική φυσική: Για
τον Αριστοτέλη ήταν προφανές ότι για να υπάρξει κίνηση έπρεπε να υπάρχει κινούσα
δύναμη (τι το κινούν, το impetus των σχολαστικών)17, μια δύναμη δηλαδή που
σπρώχνει συνεχώς το κινούμενο σώμα.
Αυτό που για τον Αριστοτέλη ήταν προφανώς «αληθές» θεωρήθηκε λανθασμένο από
τον Νεύτωνα. Με προφανή τώρα την αλήθεια της αρχής της αδρανείας, ότι: ένα
σώμα τείνει να διατηρεί την κινητική του κατάσταση, να κινείται δηλαδή όπως
κινιόταν αρχικά, η δύναμη που προϋπέθετε ο Αριστοτέλης για να διατηρεί την κίνηση
του κινητού, απαιτείται κατά τον Νεύτωνα μόνο για να αλλάζει την κίνηση του
κινητού (παράβαλε την αντικοπήν και τον αποπαλμόν του Επίκουρου). Οι νόμοι του
Νεύτωνα διατυπώθηκαν βέβαια στηριζόμενοι και σε μια σειρά άλλες προφανείς (από
την παρατήρηση) αλήθειες (τα σώματα έλκονται κλπ) και αποτέλεσαν, μαζί με
κάποιες άλλες αρχές, όπως οι νόμοι του Ηλεκτρομαγνητισμού, της Κυματομηχανικής
και της Θερμοδυναμικής, αυτό που αποκλήθηκε Κλασσική Φυσική.
Μια από τις προφανείς «αλήθειες» της Κλασσικής Φυσικής ήταν ότι: η
αλληλεπίδραση των σωμάτων και τα φωτεινά σήματα μεταδίδονται ακαριαία
δηλαδή έχουν άπειρη ταχύτητα, κάτι που δέχονταν και οι αρχαίοι φιλόσοφοι και
φυσικοί εκτός από τον Επίκουρο (όπως θα δούμε παρακάτω). Αυτή η προφάνεια
δοκιμάστηκε μετά από κάποιες παρατηρήσεις και πειράματα18. Η ταχύτητα του
φωτός, όχι μόνο δεν ήταν άπειρη αλλά πεπερασμένη, (είχε μέτρο περίπου 300
16
Ο Επίκουρος είχε πει: «Μήτε ομοίαν κατά πάντα την θεωρίαν έχειν…», ΕπΠ 86, επίσης στο ίδιο: «…
αλλά ταύτα γε πλεοναχήν έχει και της γενέσεως αιτίαν και της ουσίας ταις αισθήσεσι σύμφωνον
κατηγορίαν,…». Επίσης στην ΕπΗ 79 «πλείους αιτίας ευρίσκομεν τροπών και δύσεων και ανατολών
και εκλείψεων …» κ.ε. και στην ΕπΠ 87 «…ενδέχεται πλεοναχως γίνεσθαι.». Επίσης παρόμοιες
απόψεις διατυπώνονται στα ΕπΠ 91, 92, 93 κ.α. Ο Επίκουρος στις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιεί
τους όρους: μπορεί, ενδέχεται, δεν είναι αδύνατο κλπ και θίγει το ζήτημα του ανέφικτου της
ερμηνείας όλων των φαινομένων από μια γενικευμένη θεωρία που εξηγεί τα πάντα, μια «Θεωρία των
Πάντων» όπως την αποκαλούν οι σύγχρονοι φυσικοί που την επιδιώκουν. Με το ζήτημα αυτό
σχετίζεται ο Επιστημολογικός πλουραλισμός (Epistemological pluralism), ένας όρος που
χρησιμοποιείται στη φιλοσοφία και σε άλλους τομείς της έρευνας και που αναφέρεται σε
διαφορετικούς τρόπους απόκτησης γνώσης και διαφορετικές επιστημολογικές μεθοδολογίες για την
επίτευξη πλήρους περιγραφής ενός συγκεκριμένου τομέα. Στην φιλοσοφία της επιστήμης ο
επιστημολογικός πλουραλισμός προέκυψε από αντίθεση στον αναγωγισμό (reductionism) για να
εκφράσει την αντίθετη άποψη, ότι τουλάχιστον κάποια φυσικά φαινόμενα δεν μπορούν να εξηγηθούν
πλήρως από μια ενιαία θεωρία ή να διερευνηθούν πλήρως με την χρησιμοποίηση μιας ενιαίας
προσέγγισης. Ο Επίκουρος είναι ο πρώτος που μίλησε διεξοδικά για πλουραλιστικές εξηγήσεις τον
φαινομένων και για τον λόγο αυτόν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πατέρας του επιστημολογικού
πλουραλισμού.

17
Την λανθασμένη αυτήν άποψη δεν την συμμεριζόταν ο Επίκουρος (να παραθέσω χωρία).
18
Πρώτος στον σύγχρονο κόσμο που ανακάλυψε ότι το φως δεν διαδίδεται ακαριαία αλλά με
πεπερασμένη ταχύτητα ήταν ο δανός αστρονόμος Ole Rømer.

5
χιλιάδες χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο), αλλά ήταν και η ίδια προς όποια κατεύθυνση
και να μετρούσαμε. Είτε κινούμαστε προς την πηγή του φωτός, είτε φεύγουμε από
αυτήν, είτε κινούμαστε εγκάρσια ή προς οποία κατεύθυνση σε σχέση με την πηγή, η
ταχύτητα (ή ορθότερα το μέτρο της ταχύτητας) είναι πάντα η ίδια (την ονόμασαν c
από το αρχικό γράμμα της λατινικής λέξης για την ταχύτητα: celeritas). Οι φορείς του
φωτός, δηλαδή τα φωτόνια, κινούνται όλα και πάντα με την ίδια ταχύτητα, την c,
(στο κενό). Με άλλα λόγια η ταχύτητα που είχε το φως δεν είχε καμιά σχέση με την
σχετική με εμάς ταχύτητα της πηγής που το εξέπεμψε. Το να δεχθούμε ότι αυτό που
θεωρούσαμε πριν προφανώς αληθές, δηλαδή ότι το φως είχε άπειρη ταχύτητα δεν
ίσχυε, ήταν σχετικά εύκολο. Αυτό που ήταν δύσκολο ήταν να δεχθούμε ότι στην
πεπερασμένη ταχύτητα του φωτός δεν προστίθενται οι ταχύτητες των πηγών που
το εκπέμπουν. Αν προσθέταμε ή αφαιρούσαμε σε κάτι άπειρο κάτι άλλο το
αποτέλεσμα είναι άπειρο. Όμως εδώ έχουμε κάτι πεπερασμένο, την ταχύτητα c  300
χιλιάδες χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Από την εμπειρία μας ξέρουμε ότι αν ρίξουμε
μια πέτρα από ένα όχημα που κινείται, στην κατεύθυνση κίνησης του οχήματος, η
πέτρα, για έναν παρατηρητή που στέκεται ακίνητος, θα έχει ταχύτητα μεγαλύτερη
από ότι αν την ρίχναμε ενώ το όχημα ήταν σε στάση. Στην ταχύτητα της πέτρας
προστίθεται η ταχύτητα του οχήματος. Αυτό όμως δεν συμβαίνει με το φως. Αυτό που
ήταν προφανώς αληθές στην Κλασσική Φυσική, δεν είναι για την Σχετικιστική
Φυσική.
Τώρα, όχι και τόσο προφανώς, αληθής αρχή, (νόμος της φύσης), είναι ότι το φως
όπως και να κινούμαστε και όπως και να κινούνται σχετικά με εμάς οι πηγές που
το εκπέμπουν θα έχει πάντα την ίδια ταχύτητα (c) που είναι η μεγαλύτερη
επιτρεπτή ταχύτητα στον φυσικό μας κόσμο.
Αυτό το δεδομένο που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Ειδικής Θεωρίας της
Σχετικότητας το δεχόταν και το διατύπωνε ο Επίκουρος 22 αιώνες πριν από την
σύγχρονη διατύπωση της.

Ιδού το σχετικό κείμενο στο αρχαίο πρωτότυπο:

Επιστολή προς Ηρόδοτον, 47: «ειθ’ ότι τα είδωλα ταις λεπτότησιν ανυπερβλήτοις
κέχρηνται [ατόμοις], ουδέν αντιμαρτυρεί των φαινομένων· όθεν και τάχη
ανυπέρβλητα έχει, πάντα πόρον σύμμετρον έχοντα …»
Και σε μετάφραση:
Επίσης κανένα από τα φαινόμενα δεν αντιμαρτυρεί (καμιά παρατήρηση δεν
διαψεύδει), ότι τα είδωλα, χρησιμοποιούν (απαρτίζονται από) τα πιο λεπτά
σωματίδια (που εμείς τα αποκαλούμε φωτόνια) και ως εκ τούτου έχουν
αξεπέραστες ταχύτητες, με συμμετρία όσον αφορά τον χώρο προέλευσης και
διαβίβασής τους (άσχετα από πού προέρχονται και διέρχονται η ταχύτητά τους έχει
το ίδιο ανυπέρβλητο μέτρο19).

19
Ο Επίκουρος μιλά για την διέλευση μέσω του κενού, που είναι παντού ομογενές και ομότροπο. Να
επαναλάβω εδώ την παρατήρηση που αναφέρω και αλλού, ότι όταν το φως κινείται μέσω της
διαφανούς ύλης, πχ μέσω κρυστάλλων, δεν συμβαίνει αυτό, η ταχύτητά του τότε είναι ένα ποσοστό της
c και μάλιστα συνήθως είναι διαφορετική σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Αυτό οφείλεται στο ότι οι
κρύσταλλοι ακόμα και αν είναι ομογενείς (χημικά καθαροί) συνήθως δεν είναι ομότροποι επειδή τα
θεμελιώδη κρυσταλλικά κελία που επαναλαμβανόμενα δομούν το κρυσταλλικό πλέγμα δηλαδή τον
κρύσταλλο παρουσιάζουν ασυμμετρίες. Σε αυτό οφείλονται οι διαφορετικοί δείκτες διάθλασης του
φωτός που παρουσιάζουν οι κρύσταλλοι. Για περισσότερα δες πχ: Alonso – Finn, Fundamental
University Physics II, Fields and waves, εκδόσεις Gleerups – Addison – Wesley, σ. 792, κ.ε. δες
ιδιαίτερα το λήμμα: Ελλειψοειδές του Fresnel. Επίσης: P. Lorrain – D. Corson, Electromagnetic Fields
and Waves, second edition, Εκδόσεις CBS, σσ. 467 κ.ε. και 508 κ.ε.

6
Επίσης λέει ρητά ότι τα σωματίδια που απαρτίζουν τα είδωλα κινούνται στο κενό όλα
με την ίδια ταχύτητα, με τo ίδιο ανυπέρβλητο τάχος (στα ΕπΗ 43, 61, 62, κ.α.)

Στην παραπάνω διατύπωση ο Επίκουρος διατυπώνει τις θεμελιώδεις αρχές της

Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας ακριβώς όπως αυτές διατυπωθήκαν 22 αιώνες
αργότερα, αφού εγκαταλείφθηκε και απορρίφθηκε η περί αιθέρα πλάνη και δόθηκε
από τον Einstein η ορθή φυσική εξήγηση του φαινομένου.

Μακροθεωρίες και Μικροθεωρίες

Από την άποψη της εξέτασης του κόσμου οι επιστημονικές θεωρίες χωρίζονται σε
μακροθεωρίες και μικροθεωρίες ανάλογα με το αν εξετάζουν τον μακρόκοσμο ή τον
μικρόκοσμο. Το δίδυμο αυτό αποτελει επίσης πλουραλιστικό ζεύγος παρατήρησης,
κατανόησης, ερμηνείας και περιγραφής της φύσης. Ένα μεγάλο μέρος από τις
θεωρίες του Επικούρου έχει μικροθεωρητικό χαρακτήρα. Αι άτομοι βρίσκονται στον
μικρόκοσμο.
Οι μικροθεωρίες συνεργάζονται με, και συμπληρώνουν, τις μακροθεωρίες.
Ένα καλό παράδειγμα συσχετισμού και συνεργασίας μακροθεωρητικών και
μικροθεωρητικών επιστημών αποτελούν:
Η Εξελικτική Θεωρία των Darwin – Wallace, η Θεωρία της Κληρονομικότητας του
Mendel (Νόμοι του Mendel) και η σύγχρονη Γενετική (Μοριακή) Βιολογία. Το
τρίπτυχο αυτό αποτελεί μέρος της αποκαλουμένης Νέας Σύνθεσης
(Κοινωνιοβιολογίας) στην επιστήμη της βιολογίας20 και είναι άλλο ένα παράδειγμα
του επικούρειου «πλεοναχώς γίγνεσθαι».
Θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε το βιολογικό τρίπτυχο με ένα αντίστοιχο στην
φυσική, το τρίπτυχο: Κλασσική Φυσική21, Σχετικιστική Φυσική και Κβαντοφυσική. Η
Κβαντοφυσική αποτελεί την μικροθεωρία ενώ η Σχετικιστική και η Κλασσική
Φυσική αποτελούν μακροθεωρίες. Υπάρχουν κάποιες ασυμβατότητες μεταξύ της
Σχετικιστικής Φυσικής και της Κβαντοφυσικής που επιχειρεί να τις άρει η
Σχετικιστική Κβαντομηχανική.

Αρχαία ορολογία υπό σύγχρονο πρίσμα

Αι άτομοι
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι Λεύκιππος, Δημόκριτος, Επίκουρος και άλλοι, με τον όρο: η
άτομος, ορίζουν κάτι που δεν είναι δυνατόν να τμηθεί περαιτέρω. Οι σύγχρονοι
χημικοί και φυσικοί έχοντας πληροφορηθεί, κατά την Αναγέννηση και με τον
Διαφωτισμό, για την ατομική θεωρία των αρχαίων ελλήνων, ονόμασαν άτομα τα
χημικά στοιχεία που περιέχονται στον πίνακα του Μεντελέγιεφ22. Όμως νεότερες
20
Δες Edward Wilson, ΚΟΙΝΩΝΙΟΒΙΟΛΟΓΙΑ, Η Νέα Σύνθεση, εκδόσεις Σύναλμα
21
Όπως διατυπώθηκε κατά ισοδύναμους τρόπους από τους Newton – Leibniz – D’ Alembert –
Lagrange – Hamilton και άλλους
22
Φαίνεται ότι οι πρώτοι χημικοί και φυσικοί της εποχής μας επηρεαστήκαν άμεσα από την
διδασκαλία του Επίκουρου, όπως αυτή αναμεταδόθηκε μέσω του Pierre Gassendi. Έτσι διατύπωσαν:
την αρχή της αφθαρσίας της ύλης (Lavoisier), την ατομική θεωρία στην χημεία, την αρχή της
διατήρησης της ενέργειας, κ. α. Φαίνεται ότι δεν ανακαλύψαμε εκ νέου αυτά που είχε πει ο Επίκουρος
αλλά τα πήραμε ως κληροδότημα από τον ίδιο τον Επίκουρο μέσω του Gassendi. Είναι κρίσιμο να
γνωρίζουμε με λεπτομέρειες, σε όλη της την έκταση, την συμβολή του Gassendi στην
μεταλαμπάδευση των θεωριών του Επίκουρου στον σύγχρονο κόσμο. (Για παράδειγμα αναφέρω ότι ο
Gassendi είχε πυκνή αλληλογραφία με τον Boyle). Αν η κατίσχυση της ατομικής θεωρίας στις
συνειδήσεις των χημικών και των φυσικών του νεότερου κόσμου οφείλεται στον Gassendi, τότε οι
σύγχρονες επιστημονικές απόψεις θεμελιώνονται άμεσα στην διδασκαλία του Επίκουρου, είναι
διάδοχοι των «προλήψεων» και των «δοξών» αυτής της διδασκαλίας, και η ομοιότητα τους με αυτές

7
ανακαλύψεις έδειξαν ότι αυτά τα ατομικά στοιχεία απαρτίζονταν από αλλά
υποατομικά σωματίδια και άρα μπορούσαν να τμηθούν σε αυτά. Υποατομικά
σωματίδια, εκτός από το φωτόνιο (που θεωρείται ότι δεν έχει μάζα και ανήκει στην
ομάδα των σωματιδίων που λέγονται μποζόνια ή φορείς ενεργείας), είναι τα
λεπτόνια, τα μεσόνια και τα βαρυόνια (οι δυο τελευταίες ομάδες έχουν την κοινή
ονομασία αδρόνια). Αργότερα ανακαλύφθηκε ότι τα θεμελιώδη υποατομικά
σωματίδια μεσόνια και βαρυόνια δηλαδή τα αδρόνια απαρτίζονταν από πιο
θεμελιώδη αδιαχώριστα μεταξύ τους σωματίδια: τα Κουάρκς. Για την ύπαρξη
αδιαχώριστων υποατομικών σωματιδίων που δεν μπορούν να υπάρξουν μεμονωμένα,
ακριβώς όπως τα κουάρκς, που ενωμένα αδιαχώριστα για πάντα, σχηματίζουν
μεγαλύτερα συμπαγή σωματίδια (τα δικά μας αδρόνια), κάνει λόγω ο Λουκρήτιος
(DRN 599-610). Στις μέρες μας η έρευνα ασχολείται με τις «χορδές» (τις λένε και
«τρίχες») και τις «μεμβράνες» ως θεμελιωδέστερες ατομικές οντότητες.
Η φυσικοφιλοσοφική «άτομος» των αρχαίων ατομικών φιλοσόφων υπήρξε κατά
περίσταση: 1) το δικό μας άτομο (χημικό στοιχείο), 2) τα υποατομικά σωματίδια
(εδώ συμπεριλαμβάνεται και το φωτόνιο), 3) τα κουάρκς και 4) μέχρι σήμερα, οι
«χορδές» ή οι «μεμβράνες».

Και στις λεπτομέρειές της η θεωρία των ατόμων όπως περιγράφεται από τον
Επίκουρο, συμφωνεί με την σύγχρονη αντίληψη για την δομή και την λειτουργία της
ύλης και του φωτός. Αι άτομοι δεν συσσωματώνονται μέσα στο σώμα στο οποίο
προσδένονται, αλλά έχουν μεταξύ τους κενό (στην πραγματικότητα μεγάλο κενό).
Αλλιώς δεν θα ήταν εφικτή η κίνηση τους αλλά και ή κίνηση γενικότερα. Αι άτομοι
όταν προσδεθούν στο πλέγμα23 του υλικού σώματος περιβαλλόμενες από κενό
μπορούν να κινούνται, με την επικούρεια διατύπωση, κατά πάλσιν και κατά
περίπαλσιν, δονούνται δηλαδή ταλαντευόμενες και περιστρεφόμενες.
Σήμερα η σύγχρονη χημεία καταγράφοντας τις ταλαντώσεις και τις περιστροφές των
ατόμων μέσα στο μόριο (αλλά και των υποατομικών σωματιδίων μέσα στα άτομα)
μπορεί να «φωτογραφήσει» κάθε είδος ατόμου ή μορίου και να το ξεχωρίσει από τα
άλλα24.

Κατά τον Επίκουρο (σε αντίθεση με τον Δημόκριτο) τα είδη των ουσιών αποτελούν
ένα πεπερασμένο σύνολο επειδή και τα είδη των ατόμων από τις οποίες
σχηματίζονται απαρτίζουν ένα πεπερασμένο σύνολο. Όμως το κάθε είδος ουσίας
μπορεί να είναι απειράριθμο επειδή και το κάθε είδος ατόμου εκπροσωπεί άπειρο
αριθμό ομοίων ατόμων25.
Η σύγχρονη χημεία παρουσιάζει ένα πεπερασμένο αριθμό χημικών στοιχείων και
χημικών ενώσεων, τα άτομα όμως που εκπροσωπεί κάθε είδος στοιχείου μπορεί να
είναι απειράριθμα και κατά συνέπεια και τα μόρια που εκπροσωπεί κάθε χημική
ένωση μπορεί να είναι απειράριθμα (αφού τα άτομα που απαρτίζουν την χημική
ένωση υπάρχουν σε απεριόριστο αριθμό μέσα στο άπειρο δηλαδή απειρομεγέθες
Σύμπαν).
δεν οφείλεται σε απλή συντυχία, αλλά σε διδακτική συνέχεια.
23
Δες Επιστολή προς Ηροδοτον, 43, 44 και 50
24
Δες τα λήμματα: Υπεριώδης Φασματοσκοπία απορρόφησης, Υπέρυθρη Φασματοσκοπία
απορρόφησης ή Φασματοσκοπία Raman, Πυρηνικός Μαγνητικός Συντονισμός και Φασματομετρία
Μάζας. Π.χ. Absorption Spectroscopy, κλπ … Στο “Modern principles of organic chemistry” των
John Kice – Elliot Marvell, εκδόσεις Collier Macmillan, σελίδες 147, 154, 151, 168 και 160. Επίσης
“Chemistry” των W.R. Kneen – M. J. W. Rogers – P. Simpson, εκδόσεις Addison- Wesley, σελίδες 23,
25, 26, 33 και 788.
25
Δες επιστολή προς Ηροδοτον, 42.

8
Το ίδιο συμβαίνει και σε χαμηλότερο επίπεδο: τα είδη των υποατομικών σωματιδίων
είναι ορισμένα, κάθε όμως είδος εκπροσωπεί απειράριθμα σωματίδια στο Συμπάν (αν
το Συμπάν είναι απειρομεγέθες). Κατά συνέπεια τα είδη των χημικών στοιχείων
(ατόμων με όλα τα ισότοπα που εκπροσωπούν) δεν είναι απειράριθμα, στον πίνακα
του Μεντελέγιεφ τα στοιχεία ήταν 103, στο εργαστήριο συνέθεσαν ακόμα μερικά,
που όμως διασπώνται σε ελάχιστο χρόνο, λόγω του μεγάλου τους μεγέθους.
Περισσότερα είδη στοιχείων δεν μπορούν να «φτιαχτούν».
Όμως μπορούν να υπάρχουν απειράριθμα άτομα από κάθε είδος, με την προϋπόθεση
ότι το Συμπάν είναι απειρομεγέθες. Ας δούμε την λογική που αποτελεί το υπόβαθρο
αυτών των απόψεων του Επίκουρου.
Υπάρχουν τέσσερεις περιπτώσεις:
1η απειρομεγέθες σύμπαν – άπειρος αριθμός ατόμων
2η απειρομεγέθες σύμπαν – πεπερασμένος αριθμός ατόμων
3η πεπερασμένο σύμπαν – άπειρος αριθμός ατόμων
4η πεπερασμένο σύμπαν – πεπερασμένος αριθμός ατόμων
Από τις τέσσερεις αυτές δυνατότητες ο Επίκουρος δέχεται την πρώτη:
Αν το σύμπαν είναι άπειρο δηλαδή απειρομεγέθες θα πρέπει και ο αριθμός των
ατόμων να είναι άπειρος, επειδή αν ήταν πεπερασμένος ο αριθμός των ατόμων μέσα
στο άπειρο συμπάν, θα μπορούσαν με μια άπειρη αραίωση να απέχουν άπειρες
αποστάσεις η μια από την άλλη και δεν θα είχαμε συγκροτημένο σύμπαν με
αλληλεπιδρώντα μέρη, αλλά επι μέρους απομονωμένες ατόμους. Όμως,
επαναλαμβάνω, ο αριθμός των ειδών των ατόμων είναι πεπερασμένος.
Αν πάλι, το σύμπαν ήταν πεπερασμένο και ο αριθμός των ατόμων άπειρος θα είχαμε
το απευκταίο φαινόμενο της συμπαγούς συνύπαρξης των απειραρίθμων ατόμων
χωρίς κενό μεταξύ τους που, όπως αναφέρεται σε άλλο χωρίο, απαγορεύει την
κίνηση και ως εκ τούτου οποιαδήποτε λειτουργικότητα. Όσον αφορά την 4η
δυνατότητα: του πεπερασμένου σύμπαντος και πεπερασμένου αριθμού ατόμων, για
λόγους που θα διαπραγματευθούμε αλλού, ο Επίκουρος την απορρίπτει επίσης.

Η παρέγκλισις
Η παρέκκλιση (παρέγκλισις26, clinamen, declinatio και inclinatio κατά τον
Λουκρήτιο27) αποτελεί την απόκλιση ή την εκτροπή, την λοξοδρόμηση (αγγλιστί:
swerve) από το προδιαγεγραμμένο. Ως τέτοια είναι μη αιτιοκρατική και αποτελεί ένα
τυχαίο συμβάν.
Για την θεωρία του της παρεγκλίσεως ο Επίκουρος εισέπραξε τις λοιδορίες του
Κικέρωνα28. Στους νεότερους χρόνους, ο νεαρός, νεοχεγκελιανός ακόμα τότε, Μαρξ,
αν και διαλεκτικός αιτιοκράτης, αποδέχτηκε στην διδακτορική διατριβή του29 την
άποψη της τυχαίας παρεγκλίσεως του Επίκουρου έναντι της αιτιοκρατικής άποψης
του Δημόκριτου, στέλνοντας και τις λοιδορίες του Κικέρωνα εκεί που τους αξίζει,
στον κάλαθο των ρύπων.
Στους νεότερους χρόνους ο πρώτος επιστήμονας που διαπίστωσε το πρόβλημα της μη
αντιστρεψιμότητας του βέλους του χρόνου, (του παραδόξου του χρόνου) που
26
Διογένης ο Οινοανδέας (Επιγραφή της Οινοάνδης), απόσπασμα 54 στίχοι 2 και 3
27
Βλέπε De Rerum Natura II 216 – 224 και 251-293, εκδόσεις Θύραθεν, σελίδες 139 και 141- 143.
28
«O Κικέρων (De Finibus 1.6.19) λέει πως η όλη υπόθεση είναι μια τερατώδης επινόηση και
προσθέτει ότι η θεωρία εκτός από παιδαριώδης είναι και αυθαίρετη». Δες De Rerum Natura, εκδόσεις
Θύραθεν, εισαγωγή σελίδα 31 κ. ε. Λέει επίσης ότι ο Επίκουρος επειδή δεν κατανόησε τις θεωρίες του
Δημόκριτου τις κατέστρεψε διαστρεβλώνοντας τις.
29
Κ. Μαρξ «Η διαφορά της Δημοκρίτειας και της Επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας», μετάφραση
Παναγιώτη Κονδύλη, εκδόσεις «Γνώση» (να αναφέρω χωρίο).

9
σχετίζεται άμεσα με μεμονωμένα τυχαία συμβάντα στον μικρόκοσμο ή αλλεπάλληλα
τυχαία συμβάντα στον μακρόκοσμο, ήταν ο Ludwig Boltzman που δέχτηκε
αντίστοιχη με τον Επίκουρο κριτική και κατηγορήθηκε για «έλλειψη λογικής στις
εργασίες του». Και όμως ο Επίκουρος και ο Boltzman είχαν δίκιο…
Η έννοια της τυχαιότητας των συμβάντων απασχόλησε σχεδόν όλους τους
σύγχρονους επιστήμονες. Αναφέρω τον μεγάλο γάλλο μαθηματικό Henry Poincaré.
Ήταν αυτός που κατηγόρησε τον Boltzman για έλλειψη λογικής στις εργασίες του.
Και όμως ο Poincare έδωσε και αυτος στην συνέχεια την έννοια της απόκλισης που
πήρε το όνομα του. Σχετικά με το θέμα, εκτός από τις αποκλίσεις Poincaré έχουμε
και τους συντονισμούς Poincaré αλλά και την επανεμφάνιση Poincaré. Για να μην
βαρύνω άλλο το κείμενο με ορισμούς και ονομασίες, αλλά και για να μην μπω σε ένα
θέμα που η θεωρητική του ανάπτυξή θα απαιτούσε δεκάδες ή και εκατοντάδες
σελίδες, θα δώσω δυο απλά παραδείγματα : Φαντασθείτε ότι έχετε ένα ποτήρι νερό
και στάζετε μέσα μια σταγόνα μελάνι. Αυτό που θα συμβεί είναι ότι η σταγόνα σε
λίγο θα έχει διαλυθεί και θα έχει «σβηστεί» μέσα στο νερό. Κάθε φορά που τα μόρια
του μελανιού συγκρούονταν με τα μόρια του νερού και άλλαζαν θέση σκεδαζόμενα
(διασκορπιζόμενα) συνέβαινε ένα τυχαίο συμβάν. Δεν υπάρχει φυσικός αιτιοκρατικός
νόμος που να εμποδίζει την σταγόνα να επανεμφανιστεί μέσα στο νερό του ποτηριού.
Αυτό που εμποδίζει την επανεμφάνιση της είναι η τυχαιότητα της ακολουθίας των
συμβάντων διάλυσης της. Είναι πολύ, μα πάρα πολύ απίθανο να συμβούν
αντιστρεπτικά συμβάντα με κάποια αντιστρεπτική ακολουθία και να
επανεμφανισθεί η σταγόνα. Αυτό, δηλαδή η έλλειψη πιθανότητας αντιστροφής της
πορείας των τυχαίων γεγονότων – συμβάντων, είναι που καθορίζει και την φορά του
χρόνου από το παρελθόν προς το μέλλον και όχι αντίστροφα. Εδώ θα πρέπει να
αναφέρω ότι η διασπορά των στοιχείων ενός συστήματος έχει σαν συνέπεια την
αύξηση της άτακτης κατανομής τους, με τον χρόνο η αταξία απλώνεται παντού και το
σύστημα τείνει να καταστεί «ατάκτως ομογενές» sic. Αυτή η άτακτη κατανομή
θεωρήθηκε φυσικό μέγεθος και του δόθηκε το όνομα Εντροπία που αποτελεί το
μέτρο της αταξίας. Σε κάθε απομονωμένο σύστημα η άτακτη κατανομή δηλαδή η
εντροπία πάντα αυξάνει. Αυτή η ιδιότητα της εντροπίας την συνδέει για τους λόγους
που προανέφερα με το βέλος του χρόνου. Κοινή αιτία για την αύξηση της εντροπίας
και την φορά του βέλους του χρόνου από το παρελθόν προς το μέλλον, είναι η
πιθανοκρατική αδυναμία (απαγόρευση) εμφάνισης των αντιστρεπτικών ακολουθιών
που προανέφερα.

Το άλλο παράδειγμα έχει να κάνει με την επανεμφάνιση Poincaré: Φαντασθείτε ότι

έχετε ένα ζάρι και το ρίχνετε. Το ζάρι έχει έξι έδρες που πάνω τους είναι γραμμένα έξι
διακριτά στοιχεία π.χ. έξι αριθμοί, από το 1 μέχρι και το 6. Το ζάρι αποτελεί ένα
σύστημα (ένα σύμπαν αν θέλετε) που αποτελείται από έξι στοιχεία. Κάθε φορά που
το ρίχνετε, υπάρχει η πιθανότητα να βγει ένας από τους έξι αριθμούς (τυχαίο
συμβάν). Ας πούμε ότι περιμένετε να εμφανιστεί το τρία. Αν το ζάρι δεν είναι
«πειραγμένο», μετά από μερικές ριξιές και την πάροδο κάποιου χρόνου, θα
εμφανιστεί το τρία και αργότερα θα επανεμφανιστεί και πάλι30. Αν τώρα αυξήσετε τα
ζάρια σε δυο που τα ρίχνετε μαζί ταυτοχρόνως και περιμένετε να εμφανισθούν τα
τριάρια, ο χρόνος αναμονής για την επανεμφάνιση των τριαριών θα είναι
μεγαλύτερος, επειδή είναι δυνατοί περισσότεροι συνδυασμοί, αφού τώρα έχετε δύο
30
Για τους θιασώτες της «Θεωρίας των κεκρυμμένων μεταβλητών η εμφανίσεις αυτές δεν είναι
τυχαίες αλλά καθορίζονται από μεταβλητές τόσο λεπτής υφής που μας είναι αδύνατο με τις γνώσεις
και τα όργανα που διαθέτουμε να τις διαπιστώσουμε». Στο θέμα των κεκρυμμένων μεταβλητών θα
αναφερθούμε κατά την παρουσίαση των θεωρητικών σχολών της κβαντομηχανικής.

10
ζάρια. Κάθε φορά που αυξάνετε τον αριθμό των ζαριών ή των στοιχείων ενός
συστήματος, ο χρόνος που χρειάζεται να περιμένετε για μια επανεμφάνιση γίνεται
μεγαλύτερος. Αν ο αριθμός των στοιχείων ενός σύμπαντος είναι πεπερασμένος,
απαιτείται πεπερασμένος χρόνος για την επανεμφάνιση κάποιας διάταξης αυτών των
στοιχείων. Αυτό ονομάζεται χρόνος επανεμφάνισης Poincaré. Καταλαβαίνετε ότι για
το σύμπαν μας, αν αυτό είναι πεπερασμένο και αποτελείται από ένα πεπερασμένο
αλλά τεράστιο αριθμό στοιχείων (κάτι που δεν δέχεται ο Επίκουρος), ο χρόνος
επανεμφάνισης θα είναι και αυτος τεράστιος αλλά πάντως πεπερασμένος. Αν το
σύμπαν είναι άπειρο και ο αριθμός των στοιχείων του είναι άπειρος, (όπως δέχεται ο
Επίκουρος), θα είναι άπειρος και ο χρόνος επανεμφάνισης, με άλλα λόγια δεν
πρόκειται να υπάρξει επανεμφάνιση. Αυτό κατοχυρώνει την φορά του βέλους του
χρόνου από το παρελθόν προς το μέλλον.

Στο θέμα της παρεγκλίσεως του Επικούρου θα επανέλθω στο κείμενο του βιβλίου,
επειδή εκτός από το ότι αποτελεί θεμελιώδη φυσικοφιλοσοφική έννοια συνδέεται και
με το ηθικό ζήτημα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου.

Άπειρον
Θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψη μας την αρχική σημασία της λέξης. Αρχικά άπειρον
είναι αυτό για το όποιο δεν μπορούμε να έχουμε εμπειρία. Με αυτήν την αρχική
σημασία άπειρο είναι αυτό που για οποιονδήποτε λόγο δεν μπορούμε να το
αντιληφθούμε με τις αισθήσεις μας. Μπορεί να είναι άπειρο επειδή π.χ. βρίσκεται
«απείρως μακράν» ή είναι «απείρως μικρόν» δηλαδή να προκύπτει μετά από
αμέτρητες διαμοιράσεις. Το «απείρως μικρόν» λέγεται απειροστό. Το απείρως
μακράν αντικαταστάθηκε με την λέξη άπειρο που άλλαξε την πρωτογενή της
σημασία. Σήμερα όταν λέμε άπειρο εννοούμε το απέραντο (που δεν έχει πέρας), το
απεριόριστο (που δεν έχει όριο, που βρίσκεται πέραν παντός ορίου), το
απειρομεγέθες. Ο Επίκουρος χρησιμοποιεί την λέξη άπειρον και με τις δυο σημασίες
της, την αρχική (ο ου δυνάμεθα πειράσθαι) και την δευτερογενή (άπειρον τω μεγέθει,
τη κατατμήση, τη αποστάση, τω πλήθει, κλπ) και για τον λόγο αυτόν χρειάζεται
προσοχή κατά την ανάλυση των κειμένων που του αποδίδονται.

Οι Στερέμνιοι
Οι στερέμνιοι ή τα στερέμνια (ΕπΗ 10.46) είναι τα απτά, τα υλικά σώματα του
μακρόκοσμου. Στην αγγλική ορολογία για την φυσική, ονομάζονται bulk matter.
Κατά τον Επίκουρο τα στερέμνια απαρτίζονται από τας ατόμους όταν αυτές χάσουν
την ελευθερία τους και προσδεθούν (σήμερα θα λέγαμε με χημικούς δεσμούς, αν και
δεν είναι οι μόνοι που προσδένουν) στο πλέγμα του σώματος (κρυσταλλικό ή
άμορφο) που αποτελεί το στερέμνιο. Αυτό είναι σε πλήρη συμφωνία με την σύγχρονη
αντίληψη για την συγκρότηση των υλικών σωμάτων (στερεών, υγρών και αερίων),
από άτομα. Τα στερέμνια δεν είναι απαραίτητα στερεά, π.χ. μια λίμνη που η
επιφάνεια της στέλνει κάθε στιγμή το είδωλό της (δες το λήμμα που ακολουθεί), είναι
στερέμνιο. Τα σύννεφα, που και αυτά κάθε στιγμή στέλνουν στο περιβάλλον τα
είδωλα τους, είναι στερέμνια. Μπορούμε να πούμε ότι λειτουργικός ορισμός του
στερεμνίου είναι ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή (όταν φωτίζεται και φωτοβολεί) να
στέλνει στο περιβάλλον είδωλα του.

Τα είδωλα

11
Τα είδωλα είναι οι εικόνες των στερεμνίων. Είναι τύποι ομοιόσχημοι31 με τα
στερέμνια που εκρέουν (ακτινοβολούνται) από αυτά32. Τα είδωλα απαρτίζονται από
τις πιο λεπτές, και τις πιο αβαρείς (κουφότατες) ατόμους που υπερβάλλουν σε
ταχύτητα όλες τις άλλες και κινούνται ισοταχώς μεταξύ τους. (έχουν όλες τις
ιδιότητες των δικών μας φωτονίων χωρίς να τους λείπει ή να τους περισσεύει καμιά).
Τα είδωλα φτάνοντας στα μάτια μας33, μας δίνουν την δυνατότητα να αντιληφθούμε
τα στερέμνια που απαρτίζουν τον υλικό κόσμο. Και αυτή η περιγραφή είναι σε πλήρη
συμφωνία με την σύγχρονη Φωτονιακή Θεωρία (Κυματοσωματιδιακό δυισμό) και
την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας.

Όμως γιατί τα είδωλα ισοταχώς κινούμενα «ταις λεπτότησιν ανυπερβλήτοις

κέχρηνται [ατόμοις],…τάχη ανυπέρβλητα έχει, πάντα πόρον σύμμετρον έχοντα
…»;
Γιατί τα φωτόνια κινούνται ισοταχώς, ως προς όλες τις κατευθύνσεις, με την μεγίστη
επιτρεπτή στον κόσμο ταχύτητα; Η απάντηση που εξυπακούεται έχει τελεολογική
λογική: Όπως εξηγώ στο κεφάλαιο «Η λογική του Επίκουρου», αν δεν συνέβαινε
αυτό ο κόσμος θα ήταν αόρατος, πρωθύστερος και ασυνάρτητος.
Επαναλαμβάνω σε συγκριτικό πίνακα την άποψη του Επίκουρου για «τας ατόμους»
των ειδώλων κατ’ αντιστοιχία με την σύγχρονη άποψη για τα φωτόνια:

31
Παρατήρηση: Τα είδωλα είναι ομοιόσχημα με τα στερέμνια, όμως ο εγκέφαλος μας τα
αντιλαμβάνεται ως επίπεδα. Η τρισδιάστατη υπόσταση των αντικειμένων γίνεται αντιληπτή μέσω της
διόφθαλμης όρασης και όχι μέσω της διαφοράς του χρόνου αφίξεως των φωτονίων, επειδή αυτή η
διαφορά είναι εξαιρετικά μικρή. Για παράδειγμα δύο φωτόνια που εκπέμπονται την ίδια χρονική
στιγμή από δύο πηγές που η μια βρίσκεται τρία μέτρα πίσω από την άλλη θα φτάσουν σε μας με μια
χρονική διαφορά 10 νανοδευτερολέπτων περίπου, που είναι εξαιρετικά μικρός χρόνος για να τον
διαχειριστούν και να τον αξιοποιήσουν τα όργανα της όρασης μας και ο εγκέφαλος που δεν έχουν την
διακριτική ικανότητα να ξεχωρίσουν τόσο μικρές χρονικές διαφορές.
32
Επιστολή προς Ηρόδοτον, 46
33
Ο Επίκουρος θεωρούσε πολύ ορθά ότι τα είδωλα των φυσικών αντικειμένων φτάνουν από τα
αντικείμενα στα μάτια μας απαρτιζόμενα από λεπτότατα άτομα (τα φωτόνια) και μας δίνουν την
αίσθηση της όρασης. Άλλοι αρχαίοι πίστευαν ότι τα μάτια μας στέλνουν ένα είδος «ακτινοβολίας»
προς τα αντικείμενα που την ανακλούν και έτσι μπορούμε να τα βλέπουμε. Πίστευαν δηλαδή σε μια
όραση «τύπου Ραντάρ». Η όραση τύπου Ραντάρ, ή ηχοβολιστικού τύπου όραση, δεν είναι άγνωστη
στη φύση, ουσιαστικά πάντως πρόκειται για ακοή υπερήχων. (Για παράδειγμα οι νυχτερίδες «βλέπουν»
κυρίως με αυτόν τον τρόπο, χρησιμοποιώντας υπέρηχους αν και έχουν και συμβατικά μάτια. Επίσης οι
φάλαινες εκτός του ότι μιλάνε, ενδεχομένως «βλέπουν» και η μία την άλλη με τους υπέρηχους που
στέλνουν). Όσον όμως αφορά την καθαυτό όραση ο Επίκουρος είχε δίκιο.

12
 Πινάκας σύγκρισης για τους διαβιβαστές των ειδώλων:
Κατά την σύγχρονη επιστήμη
Είναι τα πιο λεπτά σωματίδια
(είναι λεπτότερα και από τα
λεπτόνια) και ονομάζονται
φωτόνια
Δεν έχουν μάζα
(και για τον λόγο αυτόν δεν
μπορεί να τα «αντιληφτεί»
34
κανένα πεδίο βαρύτητας )
Κινούνται με την μεγαλύτερη
επιτρεπτή ταχύτητα στην φυση
Κινούνται ισοταχώς με την
ταχύτητα c στο κενό
Η c είναι περίπου ίση με 300
χιλιάδες χιλιόμετρα το
δευτερόλεπτο
Τα φωτόνια έχουν ακέραιο σπιν, Ε, αυτό ο Επίκουρος δεν το γνώριζε! Αν και
ως εκ τούτου είναι μποζόνια και γνώριζε την περίπαλσιν, δηλαδή την περί εαυτόν
υπακούουν στην στατιστική
Bose – Einstein
Κατά τον Επίκουρο
Είναι οι πιο λεπτές άτομοι εξ όλων των ατόμων
Εχουν ελάχιστο βάρος (για την ακρίβεια ο
Επίκουρος διατυπώνει την άποψη ότι είναι
κουφότατες δηλαδή οι πιο αβαρείς)
(Σχόλιο του συγγραφέα: το βάρος αντιστοιχεί
στην μάζα ενός σώματος όπως την έχει
«αντιληφτεί» και την έλκει ένα πεδίο βαρύτητας.
Η δύναμη της έλξης που υφίσταται η
συγκεκριμένη μάζα στο συγκεκριμένο σημείο
του πεδίου βαρύτητας αποτελεί το βάρος της
εκεί)
Υπερβάλλουν σε ταχύτητα όλες τις άλλες
ατόμους και τα σώματα
Κινούνται ισοταχώς στο κενό35
Η ταχύτητα τους δεν είναι γνωστή, δεν είναι
όμως άπειρη, πάντως είναι περίπου ίση με την
ταχύτητα της σκέψης (δες το κείμενο που
ακολουθεί μετά τον πίνακα)
περιστροφήν, δηλαδή το σπιν. Δεν γνώριζε όμως
ότι είναι ακέραιη για το φωτόνιο και ότι για τον
λόγο αυτόν τα φωτόνια υπακούουν στην
στατιστική Bose – Einstein36

Πόσο γρήγορα κινούνται τα είδωλα;

34
Φαίνεται ότι έχουν κάποια ελάχιστη μάζα και για τον λόγο αυτόν τα «αντιλαμβάνονται» και τα
«συλλαμβάνουν» τα πανίσχυρα πεδία βαρύτητας των Μαύρων Οπών, που ονομάζονται μαύρες
ακριβώς επειδή συλλαμβάνουν τα φωτόνια και δεν τα αφήνουν να περάσουν ώστε να τα δούμε. Οι
Μαύρες Τρύπες δεν είναι τρύπες αλλά υπερσυμπυκνωμένα ουράνια σώματα που προξενούν τεράστια
πεδία βαρύτητας. Οι σύγχρονοι επιστήμονες αναγκάστηκαν να αλλάξουν την άποψη που είχαν για
φωτόνια χωρίς καθόλου μάζα και μιλούν πλέον για «κουφότατα» φωτόνια, δηλαδή για φωτόνια που
έχουν έστω και ελάχιστη μάζα, ακολουθώντας αναγκαστικά τον Επίκουρο.
35
Εδώ υπάρχει μια φαινομενική ασάφεια. Ναι μεν ο Επίκουρος λέει ότι αι κουφόταται άτομοι (αυτές
που έχουν ελάχιστη μάζα, δηλαδή τα δικά μας φωτόνια) κινούνται ισοταχώς στο κενό, αναφέρει όμως
ότι και άτομοι με μάζα κινούνται ισοταχώς άσχετα από το μέγεθος της μάζας τους (… του κενού την
είξιν ομοίαν παρεχομένου και τη κουφοτάτη και τη βαρυτάτη), Επιστολή προς Ηρόδοτον, 43. ( Μτφ:…
επειδή το κενό δίνει την ίδια δυνατότητα διέλευσης και στην πιο ελαφριά και στην πιο βαριά).
Αναφέρεται όμως και αλλού π.χ. στο ΕπΗ 61 στην ισοταχή κίνηση των σωμάτων υπό την επίδραση
της βαρύτητας της Γης. Εδώ ο Επίκουρος αναφέρεται σε δυο διαφορετικά φαινόμενα: αφενός στην
ταχύτητα του φωτός και αφετέρου στην ισοταχή πτώση των σωμάτων υπό την επιτάχυνση του πεδίου
βαρύτητας της Γης. Το ΕπΗ 61 αποτελεί εδάφιο που περιέχει φαινομενικές αντιφάσεις με άλλα εδάφια,
που εξαλείφονται υπό το φως του εδαφίου που το ακολουθεί: του ΕπΗ 62.
36
Δες Federick Reif: “Fundamentals of Statistical and Thermal Physics” Editions Mc Graw-Hill
Kogakusha, σελίδα 331 κ.ε. Κεφάλαιο 9: Quantum statistics of ideal gases. Ιδιαίτερα δες σ.σ. 332, 334,
337 και 342, καθώς και 345 – 349 υποκεφάλαια: 9.5 Photon statistics – 9.6 Bose – Einstein statistics.

13
Η απάντηση του Επίκουρου:
«Άμα νοήματι!»
Όπως προανέφερα, σήμερα γνωρίζουμε ότι σωματίδια χωρίς μάζα όπως το φωτόνιο
κινούνται στο κενό με την ταχύτητα του φωτός c  300.000 χιλιόμετρα το
δευτερόλεπτο, και πάντα μόνο με αυτήν την ταχύτητα (στο κενό). Όσα έχουν μάζα
δεν μπορούν να φτάσουν αυτήν την ταχύτητα, και μπορούν να κινηθούν με
διαφορετικές ταχύτητες, όμως πάντα μικρότερες από την c.
Όπως είπαμε, στο ερώτημα πόσο γρήγορα κινούνται τα είδωλα και τα πιο μικρά από
όλα τα σωματίδια (αι κουφόταται των ατόμων - διάβαζε φωτόνια) που απαρτίζουν τα
είδωλα, ο Επίκουρος απαντά: «με την μεγαλύτερη ταχύτητα που υπάρχει στην φύση,
ισοταχώς μεταξύ τους». Λέει δηλαδή πριν από 22 αιώνες, αυτό που επιβεβαιώθηκε με
το πείραμα Michelson – Morley, που οδήγησε στην τελική διατύπωση της Ειδικής
Θεωρίας της Σχετικότητας.
Στο ερώτημα, για το ποιο είναι το μέτρο αυτής της ταχύτητας, δεν κάνει το λάθος να
απαντήσει: ακαριαίως, αυτοστιγμεί ή παραχρήμα. Απαντά: «Άμα νοήματι», (με την
ταχύτητα της σκέψης), αφήνοντας το θέμα του καθορισμού του μέτρου της ταχύτητας
του φωτός ανοιχτό, αφού δεν είχε τα όργανα (συμβολόμετρο) να μετρήσει αυτήν την
ταχύτητα. Οι συνέπειες αυτής της διατύπωσης του Επίκουρου είναι δυσθεώρητες. Για
πρώτη φορά παρουσιάζεται η ταχύτητα των ειδώλων (των φωτονίων φορέων του
φωτός) ως μια παγκόσμια σταθερά, αυτήν που εμείς οι σύγχρονοι μετρήσαμε,
βρήκαμε ότι έχει μέτρο περίπου 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο, και την
συμβολίσαμε με το γράμμα c.

Στο λάθος ότι η κίνηση και η μετάδοση της αλληλεπίδρασης και της πληροφορίας
μπορεί να γίνεται με άπειρη ταχύτητα, ακαριαία, είχαν υποπέσει ο Αριστοτέλης και
άλλοι φιλόσοφοι που κληροδότησαν στην κλασσική φυσική, μέσω του χριστιανισμού
και του σχολαστικισμού, την εσφαλμένη αντίληψη.

Χρειάστηκε η παρατήρηση με το πείραμα Michelson – Morley που μέτρησαν την

ταχύτητα του φωτός και η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας που βασίζεται σε αυτό για
να ανατραπεί η λανθασμένη αντίληψη περί ακαριαίας αλληλεπίδρασης που ίσχυε
στην κλασσική φυσική.

Η λογική του Επίκουρου

Αυτό που αποτελει το αξεπέραστο εργαλείο του Επίκουρου είναι η αδιάσειστη και
συνεπής λογική του. Σε όλα τα τόσο ορθά συμπεράσματα καταλήγει με τον ακραιφνή
ορθολογισμό του.
Αρχικά χρησιμοποιεί την εμπεριστατωμένη επαναληπτική παρατήρηση του
φαινομένου. Διαπιστώνει ότι αυτό που εξετάζει επιμαρτυρείται (επιβεβαιώνεται)
πολλές φορές και δεν αντιμαρτυρείται (διαψεύδεται) καμιά. Στην συνέχεια
προχωρεί στην πρόληψιν (επιστημονική σύλληψη) και τέλος, συνδυάζοντας
προλήψεις, στην διατύπωση δόξας (επιστημονικής άποψης).
Η αξιοθαύμαστη επιτυχία του Επίκουρου, στην διατύπωση θεωριών που είναι τόσο
συμβατές με τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες, οφείλεται κυρίως στην συνεπή
χρήση της Λογικής. Δυστυχώς δεν έχουμε ούτε ένα μικρό απόσπασμα από τον
«Κανόνα» του, που θα φώτιζε καλύτερα τα πράγματα. Πάντως το υπόστρωμα για τις
τόσο σωστές απόψεις του είναι οι ορθοί συλλογισμοί του.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
Για τον Επίκουρο στον κόσμο υπάρχουν τα σώματα και το κενό (ΕπΗ 39-40, DRN
419-448), και τα δυο αποτελούν λογικές προϋποθέσεις. Υπάρχει η ύλη αλλά υπάρχει

14
και το κενό ανάμεσα στην ύλη37 (τας ατόμους), επειδή αν δεν υπήρχε ή ύλη δεν θα
υπήρχε ο υλικός-φυσικός κόσμος και αν δεν υπήρχε το κενό ανάμεσα στην ύλη, αυτή
δεν θα μπορούσε να κινείται και κατά συνέπεια ο φυσικός κόσμος θα ήταν στατικός
και δεν θα μπορούσε να εξελίσσεται. Πίσω βέβαια από τις έννοιες που διαπλέκονται
με αυτό το σκεπτικό υπάρχουν οι βαθύτερες έννοιες: της ύπαρξης, της κίνησης και
της εξέλιξης με τα αντίθετα τους.
Ο φυσικός κόσμος κινείται και εξελίσσεται, αλλιώς δεν θα ήμασταν εδώ να τον
παρατηρούμε. Εδώ αναδύεται η Ανθρωπική Αρχή38, μια θεωρία εξαιρετικά προσφιλής
σε κορυφαίους σύγχρονους επιστήμονες.
Κατά τον Επίκουρο: η Υλη και το Κενό είναι άφθαρτες οντότητες. Η ύπαρξη της
Ύλης και του Κενού έχει σαν λογική συνέπεια (αλλά και προϋπόθεση) την αφθαρσία
τους. Δεν γίνονται από το μη ον ούτε μπορούν να καταλήξουν στο μη ον. Προσέξτε ότι
κατά τον Επίκουρο ακόμα και το κενό, ως υπαρκτό δεν προέρχεται από το τίποτε και
θεωρεί υποχρέωση του να δηλώσει την αφθαρσία του (αϊδίων των ατόμων ουσών
και του κενού – τα άτομα και το κενό είναι παντοτινά, ΕπΗ 44, ). Την ιδιότητα του
κενού ως όντως όντος, ασπάζονται κατά τον Αριστοτέλη και οι Λεύκιππος και
Δημόκριτος (δες Αριστοτέλη Μεταφυσικά I [985β 4-19] και την παραπομπή 44 του
ανά χείρας κειμένου)

37
Αν πάρουμε το πιο απλό χημικό στοιχείο, το Υδρογόνο, που απαρτίζεται από ένα πρωτόνιο και ένα
ηλεκτρόνιο που «περιφέρεται» γύρω από το πρωτόνιο, και το «μεγεθύνουμε» τόσο ώστε το πρωτόνιο
να φτάσει σε μέγεθος πορτοκαλιού, το ηλεκτρόνιο θα πάρει μέγεθος κεφαλιού καρφίτσας και η ακτίνα
περιφοράς του γύρω από το πρωτόνιο θα έχει μήκος όσο η απόσταση Αθηνών - Στοκχόλμης, τόσο θα
είναι το κενό ανάμεσα τους. Αντίστοιχες αποστάσεις και σχέσεις μεγεθών υπάρχουν μεταξύ των
αδρονίων και των κουάρκς που τα συγκροτούν.
38
Κατά την Ανθρωπική Αρχή ο άνθρωπος παρουσιάστηκε στο Σύμπαν για να το παρατηρήσει. Με
άλλα λόγια, μέσα στην διαδικασία αυτοεξέλιξης του, το ίδιο το Σύμπαν, κατά ένα οιονεί «δαρβίνειο»
εξελικτικό τρόπο, εμφάνισε το ον άνθρωπο για να αποκτήσει αυτοσυνείδηση μέσω αυτοθέασης, αφού
ο άνθρωπος είναι μέλος του. Στην αστροφυσική και την κοσμολογία, η ανθρωπική αρχή είναι η
φιλοσοφική θεώρηση ότι οι εκφάνσεις του φυσικού κόσμου πρέπει να είναι συμβατές με τη μορφή
ζωής που μπορεί να τις παρατηρεί. Κατά τον Στήβεν Χώκινγκ, «βλέπουμε το Σύμπαν να είναι αυτό
που είναι, γιατί αν ήταν διαφορετικό δεν θα βρισκόμασταν στη γη για να το παρατηρούμε». Μερικοί
υποστηρικτές της ανθρωπικής αρχής πιστεύουν ότι εξηγεί τους λόγους για τους οποίους το σύμπαν
έχει την ηλικία και αυτές τις θεμελιώδεις φυσικές σταθερές που είναι απαραίτητες για να φιλοξενήσει
ζωή η οποία έχει συνείδηση της ύπαρξής της. Ως εκ τούτου, θεωρούν ως εκπληκτική συγκυρία το
γεγονός ότι οι θεμελιώδεις σταθερές του σύμπαντος τυχαίνει να εμπίπτουν σε ένα στενό εύρος τιμών
που είναι συμβατό με τη ζωή. Έξω από το στενό αυτό εύρος τιμών, η ζωή (και ειδικά η ευφυής ζωή) θα
ήταν αδύνατη.
Υπάρχουν τρεις διατυπώσεις της Ανθρωπικής Αρχής: η Ασθενής, ή Ισχυρή και η Τελική.
Σύμφωνα με την Ισχυρή Ανθρωπική Αρχή, υπάρχουν πολλά διαφορετικά σύμπαντα ή πολλές
διαφορετικές περιοχές του ίδιου του σύμπαντος, το καθένα με τη δική του αρχική διαμόρφωση και,
ίσως, με το δικό του σύνολο νόμων. Στα περισσότερα από αυτά τα σύμπαντα οι συνθήκες για την
ανάπτυξη πολύπλοκων οργανισμών δεν είναι οι σωστές· μόνο σε λίγα σύμπαντα που μοιάζουν με το
δικό μας θα μπορούσαν νοήμονα όντα να αναπτυχθούν και να θέσουν το ερώτημα: «Γιατί είναι το
σύμπαν όπως το βλέπουμε;». Η απάντηση, όπως προαναφέραμε, είναι πολύ απλή: «αν ήταν
διαφορετικό, δεν θα ήμασταν εδώ!».
Το Σύμπαν πρέπει να έχει αυτές τις ιδιότητες οι οποίες επιτρέπουν στην ζωή να αναπτυχθεί
μέσα σε αυτό σε κάποια φάση της ιστορίας του, διότι α) πρέπει να υπάρχει ένα πιθανό Σύμπαν
σχεδιασμένο με στόχο τη δημιουργία και τη διατήρηση «παρατηρητών» ή β) οι παρατηρητές είναι
απαραίτητοι για την ύπαρξη ενός σύμπαντος (συμμετοχικό σύμπαν), ή γ) ένα σύνολο από άλλα
διαφορετικά σύμπαντα είναι απαραίτητο για την ύπαρξη του δικού μας σύμπαντος. (Βλέπε σχετική
βιβλιογραφία, πχ: Στήβεν Χώκινγκ: Το Χρονικό του Χρόνου. Σημειώσεις του James Schombert, Τμήμα
Φυσικής, Πανεπιστήμιο Όρεγκον, H.Π.A. The Anthropic Cosmological Principle (Oxford
Paperbacks), των John D. Barrow, Frank J. Tipler, John A. Wheeler), κ.α.

15
Το Σύμπαν, με τους Φυσικούς Νόμους, από χαοτικό γίνεται κεκοσμημένο, γίνεται
Κόσμος. Σήμερα δεχόμαστε ότι οι Φυσικοί Νόμοι που πρέπει να ισχύουν σε
ολόκληρο το Σύμπαν το μετατρέπουν από χαοτική οντότητα σε Κόσμο. Αλλά ποιος
έχει θέσει αυτούς τους νόμους. Κατά τον Αναξαγόρα και τον Πλάτωνα το κόσμησε
κάποιος Νους, «Πάντα χρήματα ην ομού. είτα ο νους ελθών αυτά διεκόσμησε» (όλα τα
πράγματα ήταν ανακατεμένα και μετά ήρθε ο νους και τα διευθέτησε). Κατα τον
Επίκουρο (και τους σύγχρονους φυσικούς), ο Νους αυτός δεν είναι κάποιος θεϊκός
νους, αλλά ο νους της ίδιας της Φύσης, (επειδή οι θεοί, ζώντας αενάως μακάριοι στο
Μετακόσμιο, δεν ασχολούνται με τα εγκόσμια). Κατά τον Ευριπίδη, που θέτει και το
ζήτημα της ανακύκλωσης των συνθέτων σωμάτων, είναι ο νους της Γης, που όλα τα
γεννά για να τα ξαναπαίρνει «Άπαντα τίκτει χθών πάλιν τε και λαμβάνειν».
Όμως η έννοια του κεκοσμημένου Σύμπαντος, δηλαδή του Κόσμου, έχει σαν λογική
συνέπεια την ύπαρξη λειτουργίας και δομής. Λειτουργίας που υπακούει στους
νόμους που προαναφέραμε και δομής που ενέχει σύστημα που και αυτό ορίζεται από
νόμους. Άλλωστε η λέξη δομή εμπεριέχει την έννοια της συστηματικής συσχέτισης
των «δομικών υλικών». Είναι γνωστό για την οικιστική δομή το αρχαίο ρητό: «Λίθοι
τε και πλίνθοι και ξύλα και κέραμοι ατάκτως εριμμένα ουδέν χρήσιμα εισίν», που
εκφράζει ακριβώς την ανάγκη λειτουργικής συνάρτησης.

Λογική προϋπόθεση έχει και η δόξα του Επίκουρου ότι ο αριθμός των ειδών των
ατόμων είναι πεπερασμένος, όχι μόνο λόγω της απαγόρευσης που θέτει για την
απειρία ειδών το θεώρημα των Bolzano-Weirstrass που αναφέρω σε σχετικό εδάφιο
αλλά και επειδή με άπειρα είδη ατόμων δεν μπορεί να υπάρξει συστηματικά
δομημένο, κεκοσμημένο Σύμπαν, επειδή αν τα είδη των ατόμων ήταν απειράριθμα
δεν θα ήταν εφικτή η ταξινόμηση, η κόσμηση του Σύμπαντος, ούτε και θα ήταν
εφικτή η συστηματική μελέτη τους, κάτι που επίσης αντιβαίνει την Ανθρωπική Αρχή.
Κάθε είδος ατόμου, από το απειράριθμο σύνολο, θα είχε ένα τουλάχιστον
χαρακτηριστικό επι πλέον, που θα καθιστούσε αδύνατη την συστηματική γνώση για
αυτές. Σαν ενδεικτικό ανάλογο αναφέρω την διαφορά μεταξύ αλφαβητικών και
ιδεογραμματικών γλωσσών: Μια αλφαβητική γλώσσα με 24-25 γράμματα, μπορεί
εύκολα και εύληπτα να συνθέσει την πληθώρα των λέξεων και των εκφράσεων που
περιέχει. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις ιδεογραμματικές γλώσσες, που για κάθε
ξεχωριστή λέξη χρειάζεται και ξεχωριστό ιδεόγραμμα. Η δυσκολία στις
ιδεογραμματικές γλώσσες υπάρχει παρά το ότι και αυτές έχουν, αφ’ ενός κάποιους
κανόνες ταξινόμησης και αφ’ ετέρου πεπερασμένη πληθώρα λέξεων. Φαντασθείτε
πόσο αξεπέραστα δύσκολα θα ήταν τα πράγματα, αν το κάθε ένα από τα απειράριθμα
είδη ατόμων (που δέχεται ο Δημόκριτος και απορρίπτει ο Επίκουρος) θα είχε τους
δικούς του κανόνες δόμησης. Τότε οι κανόνες αυτοί θα ήταν απειράριθμοι και δεν θα
μπορούσαμε να μιλάμε για νόμους που διέπουν το Σύμπαν. Η σύγχρονη φυσική έχει
ανακαλύψει κανόνες σύνθεσης για τον πεπερασμένο αριθμό ειδών των ατόμων και
των υποατομικών σωματιδίων, όπως: οι τροχιακές στοιβάδες ηλεκτρονίων του Bohr,
η Αρχή Αποκλεισμού του Pauli και πολλοί άλλοι, που πραγματικά επιβεβαιώνουν
πέρα από κάθε αμφιβολία την άποψη του Επίκουρου.

Ένα άλλο σημείο της διδασκαλίας του Επίκουρου που θα θίξω και εδώ, είναι οι
ταχύτητες των «κουφοτάτων ατόμων» των ειδώλων, δηλαδή των φωτονίων. Η άποψη
του Επίκουρου, όπως είπαμε, είναι ότι τα είδωλα κινούνται ισοταχώς με την
μεγαλύτερη ταχύτητα στην φύση. Και πάλι πίσω και από αυτήν την άποψη κρύβεται
η λογική:

16
 1. Όσον αφορά το ισοταχές των φωτονίων: Αν τα φωτόνια δεν ήταν ισοταχή, αν
για παράδειγμα τα φωτόνια που φτάνουν στα μάτια μας από ένα σπίτι,
ερχόταν με διαφορετική ταχύτητα το καθένα, τότε η εικόνα (το είδωλο) του
σπιτιού θα ήταν τόσο ασαφές και θολό που το σπίτι κυριολεκτικά θα ήταν
αόρατο. Τότε η όραση μας θα είχε την ασάφεια της όσφρησης39 όσον αφορά
τον καθορισμό της θέσης και της όψης του αντικειμένου. Για την ακοή, όσον
αφορά τον προσδιορισμό της θέσης και της μορφής της πηγής του ήχου, τα
πράγματα είναι καλύτερα από την όσφρηση … (δες ΔΛ I 52, 53).
2. Όσον αφορά την μέγιστη ταχύτητα στην φύση που έχουν τα φωτόνια, που
μάλιστα δεν είναι προσθετική με τις ταχύτητες των υλικών σωμάτων: Αν δεν
ήταν έτσι, και τα υλικά σώματα είχαν ταχύτητες μεγαλύτερες που θα
μπορούσαν μάλιστα να προστεθούν διανυσματικά στις ταχύτητες των
φωτονίων, τότε θα συνέβαιναν τα εξής: Υλικά αντικείμενα που
απομακρύνονται από μας να μην μπορέσουμε ποτέ να τα δούμε, θα ήταν σαν
να μην υπήρχαν στο δικό μας σύμπαν, ή τέλος πάντων να ήταν σκοτεινά. Αν
αντίθετα μας πλησίαζαν με ταχύτητα μεγαλύτερη των εικόνων τους (των
φωτονίων), θα συνέβαιναν απροσδόκητες «συναντήσεις» και θα ζούσαμε σε
έναν κόσμο που θα κυριαρχούσε οπτικό-υλικό πρωθύστερο.

Επίκουρος και μαθηματικά

Έχει λεχθεί από τους λοιδορούς του ότι δεν γνώριζε μαθηματικά.
Όμως κατ’ αρχήν ο τρόπος που αναφέρεται στο άπειρον δείχνει ότι έχει βαθιά γνώση
του ορίου ή σημείου συσσώρευσης ως μαθηματικής έννοιας. Το όριο μαζί με την
συνέχεια αποτελούν θεμελιώδεις έννοιες για τον Απειροστικό, τον Ολοκληρωτικό
και γενικά τον Διαφορικό Λογισμό (την Μαθηματική Ανάλυση). Ο Επίκουρος μιλάει
και για το άπειρο, και για το απειροστό (πχ ΕπΗ 42) που το αντιδιαστέλει με τις
άτμητες οντότητες των ατόμων (ΕπΗ 40,41 κ.α.).
Πρέπει να έχουμε πάντα υπ’ όψη μας ότι ο τρόπος που ο Επίκουρος φαντάζεται την
φύση είναι κβαντικός (ΕπΗ 56, 57, κ.α.). Τα σώματα δεν μπορούν να τέμνονται επ’
άπειρον επειδή τότε θα καταλήξουν στο μη ον. Έχουν δέμας (διακριτό σώμα) όσο
μικρό και αν είναι αυτό. Έτσι ο Επίκουρος εγκαταλείπει την συνέχεια που αποτελεί
θεμελιώδη έννοια για την Κλασσική Φυσική και τα μαθηματικά που την
περιγράφουν. Τα σώματα, είτε απαρτίζονται από κρυσταλλικές είτε από άμορφες είτε
από μικτού τύπου δομές, δεν αποτελούνται από απειράριθμα σημειακών διαστάσεων
μέρη αλλά από ορισμένα κβαντικής (δεματικής) υπόστασης άτομα σωματίδια. Αν
πάρουμε ένα τυπικό αντιπροσωπευτικό κρυσταλλικό κελίο με την περιοδική
επανάληψη του οποίου δομείται το συνολικό πλέγμα ενός κρυστάλλου, θα δούμε ότι
αποτελείται από ορισμένα άτομα που δονούνται κατέχοντας κάποιες θέσεις. Η
διαφορά των άμορφων υλικών από τα κρυσταλλικά είναι ότι: αντίθετα από ότι
συμβαίνει στα κρυσταλλικά, στα άμορφα ούτε τα άτομα ούτε και οι θέσεις τους
βρίσκονται με ομοιόμορφη περιοδικότητα στο σώμα, όμως έχουμε και πάλι συντυχίες
ατόμων που απέχουν μεταξύ τους.

39
Η αίσθηση της όσφρησης συντελείται όταν κάποιες πτητικές ουσίες (όγκοι τινές κατά τον Επίκουρο,
ΔΛ Ι 53) που προέρχονται από το οσμηρό αντικείμενο, παρασυρόμενες από ανισοταχή ρεύματα,
φτάνουν στην επιφάνεια του οσφρητικού οργάνου και διεγείρουν τις εκεί νευρικές απολήξεις
προκαλώντας το ερέθισμα (το αισθητήριον κινείν) που μεταφέρεται στον εγκέφαλο. Στην όσφρηση ο
εντοπισμός της οσμηρής πηγής δεν μπορεί να γίνει με μηχανισμό αντίστοιχο της διόφθαλμης όρασης.
Γίνεται ακολουθώντας το ρεύμα των πτητικών ουσιών με την μέγιστη πυκνότητα. Όσον αφορά την
ακοή ο μηχανισμός είναι αντίστοιχος με τον μηχανισμό της όρασης. Για τον λόγο αυτόν έχουμε
στερεοφωνική δίωτη ακοή, όπως έχουμε στερεοσκοπική διόφθαλμη όραση. Δες ΔΛ I 52, 53.

17
Για παράδειγμα ο κύβος που σχηματίζει ένα κρυσταλλικό κελίο NaCl (μαγειρικού
αλατιού) είναι τύπου fcc (face centered cubic). Ανάλογα συμβαίνουν και με τους
άλλους κρυσταλλικούς τύπους. Ένας τέτοιος κρυσταλλικός κύβος διαφέρει από το
γεωμετρικό (στερεομετρικό) του αντίστοιχο κατά το ότι δεν απαρτίζεται από έναν
άπειρο αριθμό σημείων αλλά από ορισμένα μόνο άτομα που κατέχουν κάποιες40
θέσεις και κενό, πολύ κενό. Αυτή η κβαντική – δεματική δομή αποτελεί, όπως
αναπτύσσω στην σχετική μελέτη μου, προϋπόθεση για την σταθερότητα της ύλης και
του κόσμου που μας περιβάλλει. Αυτό διακήρυττε ο Επίκουρος. Ήταν μια από τις
αλήθειες που απέκρυψε ο χριστιανικός σκοταδισμός και χρειάστηκαν 22 αιώνες για
να την επανακτήσουμε.

Σχηματική παράσταση της δομής ενός

κρυσταλλικού κελιού μαγειρικού αλατιού NaCl

Φωτογραφία Τιτανικού Στροντίου από μεγέθυνση με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο

που δείχνει την ατομική δομη του Τιτανικού Στροντίου SrTiO3. Τα φωτεινότερα είναι άτομα Στροντίου
και τα πιο Σκοτεινά τιτανίου, τα άτομα του οξυγόνου δεν φαίνονται.

Σχηματική κρυσταλλική δομη Τιτανικού Στροντίου SrTiO3 που εμφανίζει σαν κόκκινα σφαιρίδια τα
ανιόντα του Οξυγόνου Ο2- που λόγω του μικρού μεγέθους τους δεν φαίνονται στην εικόνα του
μικροσκοπίου. Τα μπλε σφαιρίδια είναι κατιόντα Τιτανίου Ti4+ και τα θαλασσιά κατιόντα Στροντίου
Sr2+.

Όπως αναφέρω στο σχετικό εδάφιο, ο Επίκουρος στο σκεπτικό που μετέρχεται για να
επισφραγίσει την άποψη του για την ύπαρξη πεπερασμένου αριθμού ειδών των
ατόμων, αλλά και πεπερασμένου αριθμού ατόμων μέσα σε ένα πεπερασμένο σώμα,
εισχωρεί βαθιά μέσα στις έννοιες της Μαθηματικής Ανάλυσης, και συγκεκριμένα σε
δύο θεμελιώδη θεωρήματα της: Το θεώρημα των Bolzano-Weirstrass και το ισότιμο
40
Ο λόγος που χρησιμοποιώ την έκφραση «κατέχουν κάποιες θέσεις» και όχι την έκφραση
«βρίσκονται σε ορισμένες θέσεις», είναι ότι στην κβαντική φυσική, αντίθετα με ότι νομίζεται στην
κλασσική, ένα άτομο δεν μπορεί να βρίσκεται ακριβώς σε κάποια θέση (σημείο) αλλά υπάρχει
πιθανότητα να βρίσκεται εκεί.

18
με αυτό, λήμμα των Heine-Borel41, που αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους του
Απειροστικού και Διαφορικού Λογισμού.
Αυτά για όσους νομίζουν ότι ο Επίκουρος δεν είχε μαθηματικές ικανότητες!
Ο Επίκουρος άπτεται αυτών των εννοιών, που είναι θεμελιώδεις για την διαπίστωση
της ιδιότητας της συνέχειας των συναρτήσεων που εξετάζει η Μαθηματική Ανάλυση,
επειδή η συνεχεία αποτελει προϋπόθεση για την διαφορισιμότητα και την
ολοκληρωσιμότητα των σχετικών συναρτήσεων. Όμως, επαναλαμβάνω, ο Επίκουρος
δεν ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την συνέχεια, επειδή το αντικείμενο της έρευνάς
του: αι άτομοι και το πλήθος τους μέσα στα σώματα ή το πλήθος των ειδών τους δεν
είναι απειράριθμο. Αναφέρεται στην έννοια της συνέχειας για να επικυρώσει την
ασυνεχή κβαντική δομή των ατόμων και των υλικών σωμάτων που απαρτίζονται από
αυτές. Χρησιμοποιεί τις έννοιες που περιγράφουν την συνέχεια, για να εμπεδώσει το
αντίθετο της, την ασυνέχεια (διακριτότητα) και την κβαντική δομή της ύλης.
Παρεμπιπτόντως να αναφέρω ότι τα μαθηματικά αυτά εφευρέθηκαν και
χρησιμοποιήθηκαν από κλασσικούς φυσικούς (Newton, Leibniz και άλλους)42, που
στήριζαν το σκεπτικό τους στην λανθασμένη υπόθεση της απειροστικής δομής και
της συνέχειας της ύλης σε αντίθεση με την κβαντική πραγματικότητα που διέπει την
ύλη και την φύση. Δεν ισχυρίζομαι ότι η Μαθηματική Ανάλυση δεν είναι χρήσιμη για
την Κβαντική Φυσική, αντίθετα μάλιστα, της είναι όχι απλώς χρήσιμη αλλά
απαραίτητη. Για παράδειγμα οι τελεστές Hamilton, ο Ερμιτιανός τελεστής, ή οι
τανυστές του Απόλυτου Διαφορικού Λογισμού και πολλά άλλα, αποτελούν ιδανικά
μαθηματικά εργαλεία για την Κβαντική Φυσική.

Επίκουρος και Δημόκριτος

Οι λοιδοροί του Επίκουρου (Κικέρων κ.α.), είπαν ότι έκλεψε τις θεωρίες του
Δημόκριτου αλλά και αυτά που έκλεψε δεν τα κατάλαβε και τα κατέστρεψε.
Ας δούμε κατά πόσο ευσταθούν αυτές οι λοιδορίες και δεν αποτελούν μπούμερανγκ
για τους λοιδορούς.
Κατ’ αρχήν το να αποδεχθείς μια θεωρία και να την επεκτείνεις είναι εντελώς θεμιτό,
με αυτόν τον τρόπο άλλωστε εξελίσσεται και αναπτύσσεται η επιστήμη.
Ο Επίκουρος παραδέχεται ως ορθόφρονα φιλόσοφο τον Δημόκριτο (Διογένης ο
Οινοανδέας, (Επιγραφή της Οινοάνδης) απόσπασμα 6 στίχος 2) και αποδέχεται την
περί ατόμων θεωρία του. Όμως διατυπώνει κάποιες δικές του επι μέρους απόψεις.
Στην άποψη του Δημόκριτου ότι αι άτομοι «είναι άπειροι κατά μέγεθος και πλήθος»43
έχει αντιρρήσεις, ορθές αντιρρήσεις που οφείλονται στην καθαρή, συνεπή λογική του.
Δέχεται ότι αι άτομοι είναι άπειροι κατά το πλήθος αντιτάσσει όμως την άποψη ότι
αι άτομοι δεν μπορεί να είναι άπειροι (απειράριθμοι) κατά το μέγεθος. Κατά τον
Επίκουρο αι άτομοι έχουν τρεις ιδιότητες: σχήμα, βάρος (μάζα) και μέγεθος (όγκο)
που χαρακτηρίζουν με συνδυασμούς τους τα είδη των ατόμων. Επίσης κατά τον
Επίκουρο οι σύνθετες ουσίες έχουν εντελώς διαφορετικές ιδιότητες από τας ατόμους
(τα στοιχεία) που τις απαρτίζουν. Ο Αριστοτέλης αναφέρει σε δύο εδάφια των
41
Δες Murray R. Spiegel, Advanced Calculus, Schaum Publishing Co, New York, σσ. 5, 11-12, 42-43,
50, 102. Διδάσκονται και κατά βάθος σε κουρς διδακτορικού επιπέδου στα μαθηματικά. Βλέπε πχ
Walter Rudin, Principles of Mathematical Analysis, McGraw-Hill. Mats Neymark, Analysens
grunder, Studentlitteratur, Lund 1970.

42
Στην προσπάθεια τους οι Newton και Leibniz να περιγράψουν τα φυσικά φαινόμενα με
μαθηματικούς όρους εφηύραν, παράλληλα και ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, τον Διαφορικό
Λογισμό. Η προσπάθεια αυτή απηχείται στον τίτλο του έργου του Newton, Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica (Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας)
43
ΔΛ Βίος Δημόκριτου Θ κεφ. ζ 44

19
“Μεταφυσικών” ότι κατά τον Δημόκριτο τα άτομα είχαν τρεις διαφοροποιητικές
ιδιότητες, διέφεραν κατά σχήμα, θέση και τάξη44.
Κατά την σύγχρονη θεωρία, τα άτομα και τα υποατομικά σωματίδια εκτός από το
σχήμα, την μάζα και τον όγκο έχουν και πολλές άλλες ιδιότητες να τις αναφέρω που
χαρακτηρίζουν την υλη στην ατομική και σωματιδιακή της μορφή. Επίσης είναι
παγκοίνως (trivially) γνωστό στην σύγχρονη χημεία ότι τα «προϊόντα μιας
αντίδρασης έχουν διαφορετικές ιδιότητες από τα αντιδραστήρια» και ότι «οι
μακροσκοπικές ιδιότητες των συνθέτων ουσιών δεν έχουν ομοιοτητες με τις ιδιότητες
των ατόμων που τις απαρτίζουν», σε πλήρη συμφωνία με τον Επίκουρο (ΕπΗ 54-57).

Ας εξετάσουμε τωρα την συγκεκριμμένη διαφορά μεταξύ επικούρειας και

δημοκρίτειας φυσικής φιλοσοφίας:
Όταν ο Δημόκριτος λέει ότι «αι άτομοι είναι άπειροι κατά μέγεθος», αδυνατεί να
προστατέψει την θεωρία του, θέτοντας ως όρια ένα μέγιστο και ένα ελάχιστο μέγεθος,
όπως φροντίζει και μπορεί να κάνει ο Επίκουρος (ΕπΗ 39, αλλά κυρίως 55, 56 κ.ε.).
Θα μπορούσαμε να πάρουμε κατά λέξη την δήλωση του Δημόκριτου και να δεχθούμε
απειροστικά μικρές ατόμους, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τον ίδιο τον ορισμό της
ατόμου. Θα μπορούσαμε να δεχθούμε και απείρως μεγάλες, τέτοιες που να είναι ίσες
σε μέγεθος με το ίδιο το Σύμπαν (κοσμιαίες, όπως παρατηρεί ο Στοβαίος45) στο
οποίο, με εκ προοιμίου παραδοχή (a priori), θεωρείται ότι εμπεριέχονται. Θα
μπορούσαμε επίσης ανάμεσα στο μηδέν και το άπειρο, ακολουθώντας κατά γράμμα
τον Δημόκριτο να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν άτομοι τέτοιου μεγέθους που να είναι
ορατές σε μας, κάτι που δεν φαίνεται να συμβαίνει, όπως λέει και ο Επίκουρος
κριτικάροντας τον Δημόκριτο: «…έδει και προς ημάς ορατάς ατόμους, ο ου
θεωρείται γινόμενον, ουθ όπως αν γένοιτο ορατή άτομος εστίν επινοήσαι» (ΕπΗ
56).
Αλλά ακόμα και αν ο Δημόκριτος περιόριζε τα απειράριθμα μεγέθη των ατόμων σε
μια περιορισμένη (φραγμένη) περιοχή μικρών, αόρατων δια γυμνού οφθαλμού
44
Στην πρώτη αναφορά του ο Αριστοτέλης (Μεταφυσικά I [985β 4-19]) διατυπώνει τα εξής:
Λεύκιππος δε και ο εταίρος αυτού Δημόκριτος στοιχεία μεν το πλήρες και το κενόν είναι φασί,
λέγοντες το μεν ον το δε μη ον, τούτων δε το μεν πλήρες και στερεόν το ον, το δε κενόν το μη ον (διό
και ουθέν μάλλον το ον του μη όντος είναι φασιν, ότι ουδέ του κενού το σώμα), αίτια δε των όντων
ταύτα ως ύλην. και καθάπερ οι εν ποιούντες την υποκειμένην ουσίαν τ’ άλλα τοις πάθεσιν αυτής
γεννώσι, το μανόν και το πυκνόν αρχάς τιθέμενοι των παθημάτων, τον αυτόν τρόπον και ούτοι τας
διαφοράς αιτίας των άλλων είναι φασίν. ταύτας μέντοι τρεις είναι λέγουσι, σχήμα τε και τάξιν και
θέσιν: διαφέρειν γάρ φασι το ον ρυσμώ και διαθιγή και τροπή μόνον: τούτων δε ο μεν ρυσμός
σχήμα εστίν η δε διαθιγή τάξις η δε τροπή θέσις: διαφέρει γαρ το μεν Α του Ν σχήματι το δε ΑΝ
του ΝΑ τάξει το δε Ζ του Η θέσει. περί δε κινήσεως, όθεν ή πώς υπάρξει τοις ούσι.
Από αυτήν την αναφορά του ο Αριστοτέλη φαίνεται ότι ενώ τα Α και Ν είναι άτομα με την
σύγχρονη έννοια, τα ΑΝ και ΝΑ είναι συνθέσεις ατόμων, δηλαδή μόρια, και μάλιστα ισομερή. Ο
Δημόκριτος με άλλα λόγια έχει εισαγάγει την έννοια της Χημικής Ισομέρειας, αλλά όχι μόνο αυτήν,
έχει ταυτόχρονα κάνει και την πρώτη νύξη για την έννοια της Βιοχημικής Κωδικοποίησης: αν
αντικαταστήσουμε τα Α, N, Z και H, με τα A, G, C και T που είναι τα αρχικά των βάσεων Adenine,
Guanine, Cytosine και Thymine, μπορούμε με κωδικοποιητική επιλογή των ζευγών ΑΤ ή ΤΑ και GC ή
CG να κατασκευάσουμε την διπλή έλικα του DNA.
Ο Επίκουρος, που κατά πάσα πιθανότητα γνώριζε την ορθή περί ισομέρειας άποψη του
Δημόκριτου, πρέπει και να την αποδεχόταν, αφού δεν μας είναι γνωστές κάποιες αντιρρήσεις του.

Στην δεύτερη αναφορά του επί του θέματος ο Αριστοτέλης (Μεταφυσικά VIII [1042 β 11-15])
διατυπώνει τα εξής: Δημόκριτος μεν ουν τρεις διαφοράς έοικεν οιομένω είναι （ το μεν γαρ
υποκείμενον σώμα, την ύλην, εν και ταυτόν, διαφέρειν δε ή ρυσμώ, ο εστί σχήμα, ή τροπή, ο εστί
θέσις, ή διαθιγή, ο εστί τάξις).
45
Ιωάννης Στοβαίος: Εκλογαί φυσικαί. Κ. Μαρξ «Η διαφορά της Δημοκρίτειας και της Επικούρειας
φυσικής φιλοσοφίας», εκδόσεις «Γνώση», σελίδα 99.

20
μεγεθών, πάλι θα είχε πρόβλημα. Επειδή τότε θα είχαμε την περίπτωση ενός
φραγμένου απειροσυνόλου μεγεθών (bounded infinite set) που κατά το θεώρημα των
Bolzano-Weirstrass έχει τουλάχιστον ένα οριακό σημείο δηλαδή ένα σημείο
συσσώρευσης (accumulation or cluster point). Στο σημείο αυτό (ορθότερα: στην
γειτονία αυτού του σημείου) θα ήταν συσσωρευμένα απειράριθμα μεγέθη (είδη)
ατόμων που δεν θα ήταν διακριτά μεταξύ τους, και η περί ατόμων θεωρία, που
προϋποθέτει την διακριτότητα, και πάλι θα κατέρρεε.
Ο Επίκουρος αντίθετα, λύνει το πρόβλημα με το να δεχτεί πεπερασμένο αριθμό
μεγεθών (ειδών) ατόμων. Στην απόδειξη του μάλιστα, χρησιμοποιεί σκεπτικό, που η
ομοιότητα του ή μάλλον η εξ αντιστροφής αντιστοιχία του με το σκεπτικό του
θεωρήματος των Bolzano-Weirstrass, αλλά και του ισοδυνάμου με αυτό λήμματος
των Heine-Borel εκπλήσσει πραγματικά. (ΕπΗ 58, 59 και 60).
Επαναλαμβάνω ότι ο Επίκουρος για την άρση όλων των ασυνεπειών και των
παραλόγων καταλήξεων, ακριβώς για να στηρίξει την διακριτότητα και την
κβαντική (δεματική) υπόσταση των ατόμων, δέχεται πεπερασμένο αριθμό ειδών
των ατόμων, άποψη που πανηγυρικά επιβεβαιώνεται σήμερα από την Χημεία και την
Σωματιδιακή Φυσική.

Ένα άλλο θέμα στο οποίο ο Επίκουρος διαφωνεί με τον Δημόκριτο (Διογένης ο
Οινοανδέας, απόσπασμα 54 στίχοι 2 και 3) είναι το θέμα της τυχαίας παρεγκλίσεως,
που η «δόξα» η άποψη δηλαδή του Επίκουρου επιβεβαιώνεται επίσης πανηγυρικά
από την Κβαντοφυσική και την Θεωρία του Χάους. Η διαφορά αυτή (όπως αναφέρω
και σε άλλο σημείο της πραγματείας μου) απασχόλησε ιδιαίτερα τον Μαρξ που στην
διδακτορική του διατριβή δέχεται την τυχαιοκρατική και μη αιτιοκρατική άποψη του
Επίκουρου, σε αντίθεση με πολλούς σύγχρονους μαρξιστές μαρξιστικότερους του
Μαρξ.

Επίκουρος και διαλεκτική

Ο Επίκουρος αποδοκιμάζει την «διαλεκτικήν» και επιμένει ότι για να προχωρήσουν
στην έρευνα τους οι φυσικοί, αρκεί να ορίζονται με ακρίβεια τα πράγματα (ΔΛ Βίος
Επίκουρου 31).
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διαλεκτική, δηλαδή η δια του διάλογου εξεύρεση της
«αληθείας», ήταν στην εποχή του Επίκουρου η μέθοδος των σοφιστών και κατά
κάποιο τρόπο ταυτίζεται με την σοφιστική. Οι σοφιστές χρημάτιζαν και δικηγόροι της
εποχής και χρηματίζονταν ως τέτοιοι. Ήταν γνωστές σε όλους οι «ικανότητες» των
σοφιστών, μέσω της διαλεκτικής, να κάνουν το άσπρο μαύρο. Ο Πλάτωνας
χρησιμοποιεί στους διαλόγους του την διαλεκτική, «πρώτος μάλιστα καθιερώνει και
τον όρο, με το επίθετο διαλεκτικός. (Κρατύλος 390c), αλλά και με τις εκφράσεις
«πορεία διαλεκτική», «μέθοδος διαλεκτική», «λόγος διαλεκτικός» (Πολιτεία 532b,
533c και 534b), θεωρεί δε την διαλεκτική μάθημα υπέρτερο πάντων των μαθημάτων
(«ώσπερ θριγκός τοις μαθήμασιν η διαλεκτική», Πολιτεία 334e). Παράλληλα όμως ο
Πλάτωνας κατηγορεί τους σοφιστές δίνοντας τους το επίθετο «εριστικοί» θέλοντας να
δείξει ότι ήταν κακόπιστα διαλεκτικοί. Το επίθετο καθιερώνεται και χρησιμοποιείται
με την ίδια έννοια από τον Αριστοτέλη και τους μεταγενέστερους, δηλώνοντας
πάντοτε τον «αδιόρθωτο σοφιστή» που διαστρέφει την αλήθεια46.

46
Ο Αριστοτέλης αναφέρει τον προσωκρατικό (ελεάτη) Ζήνωνα ως «εὑρετή τῆς διαλεκτικῆς», ενώ
παραδέχεται ότι και ο δάσκαλος του Ζήνωνα, ο Παρμενίδης, δεν ήταν «ἄπειρος», δηλαδή άσχετος με
τη διαλεκτική (Αριστοτέλους, Αποσπάσματα, Σοφιστής). Πηγή: Περιοδικό «ΟΥΤΟΠΙΑ», Σεπτέμβρης-
Οκτώβρης 2005, άρθρο της Κικής Αλατζόγλου-Θέμελη.

21
Ο Σωκράτης, αν και ρητά διαβεβαίωνε την αντιπαλότητα του με τους σοφιστές,
εντούτοις χρησιμοποιούσε την διαλεκτική μέθοδο τους. Προϊόν της διαλεκτικής είναι
και το σωκρατικό παράδοξο «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», που δέχτηκε την σκωπτική
κριτική των επικούρειων.
Η μέθοδος του Επικούρου δεν επέτρεπε διαλεκτικά τεχνάσματα και παιχνίδια. Ο
Επίκουρος χρησιμοποιούσε την επιστάμενη παρατήρηση και την λογική συνέπεια
για να ερμηνεύσει τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου, χωρίς αυθαίρετες ιδεοληψίες
και ταχυδακτυλουργικά σοφίσματα, χωρίς την ανύπαρκτη θεϊκή παρέμβαση, όπως
ακριβώς κάνουν οι σύγχρονοι επιστήμονες. Τέλος να αναφέρω ότι η διαλεκτική των
σοφιστών και του Σωκράτη δεν είναι η διαλεκτική του Χέγκελ και του Μαρξ, που
προσπαθεί να ερμηνεύσει την εξέλιξη ακολουθώντας την πορεία: θέση-αντίθεση-
σύνθεση. Η διαλεκτική των σοφιστών, που απορρίπτει ο Επίκουρος, θυμίζει όπως
προανέφερα δικηγορίστικα τεχνάσματα διαστρέβλωσης της αλήθειας. Όποιος θέλει
να την βιώσει στην σύγχρονη εκδοχή της, δεν έχει παρά να παρακολουθήσει τις
αγορεύσεις ψευδόμενων δικηγόρων μέσα στα σύγχρονα ελληνικά δικαστήρια.

Τα κατά Επίκουρο κριτήρια της Αληθείας

Κατά τον Επίκουρο κριτήρια της αληθείας είναι:
1) Οι αισθήσεις που παρέχουν την εμπειρία
2) Οι προλήψεις που αποτελούν την επιβεβαιωμένη (επιστημονική) γνώση μέσω της
έλλογης κριτικής επεξεργασίας των εμπειριών από τον νου. Όμως, εκτός από τις
προλήψεις, την ύπαρξη τους οφείλουν στις αισθήσεις, με κάποια βοήθεια και του
κριτικού λόγου του νου, και τα συναισθήματα (επαισθήματα) και οι
συμπερασματικοί συλλογισμοί (επίνοιες) (ΔΛ Βίος Επίκουρου 32, 33)
3) Τα πάθη (βιώματα) αποτελούν το τρίτο κριτήριο της αληθείας. Τα πάθη ο
Επίκουρος τα χωρίζει σε δύο κατηγορίες: τα δυσάρεστα και τα ευχάριστα, θα
μπορούσαμε να τα αποκαλέσουμε και αλγεινά και γαληνευτικά ή οδυνηρά και
ηδονικά (ΔΛ Βίος Επίκουρου 34). Μέσω των παθών το κάθε ζώο αλλά και ο
άνθρωπος τρέπεται ώστε με την επιλογή (αίρεσιν) ή την αποφυγή (φυγήν) τους,
καταφέρνει να βελτιώσει και να επιμηκύνει τον βίο του, συμβάλλοντας και στην
διατήρηση του είδους του. Τα πάθη καθοδηγούν τις ενέργειες που θα πρέπει να
κάνουμε ή να παραλείψουμε ως ζωντανά όντα για την καλύτερη και μακρύτερη
διαβίωση μας47. Υπ’ αυτό το σκεπτικό τα πάθη αποτελούν κρίσιμες βιωματικές
α-λήθειες, ουσιαστικά, χρηστικά κριτήρια της αληθείας, που αν δεν τα βιώναμε ή
επέρχονταν η λήθη τους (αν δηλαδή δεν ήταν α-ληθή) θα δυσκολευόταν ή δεν θα
ήταν εφικτή η ύπαρξη μας.

Επιβεβαίωση της ύπαρξης των ατόμων

Όσοι έχουν βρεθεί σε ένα σκοτεινό δωμάτιο που από μια χαραμάδα μπαίνει δυνατό
φως, θα έχουν παρατηρήσει ότι τα αιωρούμενα στον αέρα σωματίδια που φωτίζονται
και τα βλέπουμε, εκτελούν μια τυχαία κίνηση με συχνές αλλαγές της κατεύθυνσης.
Αυτό περιγράφεται από τον Λουκρήτιο ως επιβεβαίωση της ύπαρξης των ατόμων,
που σαν μικρά αόρατα σφαιρίδια κινούμενα με διαφορετικές ταχύτητες προς κάθε
κατεύθυνση, χτυπούν (αντικόπτουν) τα πολύ μεγαλύτερα από αυτές ορατά σωματίδια
και τους αλλάζουν τυχαία κατεύθυνση. Κατά τον Λουκρήτιο (που αναφέρεται στην
περιγραφή του Επίκουρου), αυτό αποτελεί τεκμήριο για την ύπαρξη των αόρατων με

47
Δες σχετικά λήμματα για την λειτουργική σημασία του πόνου. Δες και τις σχετικές με το θέμα αυτό
εύστοχες υποσημειώσεις του Μαρξ στην διδακτορική διατριβή του.

22
γυμνό μάτι ατόμων48. Πράγματι το φαινόμενο αυτό αποτελεί την μοναδική
τεκμηρίωση για την ύπαρξη των ατόμων, οντοτήτων του μικρόκοσμου, που μπορεί να
γίνει με γυμνό μάτι χωρίς πειραματικά όργανα.
Την περιγραφή αυτήν την παρουσιάζουν τα περισσότερα σύγχρονα σχολικά
εγχειρίδια φυσικής με την ονομασία «Κίνηση Brawn». Ρωτώ, μήπως από σεβασμό
στους πρώτους που την περιέγραψαν θα έπρεπε να ονομάζεται «Κίνηση Επίκουρου -
Λουκρήτιου»;

Παράδειγμα περιγραφής κίνησης Brown (random walk) σε δύο διαστάσεις.

Ισοταχής κίνηση των σωμάτων στο κενό.

Ο Επίκουρος δήλωσε ότι τα σώματα πέφτουν ισοταχώς στο κενό αδιάφορα από το
βάρος τους49. Παρά το γεγονός ότι δεν είχε διαμορφωμένη θεωρητική άποψη για το
πεδίο βαρύτητας της Γης, διατύπωσε την παραπάνω πρόταση έχοντας βιωματική
εμπειρία από αυτό το πεδίο, όπως έχουμε όλοι μας. Την ιδία πρόταση διατύπωσε και
ο Γαλιλαίος 19 αιώνες αργότερα, λέγεται μάλιστα ότι έκανε και σχετικά πειράματα
από τον Κεκλιμένο Πύργο της Πίζας για να την αποδείξει πειραματικά. Σήμερα
ελάχιστοι γνωρίζουν ότι ο πρώτος που το διατύπωσε αυτό ήταν ο Επίκουρος και όχι ο
Γαλιλαίος.
Να προσθέσω στο παραπάνω ένα σχόλιο:
Στο κείμενο της προηγούμενης παραγράφου απέφυγα να μιλήσω για Φυσικό Νόμο
και είπα ότι «δήλωσε ή διατύπωσε την πρόταση». Ο λόγος είναι ότι όταν μιλάμε για
αντικείμενα που πέφτουν στην Γη ή που έλκει η Γη, όπως αυτά που εξέταζαν ο
Επίκουρος και ο Γαλιλαίος, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψη μας τους εξής δυο
περιορισμούς, 1ον ότι η πτώση των αντικειμένων πρέπει να εξετάζεται στον ίδιο τόπο
και 2ον ότι η μάζα των αντικειμένων είναι πολύ μικρή σε σχέση με την μάζα της Γης
και επιπλέον ότι δεν υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ των μαζών τους. Ο 1ος
περιορισμός ισχύει επειδή το πεδίο βαρύτητας της Γης δεν είναι ομογενές αλλά
αλλάζει από τόπο σε τόπο και ο 2ος επειδή ένα πολύ βαρύ σώμα θα «πρόσθετε» στο
πεδίο βαρύτητας της Γης το δικό του πεδίο βαρύτητας, π.χ. δεν γίνεται να κάνουμε το
πείραμα «ρίχνοντας» από τον Πύργο της Πίζας το Φεγγάρι γιατί και μόνο που θα το
φέρναμε κοντά στην Γη θα έκανε με την βαρύτητα του τα πάντα Γης Μαδιάμ.
Ο Νόμος της Βαρυτικής Παγκόσμιας Έλξης υπάρχει και λέει ότι: Κάθε σώμα με
μάζα δημιουργεί βαρυτικό πεδίο ανάλογο με το μέγεθος της μάζας του, το πεδίο
αδυνατίζει καθώς απομακρυνόμαστε από το σώμα ανάλογα με το τετράγωνο της
απόστασης από το κέντρο βάρους του σώματος. Η διαμόρφωση του παγκόσμιου
βαρυτικού πεδίου σε δεδομένη στιγμή εξαρτάται από την κατανομή των μαζών στον

48
DRN Βιβλίο ΙΙ, 112 – 124.
49
ΕπΗ 43 (…του κενού την είξιν ομοίαν παρεχομένου και τη κουφοτάτη και τη βαρυτάτη), αλλά
και στο 61, αν και εκεί προκαλεί σύγχυση η αναφορά του Επίκουρου και στις κουφότατες ατόμους
των ειδώλων δηλαδή των φωτονίων, αλλά και στις ατόμους που απαρτίζουν τα σώματα και έχουν
μάζα. Το θέμα θίγεται και στο ΕπΗ 61. Η απαλοιφή της σύγχυσης μπορεί να γίνει με προσφυγή στο
επόμενο χωρίο, το ΕπΗ 62

23
Κόσμο. Αυτό ισχύει λαμβάνοντας υπ’ όψη μας την Κλασσική Φυσική που θεώρει ότι
με την στιγμιαία αναμετάδοση η μια άκρη του σύμπαντος γνωρίζει τι κατανομή
μαζών υπάρχει στην άλλη άκρη. Όμως επειδή δεν υπάρχει στιγμιαία αναμετάδοση, η
Κλασσική φυσική δεν μπορεί να ισχύει. Αντίθετα ισχύει η Σχετικιστική Φυσική,
Ειδική ή Γενική, που η πρώτη παίρνει υπ’ όψη της την βραδυπορία της
αλληλεπίδρασης λόγω της πεπερασμένης ταχύτητας του φωτός και η δεύτερη την
κάμψη του χωροχρόνου λόγω της ύπαρξης μαζών, αλλάζοντας δραματικά τον κόσμο
και την άποψη που θα μπορούσαμε να έχουμε για αυτόν.
Όμως τι είναι πεδίο;
Ας πάρουμε για παράδειγμα ότι συμβαίνει με την βαρύτητα. Είπαμε ότι κάθε μάζα
ασκεί γύρω της την επίδραση να έλκει κάθε άλλη μάζα. Είπαμε επίσης ότι η έλξη που
ασκείται είναι ανάλογη με το μέγεθος της μάζας και αντιστρόφως ανάλογη με το
τετράγωνο της απόστασης που χωρίζει την μάζα που ασκεί την έλξη από την μάζα
που έλκεται. Αυτονόητο είναι ότι και για την μάζα που έλκεται ισχύουν τα ίδια.
Μπορούμε να θεωρήσουμε την έλξη σαν μια δύναμη που ασκείται κάθε στιγμή του
χρόνου σε κάθε σημείο του χώρου (μπορούμε να ενοποιήσουμε τον μονοδιάστατο
χρόνο και τον τριδιάστατο χωρο και να «φτιάξουμε» τον τετραδιάστατο χωροχρόνο
και να μιλάμε για σημεία του τετραδιάστατου χωροχρόνου). Αν αναπαραστήσουμε
την δύναμη της έλξης σε κάθε τέτοιο σημείο με ένα βέλος που η κατεύθυνση του και
το μήκος του θα αντιπροσωπεύουν την κατεύθυνση και το μέτρο της δύναμης έλξης,
μπορούμε να πούμε ότι η εικόνα που σχηματίζεται αναπαριστά το πεδίο βαρύτητας ή
βαρυτικό πεδίο (gravitational field) που δημιουργεί η συγκεκριμένη μάζα. Τέτοια
βέλη στην γλώσσα των μαθηματικών ονομάζονται διανύσματα (vectors) και το
σύνολο των σημείων του χωροχρόνου που υπάρχουν αυτά τα διανύσματα ονομάζεται
διανυσματικό πεδίο (vector field). Το πεδίο της βαρύτητας είναι ένα τέτοιο
διανυσματικό πεδίο. Ένα άλλο διανυσματικό πεδίο είναι το ηλεκτρικό πεδίο. Όπως οι
μάζες έλκουν η μια την άλλη έτσι και τα ηλεκτρικά φορτία έλκουν ή απωθούν (εδώ
υπάρχει μια διαφορά) το ένα το άλλο. Αν έχουν διαφορετική πολικότητα έλκονται, αν
έχουν όμοια πολικότητα απωθούνται. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των φορτίων
εξελίσσεται μέσα σε ένα διανυσματικό πεδίο, το ηλεκτρικό πεδίο. Η υλη που έχει και
μάζα και φορτίο προκαλεί με την κατανομή της στον χωροχρόνο δυο πεδία το
βαρυτικό και το ηλεκτρικό. (Στην πραγματικότητα ηλεκτρομαγνητικό επειδή τα
φορτία που κινούνται παράγουν μαγνητικό πεδίο). Όταν τα πεδία αφορούν το ίδιο
είδος αλληλεπίδρασης (αλληλεπίδρασης μεταξύ ομοίων φυσικών μεγεθών) μπορούν
να προστεθούν διανυσματικά και να δώσουν ένα σύνθετο συνολικό πεδίο. Αν όμως
στον ίδιο χωροχρόνο δρουν πολλές διαφορετικού τύπου αλληλεπιδράσεις, αυτές
μπορούν να συνυπάρχουν στην ιδία περιοχή του χωροχρόνου, χωρίς να επηρεάζει και
να αλλοιώνει άμεσα η μια την άλλη. Κατά συνέπεια και τα πεδία που τις εκφράζουν
συνυπάρχουν χωρίς να προστίθενται το ένα στο άλλο. Όμως τα πεδία επηρεάζουν
έμμεσα το ένα το άλλο μέσω της ύλης, επειδή η ύλη που έχει και μάζα και φορτίο με
την κατανομή της στον χωροχρόνο αλληλεπιδρά και επηρεάζει και τα δύο πεδία
ταυτόχρονα50. Αυτό μπορούμε να το επεκτείνουμε εκτός από την Βαρυτική και την
Ηλεκτρομαγνητική και στις υπόλοιπες αλληλεπιδράσεις, δηλαδή την Ισχυρή, την
Ασθενή, την Υπερισχυρή και την Υπερασθενή αλληλεπίδραση.
Οι φυσικοί αναζητούν κάποια πιο βαθειά, πιο θεμελιώδη αλληλεπίδραση που όλες οι
γνωστές αλληλεπιδράσεις είναι απλές εκφάνσεις της. Η αναζήτηση αυτή της
ενοποίησης όλων των τεσσάρων (ή έξι) γνωστών αλληλεπιδράσεων και των
50
Σε αυτήν την ιδιότητα, της συνύπαρξης πεδίων στην ίδια περιοχή του χωροχρόνου χωρίς άμεσο
μεταξύ τους επηρεασμό αλλά μόνο μέσω της ύλης, στηρίζεται το πείραμα Millikan με το οποίο
καθορίστηκε για πρώτη φορά το θεμελιώδες ηλεκτρικό φορτίο, το φορτίο δηλαδή του ηλεκτρονίου.

24
αντιστοίχων πεδίων, έχει πάρει την πομπώδη ονομασία Μεγάλη Ενοποιητική
Θεωρία (Grand Unifying Theory). Κάποια συνολική ενοποίηση δεν έχει επιτευχτεί
μέχρι σήμερα.

Οι κεραυνοί αποτελούνται από καθαρό ηλεκτρισμό

για τον οποίο οι αρχαίοι, δεν είχαν αναπτύξει θεωρία

Γραμμές ηλεκτρικού πεδίου γύρω από δύο φορτισμένα σωματίδια.

Στο αριστερό σχήμα τα σωματίδια έχουν το ίδιο φορτίο, και στο δεξιό αντίθετο

Οι αρχαίοι έλληνες γνωρίζουν ότι όλα τα σώματα έλκονται προς τα κάτω. Γνωρίζουν
με αλλά λόγια την βαρυτική έλξη της Γης. Δεν γνωρίζουν όμως, ότι είναι αυτή η
έλξη, ως παγκόσμια αλληλεπίδραση, που κρατεί την Γη σε τροχιά γύρω από τον
Ήλιο και την Σελήνη γύρω από την Γη. Δεν γνωρίζουν ότι όλα τα ουράνια σώματα
(τα μετέωρα) κρατούνται στις τροχιές τους χάρη στην αλληλεπίδραση της βαρύτητας,
και σοβαροί φιλόσοφοι όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούν ότι τα κινούν
θεϊκές δυνάμεις. Δεν γνωρίζουν τον Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης. Πάντως ο
Επίκουρος δεν έπαυε να διατυμπανίζει ότι δεν υπάρχουν θεοί πίσω από την κίνηση
των μετεώρων και ότι η κίνηση αυτή όπως και κάθε λειτουργία στο συμπάν οφείλεται
σε Νόμους της Φύσης.

Το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου και η σύγχρονη άποψη. Η δύναμη της βαρύτητας κρατά
τους πλανήτες σε τροχιά γύρω από τον ήλιο. (Η εικόνα δεν βρίσκεται σε ορθή κλίμακα μεγεθών).

Οι αρχαίοι έλληνες από τις τέσσερεις ή τις έξι αλληλεπιδράσεις γνωρίζουν μόνο την
αλληλεπίδραση της βαρύτητας αλλά και αυτήν στην περιορισμένη περιοχή πάνω στην
επιφάνεια της Γης ή λίγο πάνω από την Γη. Οι παρατηρήσεις που είχαν κάνει για τις
εκκενώσεις των ηλεκτροφόρων ιχθύων και την έλξη ή την άπωση του ήλεκτρου και
των μαγνητών, αποτελούσαν μεμονωμένες παρατηρήσεις που δεν πρόλαβαν να τις
εντάξουν σε ένα ευρύτερο φυσικοφιλοσοφικό πλαίσιο. Δεν πρόλαβαν να αναπτύξουν

25
θεωρία51 για την ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση και την σχέση που αυτή έχει με
το φως.
Παρατήρηση: Παρά το ότι, οι αισθήσεις μας λειτουργούν όλες με τους κανόνες της
ηλεκτρομαγνητικής αλληλεπίδρασης. Παρά το ότι κάθε τι που προσλαμβάνουμε:
βλέπουμε, ακούμε, απτόμαστε, γευόμαστε και οσφραινόμαστε, το αντιλαμβανόμαστε
ως ηλεκτρομαγνητικά σήματα που έρχονται στον εγκέφαλο. Παρά το ότι ακόμα και η
αίσθηση της ισορροπίας (του πάνω και του κάτω) που σχετίζεται με την βαρύτητα,
γίνεται και αυτή αντιληπτή από τον εγκέφαλο μέσω ηλεκτρομαγνητικών σημάτων.
Παρά το ότι ακόμα και ο πόνος και η ηδονή γίνονται αισθητά με ηλεκτρομαγνητικό
τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, θεωρία για τον ηλεκτρομαγνητισμό αναπτύχτηκε σχετικά
πρόσφατα με εργασίες των J. C. F. Gauss, M. Faraday, A.M. Ampère και άλλων, για
να συνοψισθεί από τον J.C. Maxwell σε τέσσερεις εξισώσεις, που αν και
διατυπώθηκαν πριν από την Θεωρία της Σχετικότητας, είναι απόλυτα συμβατές με
αυτήν.

Επίλογος
Το παραπάνω άρθρο αποτελεί συρραφή από αποσπάσματα της σχετικής μελέτης μου
που πρόκειται να δημοσιεύσω και πιθανότατα εμπεριέχει παραλείψεις, ασάφειες και
αντιφάσεις. Θα είμαι ευγνώμων για τις σχετικές υποδείξεις.
Στο άρθρο αυτό προσπάθησα να κάνω μια εμπεριστατωμένη και αντικειμενική
παρουσίαση κάποιων απόψεων του Επίκουρου για την Φυση, συγκρίνοντας τις με τις
σύγχρονες αντιλήψεις. Οι παραπομπές στην βιβλιογραφία, λόγω δυσκολιών
πρόσβασης σε αυτήν, είναι ολιγάριθμες, κάτι που φιλοδοξώ να διορθώσω στην υπό
διαμόρφωση μελέτη μου. Δυστυχώς το έργο του Λουκρήτιου μπόρεσα να το
προσεγγίσω μόνο με μεταφράσεις από τα Λατινικά.

Γιάννης Αλεξάκης

51
Οι Έλληνες δεν πρόλαβαν να αναπτύξουν ηλεκτρομαγνητική θεωρία όπως δεν πρόλαβαν να
αναπτύξουν και τεχνολογία, ενώ ήταν στα πρόθυρα να το κάνουν, για τον λόγο ότι διακόπηκε η
συνέχιση του πολιτισμού τους. Επειδή ενέσκηψαν η ρωμαϊκή κατάκτηση και η συνακόλουθη
σκοταδιστική λαίλαπα του χριστιανισμού που τελικά επέφερε τον μεσαίωνα.

26