Buod ng lam-ang

Noong unang panahon, may mag-asawang nag ngangalang Juan at

Namongan. Ang mag asawa ay nakatira sa baryo ng Nalbuan.Noong
magbuntis si Namongan ay umalis ang asawang si Juan upang
parusahan ang isang grupo ng igorot.Habang wala si Juan ay
isinilang ni Namongan ang kanilang anak na lalake. Lubos na
kahanga hanga ang sanggol sapagkat pagkapanganak pa lamang ay
marunong na itong magsalita.Ang pangalang "Lam-ang" ay sya
mismo ang pumili. Maging ang mga ninong at ninang ay sya ring
nagtalaga.Isang araw, nagtanong si Lam-ang kung nasaan ang
kanyang ama."Nasa bundok ito upang parusahan ang mga igorot" na
saad naman ng ina.Nalungkot si Lam-ang sapagkat matagal na
nyang di nakikita ang ama buhat ng sya ay isilang.Isang araw ay
nanaginip si Lam-ang na ang kanyang ama ay pinatay ng mga igorot.
Sa galit nito ay nagpunta sya sa kabundukan at pinatay lahat ng
igorot doon.Ang batang si Lam-ang ay syam na taong gulang pa
lamang noon.Sa kanyang paguwi sa kanilang lugar sa Nalbuan ay
napadaan si Lam-ang sa ilog ng Amburayan. Doon ay pinaliguan sya
ng mga kabigang babae. Ang mga dumi at dugo sa katawan ni Lam-
ang ay naging tila lason na pumatay sa mga isdang nasa ilog.Nang
nasa wastong gulang na si Lam-ang ay nakilala nya si Ines
Kannoyan. Sya ay umibig dito.Nagpasyang manligaw si Lam-ang sa
magandang si Ines. Dala ang kanyang tandang at paboritong
aso.Lubos na nainis si Lam-ang nang makitang maraming
nakapalibot na manliligaw sa bahay ni Ines kaya't inutusan nya ang
kanyang tandang na tumilaok. Sa tinalok ng manok ay agad na
nasira ang bahay ni Ines at namatay ang lahat ng manliligaw.Agad
namang inutusan ni Lam-ang na kumahol ang aso at tumahol nga
ito. Sa tahol naman ng kanyang aso ay tila himalang bumalik sa dati
ang gumuhong bahay ni Ines.Lumabas si Ines at ang magulang nito
upang harapin si Lam-ang.Hiningi ni Lam-ang ang kamay ni Ines
upang pakasalan. Hindi naman tumanggi ang mga magulang ni Ines
sa isang kondisyon.Tapatan lamang ang kanilang kayamanan. Hindi
naman ito naging hadlang kay Lam-ang. Umuwi si Lam-ang at
bumalik na may dalang bangka na puno ng ginto. At kalaunay
ikinasal din sila ni Ines.
Lumipas ang maraming taon ay dumating ang pagkakataon upang
manghuli si Lam-ang ng isdang "Rarang". Isang obligasyon sa mga
lalaking may asawa ang humuli nito.Ngunit may pangitain na si
Lam-ang na mapapatay sya ng isdang "Berkahan". Ito ay isang isda
na kalahi ng mga pating.Sa kabila nito ay di pa rin nagbago ang isip
ni Lam-ang na hulihin ang isdang Rarang.Ngunit nangyari nga ang
pangitain ni Lam-ang at sya ay napatay ng Berkahan.Lubhang
nagtangis si Ines at agad na umupa ng mga maninisid upang
makuha ang mga buto ni Lam-ang.Agad namang nakuha ang mga
buto ni Lam-ang.Kasama ni Ines ang tandang at aso ni Lam-ang,
kanilang dinasalan gabi-gabi ang mga buto ng asawa.Hanggang sa
isang araw, si Lam-ang ay muling nabuhay.Mula noon ay namuhay
sila ng masaya.

HANDIONG
Si Baltog ay isang batang lalaki na malakas mabait at matipuno. Anak siya
ni Handiong ang pinuno ngkanilang bayan. Isang araw ikinuwento sa kanya
ng ama ang kalunos lunos nilang kalagayan sa kanilangbayan. Marami silang
kaaway na dumating upang patayin at sirain ang kanilang pinagkukunan
ngikabubuhay. Ang iba sa kanila ay namatay na dahil sa kagutuman."Pagod
ng lumaban ang mga tao atgusto na nila ng mapayapang buhay" sambit ng
kanyang ama. "Ano ang gusto mong ipagawa sa akinama" tanong ni
Baltog.Tumingin ng direstso sa kanyang mata ang kanyang ama at
hinawakan sa balikat."Humanap ka ng lugar kung saan makakapamuhay
tayong panatag at payapa." Iginala nya ang kanyangmata sa paligid at
nakita nya ang kahirapan na nangyayari sa kanilang bayan at siya din ay
nalungkot."Masyado na akong matanda kaya inaatang ko na ito sa iyong
mga balikat. Bata ka pa, malakas atmatapang. Alam kong magagawa mo ito.
Para sa akin at sa ating mga mamamayan." muling dugtong
niHandiong.Nagbigay ng basbas si Handiong kay Baltog. Kinagabihan
naglayag si Baltog sakay ng isang maliit nabangka na magdadala sa kanya
sa lugar ng Kabikulan. Sa malawak na dagat, nasagupa ni Baltog
angmalakas na hangin at malalaking alon na sumira sa kanyang bangka.
Kinailangan niyang lumangoy atmuntikan na siyang malunod bago niya
ligtas na narating ang dalampasigan ng baybaying bayan ngKabikulan.Nang
makarating siyanagsimula siyang magikot hanggang nakita niya ang lupain
ng Ibalon isangmagandang lugar para sa kanya at sa mga mamamayan. Ang
lupa ay mataba at magandang pagtamnanng mga halamang ugat, palay at
mga gulay. Ito rin ay maganda para sa kanilang mga hayop. Para itonglupain
ng gatas at pulot.Nagustuhan ni Baltog ang lupain. Ngunit meron palang
naninirahan ditong ilang buwaya na may pakpakna nakakalipad, mga baboy
ramong kasinglaki ng elepante at isang sawa na may ulo ng isang
babae.Pero desidido si Baltog na mapasakanila ang lupain ng Ibalon.Kaya
nilabanan niya ang mga buwaya at mga baboy ramo ng buo niyang lakas.
Dahil sa kanyang galing samano-manong pakikipaglaban natalo niya lahat
ng buwaya at baboy ramo, pinatay niya ito at pinagpira-piraso. Ngunit, ang
sawa na may ulo ng babae ay nakatakas at humanap ng ibang
matitirahan.Bumalik na siya sa kanilang bayan at ibinalita sa kanyang ama
ang tungkol sa lupain di na sila nagsayangng oras at agad agad silang
umalis kasama ang mga mamayanan. Tinuruan nina Handiong at Baltog
angmga mamamayan ng ilang paraan upang magkaroon ng kabuhayan. At
hindi nagtagal ay gumanda angkanilang pamumuhay. Pinuno nila ang lupain
at nagkaroon sila ng masaganang ani. Sa lupaing iyon anggutom ay naging
alaala na lamang ng nakaraan.
Bantugan
Si Prinsipe Bantugan ay kapatid ni Haring Madali ng Kaharian ng
Bumbaran.Dahil sakanyang katapangan, walang mangahas na
makipagdigma sa Bumbaran. Bukodsa pagiging matapang ni Bantugan,
siya pa rin ang naghahari at namamayanisa puso ng maraming mga
kadalagahan. Dahil sa inggit sa kanya ng kanyangkapatid na si Haring
Madali, ipinag-utos nito na walang makikipag-usap kayBantugan at ang
sinumang makikipag-usap sa kanya (Bantugan) ayparurusahan ng
kamatayan. Nang malaman ito ni Bantugan, siya ay labis nanagdamdam
at dahil sa laki ng kanyang pagdaramdam, siya ay nangibang-bayan. Dahil
sa matinding pagod sa paglalakbay kung saansaan si Bantugan
aynagkasakit hanggang sa siya ay abutin ng kamatayan sa pintuan ng
palasyo ngkaharian ng lupaing nasa pagitan ng dalawang dagat. Nang
matagpuan siya niPrinsipe Datimbang at ng kapatid nitong hari, sila
aynagulumihanan sapagkat hindi nila kilala si Bantugan. Tinawag ng
magkapatidang konseho upang isangguni kung ano ang kanilang dapat
gawin. Habang silaay nag-uusap, isang loro ang dumating sa bulwagan at
sinabi sa kanilang siyaay galing sa Kaharian ng Bumbaran at ang bangkay
ay ang mabunying PrinsipeBantugan ng Bumbaran. Nang magbalik ang
loro sa Bumbaran ay ibinalita niyakay Haring Madali ang pagkamatay ni
Bantugan. Kaagad lumipad sa langit siHaring Madali kasama ang isang
kasangguni upang bawiin ang kaluluwa niBantugan. Samantala, dinala
naman ni Prinsipe Datimbang ang bangkay niBantugan sa Bumbaran.
Pagbalik ni Haring Madali ay pinilit niyang ibalik angkaluluwa ni Bantugan.
Nang muling mabuhay si Bantugan ay nagsaya ang lahatat nagbago si
Haring Madali. Nang mabalitaan ni Haring Miskoyaw, kaaway niHaring
Madali na si Bantugan ay namatay, lumusob si Haring Miskoyaw
kasamaang marami niyang kawal sa Bumbaran. Dumating ang pangkat
ni Miskoyaw saBumbaran na kasalukuyang nagdiriwang dahil sa
pagkabuhay na muli niBantugan na hindi nalalaman ni Miskoyaw. Natigil
ang pagdiriwang at ito aynapalitan ng paglalabanan. Pumailanlang sa
himpapawid si Bantugan at siya aynakipaghamok sa mga kalaban. Dahil
sa karamihan ng mga tauhan ni Miskoyawat kagagaling lamang ni
Bantugan sa kamatayan, siya ay nanghina hanggang samabihag ng
kanyang mga kaaway. Siya ay iginapos subalit unti-unti ringnagbalik ang
kanyang lakas nang makapagpahinga. Nalagot niya angpagkakagapos sa
kanya at muling lumaban. Dahil sa malaking galit sa mgakaaway, higit
siyang naging malakas hanggang sa mapuksang lahat ang mgakalaban.
Pagkatapos ng labanan ay dinalaw ni Bantugan ang palibot ngKaharian ng
Bumbaran at pinakasalang lahat ang kanyang mga katipan at silaay dinala
sa kanyang kaharian. Sinalubong sila ni Haring Madali nang
buongkatuwaan at muli, lahat ay nagdiwang. Nabuhay nang maligaya si
Bantugan sapiling ng kanyang mga babaing pinakasalan.

Si Indarapatra ay ang matapang na hari ng Mantapuli. Nabalitaan

niya ang malimit na pananalakay ng mga dambuhalang ibon at
mababangis na hayop sa ibang panig ng Mindanao. Labis niyang
ikinalungkot ang mga nangyayaring ito sa mga naninirahan sa
labas ng kaharian ng Mantapuli.

Ipinatawag ni Indarapatra ang kanyang kapatid na si Sulayman,

isang matapang na kawal. Inutusan ni Indarapatra si Sulayman
upang puksain ang mga ibon at hayop na namiminsala sa mga
tao. Agad na sumunod si Sulayman. Bago umalis si Sulayman,
nagtanim si Indarapatra ng halawan sa may durungawan. Aniya
kay Sulayman, Sa pamamagitan ng halamang ito ay malalaman ko
ang nangyayari sa iyo. Kapag namatay ang halamang ito,
nanganaghulugang ikaw ay namatay.
Sumakay si Sulayman sa hangin. Narating niya ang
Kabilalan. Wala siyang nakitang tao. Walang anu-ano ay nayanig
ang lupa, kaya pala ay dumating ang halimaw na si
Kurita. Matagal at madugo ang paglalaban ni Sulayman at ni
Kurita. Sa wakas, napatay rin ni Sulayman si Kurita, sa tulong ng
kanyang kris.
Nagtungo naman si Sulayman sa Matutum. Kanyang hinanap ang
halimaw na kumakain ng tao, na kilala sa tawag na
Tarabusaw. Hinagupit nang hinagupit ni Tarabusaw si Sulayman
sa pamamagitan ng punongkahoy. Nang nanlalata na si
Tarabusaw ay saka ito sinaksak ni Sulayman ng kanyang espada.
Pumunta si Sulayman sa Bundok ng Bita. Wala rin siyang
makitang tao. Ang iba ay nakain na ng mga halimaw at ang
natirang iba ay nasataguan. Luminga-linga pa si Sulayman nang
biglang magdilim pagkat dumating ang dambuhalang ibong
Pah. Si Sulayman ang nais dagitin ng ibon. Mabilis at ubos lakas
ng tinaga ito ni Sulayman. Bumagsak at namatay ang Pah. Sa
kasamaang palad nabagsakan ng pakpak ng ibon si Sulayman na
siya niyang ikinamatay.
Samantala, ang halaman ni Sulayman sa Mantapuli ay laging
pinagmamasdan ni Indarapatra. Napansin niyang nanlata ang
halaman at alam niyang namatay si Sulayman.

Hinanap ni Indarapatra ang kanyang kapatid. Nagpunta siya sa

Kabalalan at nakita niya ang kalansay ni Tarabusaw. Alam niyang
napatay ito ng kapatid niya. Ipinagpatuloy ni Indarapatra ang
paghahanap niya kay Sulayman. Narating niya ang bundok ng
Bita. Nakita niya ang patay na ibong Pah. Inangat ni Indarapatra
ang pakpak ng ibon at nakita ang bangkay ni Sulayman. Nanangis
si Indarapatra at nagdasal upang pabaliking muli ang buhay ni
Sulayman. Sa di kalayua'y may nakita siyang banga ng
tubig. Winisikan niya ng tubig ang bangkay at muling nabuhay si
Sulayman. Parang nagising lamang ito mula sa mahimbing na
pagtulog. Nagyakap ang magkapatid dahil sa malaking katuwaan.
Pinauwi na ni Indarapatra si Sulayman. Nagtuloy pa si
Indarapatra sa Bundok Gurayu. Dito'y wala ring natagpuang
tao. Nakita niya ang kinatatakutang ibong may pitong ulo. Sa
tulong ng kanyang engkantadong sibat na si juris pakal ay madali
niyang napatay ang ibon.

Hinanap niya ang mga tao. May nakita siyang isang

magandang dalaga na kumukuha ng tubig sa sapa. Mabilis
naman itong nakapagtago. Isang matandang babae ang lumabas
sa taguan at nakipag-usap kay Indarapatra. Ipinagsama ng
matandang babae si Indarapatra sa yungib na pinagtataguan ng
lahat ng tao sa pook na iyon. Ibinalita ni Indarapatra ang mga
pakikilaban nilang dalawa ni Sulayman sa mga halimaw at
dambuhalang ibon. Sinabi rin niyang maaari na silang lumabas
sa kanilang pinagtataguan. Sa laki ng pasasalamat ng buong
tribu, ipinakasal kay Indarapatra ang anak ng hari, ang
magandang babaeng nakita ni Indarapatra sa batisan.
Ullalim ng kalinga
Ang kwento ay nagsimula sa nakatakdang kasal nina Ya-u at Dulaw nang
makapulot ng nganga o ua (na tawag ng taga-Kalinga). Ang
magkasintahan ay naanyayahan sa isang pistahan sa
Madogyaya. Nang sila ay nasa Madogyaya, naakit ang pansin ni Dulliyaw
kay Dulaw hanggang si Dulaw ay magkagusto sa kanya. Sa pagplano na
ligawan ni Dulaw si Dulliyaw ay naisip nitong painumin ng alak si Ya-u
hanggang sa malasing. Habang si Ya-u ay natutulog sa ibang bahay ay
saka niligawan ni Dulaw si Dulliyaw. Pinakain nito ang babae ng nganga
at sinabi niya sa babae na sa pamamagitan ng pagtanggap niya ng nganga
ang ibig sabihin ay tinanggap na niya ang pag-ibig na kanyang
iniaalay. Bago siya umalis ay sinabi niya sa babae na siya ay babalik
kinabukasan. Naiwan na nag-iisip ang dalaga.
Kinabukasan sa kalagitnaan ng gabi ay dumating si Dulaw sa bahay nina
Dulliyaw. Habang sila’y kumakain ng nganga, sinabi nito sa babae na siya
ay nagpunta roon upang isama ang dalaga sa kanilang bahay. Nagulat si
Dulliyaw sa winika ng lalaki. Iyon lamang at nagkagulo na ang mga tao
sa nayon. Sa pagtakas nila ay nakasalubong sila ng isang lalaki na may
dala-dalang palakol at balak silang patayin. Bago silamaabutan ng lalaki
ay nakaakyat na si Dulaw sa isang puno upang tumakas. Samantala wala
namang mangahas na siya ay lusubin kaya naipasiya ni Ya-u na tawagin
ang mga sundalong Español ng Sakbawan.
At noon nga si Guwela na kumander ng Garison ay umakyat sa kaitaasan
ng Kalinga na kasama ang mga sundalo. Iniutos niya na dakpin si Dulaw
na nakaupo pa rin sa puno. Napag-alaman niya na marami ang tutol sa
ginawa niya kaya wala na siyang lakas na lumaban nang siya ay lagyan ng
posas. Sa utos pa rin ni Guwela siya ay dinakip at nakulong sa Sakbawan.
Makalipas ang tatlong taon na pagkakabilanggo, naging payat na
siya. Humingi si Dulliyaw ng nganga kay Dulaw. Kinuha ni Dulaw ang
huling nganga sa bahay at ito’y pinagpirapiraso. Bago niya ito maibigay
kay Dulliyaw bigla na lamang itong nawala.

Samantala, sa pook na Magobya naliligo si Duranaw. Sa paliligo niya sa

ilog ay nakapulot siya ng nganga. Kinain niya ito nang walang alinlangan.

Matapos nguyain ang nganga ay bigla na lamang itong nagbuntis

hanggang sa siya ay magsilang ng isang malusog na lalaki at pinangalanan
niya itong Banna. Tatlong taon ang lumipas. Si Banna ay mahilig
makipaglaro sa mga Agta, subalit siya’y madalas na tinutukso ng kanyang
mga kalaro. Sinasabi na kung siya raw ang tunay na Banna ang ibig
sabihin ay siya ang anak ni Dulaw na nakulong sa Sakbawan. Sinumbong
niya ito sa kanyang ina ngunit pinabulaanan ito ng kanyang ina.

Sa isang iglap, si Banna ay naging malakas at naghangad ng

paghihiganti. Isang mahiwagang pangyayari ang nagdala kay Banna pati
ng kanyang mga kasama sa Sakbawan. At doon ay kanyang pinatay si
Dulliyaw. Sinabi ng isang kasama ni Banna kay Dulaw na si Banna ay
kanyang anak, iyon lang at sila ay dali-daling sumakay sa isang bangka at
sa isang iglap ay nakarating sila sa pook ng Magobya. Mula noonay nauso
na ang kasalan sa kanilang pook.
 Hudhud at Alim

Noong unang panahon, may isang sanggol na isinilang sa nayon ng Hannanga. Ito
ay si Aliguyon. Ang batang si Aliguyon ay anak nina Amtalao at Dumulao.Kahanga
hanga ang taglay na talino ni Aliguyon. Siya ay maraming kaalamang natutunan
mula sa ama. Napag-aralan nya ang kasaysayan, pakikipagdigma at kung paano
umawit ng mahiwagang gayuma o magic spells. Kaya't bata pa lamang ay itinuring
nang pinuno ng kanilang nayon si Aliguyon.Nang magbinata si Aliguyon ay nag
pasya itong pumunta sa nayon ng Daligdigan upang sagupain ang mortal na kaaway
ng kanyang ama na si Panga-iwan. Ngunit hindi ito ang nakaharap nya kundi ang
binata ding anak nito na si Pumbakhayon. Si Pumbakhayon ay katulad din ni
Aliguyon na eksperto sa iba't ibang bagay. Bihasa rin ito sa pakikidigma.Nang ibato
ni Aliguyon ang kanyang sibat ay agad na nasalag ito ni Pumbakhayon. Kasing bilis
ng kidlat kung ito ay gumalaw at umiwas. Nagtangkang ibalik ni Pumbakhayon ang
sibat at ipinukol kay Aliguyon ngunit kung paano naibalik ni Pumbakhayon ang sibat
ay ganun din ang ginawa ni Aliguyon.Nagpalitan ng sibat ang dalawang makisig na
binata at umabot ng tatlong taon na walang tigil ang kanilang laban.Kapwa
humahangos ay tumigil ang dalawa sa pakikipagbakbakan. Kapwa humanga sa
taglay na giting at husay ng kalaban. Pagkaraan ng tatlong taong laban ay
nagpasyang tumigil at magkasundo ang dalawa.Nagdiwang ang dalawang nayon na
pinamumunuan ni Aliguyon at Pumbakhayon. Naging matalik silang
magkaibigan.At bukod doon, di nagtagal ay naging asawa ni Aliguyon ang
nakababatang kapatid na babae ni Pumbakhayon na si Bugan.Ganun naman si
Pumbakhayon, ang kapatid na babae ni Aliguyon na si Aginaya ang kanyang
napangasawa. Naging mayaman ang dalawang pamilya at iginalang sa lahat ng
Ifugao.

Labaw Donggon
Si Labaw Donggon ay anak ni Anggoy Alunsina at Buyung Paubari. Siya ay
napakakisig na lalaki na umibig kay Abyang Ginbitinan. Binigyan niya ng
maraming regalo ang ina ni Abyang Ginbitinan na si Anggoy Matang-ayon
upang pumayag lamang na makasal ang dalawa. Inimbita niya ang buong
bayan sa kanilang kasal. At hindi nagtagal ay umibig siyang muli sa isang
magandang babae na nagngangalang Anggoy Doronoon. Niligawan niya ito
at hindi nagtagal ay nagpakasal.
At muli ay umibig si Labaw sa isa pang babae na nagngangalang
Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata. Ngunit ang babae ay nakasal na kay
Buyung Saragnayan na katulad niya na may kapangyarihan din.

“Patayin mo muna ako bago mo makuha ang aking asawa”, sabi ni Buyung
Saragnayan sa kanya.

“Handa akong kalabanin ka”, sagot ni Labaw kay Saragnayan.

Naglaban sila ng maraming taon gamit ang kanilang mga kapangyarihan

ngunit hindi mapatay ni Labaw si Saragnayan. Mas malakas ang
kapangyarihan ni Saragnayan kaysa kay Labaw.Natalo si Labaw at siya ay
itinali at ikinulong sa kulungan ng baboy ni Saragnayan. Samantala ang
kanyang mga asawa na si Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon ay
nanganak sa kanilang panganay. Tinawag ni Abyang ang kanyang anak na
Asu Mangga at si Anggoy Doronoon na Buyung Baranugun. Gustong makita
si Labaw ng kaniyang dalawang anak at nagpasya na hanapin siya. Sa tulong
ng bolang kristal ni Buyung Barunugun ay nalaman nlla na bihag siya ni
Saragnayan. Ang dalawang magkapatid ay nagtagumpay sa pagpapalaya sa
kanilang ama na napakatanda na at ang kanyang katawan ay nababalutan na
ng mahabang buhok.

“Kailangan nyo munang malaman ang sikreto ng kapangyarihan ni

Saragnayan bago ninyo siya labanan!” sabi ni Labaw sa kanyang dalawang
anak.

“Opo ama”, sagot ni Baranugun. “Ipapadala ko sina Taghuy at Duwindi kay

Abyang Alunsini upang itanong ang sikreto ng kapangyarihan ni
Saragnayan.”

Nalaman ni Baranugun kay Abyang na ang hininga ni Saragnayan ay

itinatago at pinangangalagaan ng isang baboy ramo sa kabundukan. Siya at
si Asu Mangga ay nagtungo sa kabundukan upang patayin ang baboy ramo.
Kinain nila ang puso nito na siyang buhay ni Saragnayan.
Biglang nanghina si Saragnayan. Alam niya kung ano ang nangyari.
Nagpaalam na siya kay Nagmalitong Yawa. Handa na siyang upang
kalabanin ang dalawang anak ni Labaw. Si Baranugun lamang ang humarap
sa kanya sa isang madugong laban. Napatay siya ni Baranugun sa isang
mano-manong laban. Pagkatapos ng labanan ay hinanap nila ang kanilang
ama. Nakita nila na siya ay nakasilid sa lambat ni Saragnayan. Natakot sila sa
mga kapatid ni Saragnayan. Pinatay silang lahat ni Baranugun at pinalaya si
Labaw sa lambat.Nang makita ni Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon si
Labaw ay napaiyak sila sa pighati. Nalaman nilang hindi na makarinig si
Labaw, hindi na rin nito nagamit ang pag-iisip. Pinaliguan nila ito, binihisan
at pinakain. Inalagaan nila ito ng mabuti. Samantala, si Buyung Humadapnon
at Buyung Dumalapdap, mga bayaw ni Anggoy Ginbitinan ay ikinasal kina
Burigadang Pada Sinaklang Bulawan at Lubaylubyok Hanginon
Mahuyukhuyukon. Ang dalawang babae ay ang magagandang kapatid ni
Nagmalitong Yawa.Nang malaman ni Labaw Donggon ang kasal sinabi nito
sa dalawang asawa na nais niyang mapakasalan si Nagmalitong Yawa
Sinagmaling Diwata.

“Gusto kong magkaroon ng isa pang anak na lalaki!” sabi ni Labaw Donggon.

Nagulat sina Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon sa sinabi ng asawa at

dahil mahal na mahal nila ang asawa ay tinupad nila ang kahilingan nito.
Humiga si Labaw sa sahig at pumatong ang dalawang babae sa kanya,
naibalik ang kanyang lakas at sigla ng isip. Masayang-masaya si Labaw at
ang kanyang tinig ay umalingawngaw sa buong lupain.

buod ng epikong Hinilawod.

Noong unang panahon, may isang Dyosa ng kalangitan na nag ngangalang

"Alunsina", sa takot na di na makapag asawa ay iminungkahi ng hari ng mga Dyos
na si "Kaptan" na sya ay mag asawa na.

Maraming Dyos ang dumating makadaupang palad lamang si Alunsina. Ngunit ang
lahat ay bigo sapagkat ang napili ni Alunsina ay isang mortal na nag ngangalang
"Paubari".
Si Paubari ay isang datu na namumuno sa Halawod.

Ang desisyon ni Alunsina ay lubos na ikinagalit ng ilang nabigong dyos.

Napagkasunduan ng ilang dyos sa pangunguna ni "Maklium-sa-t’wan" na
magkaroon nang pagpupulong upang maudlot ang kasal ni Alunsina at Paubari sa
pamamagitan ng isang baha sa halawod.

Ngunit si Alunsina at Paubari ay nakaligtas sa kapahamakan sa tulong ni Suklang

Malayon, ang kapatid ni Alunsina. Natunugan ni Malayon ang plano ng ilang dyos
kayat sinabi nitong magpunta sa mataas na lugar sina Paubari at Alunsina.

Pagkatapos humupa ang baha ay palihim na bumalik si Alunsina at Paubari sa

halawod.

Matapos ang ilang bwan ay nagsilang si Alunsina ng triplets at pinangalanang Labaw

Dongon, Humadapnon at Dumalapdap.

Pagkatapos isilang ay agad na ipinatawag ni Alunsina ang paring si Bungot-Banwa

para gawin ang ritwal upang maging malakas ang mga kambal. Matapos ang ritwal
ay naging malalakas at makisig sina Labaw Dongon, Humadapnon at Dumalapdap.

Ang tatlong magkakapatid ay kapwa nagkaroon ng kanya kanyang

pakikipagsapalaran katulad na lamang ni Labaw Donggon na nakipaglaban kay
Saragnayan ngunit ito'y bigo at ibinilanggo ni Saragnayan.

Dahil dito ay naghiganti ang anak ni Labaw Donggon at agad na kinalaban si

Saragnayon. Kalauna'y nagtagumpay ang anak ni Labaw Donggon at sila'y parehong
bumalik sa kanilang lugar.

Dahil din sa pagkakabilanggo ni Labaw Donggon ay lubos na nagalit si

Humadapnon at Dumalapdap. Nangako si Humadapnon na ipaghihiganti nya ang
kapatid hanggang sa kaapu-apuhan ni Saragnayan.

Pagkatapos umalis ni Humadapnon upang maghiganti ay umalis din si Dumalapdap

upang makipagpalaran at pakasalan si "Lubay Lubyok Mahanginun si
Mahuyokhuyokan". nakipaglaban si Dumalapdap sa nilalang na may dalawang ulo
na kung tawagin ay "Balanakon".

Pagkatapos nito ay nilabanan din ni Dumalapdap ang nilalang na "Uyutang" na

kawangis ng isang paningi na may malaking mga pangil at makamandag na kuko.
Nilabanan ni Dumalapdap ang Uyutang sa loob ng pitong buwan.
Naging matagumpay si Dumalapdap at kasama na nyang umuwi si "Lubay-Lubyok
Hanginun si Mahuyokhuyokan" upang pakasalan.

Nang makabalik na ang magkakapatid ay ipinagdiwang ni Datu Paubari ang

tagumpay ng mga ito.

Buod ng Kudaman

Nagsisimula ito sa istorya kung paano napangasawa ni Kudaman si Tuwan Putli, at

pagkaraan, ang tatlo pang asawa na nagturingang magkakapatid at nagsáma-sáma sa
isang tahanan. Sinundan ito ng pagdalo sa isang pagdiriwang ng mga Ilanun upang
manggulo. Ilang taóng naglaban si Kudaman at ang pinunòng Ilanun at sa ganitong
labanan ay nagwawagi sa dulo ang bayani upang kaibiganin ang nakalaban. Anupa’t
malimit magtapos ang mga bahagi ng tultul sa malaking inuman ng tabad, ang alak
ng Palawan, at pagkonsumo ng mahigit sandaang tapayan ng alak. Dili kayâ’y
nagsisimula ito sa malaking inuman na nauuwi sa labanan kapag nalasing ang mga
panauhin. Sa dulo ng mga nairekord na tultul, sampu na ang asawa ni Kudaman na
nakatagpo sa iba’t ibang abentura.

Gayunman, mapapansin diumano ang taglay na hinahon at paghahangad ng

kapayapaan ni Kudaman. Maraming tagpo ng sigalot na tinatapos sa kasunduang
pangkapayapaan at pagpapasiya alinsunod sa tradisyong Palawan. Nakapalaman din
sa tultul ang mga kapaniwalaan ng Palawan at ang konsepto nilá ng sandaigdigan.

Buod ng tuwaang
Ang Tuwaang, epiko ng mga Bagobo, ay isang mahabang tula na nagsasalaysay
ng mga kabayanihan ni Tuwaang. Si Tuwaang ay siyang puno ng
Kuaman. Balita siya sa katapangan, lakas at kakisigan. Isang araw tumanggap si
Tuwaang ng balita na may isang dilag na nagmula sa kalangitan ng Buhong na
nakarating sa kaharian ni Batooy upang humingi ng tulong. Tinawagan ni Batooy
si Tuwaang. Nagpaalam si Tuwaang sa kapatid niyang babae na kinagigiliwan
iyong tawaging Bai, ibig niyang tulungan ang nasabing dalaga. Ayaw mang
pumayag ni Bai sapagkat ang gagawin ni Tuwaang ay lubhang
mapanganib, hindi rin napigil si Tuwaang sa gagawin niyang
pagsaklolo. Sumakay si Tuwaang sa kidlat. Ang karaniwan niyang sasakyan ay
hangin. Ngunit sa pagkakataong ito'y humingi siya ng pasintabi sa hangin
na hindi ito ang gamiting sasakyan sapagkat siya'y nagmamadali.
Dumaan muna si Tuwaang sa lupain ng Binata ng Pangavukad. Dinulutan si
Tuwaang ng itso (ikmo at bunga). Ang pagdudulot ng itso sa panauhin ay
kaugalian ng mga Muslim. Pumunta si Tuwaang at ang Binata ng Pangavukad sa
lupain ni Batooy. Pagdating nila roon, dahil sa kagandahang lalaki ni Tuwaang
ay halos hinimatay ang mga tao sa laki ng paghanga sa binata ng
Kuaman. Pumanhik si Tuwaang at sa laki ng pagod dahil sa paglalakbay ay
nakatulog siya sa pagkakaupo sa tabi ng dalagang may lambong ng kadiliman, ang
dalaga ng Buhong. Nang magising si Tuwaang, dinulutan ang dalawa ng itso at
sila'y ngumanga. Mula pa ng dumating sa lupain ni Batooy ay walang nais
kausapin ang dalagang may lambong ng kadiliman. Hinintay niya si Tuwaang
upang dito sabihin ang kanyang malaking suliranin. Nagkagusto ang binata ng
Pangumanon sa dalaga. Malaki naman ang pag-ayaw ng dalaga, subalit nais kunin
ng Binata ng Pangumanon ang dalaga sa dahas. Kaya napilitan siyang humingi
ng saklolo kay Tuwaang at kay Batooy.
Hindi pa gaanong natatagalan ang pag-uusap ni Tuwaang at ng dalaga ng Buhong
ay dumating naman ang Binata ng Pangumanon. Walang taros na pinagtataga ng
Binata ng Pangumanon ang tauhan ni Batooy. Para lamang tumatabas ng puno sa
isang tubuhan at sa ilang saglit nakabulagta nang lahat ang mga kawal at tauhan
ni Batooy.
Nanaog si Tuwaang at nagharap ang dalawang malakas at makapangyarihang
lalaki. Ginamit ni Tuwaang ang kanyang kampilan. Sa lakas ng pagtatagaan ay
naputol ito. Itinapon ni Tuwaang ang puluhan nito at kaagad na tumulong ang
punong malivutu. Gayon din ang nangyari sa binata ng Pangumanon. Ginamit
naman ni Tuwaang ang iba pang sandata niyang palihuma, gayon din ang balaraw
hanggang nabali rin sa puluhan ang mga ito. At sabay na nagtapon ng baling
puluhan ang dalawa at ito'y naging punong maunlapay. Nang magkaubusan na
sila ng mga armas, sinunggaban ng Binata ng Pangumanon si Tuwaang at ibig
durugin sa kanyang binti. Hindi nasaktan si Tuwaang. Sinunggaban naman ni
Tuwaang ang Binata ng Pangumanon at tinangkang ihampas sa malaking
bato. Nang sasayad na ang katawan, ang bato ay naging alabok. Tinawagan ng
 Binata ng Pangumanon ang kanyang patung. Ito'y isang dangkal na bakal na
ipinulupot kay Tuwaang. Ang patung ay bumuga ng apoy. Inunat ni Tuwaang
ang kamay at namatay ang apoy. Tinawagan naman ni Tuwaang ang kanyang
patung at nagliyab ang binata ng Pangumanon at namatay.
Ngumanga si Tuwaang at ibinuga ang tabug ng nganga sa mga tauhan ni Batooy
at sila'y nabuhay na lahat. Iniuwi ni Tuwaang ang dalaga sa Kuaman. Pagdating
nila sa Kuaman ay may ligalig na nagaganap. Pagkatapos na magapi ni Tuwaang
ang kalaban, minabuti niyang doon na sila sa bayan ng Katu-san manirahang
lahat. Inilulan ni Tuwaang sa sinalimba, isang ginituang sasakyang lumilipad ang
lahat niyang tauhan. Pinasan ni Tuwaang sa magkabila niyang balikat ang
dalagang Buhong at ang kapatid na si Bai at pumunta rin sila sa Katu-san, ang
lupaing walang kamatayan.

Ulod (Epiko ng Mindanao)

Ang Ulod ang epikong-bayan at pangalan ng bayani sa epikong-bayan ng

mga Matigsálug, ang isa sa mga pangkating etniko ng mga Bagobo na
naninirahan sa hilagang kanluran ng Davao. Sa mga Matigsalug, tinatawag
na ad-ulahing ang pag-awit ng epikong-bayan. Tulad ng Tuwaang, ang
epikong-bayan ng mga Manobo, binubuo rin ang Ulod ng ilang awitin, at
karaniwang inaawit upang maging libangan tuwing may libing at kasal, at
isinasagawa rin bilang ritwal ng pagpapasalamat para sa masaganang ani o
tagumpay na pangangaso.

Nagsisimula ang epikong-bayang ito sa pagsusugo sa Dalaga ng Bundok

Misimalun upang magtanim ng palay. Dalá ng hangin, agad na dumating
ang bayaning si Ulod upang tumulong sa pagtatanim. Pag-uwi, natuklasan
ni Ulod na ang kapatid niyang babae’y tinangay ng Binata mula sa
Buttalakkan. Agad sumugod si Ulod at hinámon ang Binata. Napatay ang
Binata at natagpuan ni Ulod ang kapatid na sirâ ang damit. Ginawa niyang
suklay ang kapatid at inilagay sa kaniyang buhok. Nakita ni Ulod ang kapatid
na babae ng Binata at inilagay niya ito sa palawit ng kuwintas niya bago siyá
umuwi. Pagkalipas ng ilang araw, dinalaw niya ang Dalaga ng Bundok
Misimalun na nagtanong sa kaniya kung bakit siyá napadalaw. Naglakbay si
Ulod nang gabing iyon at napaisip naman ang Dalaga na kailangan na niyang
ibigay ang sarili sa bayani. Iniuwi siyá ni Ulod, at tinipon ng bayani ang
kaniyang sakop upang tanungin kung sasamahan siyá ng mga ito sa langit.
Namahagi ng ngangà ang dalaga at nagpatugtog ng gitarang kawayan.
Hindi nagtagal, may pumanaog na sasakyang panghimpapawid at sinabi ni
Ulod sa kaniyang mga kamag-anak na sumakay rito sapagkat magtatatag
siyá ng limang nasasakupan sa lupain ng Katulussan.

Sambila at Guman
Ang Kaharian ng Mount Dliyagn ay nakatakda sa mga bulubunduking rehiyon
ng Zamboanga Peninsula, na pinatuyo ng isang tuwid na ilog na ang ilalim ay
may linya na porselana at kuwintas na ginto, at ang mga bangko ay bordered ng
mga halaman ng pamumulaklak. Si Datu Pomb'nwa, ang kanyang asawa na
Bayslaga, at ang kanilang anak na babae ay namamahala sa kaharian. Nakatira
sila sa isang walong silid na mansyon na may mga muwebles na gawa sa ginto.
Ang Datu Pomb'nwa at Bayslaga ay may ibang mga bata, ngunit ang kanilang
mga anak na babae ay nalunod sa ilog, at ang kanilang mga anak na lalaki, na
naghahanap ng paghahanap sa kanila, ay hindi nabalik. Ang iba pang mga
miyembro ng sambahayan ay sina Sampilakan at Tinayobo.

Isang araw, samantalang gumagawa ng kalasag si Datu Pomb'nwa, nakakarinig

siya ng nakakagambalang mga tunog mula sa dagat. Dumarating ang mga
barkong pandigma. Tinawanan ni Tinayobo ang mahiwagang gong, at habang
pinuputulan niya ang mga ito, ang palo at ang mga manlulupig ng mga
sasakyang panghihimasok ay nabura. Pagkalipas ng anim na araw, ang mga
kaaway, na pinadala ng tatlong kasamaan na mga reyna, lupain. Sinimulan nila
ang pagtaas ng bundok upang maabot ang kaharian, ngunit dahil ang bundok
ay patuloy na lumalaki, ang mga mananakop ay isang buwan at kalahati upang
maabot ang summit.

Kapag naabot nila ang sambahayan ng hari, ang mga manlulupig ay

natutugunan ng Tinayobo. Pinipigilan nila siya ng isang kampilan o talim,
ngunit ang suntok ay nakarating sa balkonahe, na nakakapinsala ito. Binabalik
ito ng Tinayobo sa isang flash. Ang Datu Pomb'nwa at Sampilakan ay sumali sa
paglaban. Pagkatapos ng isang buwan, gayunpaman, lumalaki ang dalawang
lumang mandirigma, at nahulog sila sa lupa. Naaudyukan nito ang kanilang
anak na babae, Ba-e ri Dliyag'n, upang labanan. Noong una, matagumpay niyang
nilalabanan ang mga kaaway, ngunit pagkaraan ng isang buwan, siya ay naligo
sa dugo. Sa pag-iisip sa kanya patay, nilabasan siya ng mga kaaway.

Sinabi ng isang kabataang lalaki, Sakandal na si Dliyagn ay nasasalakay, ay

lilitaw upang tumulong. Naibalik niya ang espiritu at kagandahan ng prinsesa.
Habang papunta siya sa mansyon sa kanya, ang lakas ng Datu Pmb'nwa at
Sampilakan ay naibalik. Ang mga magulang ng ba-e ay nagpapansin sa mga
kabataang lalaki at umaasa na ipanukala niya sa kanilang anak na babae sa
ibang araw. Ang anak na babae ay pagkatapos ay bibigyan ng isang pangalan,
Pailalam ri Bolak, para siya ay may edad na. Binibigyan din siya ng kahong
nginunguyang. Bilang chews niya, ang kanyang kagandahan ay tumataas.
Pagkatapos ay natututo siya tungkol sa kanyang mga kapatid.

Samantala, lumalaban ang Sakandal sa kaharian ng Tomanong. Para sa mga

araw, ang Pailalam ri Bolak ay sumasaksi sa kanya na lumaban mula sa
balkonahe ng mansion. Sinasalubong ng Sakandal ang pinuno ng Tomanong.
Habang nakikipaglaban sila sa kanilang kampilan, ang kaaway ay nagiging
sanhi ng pagbagsak ng ilog sa pamamagitan ng sunog, ngunit ang Sakandal ay
lumubog sa baha. Matapos ang dalawang linggo ng labanan, ang chief ng
Tomanong retreats halos walang buhay. Sakandal din, ngunit ang Pailalam ri
Bolak ay pinupukaw siya at pinanumbalik ang kanyang lakas.

Ang Pailalam ri Bolak ay tumatanggap ng isang mensahe mula sa pagkadalaga

ng Patola, na nagtatanong kung dapat siyang pumunta sa isang estranghero na
dumating sa Mount Patola. Kinukuha ni Sakandal ang kanyang singsing at
binigyan ito sa Pailalam ri Bolak, na sinasabi sa kanya na idlip ito sa panyo at
ipadala ito sa dalaga ng Patola. Dumating ang mga manlulupig sa harap ng
singsing ni Sakandal. Ang singsing ay bumaba at nagiging hindi natuklasan.
Mula sa singsing ay isang lalaki na nagngangalang Salilayan. Tinutulungan niya
ang pagkatalo ng mga manlulupig. Bumabalik ang kerchief sa mansion, at
hiniling ni Sakandal si Pailalam kung ano pa ang maaari niyang gawin para sa
kanya. Hinihiling niya sa kanya na ipahiram sa kanya ang kanyang mga
kapangyarihan sa magic. Siya ay binigyan ng isang panyo na may 18 na mga
singsing na nakalagay dito. Nawala siya mula sa lugar.

Ang guman ay nagbabago sa kaharian ng Pagkatolongon. Ang kaharian ay nasa

parehong kalagayan gaya ng Dliyag'n. Nang walang mga lalaking labanan, ang
mga kababaihan ng kaharian ay kinilalang labanan. Ang isang lalaking
nagngangalang Madlawe ay tumutulong sa kanila, tulad ng Sakandal ay
nakatulong sa Pailalam ri Bolak. Ang ikalawang bahagi, gayunpaman, ay
maaaring sinabi na maging mas mahiwagang kaysa sa una. Ang Paillalam ri
Bolak ay muling lumitaw upang gumawa ng isang mahalagang papel.
Nagtatapos ang guman sa pagbabalik ng nawawalang mga bata. Ang isang
tradisyonal na "buklog" o kapistahan ay ginaganap upang ipagdiwang ang
pagkakaisa ng dalawang kaharian.