1.

POJAM I PREDMET PENOLOGIJE

Penologija je naučna disciplina koja izučava fenomen krivične sankcije i njihovu primjenu, te
efekte učinka na osuđeno lice. Penologija potiče od latinske riječi poena-kazna i logos-
nauka.
To je teoretska i praktična disciplina o primjeni i efikasnosti krivičnih sankcija, koja koristeći
saznanja drugih nauka doprinosi usavršavanju organizacije, sredstava i metoda njihovog
izvršenja, s ciljem prevaspitanja i uspješne resocijalizacije osuđenika.
U početku se penologija bavila, prije svega, kaznom zatvora, zbog čega je dobila naziv
"tehnika kaznenih mjera". Kasnije se njeno interesovanje proširilo na izučavanje, ne samo
praktične primjene, nego i funkcije kazne. Postepeno su pored krivične sankcije u penološki
interes ušle i druge krivične sankcije: mjere bezbjednosti, vaspitne mjere.
Predmet penologije možemo posmatrati sa pravnog, sociološkog i kliničkog aspekta.
Pravni aspekt predmeta penologije je izvršenje krivične sankcije.
Sociološku stranu predmeta čini socijalna sredina gdje osuđenici izdržavaju kazne.
Kliničku stranu predmeta čine androloški, psihološki i medicinski aspekti problema u okviru
odgovarajućih vrsta i metoda i tretmanu osuđenih lica.
2. ODNOS PENOLOGIJE I SRODNIH NAUKA
Penologija je nauka, povezana i zavisna od drugih, prije svega krivičnih, socioloških,
psiholoških, androgoloških, medicinskih i drugih nauka.
Penologija i kriminologija
Kriminologija je naučna disciplina koja se bavi kriminalitetom kao društvenom pojavom,
njihovim uzrocima i ličnošću delikventa. Izučavajući ličnost delikvenata, kriminologija značajno
doprinosi penološkoj tendenciji primjene adekvatnih metoda u tretmanu prevaspitavanja
osuđenika. Kriminologija se bavi izučavanjem uzročnih faktora, a penologija prevaspitanjem
kriminalne ličnosti.
Penologija i sociologija
Sociologija je opšta nauka o društvu, proučava strukturu i zakonitosti društvenih odnosa i
procesa. Predmeti proučavanja sociologije su određeni tipovi društvene zajednice, oblici i uslovi
društvenog života ljudi, što su uz penologiju, opšti momenti pristupa u izučavanju užih i
specifičnih vidova potencijalnih obilježja i konkretne prakse.
Penologija i krivično pravo
U penologiji je prisutna istorijska i normativna orijentacija proučavanja pozitivnih krivično-
pravnih, ustavnih i drugih administrativnih pitanja izvršenja krivičnih sankcija, dok se
krivično pravo, kao pozitivna pravna nauka, oslanja na rezultate penologije u reviziji
postojećih rješenja kaznene politike.
Penologija i psihologija
Penologija koristi, u cilju resocijalizacije osuđenika, saznanja kako teorijskih tako i
primijenjenih znanja psihologije, tj. uticaja ličnih osobina i njihove povezanosti sa
ponašanjima koja oslovljavaju delikvenciju.
Penologija i kriminalna politika
Kriminalna politika svoju praktičnu primjenu izražava u krivičnim zakonskim odredbama
Penologija i pedagogija
Kako se pedagogija bavi, ne samo pozitivnim nego i negativnim uticajima faktora vaspitanja,
koji kako se u penologiji pokazuje značajno utiču na kriminalno ponašanje, rezultati njenih
istraživanja su veoma bitni sa aspekta uticaja mjera prevaspitanja.
3. PRAOBLICI DRUŠTVENE REAKCIJE
Prve oblike ljudske zajednice činile su kompaktne društvene grupe po običajnim društvenim
normama. Nepoštivanje običajnih normi izazivalo je oštro reagovanje kolektiva prema
prekršiocu. Zajednica je imala karakterističan sistem reakcije na opasnosti kod povrede normi.
Među njima su bile najteže: povreda tabua, privatno vračanje, izdaja, svetogrđe, incest, trovanje
i prekršaji pravila lova. Kazne su imale za cilj odmazdu, uspostavljanje društvene ravnoteže,
vraćanjem zlim za zlo - princip taliona. Kazne su bile često osvetničke, kako za krivce tako i za
pripadnike njegovog plemena. Najteže kazne su bile ubijanje krivca, uništavanje njegove
imovine, likvidacija porodice.

Od sistematskih oblika reakcije u plemenskoj zajednici, poznate su kaznene mjere progonstva i

osvete, a u zrelijoj fazi i kompozicija tj. otkupljivanja kazne.
4. NAČELA IZVRŠENJA KRIVIČNIH SANKCIJA
- Pretpostavka nevinosti – svatko se smatra nevinim dok se pravomoćnom presudom ne utvrdi
njegova krivnja,
- Princip zakonitosti – obavezna primjena pozitivnog zakonodavstva, da niko nevin ne bude
osuđen,
- Resocijalizacija osuđenika – stepen uspješnosti u resocijalizaciji i rehabilitaciji utiče na povrat ili
nepovrat osuđenika u povrat u kriminalitet uopće
- Princip humanosti –
- Primjena represivnosti nimalo – poštivanje ljudskih prava pritvorenika i osuđenika.
5. PRAVNI OSNOV I SVRHA KAŽNJAVANJA
Bitno je odrediti na osnovu kojeg pravnog osnova država polazi kod određivanja kazne. Svrha
kažnjavanja je :
1. da se izrazi društvena osuda učinjenog kriv.dijela
2. uticanje na učinioca kriv.dijela da to ne čini ubuduće
3. uticanje na druge da ne čine krivična dijela
4. izražavanje društvene osude za kriv.dijela, jačanje morala i učvršćivanje obaveze poštivanje
zakona kod svih građana
Nadležnost politike u suzbijanju kriminaliteta su:
- SUD,
- Tužilaštvo i
- Policija.
Principi na kojima se zasniva izvršenje krivičnih sankcija :
 Resocijalizacija osuđenika,
 Zakonitost u radu,
 Humanost u postupanju s osuđenicima, i
 Svođenje represije na najnužnije neophodne mjere.
Instrumenti kaznene politike :
 Smrtna kazna, doživotni zatvor, tjelesne kazne, deportacija,
 Lišavanje slobode (zatvor) i
 Alternativne.
Postoje 2 granice izvršenja kazne poštujući ljudska prava za svakog čovjeka uključujući i lica prema
kojima je upravljena kazna, i to :
1. Oduzimanje ili ograničavanje prava osobe – ove mjere moraju biti isključivo provedene i u
skladu sa zakonom

2
2. Represija – mora biti svedena na najnužniju mjeru.
6. TEORIJA KAZNE
Kazna je najteži vid sankcije. U teoriji postoji više pristupa osnovama i funkciji kazne, ali se u osnovi
razlikuju tri osnovna pristupa:

 Apsolutna teorija: po njoj svrha kažnjavanja je ispaštanje i odmazda krivca za povredu

društvene norme. Funkcija kazne je odmazda, tj deliktom je narušen
poredak u društvu, s tim u vezi društvo uspostavlja ravnotežu
odmazdom prema krivcu. Vremenom je ova škola prevazišla
formalizam i počela je počinioca da gleda, ne kao apstraktnu ličnost
nego kao konkretnu osobu, cijeneći motive djela i odmjeravajući
kaznu u okviru zakonskog minimuma i maksimuma.

 Relativna teorija: Polazi od stanovišta da je kazna ispaštanje krivca, ali da ga odgovori

od namjere da ubuduće počini isti ili neki drugi delikt. Ovaj pristup
obuhvata dva shvaćanja:
o prvi funkcija kazne je u zastrašivanju krivca da ne
ponavlja delikt (specijalna prevencija) i
o drugi nije samo zastrašivanje krivca nego i drugih
delikvenata (generalna prevencija).
 Mješovita teorija. Mješovita th. u principu spaja elemente apsolutne i relativne th.
smatrajući da kazna treba imati više ciljeva. Stavovi mješovite th.
danas dominiraju u savremenom krivičnom zakonodavstvu. Izvršenje
kazne predstavlja vršenje društvene sankcije nad pojedincom ili
grupom koja je identificirana u kršenju nekog (pisanog ili nepisanog)
pravila.
 Teorija prevaspitanja: Uvažava dijelom specijalnu i generalnu prevenciju, ali potpunu svrhu
kazne vidi u prevaspitanju osuđenika kao dodatnom elementu. Ova
teorija je veoma zaslužna za uvođenje, pored kazni i mjera
bezbjednosti, mjera liječenja i sudskih opomena, jer se pokazala
potreba da se krivac, ne samo kazni, nego da se koriguje u ponašanju,
izliječi, prevaspita.
7. SMRTNA KAZNA
Smrtna kazna je najteža krivična sankcija, spada u najstarije oblike krivičnih sankcija, vodi porijeklo
od krvne osvete. U periodu robovlasništva i srednjeg vijeka predstavljala je najčešći oblik krivične
sankcije za teža krivična djela. Izvršavala se na razne načine u Antici (posebno Rim), izvršava se u
zavisnosti od vrste delikta. Ubice djece su vezivali u vreće sa zmijama i bacali u more, piromani su
spaljivani.
Srednji vijek metode dopunjuje kamenovanjem, čerečenjem, davljenjem, vješanjem ili odsijecanjem
glave. Novovjekovna praksa ima tendenciju isključenja javnosti i najčešće se izvršava strijeljanjem,
rjeđe vješanjem, el. stolicom (prvi put u SAD 1890 g), gasnom komorom (prvi put u SAD 1930),
smrtonosnom injekcijom (prvi put u SAD 1982 g). U nekim zemljama zadržan je srednjovjekovni
način, npr. Saudijska Arabija je zemlja sa najvećom stopom izrečenih smrtnih kazni, a egzekucije su
javne i vrše se odsijecanjem glave. Ne postoji ni jedan oblik kazne oko kojeg ima više kontraverzi kao
što je to slučaj sa smrtnom kaznom. Od ortodoksnih zagovornica koji kažu citat „samo je smrtna
kazna pravično uspostavljanje principa pravde, druga kazna za ubistvo je nesrazmjerna" i da je smrtna
kazna jedino pravedna sankcija, jer niko ne može garantovati da teški kriminalac neće ponoviti zločin.
Do abolicionističkog pokreta koji su mišljenja da smrtna kazna ne može imati funkciju zastrašivanja
niti uticati na sprečavanje ponavljanja zločina i navode da niko pa ni država nema pravo da čovjeka

3
liši života. Abolicionisti su vremenom prerasli u snažan društveni pokret koji je do sada ostvario niz
značajnih uloga u cilju ukidanja smrtne kazne.
U pogledu zakonodavne prakse postoje države koje ne predviđaju smrtnu kaznu, koje predviđaju a ne
izvršavaju je i zemlje koje predviđaju smrtnu kaznu u svom zakonodavstvu i izvršavaju je.
8. ĆELIJSKI SISTEM ZATVORA
Istorijat razvoja zatvora
Uvođenjem u sistem kazne lišenja slobode zahtijevalo je i posebne ustanove, tj. ustanove zatvora.
Institucija zatvora bila je i ranija poznata.
U starom vijeku;. zatvori su služili kao ustanove za privremeno čuvanje osuđenika i mjesto izvršenja
kazni (smrtna, tjelesna).
U srednjem vijeku njihova funkcija nije znatnije promijenjena, ali sa nagovještajem promjene. Naime,
Zakonom Karla V iz 1532 g u zatvorima je lice moglo ostati doživotno. Ti zatvori su bili izraz moći
monarhijske vlasti, prezentirana je u osvetničkom ritualu javnog prizora u vidu fizičkog sakaćenja ili
žigosanja, što e vlasteli služilo za zabavu, a narodu scene užasa.
Krajem 16 i početkom 17 vijeka javljaju se začeci kaznenih zatvora u kojima je rad bio obavezan.
Prvim zatvorom koji je služio za ograničavanje kretanja ljudi smatra se londonski Brajdvel (1553 g),
bio je namijenjen za skitnice i prosjake. Prvi zatvor gdje su smještani i kriminalci formiran je u
Njemačkoj 1577 g. Osnovne karakteristike ovih ustanova ogledale su se u obaveznom radu osuđenih
lica. U jednoj postelji spavalo je više zatvorenika. Režim boravka bio je u funkciji zabrana i obaveza s
neprekidnim strogim nadzorom.
Početkom 18 vijeka osnivaju se i ustanove popravnog karaktera.
Reforme zatvorskih sistema
Ustanove ovog tipa postale su institucije koje su u odnosu na ranije surove kazne tjelesnog
kažnjavanja bile vidan napredak. Međutim, zatvorske ustanove tog vremena, bez selekcije
prijestupnika, postale su legla, kako kriminalce tako i za razne bolesti. Visok stepen smrtnosti
ukazivao je na potrebu njihovog nužnog reformiranja.
Među prvim reformatorima smatra se englez Džon Hauard koji je izučavao stanje u zatvorima i
napisao je 1777 g. djelo koje je imalo velikog odjeka u svijetu, a zalagao se za sljedeće reforme:
poboljšanje higijenskih uslova, poboljšanje ishrane, uvođenje discipline, uvođenje moralnog
vaspitanja, uvođenja sistema izolacije zatvorenika samo u noćnim satima.
Pensilvanijski model zatvora
Pod uticajem naprednih ideja, krajem 18 vijeka izvršene su sistemske izmjene izvršavanja kazne
zatvora. Reformiranje je izvršeno u Pensilvaniji, a u Filadelfiji je 1790 g izgrađen zatvor koji je bio
model za ustanove sličnih namjena u svijetu, te je u narednom periodu u svijetu izrađeno oko 100
zatvora Pensilvanijskog modela (Belgija, Njemačka, Francuska, Mađarska). Pensilvanijski tip zatvora
ogleda se u napuštanju ranijeg sistema grupnog izdržavanja kazne i uvođenje samice, tj
usamljeničkog načina izdržavanja kazne, tj. uslova u kojima osuđenik može da razmišlja o grijehu i
da sam okaje svoje grijehe. Prednosti ovog načina su pravdane sa mogućnošću ograničenja
negativnog uticaja težih osuđenika na druge. U ovom tipu zatvora jedini vaspitno-popravni uticaj
vrši savjest i njeno okruženje. Dvadesetih godina 19 vijeka ovaj zatvor je podvrgnut kritici jer su
zatvorenici zapadali u duševnu krizu s ozbiljnim slučajevima psihičkih poremećaja. Najveća
primjedba bila je da ovaj model ne priprema osuđenika na život na slobodi.
Obernski model
Rezultat modifikacije Pensilvanijskog modela je Obernski model koji je nastao 1823 u mjestu Obern
(SAD), koji je zasnovan na principu usamljenja zatvorenika noću, a zajedničkog rada danju, a
nazvan je još i sistemom ćutanja, jer zatvorenicima je strogo bila zabranjena komunikacija osim sa
čuvarima i to tihim glasom uz prethodnu dozvolu. Cilj ovakvog modela je bio da spriječi nemoral i
ostvari strogu primjenu zakona. Po ovom modelu sagrađeni su mnogi zatvori i u Europi, a

4
najpoznatiji zatvor toga tipa bio je Sing-Sing, poznat po brutalnosti, te brijanju glava zatvorenika,
nošenju prugaste uniforme, šibanjem korbačem i sl. Unatoč navedenom, ovaj model je u odnosu na
Pensilvanijski doprinjeo humanizaciji odnosa u smislu zajedničkog rada u ustanovi.
9. PROGRESIVNI (MJEŠOVITI) SISTEMI ZATVORA
Sredinom 19 vijeka Persilvanijski i Obernski sistem je trpio kritike. Uočeno je da stanje u zatvorima
ne vodi prevaspitanju osuđenika i da nema uticaja na povratništvo, pa se umjesto njih uspostavlja
progresivni (mješoviti) sistem zavoda na principima „vaspitanja i popravljanja".
Najprije je uspostavljen u Engleskoj (1853 g), a kasnije se širio po svijetu, a sa nekim modalitetima u
velikom broju zemalja zadržao se i danas. Progresivni sistem polazi od načela da zatvorenik
postepeno treba da prelazi iz faza izolovanosti u slobodu, a taj progres zavisi od ponašanja
zatvorenika.
Prva faza usamljenja je preuzeta iz ćelijskog modela Pensilvaniskog zatvora, ali sa izvjesnijim
pogodnostima po pitanju kvaliteta hrane, dobijanja knjiga, tipa ćelije (otvorena, zatvorena vrata). Ova
faza obezbjeđivala je potpunu izolaciju, izdržavanje kazne počinjalo je dugim i napornim radom sa
strogim režimom discipline. Trajanje faze zavisilo je od ponašanja osuđenika i dužine kazne.
Druga faza zajedničkog izdržavanja kazne jeste da su zatvorenici danju zajedno radili, a noću su
zatvarani u posebne ćelije, zatvorske vlasti su vršile klasifikaciju zatvorenika po visini kazne, starosti,
težini djela, pobudama i ovako klasifikovani nisu se mogli miješati. U zavisnosti od vladanja mogli su
prelaziti u viši razred sa određenim pogodnostima.
Treća faza uslovnog otpusta je predviđena za zatvorenike izuzetnog vladanja za koje je postojala
procjena zatvorskog osoblja da neće ponoviti delikt. Boravak na slobodi ostvarivan je uz nadzor vlasti.
Engleski je model uveo na neki način princip resocijalizacije zatvorenika, ali ustvari je malo činio na
popravljanju ličnosti, jer su osuđenici na osnovu kalkulantskih motiva, a ne svjesnih pobuda,
prilagođavali svoje ponašanje statusnim pogodnostima.
Te slabosti nastojali su da nadoknade Irski, Makonokijev bodovni i Klasifikacioni model zatvora.
Irski model uveden je 1854 g. i predstavljao je korekciju Engleskog modela, s tim da je poslije faze
zajedničkog izdržavanja kazne uvedena i
Četvrta faza tzv. odjeljenje za slobodnjake, u kojoj su osuđenici imali mogućnosti kontakta sa
spoljnim svijetom, radili su u ustanovama otvorenog tipa bez straže, najčešće na ekonomijama. U
slučaju nezadovoljenja kriterija, mogli su biti vraćeni u prethodnu fazu.
Makonokijev model nazvan po kapetanu Engleske mornarice. On je na ostrvu u Australiji osnovao
zatvor u kome je došao na ideju da se mjerama stimulacije tj sakupljanju bodova u toku izdržavanja
kazne osuđena lica mogu popraviti, izbjegavajući fazu izolacije. Model je zasnovan u dvije faze: u
prvoj fazi su osuđenici radili po principu potpunog poštivanja reda i oštre discipline, a u drugoj fazi su
dodjeljivani u grupe u kojima su radili u zavisnosti jedan od drugog. U posljednjoj fazi se moglo
postati i slobodnjak, kada se dobivala kućica za sebe i malo zemlje za obrađivanje. Ovaj bodovni
sistem, osim u Australiji, nije imao uticaja za razvoj sličnih modela u drugim državama.
Klasifikacioni model uveden je 1834 g u Ženevskom zatvoru. Osuđenici su klasificirani u grupe
prema uzrastu, vrsti, visini kazne, motivima izvršenja KD. Sa aspekta savremenih shvaćanja načina
izvršavanja KE model je revolucionaran ali je imao malo uspjeha a razlog je očigledno u okolnostima
da su progresivne klasifikacije zatvorenika bile ispred vremena u kojem su primijenjene.
10. RAZVOJ PENOLOŠKE MISLI I PRAKSE
Sva društva su kroz istoriju tragala za odgovorima kako spriječiti i suzbiti teške oblike prestupništva.
Koje sankcije predvidjeti za koje inkriminacije, kako riješiti pitanje načina njihovog izvršavanja, a da
odgovora cilju sankcije.
Skup sankcija i način njihovog izvršavanja predstavljali su sistem kaznene politike i okvir penoloških
preokupacija u svim značajnim etapama ljudskog razvoja.
Društvena reakcija predstavlja način ostvarivanja zaštite društva od delikventnog ponašanja pojedinca
i grupe. Funkcioniše kao sistem preventivnih mjera, represivnih mjera i terapijske reakcije.

5
11. SAVREMEM OBLICI ALTERNACIJE
Savremenu krimino-političku misao karakteriše pojačan interes za alternativne sankcije, odnosno za
zamjenu kazne lišavanja slobode nekim drugim sankcijama. Preporuke međunarodnih organizacija
koje se bave borbom protiv kriminala su da se kazne zatvora ograniče samo na prestupnike koje je
neophodno neutralisati u interesu javne bezbjednosti i zaštite društva. Te preporuke date su na V
Kongresu UN i ponavljane na VI Kongresu održanom u Milanu, ali je bilo malo pokušaja da se
precizno odredi o kojim se mjerama radi - o alternativnim sankcijama kojim bi se smanjio broj ljudi u
zatvoru govori se više od 20-tak godina. Izraz alternativne sankcije najčešće se koristi da označi mjere
koje bi se mogle koristiti umjesto izvođenja prestupnika pred sud, mjere ne zatvorskog karaktera koje
izriče sud, mjere kojim se otklanjaju loše posljedice lišavanja slobode i koje se koriste dok traje
izvršenje kazne zatvora
12. PREVASPITANJE 1 RESOCIJALIZACIJA
Resocijalizacija postaje aktuelno pitanje uvođenjem kazne lišavanja slobode kada zatvori u odnosu na
ranije namjene dobijaju jednu drugu funkciju - funkciju prevaspitanja.
Resocijalizacija u suštini znači vraćanje iz asocijalnog načina života u normalne oblike ponašanja i
odnose, ponovno uključivanje devijantne osobe u društvene procese života i rada. Kao pravna mjera
kriminalne politike, resocijalizacija ima tri faze: sudsku (izrečena kazna ili mjera), institucionalnu -za
vrijeme izdržavanja kazne ili sprovođenja mjera bezbjednosti i postpenalnu - nakon izdržavanja kazne
ili provedene mjere.
Cilj resocijalizacije je da se kroz iskustva zatvorske sredine uklone kriminogeni činioci u ponašanju
čovjeka i dovedu ga do samosvijesti potrebe života u zajednici.
13. IZUČAVANJE LIČNOSTI OSUĐENIKA
Izučavanje ličnosti je početni stupanj u postupku individualizacije na kome se baziraju naknadne faze,
posebno faza kategorizacije osuđenika i primjene odgovarajućih tretmana. Postupak naučne
opservacije vrši se u posebnim naučnim institucijama, dok se empirijska opservacija obavlja u
odjeljenjima većih KPZ, a u novije vrijeme i u dijagnostičkim centrima.
Naučni tzv. klinički postupci su zasnovani na određenim saznanjima kriminološke ekspertize i
socijalne anamneze, te kriminološke dijagnoze i prognoze koja se odnosi na pojedinačne slučajeve
osuđenih lica u naučnom postupku opservacije i ispitivanja ličnosti.
Kriminološka ekspertiza je naučna metoda ispitivanja ličnosti delikventa radi procjenjivanja budućeg
ponašanja, određivanja adekvatne sankcije i tretmana za resocijalizaciju. Obavlja je grupa stručnjaka
specijalista iz pojedinih oblasti (psiholozi, psihijatri, socijalni radnici), za potrebe sudskog postupka ili
prevaspitanja. Na osnovu kriminološke ekspertize radi se kriminološka dijagnoza ličnosti. U pitanju je
klinička metoda utvrđivanja stepena opasnosti.
Stručna ili tzv. empirijska opservacija ličnosti je složen, timski i interdisciplinarni (psihološki,
pedagoški i medicinski) postupak.
Krajnji cilj opservacionog ispitivanja je klasifikacija osuđenika radi daljeg tretmana, a svrsishodnost
je izučavanje devijantnih uzroka kod ličnosti radi njihovog otklanjanja.
15. IZVRŠENJE KAZNE ZATVORA
Zatvorska zajednica (pojam i karakteristike)
Svijet zatvora je poseban svijet - društvo u društvu.
Taj svijet u kome žive, rastu i grade svoje nazore lica neprijateljski postavljena prema društvu iz
raznovrsnih uzroka, ima i svoje posebne zakone, surove i bezdušne, ali čvrste efikasne.
Osim toga postoje i raznovrsna shvaćanja koja se nameću snagom svojih ideja, razloga, ciljeva, zatim
poseban moral izgrađen na osnovu zajedničkih, jednakih uslova života i rada, posebna organizacija
itd. Dodir s režimom zatvora kod zatvorenika u većini slučajeva izaziva jednu vrstu psihičkog šoka.
Osnovna obilježja zatvorske zajednice su izolovanost, dinamičnost i jedinstvenost. U svakoj zajednici
naglašen je osjećaj solidarnosti i jedinstva u odnosu na društvo, potrebu zbliženja i suosjećanja, ona

6
ima jedan kolektivni duh samim tim što je riječ o zajednici života, međuljudskim odnosima. Riječ je i
o saobraćaju između zatvorenika, međusobnoj razmjeni iskustva, misli, nadanja. Kao i svugdje, ali po
izmijenjenim uslovima, saobraćaj između zatvorenika je živ, stalan i intenzivan. Ovdje istupaju
„heroji" koji svojim stavom, kriminalnim iskustvom, prednostima inteligencije, autoritetom, pa čak i
fizičkom snagom, sugerišu niz stvari i postupaka.
Zatvorska administracija treba nastojati da se u samom stavu i odnosu prema zatvorenicima što više
izbjegnu pogreške, nedopustivi ekscesi, pretjeranost disciplinskog kažnjavanja i slično.
Ako bismo htjeli principijelno izraziti osnovnu postavku savremenih metoda zatvorskog sistema, onda
ona može da glasi: "Kultura odnosa a ne rutina profesije".
Problem organizacije zatvora podrazumijeva :
a) problem industrijalne organizacije zatvora, kulturne, savremene i odgojne,
b) problem kadrova koji imaju zadatak i zvanična društvena i neposredna ljudska spona
preodgoja zatvorenika,
c) problem izgradnje nosilaca jednog razrađenog i savremenog sistema odgoja.
Osuđenička zajednica je zatvorska sredina u kojoj osuđeni izdržavaju vremenski kaznu lišenja
slobode. To je delikventna sredina organizovana kao životna i radna zajednica u kojoj se odvija proces
prevaspitanja i resocijalizacije. Takav kolektiv različitih karakternih i socijalnih obilježja predstavlja
sredinu sa često spontano organizovanom strukturom i hijerarhijom koju ograničavaju strogi zatvorski
šabloni pojedinačnih i grupnih ambicija.
16. KLASIFIKACIJA KAZNENO-POPRAVNIH USTANOVA U BIH
U Bosni i Hercegovini ukupno egzistira 11 kazneno-popravnih ustanova. te 33 odvojena odjeljenja
ovih ustanova. Na teritoriji Federacije BiH egzistira 5 kazneno-popravnih ustanova i 3 odjeljenja
(KPZ Zenica, KPZ Tuzla, KPZ Bihać, KPZ Mostar, KPZ Sarajevo, Odjeljenje KPZ Tuzla u Orašju,
Odjeljenje KPZ Sarajevo u Ustikolini i Odjeljenje KPZ Tomislavgrad u Busovači). Svi kazneno-
popravni zavodi na teritoriju Federacije BiH su poluotvorenog tipa, osim KPZ Zenica koji je
zatvorenog tipa. Ukupan kapacitet ovih ustanova je oko 1.150 mjesta, a trenutno u njima boravi 1.276
osuđenika. Svaka od ovih ustanova, pored odjeljenja za osuđene osobe, ima odjeljenje pritvora. U
KPZ Tuzla je smješteno i žensko odjeljenje, koje ima kapacitet od oko 40 mjesta, a u KPZ Mostaru i
KPZ Bihaću postoji po jedno manje odjeljenje za osuđenice. U KPZ Zenica je, pored odjeljenja za
osuđenike i odjeljenja za pritvorenike, smješteno i odjeljenje za maloljetnike (kapacitet 45 mjesta), te
odjeljenje za izvršenje mjere obaveznog psihijatrijskog liječenja i čuvanja (kapacitet 60 mjesta).
Na teritoriji Republike Srpske egzistira 6 kazneno-popravnih ustanova (KPD Banja Luka, Okružni
zatvor Bijeljina, Okružni zavor Doboj, KPD Foča, KPD «Kula» - Istočno Sarajevo i Okružni zatvor
Trebinje). Sve kazneno-popravne ustanove na području Republike Srpske su poluotvorenog tipa, osim
KPD Foča koji je zatvorenog tipa. Ukupan kapacitet ovih ustanova je oko 1.820 mjesta, a trenutno u
njima boravi 755 osuđenika. Svaka od ovih ustanova ima odjeljenje za osuđene osobe, te odjeljenje
pritvora. Pored toga, u KPD-u Banja Luka, Okružnom zatvoru Bijeljina. te KPD-u «Kula» u Istočnom
Sarajevu smještena su odjeljenja za osuđenice. Doduše, ženska odjeljenja u KPD-u Banja Luka i
Okružnom zatvoru Bijeljina su veoma mala i imaju kapacitet od 4 do 6 mjesta, dok je odjeljenje u
«Kuli» nešto veće i ima kapacitet od 12 do 16 mjesta. Mjera obaveznog psihijatrijskog liječenja i
čuvanja za područje Republike Srpske se izvršava u jednom odjeljenju Specijalne bolnice na Sokocu.
Odjeljenje za maloljetnike je u KPD Foča dok je odjeljenje za izvršenje vaspitnih mjera u Banja Luci.
Organizacija i struktura kazneno popravnih ustanova
Organizacija i tipovi klasifikacije
Razlikujemo dva tipa kategorizacije kazneno popravnih ustanova: horizontalna i vertikalna.
Horizontalna klasifikacija obavlja se prema objektivnim kriterijima, odnosno prema formalnoj
tipologiji delikvenata.
Vertikalna klasifikacija određena je kriterijima psihičkih svojstava i mogućnostima primjene tretmana
edukativnih programa prevaspitanja.

7
Kategorizacija KPZ prema preporuci Standardnih minimalnih pravila i europskih pravila mogu se
razvrstati prema : polu, uzrastu osuđenika, statusu lica lišenih slobode (osuđenici od pritvorenika),
dužini kazne, zdravstvenom stanju lica (fizički i mentalno bolesne osobe smještaju se odvojeno od
ostalih zatvorenika), neki kriteriji polaze od nadležnosti, pa se tako razlikuju: državni, federalni,
okružni i lokalni zatvor itd.
Prema klasifikaciji kazneno-popravne ustanove mogu biti opšteg tipa i specijalizovane institucije.
Neke podjele su univerzalnog tipa tako da se dijele na: ustanove za odrasle, ustanove za maloljetnike
i posebne ustanove za žene.
Prema kriteriju stepena obezbjeđenja dijele se na ustanove otvorenog, poluotvorenog i zatvorenog
tipa.
Ustanove OTVORENOG tipa su takve ustanove gdje su uslovi boravka približni onim na slobodi, lakše
se prevazilaze psihološki problemi i adaptacija na zatvorsku sredinu. U njima ne postoje fizičke
prepreke za bjekstvo niti materijalno-tehničke prepreke za to. Boravak i način postupanja sa
osuđenicima je zasnovan na principu lične odgovornosti i samodiscipline osuđenika tj. dobrovlje
discipline uz nadzor odgajatelja koji su dodijeljeni njegovoj grupi. Visok je stepen povjerenja između
odgojitelja i osuđenika. Kriterij za određivanje osuđenika za ove zavode je određen vrstama
kriv.dijela, tipu učinioca, njegova mogućnost za uspjeh u resocijalizaciji. Ustanove poluotvorenog i
otvorenog tipa su sa prilagođenom organizacijom, elastičnijim režimom života i rada za vrijeme
izdržavanja kazne lišenja slobode.
Ustanove POLUOTVORENOG tipa u njima ne postoje fizičke prepreke za bjekstvo niti materijalno-
tehničke prepreke za to. Postoji naoružana straža čiji je primarni zadatak održavanje reda i rada
discipline osuđenika. Tu se najčešće smještaju osuđenici nehatni, prvi put osuđeni.
Ustanove zatvorenog tipa su bile ustanove maksimalne bezbjednosti od mogućnosti bjekstva, sa
strogim nadzorom. U njima postoje fizičke prepreke za bjekstvo i materijalno-tehničke prepreke za to.
Pored naoružane straže postoje i ogradni zidovi i žice.
KPZ STROGO ZATVORENOG tipa. U ovim zavodima postoji maksimalno obezbjeđenje, stalni
nadzor, gdje zbog populacije zatvorenika postoji mogućnost bjekstva. Razlikuju se od KPZ
zatvorenog tipa po intenzitetu mjera obezbjeđenja i načinu postupanja prema zatvorenicima. Povećan
je broj službenika pod oružjem, pojačana kontrola kretanja zatvorenika prema trajanju, kontaktima,
suvremenijim tehničkim pomagalima i dr. U klasičnoj podjeli KPZ su kategorisani prema objektivnom
kriteriju prema prirodi i vrsti kazne. Po ovom osnovu KPZ možemo posmatrati kao :
- KPZ ta prvoprestupnike,
- Recidiviste,
- Multirecideviste – profesionalce i
- Nehatne – slučajne krivice i maloljetnici.
U nekim zemljama postoje posebne ustanove za mentalno poremećene osuđenike, alkoholičare,
narkomane, gdje je dio tretmana i liječenje.
Za mlađe postoje vaspitno-popravne ustanove i kazneno popravne ustanove za starije maloljetnike,
mlađa punoljetna lica, centri za djecu i mlađe maloljetnike.
Organizacija i osoblje
Najznačajniji dio službenog osoblja su terapeuti, čiji sastav čine psiholozi, pedagozi, ljekari i socijalni
radnici. Zatvorsko osoblje uređuje odnose medu osuđenicima u svim oblicima individualnog i
grupnog tretmana, odnose između osuđenika i spoljnjeg svijeta.
Stručna lica ili instruktori rada čiji je zadatak vođenje organizacije i procesa rada u kazneno popravnoj
ustanovi imaju važnu ulogu u procesu prevaspitanja samim tim što je radna terapija jedan od
nabitnijih metoda prevaspitanja.

8
Zdravstveno osoblje u kazneno popravnim ustanovama ima osnovnu funkciju vođenja računa o
zdravstvenom stanju osuđenih lica, između njih postoji poseban odnos u kome se osuđenik ne osjeća
odbačenim, već o čovjeku o čijem zdravlju neko vodi računa.
Psiholozi, u odnosu na ostalo stručno osoblje, imaju najviše dodirnih tačaka s procesom
resocijalizacije, a ona se odvija od prijema osuđenika, posmatranja, klasifikaciji do određivanja
dijagnoze.
Uloga socijalnih radnika prvenstveno je usmjerena na stvaranju uslova osuđenih na novu socijalnu
sredinu. Oni treba da otklone socijalne uzroke koji su uticali na delikventnu orijentaciju lica.
Osoblje čija je funkcija da primjenjuju radne vidove tretmana i terapije u procesu prevaspitanja
nazivaju se terapeuti.
17. „ČESTOKI MOMCI“ U KPZ
Ovi momci su u KPZ vrijedni poštovanja od strane drugih zatvorenika. To su osuđena lica sa
izraženim agresivnim ponašanjem unutar KPZ bilo fizička ili mentalne agresivnost. Oni svojim
agresivnim ponašanjem osvajaju pojedince uglavnom, nove zatvorenike, slabije, stvaraju grupu,
organiziraju vlastite teritorije unutar KPZ a često vuku konce i „na ulici“. S njima „nema šale“. Bolje
je ne dolazit u sukob s njima. Najveći uspjeh žestokih momaka je suprotstavljanje službenim licima u
očima ostalih zatvorenika.
18. SAMOPOVRJEĐIVANJE
Po nekim zapažanjima samopovređuju se uglavnom zatvorski narkomani i lica sa hepatitisom C.
razlozi za samopovređivanje su razni od straha od represije u slučaju prijavljivanja ili cinkarenja, zbog
neizvjesne situacije u kojoj se nalaze a u pitanju su lica koju su u pritvoru i čekaju dalji postupak,
zbog nepravednih odluka zatvorske uprave, ne uslovnost u zatvorima, psihičko stanje u kome se
zatvorenik nalazi i dr.
19. SUICID U ZATVORIMA
Jedan od najčešćih uzroka smrti u zatvorima je samoubistvo iz razloga očaja i beznađa. Stopa
samoubistava je 3 puta veća u zatvorima nego u spoljnjem svijetu. Postoji mnogo različitih faktora
koji vode ka izvršenju samoubistva u zatvorima : promjene života u smislu sredine; odvojenost od
porodice; deprivacije, najčešće se izvrši samoubistvo vješanjem. Među pokušajima samoubistava
najveći je broj onih koji su osuđeni na dugotrajne kazne zatvora zbog hronično izgubljene vjere u
budućnost. Postoje i oni zatvorenici koji insceniraju samoubistvo iz razloga manipulacije zatvorskim
osobljem. Pokazatelji na koje odgajatelj treba da obrati pažnju su pored ostalog nagle promjene
raspoloženja; odbijanje terapije, gubitak interesovanja za sve oko sebe.
20. KRIVIČNE SANKCIJE PREMA MALOLJETNICIMA
Prema maloljetnom učiniocu kriv.dijela mogu biti primijenjene tri vrste kaznenih sankcija :
- Odgojne mjere - mjere upozorenja i usmjeravanja (sudski ukor); mjere pojačanog nadzora /od
strane roditelja, staraoca, druge obitelji ili organa starateljstva/; zavodske mjere (izoliranje od
porodice i odvikavanje od ovisnosti).
- Određene mjere sigurnosti i
- Kazna maloljetničkog zatvora (samo za starije maloljetnike)
Prema maloljetnim učiniocima kriv.dijela ne može se izreći sudska opomena ni uslovna osuda. Prava
djeteta su uređena Konvencijom o pravima djeteta, „djeca moraju biti odvojena od odraslih“;
Pekinškim pravilima „Nadležni organ će koristiti uslovno oslobađanje iz institucija u najvećoj
mogućoj mjeri i ono će biti odobreno u najranijoj fazi“ – „ uslovno oslobođeni maloljetnici dobit će
pomoć i biće pod nadzorom odgovarajućeg organa, a dobijat će i punu podršku zajednice“.
Po Konvenciji o pravima djeteta
- ni jedno dijete ne smije biti nezakonito ili proizvoljno lišeno slobode;
- da se sa svakim djetetom lišenim slobode postupa humano i dostojanstveno;
9
- svako dijete lišeno slobode bit će odvojeno od odraslih,
- ima pravo da održava kontakte sa svojom porodicom,
- pristup pravnoj pomoći (odmah),
Po Evropskim pravilima za maloljetne prestupnike prednost ima obrazovanje i stručno usavršavanje u
odnosu na uključivanju istih u radne aktivnosti. Mora im se omogućite nastavak školovanja. Slobodno
vrijeme koristiti za razvijanje vještina i sposobnosti koji će im omogućiti da daju svoj pozitivan
doprinos razvoju društva. Potrebno je obezbjediti im mogućnost bavljenja sportom, učestvovanje u
odgojnim, kulturnim i drugim djelatnostima.
Maloljetnike treba upućivati što više u ove aktivnosti kako bi ih se odvuklo od štetnih i devijantnim
pojavama. Ne treba ih prisiljavati na upražnjavanje religioznih običaja.
21. KAZNA ZATVORA ZA ŽENE
Str126-129

22. KRATKE KAZNE ZATVORA

Kaznu kratkotrajnog zatvora dobijaju ona osuđena lica čije kriminalno ponašanje ne rezultira iz
dubljeg asocijalnog stava. Vremenski kratko traju zavisno od države do države. Osnovna poteškoča je
nemogućnost odvajanja od zatvorenika sa dužim kaznama. Ne rijetko dolazi do kriminalne infekcije
zatvorenika sa kratkim kaznama, negativnih uzora, i prijateljstva za ubuduće klriminalne sklonosti što
se kosi sa nastojanjem društva za smanjenjem kriminaliteta uopšte. Rješenje je u izdržavanju ovakvih
kazni u KPZ otvorenog i poluotvorenog tipa kao i razmišljanja o formiranju privatnih ili poluprivatnih
ustanova. Na 5 kongresu UN traženo je da se smanji izricanje kratkih zatvorskih kazni a više izriču
tzv. alternativne sankcije (novčane kazne, uslovne kazne, mjere bezbjednosti i slično).
23. DUGOTRAJNE KAZNE ZATVORA
Ova sankcija se izriče samo kao glavna kazna i to za najteže oblike kriv.dijela koja su učinjena sa
umišljajem. Izvršava se u KPZ zatvorenog tipa. Prema ovim osobama primjenjuje se strožiji nadzor,
mnogo češće kontrole zatvorskih čuvara kako danju tako noću. Nije im dozvoljeno korištenje
pogodnosti /van kruga zatvora/ a koje koriste drugi zatvorenici. Ovo ograničenje je na snazi dok ne
izdrže 2/3 kazne. Ovim zatvorenicima treba omogućiti : rad; obrazovanje; sport; rekreaciju druženje i
izvjesnu slobodu kako će provoditi vrijeme. Kazna dugotrajnog zatvora se izriće u rasponu od 20-40
godina.
24. KAZNA DOŽIVOTNOG ZATVORA
Nastala je kao kompromis onih koji su zagovarali smrtnu kaznu i onih koji su bili protiv. Osnovni cilj
ove kazne je odmazda i generalna prevencija. Pretpostavlja se da postupak resocijalizacije i preodgoja
ne mogu uticati na ove zatvorenike. Kazna se služi u zatvorima zatvorenog tipa.
25. SMRTNA KAZNA
Najteža kazna koju sud može izreći je smrtna kazna. Spada u tzv. Kazne eliminacije. Smatra se
najstarijom institucijom krivičnog prava jer je dugo vremena bila jedino sredstvo reda i zakona.
Postojanje smrtne kazne smatra se vrhuncem sredstava zastrašivanja do perfekcije kao i nemoć
pravosudnog sistema. U generalnoj prevenciji možda i daje određene rezultate. Svako javno izvršenje
smrtne kazne je ponižavajuće. Sa filozofskog i humanističkog stajališta državi se osporava pravo da
raspolaže životima građana, da tim činom iskazuje nepovjerenje u svoje građane, pokazuje svoju
nemoć i nesposobnost da koriguje i popravi njihovo ponašanje i da nije u skladu s preventivnom
funkcijom kazne. Kroz istoriju smrtna kazna je izvršavana na razne pa nekad i čak brutalne načine kao
što su : kamenovanje; razapinjanje na križ; nabijanje na kolac; spaljivanje na lomači; vješanje,
giljotina; pa sve do električne stolice; plinske komore i smrtonosne injekcije.

10
 KRIZA ZATVORA I POJAVA ALTERNATIVNIH MJERA I SANKCIJA
Alternativne sankcije podrazumijevaju koncept sankcija i mjera pod okriljem društvene zajednice,
zasnovan na pretpostavci da se ciljevi kažnjavanja mogu postići i u manje restriktivnim uslovima.
U KZ BiH predviđene su sljedeći oblici alternativnih sankcija : novčana kazna; rad za opšte dobro
na slobodi; uslovna osuda /sa i bez zaštitnog nadzora/; sudska opomena. Sa njima se postižu mnogi
pozitivni efekti sankcije. Alternativne sankcije uključuju kazne u javnom interesu koje počinioce
proglašavaju krivim za njihove postupke, a mogu uključivati i novčane kazne, vrijeme provjeravanja i
širok spektar predtužbenih, predžalbenih i posliježalbenih alternativa zatvoru. Alternativne mjere
prema maloljetnicima su odgojne mjere a to su : naknada štete oštećenom; lično izvinjenje; pohađanje
škole; volonterski rad; prihvaćanje odgovarajućeg zaposlenja; smještaj u drugu porodicu i po potrebi
liječenje u zdravstvenoj ustanovi.
Novčana kazna
Kaznu izvršava sud koji je donio prvostepenu presudu, izvršava se naplatom novčanog iznosa ili
popisom pokretnih stvari, a ukoliko je nedovoljno - onda i prodajom nepokretnosti, a ako je i to
nedovoljno ili osuđenik odbija da se kazna izvrši, zamjenjuje se kaznom zatvora.
Osnovni princip ove kazne je princip dobrovoljnosti znači da se ne naplaćuje prisilno samo u slučaju
da osuđenik ne izvrši isplatu sud će donijeti odluku o zamjeni novčane kazne za kaznu zatvora.
Rad za opšte dobro
Zamjenjuje kazne zatvora do 6 mjeseci. Određuje se samo uz pristanak optuženog. U BiH se računa
da 10 provedenih ovakvih radnih dana mijenja mjesec dana zatvora.
USLOVNA KAZNA
Je mjera upozorenja koja se izriče učiniocu kr.dij. kada osnovano možemo očekivati da će se
upozorenjem /uz prijetnju zatvora ako se povrijedi uslovna kazna/ moći ostvariti svrha
krivičnopravnih sankcija. Njome se upućuje prijekor učiniocu zbog učinjenog dijela i istovremeno ga
se upozorava za sankcije kršenja uslovne kazne kao i da po odsluženju ove kazne ista će biti
opozvana. Uslovna kazna sa nadzorom može sadržavati obaveze za osuđenu osobu koje ograničavaju
njenu slobodu odlučivanja i djelovanja u nekim aspektima njenog ličnog života. Njena svrha u prvom
redu je preventiva kako specijalna tako i generalna. Uslovna kazna obavezuje učinioca za primjereno
ponašanje tokom trajanja kazne i ispunjenje izrečenih obaveza od strane suda. Sposobnost počinioca
dijela da ga ne ponovi u procjeni je povjerenika koji su određeni da prate realizaciju zaštitnog
nadzora. U toku trajanja zaštitnog nadzora sud može ukoliko utvrdi da je ispunjena svrha zaštitnog
nadzora istu ukinuti prije isteka određenog vremena.
Po KZ BiH uslovna osuda ima za cilj zaobilaženje kazne kada ona nije nužna radi krivičnopravne
zaštite. Prilikom izricanja uslovne osude sud određuje trajanje vremena provjeravanja s tim da ono ne
može biti kraće od 1 godine dana niti duže od 5 godina dana.
SUDSKA OPOMENA
Je mjera upozorenja a istovremeno i krivičnopravna sankcija koju izriče sud pod određenim uslovima.
Sudska opomena ima karakter opomene učiniocu da se suzdrži od kriminala i ponašanja za koje će biti
kažnjen ukoliko to ne poštuje. Primjenjuje se učinjena lakša krivična dijela i kada sud ocjeni da će ova
sankcija uticati na počinioca.
KUĆNI PRITVOR
Ova kazna se određuje u slučajevima kada je postoji mogućnost bijega lica, mogućnost ponavljanja ili
dovršenja krivičnog dijela ili činjena novog. Može se odrediti za sva krivična dijela. Spada u
alternativne sankcije i osuđenik je pod stalnim nadzorom 24 sata. Nedostatak joj je što je isključen
svaki tretman resocijalizacije.
MJERE BEZBJEDNOSTI
Ukoliko se utvrdi da je osoba kri.djelo počinila pri bitno smanjenoj uračunljivosti ili smanjenoj
uračunljivosti a postoji mogućnost da bi uzroci takvog stanja mogli i u buduće djelovati na nju da
11
ponovi kriv.djelo treba liječiti ovu osobu kao i otkloniti i izolovati takvog učinioca iz društva i zaštiti
od daljnjeg činjenja kriv.dijela. Osnov za primjenu ove sankcije je postojanje opasnosti od ponovnog
činjenja kriv.dijela ovisno od stanja učinioca i uslova stvarne prirode okolnosti koje mogu biti
„okidač“ za činjenje kriv.djela. najpoznatije mjere su : zabrana vršenja funkcije, profesije ili zanata;
mjere obaveznog psihijatrijskog liječenja na slobodi; mjere obaveznog liječenja od ovisnosti;
oduzimanje predmeta; zabrana javnog istupa; zabrana boravka u određenom mjestu; oduzimanje
vozačke dozvole ili dozvole za nošenje oružja; lišavanje roditeljskog prava; itd. ove mjera izriče se na
period koji je dovoljan da se osoba izliječi a obutavlja se kada sud ocijeni da je prestala potreba za
njom.
ZATVORSKA ZAJEDNICA
OSUĐENIČKA KULTURA
Osuđenička kultura nastaje kao posljedica reakcije na stanje koje zatvorenici doživljavaju i kao način
privikavanja na uslove života. To je izraz nastojanja osuđenika da riješi problem koji donosi zatvorski
ambijent. Zatvorski ambijent čini osuđenika odbačenim od društva, on se okreće protiv društva koga
predstavlja zatvorsko osoblje. Preko pripadnosti grupi osuđenici se distanciraju od zatvorskog osoblja
kao kolektiviteta kojem ne pripadaju. Zatvorsko osoblje se stara da režim izdržavanja kazne i
poštivanje kućnog reda bude u skladu sa propisima, mada među zatvorenicima postoji sistem odnosa
mimo uređenih i u njih se "ne miješa" ukoliko u bitnom ne remete oficijelni sistem.
Između ova dva sistema postoji jasne granice distance, a komunikacija se ostvaruje preko cinkaroša
(prekrivena komunikacija.) i organa uprave (javna komunikacija). I na jednu i na drugu zatvoreničku
komunikaciju zatvorenici gledaju sa prezirom.
Ostale društvene uloge odvijaju se preko specifičnih vrsta ponašanja osuđenika, pa tako postoje:
siledžije (nasilnici), slabići (koji podliježu prijetnjama siledžija), trgovci (koji koriste zatvorenike, ali
ne silom nego manipulacijom), vukovi (homoseksualci siledžije), djevojčice (homoseksualci sa
ženskom ulogom) i na kraju "pravi čovjek", tj osuđenik koji ima lojalan odnos prema režimu
zatvorske uprave.
DEPRIVACIJA
Deprivacija u opštem značaju predstavlja lišavanje ili gubitak sadržaja ili draži nužnih za
zadovoljavanje potreba. Uzroci deprivacije su u društvenoj degradaciji, osjećanju odbačenosti
društvene sredine i nemogućnosti ostvarenja sticanja materijalnih dobara, zadovoljavanje kulturnih i
duhovnih potreba i motiva. Ove posljedice javljaju se kao posljedica nagomilavanja frustracije, čije
pražnjenje može dovesti i do kompenzacijskih reakcija, izraženih u nekom kriminalnom ili drugom
prestupničkom aktu. Deprivacija slobode povlači i ostale vidove deprivacije. Svaki pojedinac ima u
sebi mehanizam mentalne obrambene zaštite sopstvene ličnosti od deprivacije slobode.

 Deprivacija slobode ispoljava se u lišavanju slobode i odvojenosti od društva, ograničenje

kretanja u samoj ustanovi, za posljedicu ima usamljenost i izolaciju. Prevashodni problem je u
tome što zatvorenici izolovani od društvenih tokova (kako prema vani tako i u samom zatvoru)
što može dovesti do manipulacije ovim osobama od subjekata iz vana.
 Deprivacija materijalnih dobara iskazuje se u nemogućnosti posjedovanja ličnih stvari za koje je
vezan emotivno, nije mu omogućeno da bira hranu, odjeću, obuću i piće. Ova deprivacija
najviše pogađa zatvorenike koji po svojoj strukturi imaju potrebu da se na taj način iskazuju.
Postoje slučajevi gdje uz pomoć korumpiranih zatvorskih čuvara zatvorenici mogu da posjeduju
određene vrjednije stvari koje nekim posluže i za zloupotrebe kao što su trgovina, preprodaja,
ucjena. Ove pojave kada poprime veći obim mogu predstavljati ozbiljan problem koji je teško
kontrolisati.
 Deprivacija sigurnosti proističe iz zatvorske sredine koja je kriminalna i nezaštićenosti kako od
samovlašća zatvorskog osoblja tako i od napasnika zatvorskog okruženja. Najizloženiji ovoj
vrsti deprivacije su novopridošli zatvorenici, zatvorenici koji su kaznu dobili zbog seksualnih
zločina, mlađi, nesigurni i oni sa manjim stepenom socijalne inteligencije. Zatvorske uprave
12
 veoma oštro i surovo djeluju u slučajevima stvarne ugroženosti zatvorenika od strane drugih
zatvorenika.
 Deprivacija heteroseksualnih odnosa - u zatvorskim ćelijama su jednospolni pa dolazi do krize
zadovoljenja seksualnih nagona. Seksualna frustracija je veoma jaka i predstavlja jednu od
najvećih patnji. Zadatak svake uprave KPZ je da ako je moguće što više smanji ovaj vid
deprivacije. Zbog ovog vida deprivacije u KPZ je česta pojava homoseksualizam. Ova
populacija je često predmet brutalnih napada. Uprava KPZ treba da ulože maksimalne napore na
prevenciji ovog devijantnog ponašanja jer time prevenira nasilje i porast nasilničkog
kriminaliteta u zatvoru, ucjene, podvođenje, prostituciju itd.
 Deprivacija autonomije, Ne postoji JA, svođenje čovjeka na nivo automata, djeteta,
biljke.nametnuta pravila kućnog reda utiču na osjećaj gubitka velikog procenta autonomije što
svakako utiče na psihu i postupke zatvorenika u vrijeme boravka u KPZ. Greška pojedinih
uprava je u tome što nastoje da kod zatvorenika izazovu ovu deprivaciju što u konačnosti izaziva
pobune. Deprivacije autonomije može kod labilnih osoba da djeluje kao motiv za udruživanje sa
kojom je lako manipulirati u različite svrhe. Uprave KPR trebaju da vode računa o svakom
zatvoreniku po na osob poštujući njegov personalitet tako da i za vrijeme njegov boravka u KPZ
bude zadovoljena njegova potreba za autonomijom.
 Deprivacija duhovnosti – zbog općenitog stanja u kojem se nalaze zatvorenici i njihovih
frustracija u KPZ velika je predanost zatvorenika ka Bogu. Uprava je dužna da obezbjedi uslove
za nesmetano obavljanje vjerskih dužnosti.
USLOVNI OTPUST – Uslovni otpust znači ranije puštanje zatvorenika osuđenih na kazne zatvora u
skladu sa pojedinačnim prilagođenim uslovima koji važe nakon otpusta pod uslovom dobrog
ponašanja na slobodi do isteka vremena na koju je kazna izrečena. On je jedan od jačih motivizacionih
faktora za dobro ponašanje zatvorenika. Iz iskustva mnogih zemalja po izlasku nadgledanje osuđenika
se najbolje može vršiti putem elektronskog nadzorom ili radom za javni interes.U BiH se uslovna
kazna može tražiti nakon odležane 2/3 kazne dugog zatvora.Ima više funkcija i to :
 Skratiti izdržavanje kazne zatvora kada to više nije nužno
 Poticati zatvorenika da za vrijeme izvršenja kazne se tako ponaša da se može smatrati da je
kazna dobro djelovala.
Stimulira se dobro ponašanje zatvorenika. On nije bezuslovna najbitnije je da za to vrijeme na slobodi
ne počini novo kriv.djelo dok još kazna traje. Po ispunjenju uslova u zatvoru koje su predviđene
zakonom uslovni otpust daje komisija (sastavljena od 4-5 članova koje imenuje Ministar pravde) ili
kolegijalni organ. Prijedlog se podnosi putem uprave zatvora.
Po uspješnom okončanju vremena provjeravanja nadležni organ obavještava sud koji donosi odluku o
izvršenju sankcije.
GAŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA
Izricanje krivičnih sankcija predstavlja mehanizam zaštite društvenih vrijednosti, temeljnih ljudskih
prava, bezbjednosti države i ustavnog poretka. Osnovna gašenja krivičnih sankcija su : zastara,
amnestija i pomilovanje
 Amnestija – to je akt najvišeg zakonodavnog organa vlasti, kojim se neodređeni broj lica
poimenično i pojedinačno oslobađa krivičnog gonjenja (abolicija), potpuno ili djelomično se
oslobađa od izvršenja kazne, zamjenjuje se izrečena kazna blažom, briše osuda ili ukidaju
pravne posljedice osude. Pritom nije potrebna suglasnost lica na koje se amnestija odnosi.
Jednom dana amnestija se ne može opozvati. Amnestijom osuđeno lice može biti pušteno iz
KPZ potpuno bez ikakve kazne, može mu se izreći blaža kazna (novčana ili uslovna).
 Pomilovanje – akt pomilovanja donosi najviši politički organ predsjednik države ili entiteta (ako
je država tako koncipirana). Ona je akt milosti. Pomilovanjem se određeno lice ili više njih
oslobađa odgovornosti od krivičnog gonjenja, potpuno ili djelomično od izvršenja kazne, kazna
se može zamijeniti blažom ili uslovnom, određuje se brisanje osude itd. Za razliku od amnestije
pomilovanjem se neka pravna posljedica može ne samo ukinuti u potpunosti, već se može i
13
 odrediti njeno kraće trajanje. To su posljedice koje se sastoje u zabrani sticanja određenih prava i
nekih mjera bezbjednosti kao što su : zabrana vršenja poziva; djelatnosti ili dužnosti; zabrana
upravljanja motornim vozilom i protjerivanje stranaca iz zemlje. Molbu podnosi osuđeno lice
preko uprave zatvora. Uprava je dužna priložiti svu potrebnu dokumentaciju za lice koje
podnosi molbu. Molba se podnosi Ministru pravde BiH. On ga dalje prosljeđuje Predsjedniku
države. Odluka o pomilovanje se ne može osporavati.
 Zastara izvršenja krivičnog djela – za nastupanje ove zastarjelosti potrebno je da je sud izrekao
kaznu, ali da se uslijed nastupanja određenih okolnosti nije pristupilo izvršenju iste ili da je
izvršenje uslijed tih okolnosti prekinuto. Vrijeme zastarjelosti počinje teći od prvog dana
pravosnažnosti odluke osim u slučajevima opoziva uslovne kazne.
UPRAVLJANJE ZATVORIMA
Penitersijarni sistem
REŽIM ZATVORSKE USTANOVE
Odnosi se na organizaciju života i unutrašnji red koji u zatvoru vlada, konkretnije obuhvata: smještaj
osuđenika i raspored dnevnih aktivnosti, prava i obaveze i način njihovog ostvarenja, mehanizam
kontrole, održavanje reda, disciplinske mjere, organizacija i obavljanje tretmana i održavanje veza sa
spoljnim svijetom.
Režim zatvorske ustanove više je usmjeren na čuvanje i kontrolu osuđenika nego što je orijentacija na
prevaspitanju.
Tipična reakcija osuđenika na stroge uslove režima je njegovo odbacivanje orijentacija prema društvu
koja se neposredno ispoljava prema osoblju.
26. 0SOBLJE U KPU
U KPU se, bez obzira na tip, nalazi dvije vrste osoblja: oni koji izdržavaju kaznu i zatvorsko osoblje.
Najznačajniji dio službenog osoblja su terapeuti, čiji sastav čine psiholozi, pedagozi, ljekari. socijalni
radnici.
Stručna lica (instruktori rada), njihov zadatak je proces vođenja organizacije rada u KPU i imaju vrlo
važnu ulogu u procesu prevaspitanja, jer radna terapija je jedna od najhitnijih terapija u procesu
prevaspitanja.
Zdravstveno osoblje u KPU ima osnovnu funkciju vođenja računa o zdravlju osuđenika.
Psiholozi imaju najviše dodirnih tačaka sa procesom resocijalizacije, njihova uloga se odvija od
prijema, posmatranja i klasifikacije do određivanja dijagnoze osuđenika.
Uloga socijalnih radnika je usmjerena na stvaranje uslova za adaptaciju osuđenika na novu socijalnu
sredinu.
PREODGOJ
Preodgoj znači usvajanje znanja i vještina u pravcu promjena, pokušaj korigovanja i dogradnje ličnosti
osuđenika, onog što je pogrešno ili propušteno. Osnovi postulati preodgoja su prilagođavanju načina
izvršenja kazne karakteristika ličnosti prestupnika, nastojanja u korekciji njegovog ponašanja,
podizanje svijesti i krivnji, odgovornosti, razvoj lične i društvene odgovornosti i pokušaj ispoljavanja
društveno korisnog rada. Metodi mogu biti eksplorativno dijagnostičke (metoda razgovora, metoda
analize dokumenata, metoda posmatranja) i odgojno korekcione metode (metod autoriteta).
RESOCIJALIZACIJA
Njome se pokušava napraviti otklon od uzroka kriminalnog ponašanja, pomoći zatvoreniku da se što
bolje prilagodi, i da poštuje pisana i nepisana pravila zatvora. U resocijalizaciji treba da učestvuje više
subjekata prvenstveno porodica, penološka ustanova i društvena zajednica. Resocijalizacija se
sprovodi kroz tri faze : sudska (izrekom kazne), instucionalna (za vrijeme izdržavanja kazne u
ustanovi) i postepanalnu (nakon izdržavanja kazne i sprovedene mjere. Cilj resocijalizacije je

14
ukloniti u što većoj mjeri devijantno ponašanje, a radom povratiti ono što je pozitivno, humano i
plemenito na dobrobit porodice i zajednice.
INDIVIDUALIZACIJA KAO PENOLOŠKI PROBLEM
Individualizacija je načelo koje se odnosi na pitanje utvrđivanja krivice, odgovornosti, izricanja i
izvršenja krivične sankcije prema pojedincu.
Razlikujemo zakonsku, sudsku i penitersijarnu individualizaciju.
Zakonska individualizacija je neposredno određena vrstom delikta a odnosi se na samog učinioca.
Zasnovana je na težini djela i pravnim institutima predumišljaja, nehata, kvalifikovanih i
privilegovanih delikata.
Sudska individualizacija: Ova faza je dosta ograničena, jer se pri izricanju kazne nema u vidu
cjelokupna ličnost već samo neki njeni elementi strukture, prije svega motivi.
Penitersijarna individualizacija predstavlja izučavanje i prilagođavanje tretmana osuđenika u
postupku prevaspitanja i skladu sa njihovim psihičkim, obrazovnim, moralnim i fizičkim svojstvima.
Ovaj proces se obavlja putem izučavanja (posmatranja) ličnosti, kategorizacije osuđenika i
kategorizacije kazneno popravnih ustanova u kojim se izvršava kazna lišenja slobode.
19. TRETMAN OSUĐENIKA
U širem smislu tretman obuhvata prevenciju i represiju, a u užem mjere prevaspitanja i liječenja od
kriminalnih navika. Cilj tretmana je trajno uklanjanje kriminalnog ponašanja i smanjenje stope
povratka kriminalu (recidiviteta). Tretman se odvija u nekoliko faza: U toku krivičnog postupka, za
vrijeme izdržavanja kazne, kao postpenalna mjera itd.
U užem smislu, pod tretmanom se podrazumijevaju svi oblici prevaspitnih normi institucionalne
prirode u zatvorskim uslovima i u postupku resocijalizacije. Njima se prema delikventima djeluje
korekcionim mjerama u cilju njegovog popravljanja i odvikavanja od kriminalne orijentacije.
Osnovne faze postupka tretmana u zatvorskim uslovima su:
 podsticanje i stimuliranje univerzalnih vrijednosti mjerama psihološkog i pedagoškog
tretmana,
 uklanjanje društvenih prepreka u resocijalizaciji osuđenog lica obezbjeđenjem uslova za
stanovanje, zaposlenje i životna sloboda.
Tretman u kazneno-popravnim ustanovama je institucionalne prirode, zasnovan na naučnim osnovama
struke, propisan unutrašnjim pravilima ustanove u kojoj se izdržava kazna lišenja slobode.
Prvi cilj tretmana je da osuđenik shvati da je odgovoran za svoje ponašanje, spoznaja osuđenog da je
učinio nešto što nije u redu i da zatraži pomoć.
Ciljevi tretmana
Osnovi cilj je postizanje spoznaje zatvorenika da je odgovoran za svoje ponašanje; korigovanje
ponašanja i prevencija povrata. I po izlasku ovih lica potreban je postpenalni tretman ovih lica. Veliku
ulogu u ostvarenju ciljeva tretmana je i nagrađivanje zatvorenika za dobro vladanje io ponašanje u
toku izdržavanja kazne kao što je : prošireno pravo na prijem posjeta; prije posjeta bez nadzora
osoblja; pogodniji smještaj i slično.
PRINCIPI TRETMANA
Pridržavanje principa i korištenje metoda prevaspitanja je preduslov i oznaka profesionalnog i
uspješnog tretmana. Važni principi su:
Princip povjerenja i poštovanja dostojanstva ličnosti znači da povjerenje mora biti obostrano tj.
uvjerenje osuđenika u korisnost korekcionih mjera, kao i terapeuta u mogućnost da osuđenik može
korigovati stavove i ponašanje.
Princip poznavanja ličnosti, osnovna je pretpostavka neophodnosti poznavanja psihološke struke
delikventa i posjedovanja detaljno socijalne anamneze.

15
Princip svestranosti obuhvata primjenu više oblika i metoda tretmana, kako bi ličnost „našla sebe" i
otkrila skrivene vrline, odnosno postala svjesna očiglednih mana iz života koje su ga navele na
delikventsku orijentaciju.
Princip jedinstva vaspitnih uticaja predstavlja korektan, skladan i pouzdan sistem vaspitnih formi u
svim fazama prevaspitanja, kako na radu tako i u slobodno vrijeme, kao i u toku obrazovnog tretmana.
Princip svjesnog i aktivnog učešća u postupku prevaspitanja je u tijesnoj vezi sa principom
povjerenja, a podrazumijeva svjesnost osuđenog da radi na izgradnji svoje ličnosti.
OBLICI RADA
Primjena pojedinih oblika tretmana zavisi od penitensijalnog sistema, vrste osuđenika na izdržavanju
kazne lišenja slobode i tipa kazneno-popravne ustanove u kojoj se ona izvršava. U savremenoj praksi
egzistira nekoliko oblika prevaspitnih formi-tretmana kao što su:
1. individualni tretman – individualni oblik rada s pojedincom je najvažnija metoda u radu na
tretmanu. Osnova za individualni rad terapeuta čine činjenice iz osuđeničkog dosjea, testovi
intervjua i neposredni razgovor sa osuđenim. Oni predstavljaju skup elemenata o strukturi
ličnosti i njegovim socijalnim karakteristikama tzv. studija slučaja.
Svi osuđenici su zasebne ličnosti, nemoguće je svakog ponaosob podvrći individualnom
tretmanu, pa se najčešće odvija u vidu individualnog savjetovanja koje opet može biti direktno
i ne direktno, ili što je najčešći slučaj, kombinovana oba metoda.
Individualni tretman se koristi u KPZ gdje se koristi tzv. klinička metoda. Klinička metoda je
postupak koji se izvodi pomoću socijalne ankete, medicinskog i psihološkog istraživanja
metoda, interesa, volje i drugih subjektivnih faktora kao predispozicija ličnosti za kriminalnu
aktivnost. Sprovodi se metodom posmatranja i eksperimenta, uzimanja anamneze,
dijagnosticiranja, prognoziranja, tretmana i socijalnog relaksiranja.
Obično individualnim tretmanom rukovodi penološki andragog (vaspitač) čiji je zadatak da
upozna ličnost osuđenika.
 grupni tretman - Grupni tretman se primjenjuje kod onih delikvenata gdje je uzrok kriminalne
orijentacije uticaj delikventne sredine. Zbog ograničenosti vremena i različite strukture
osuđenika, smatra se da je za grupni rad neophodna zatvorska populacija kojima je izrečena
kazna zatvora manja od jedne i pol godine, osuđeni za nehatna krivična djela i osobe starije od
pedeset godina. Grupa se formira tako da je njen sastav bar približno srodnih karakteristika
prirodnoj sredini i da je prognoza pozitivne socijalne orijentacije izvjesna.
Psihoterapija se odvija tako što voditelj u emocionalno opuštenoj atmosferi obezbjeđuje
slobodnu i ne kontroliranu komunikaciju, bez ograničenja u pogledu sadržaja razgovora.
Grupno savjetovanje je nadopuna individualnog tretmana, ali i poseban pristup za tretman
osuđenika kod kojih su konfliktne situacije, frustraciona stanja i neurotični simptomi takve
prirode da ih lakše otklanjaju u kolektivnom tretmanu. Grupno savjetovanje se odvija u
sastavima grupe oko 10 osoba. Metod se zasniva na slobodnim, povremenim i spontanim
razgovorima, u ambijentu slobodne diskusije. Trajanje grupnog savjetovanja nije tačno
određeno, sastanci mogu trajati od 45 minuta do 2 časa u toku dana. a takvih sastanaka treba
da bude između 20 i 30, a razmak između sastanaka ne treba da bude veći od dva do tri dana.
 obrazovni tretman - Efekti pedagoškog rada su važni, jer se osuđenici u zatvorskoj sredini
osjećaju, naročito u početku, odbačenim i isključenim. Vaspitni tretman ima za cilj da otkloni
to osjećanje i da vrati povjerenje osuđenika u vlastitu sposobnost i u društvo.
Vaspitanje se postavlja kao nužnost, a obrazovanje kao potreba i obaveza koja proističe iz
pravila OUN-a kao ljudsko pravo, jednako kao na pravo na život i egzistenciju.
Obrazovanje je element vaspitanja, škola je pored porodice jedno od najznačajnijih faktora
socijalizacije ličnosti. Kod odraslih, obrazovanje kao tretman, koristi se u svrhu
osposobljavanja za konkretno zanimanje i kao motivacioni faktor socijalizacije, a kod
maloljetnih osuđenika akcenat tretmana je na opštem obrazovanju i minimalnim sadržajem za

16
 profesiju. Organizacija obrazovnog tretmana vrši se u ustanovama u kojima se izdržava kazna
ili u posebnim odjeljenjima redovnih školskih ustanova.
 okupaciona i radna terapija - Rad je dugo u kaznenom sistemu bio kazna (robija) a ne
tretman. Akt UN o minimalnim pravima osuđenika ukazuje na nekoliko osnovnih principa
rada kao terapije.
Prvo načelo odnosi se na integriranost osuđeničkog rada u privrednu aktivnost države, čime se
u moralnom i socijalnom smislu osuđenički rad izjednačava s radom čovjeka na slobodi kao
njegova prirodna i socijalna potreba.
Drugo načelo, načelo obaveznosti, uvodi radnu terapiju kao pravo osuđenika, potreba koja se
ne može oduzeti ni kaznom lišenja slobode.
Treće načelo, odnosi se na radnu terapiju kao profesionalnu orijentaciju osuđenika, što
predstavlja značajan faktor stručnog osposobljavanja i razvijanja radnih navika.
Četvrto načelo, podrazumijeva stvaranje jednakih uslova rada osuđenika s uslovima istih
struka i privrednih uslova na slobodi, uslove rada, zaštita na radu.
Peto načelo, odnosi se na princip nagrađivanja, odnosno stav da osuđeniku za rad pripada
pravična nagrada i naknada.
Radna terapija ostvaruje popravnu funkciju kroz ekonomski interes osuđenika i njegovo
istovremeno obrazovanje, navikavanje na disciplinu i poštovanje obaveza.
 samoinicijativni oblik
 tretman stimulacije
TRETMAN MALOLJETNIKA
U svijetu postoje brojni tipovi ustanova za tretman maloljetnika; od disciplinskih centara do vaspitno
popravnih i kazneno popravnih ustanova, ustanova za mlađe maloljetnike i starije maloljetnike i mlađa
punoljetna lica
Težište u maloljetnikom tretmanu je na obrazovanju, izučavanju zanata, organizovanju kulturno
zabavnog života, sportskih aktivnosti, individualnoj psihoterapiji i grupnom radu.
Cilj posebnog tretmana maloljetnika je da shvate potrebe poštovanja, reda i discipline, da izvršenje
obaveza ima i društveni smisao i ličnu potrebu, kao i da razvije osjećanje odgovornosti sebe, svoje
ponašanje i sredinu u.kojoj živi.
Posebno je bitno u tretmanu stvaranje navika maloljetnika da slobodno vrijeme koriste na koristan
način, kako bi te navike postale ustaljena praksa u životu na slobodi.
Posebni tretman se odvija u dva vida - u obliku unutrašnje i spoljne pomoći.
Unutrašnja se ogleda u davanju savjeta, podsticaja i usmjerenja, dok se spoljna sastoji u pružanju
materijalne pomoći obezbjeđenja privremenog smještaja, obezbjeđenje zaposlenja i rješavanja
porodičnih problema.
POSTPENALNI TRETMAN
Postupak resocijalizacije ne završava se na zatvorskom tretmanu, već se nastavlja poslije izdržane
kazne, gdje se osuđenik susreće sa mnogim problemima, jer se dobar dio osuđenika u toku izvršenja
kazne ne uspije da resocijalizuje, jer proces resocijalizacije nije prilagođen realnim uslovima života na
slobodi.
Postpenalni tretman odvija se u dva vida i to: u obliku unutrašnje moći i ogleda se u davanju savjeta,
podsticaja, usmjerenja i spoljne u obezbjeđenju materijalne pomoći, privremenog smještaja,
obezbjeđenju zaposlenja, rješavanja porodičnih problema.

17
18. SLOBODNO VRIJEME I SAMOINCIJATIVA
Sadržaj slobodnog vremena važna je komponenta osuđeničkog života, jer je većina vanradnog
vremena ustvari slobodno vrijeme.
Za one koji su radno sposobno ograničeni, slobodno vrijeme je još složeniji problem i zahtjeva
poseban pristup u tretmanu.
Slobodne aktivnosti se dijele na aktivnosti odmora, aktivnosti rekreacije i aktivnosti razvoja.
Aktivnosti odmora su strogo individualne i odvijaju se bez fizičkih naprezanja, u vidu praćenja
kulturno-zabavnog programa, šetnje i sl.).
Rekreativni tretman se obavlja kroz aktivno učešće u kulturno-zabavnim i sportskim aktivnostima u
vidu razonode i takmičenja.
Aktivnosti razvoja ličnosti čine obrazovne, fizičke, umjetničke, informativne i druge društvene
aktivnosti.
19. METODE VASPITANJA
Metod je način na koji se izvodi neki tretman.
Prema namjeni, metode prevaspitanja se razlikuju kao eksplorativno-dijagnostičke i vaspitno-
korekcione.
Eksplorativno-dijagnostičke metode služe u postupku ispitivanja i klasifikacije, a korekcije im slijede
u toku izdržavanja kazne.
Tu ubrajamo:
 metod razgovora
 metod analize sadržaja dokumenata
 metod posmatranja
 biografska metoda
 metod eksperimenta
 test metoda

Od korekcionih metoda u postupku tretmana poznati su:

 Metod permisivnosti je zasnovan na principu slobode ponašanja osuđenika.
 Metod autoriteta zasnovan je na principu ograničavanja slobodnog izbora.

U pogledu prilaza terapeuta razlikuju se direktivna i slobodna metoda:

 Kod direktivne metode terapeuti postupkom ubjeđivanja nastoje stvoriti povjerenje kod
osuđenog i osloboditi ga u pogledu poimanja sebe i svoje uloge u društvu.
 Slobodnom metodom daje se osuđeniku sloboda inicijative u okviru normama uređenih odnosa
da realizuje svoje ideje.
24. NADZOR I KONTROLA OSUĐENIKA
Zatvorska sredina je sredina raznorodnih kriminalaca, od kojih je veliki broj nasilničke prirode,
agresivan, sklon krađama, silovanjima, tuči, ucjenama i sl.
Takva sredina je za svakog osuđenika nesigurna, uprkos kontroli zatvorskog osoblja.
U takvim ustanovama nadzornu kontrolu obavljaju posebni službenici ustanove, a njihova uloga je
obezbjeđenje kontrola rada, discipline i kretanja osuđenika.
Njena prevaspitna funkcija se ogleda u tome što sprovodi postupak svakodnevne opservacije osuđenih
osoba, vrši zapažanje u njihovom ponašanju, navikama i sklonostima, te problemima - što su veoma
važna saznanja za terapeutsko osoblje.
Stražari su dnevno u kontaktu sa osuđenicima.
27. SLUŽBA ZA OBEZBJEĐENJE
Služba za obezbjeđenje stara se o sigurnosti ljudi i imovine u zavodu, naoružana su i uniformirana
formacija, mada po odobrenju upravnika službu mogu vršiti i u civilu. Penološka opredjeljenja su
18
uvijek bila da se ova služba organizuje kao faktor prevaspitanja zatvorenika, ali je uvijek doživljavana
kao represivni servis.

U organizacionom pogledu služba se razlikuje u zavisnosti od veličine i tipa zatvora. U zavodima

otvorenog tipa ona je definisana kao dežurna služba i njen uticaj na osuđena lica daleko je manji.
Budući da pripadnici ove službe sa osuđenicima kontaktiraju 24 sata dnevno, njihov odnos ne može
uvijek ostati u znaku tenzija. U tom smislu pripadnici službe obezbjeđenja bave se i poslovima iz
domena prevaspitanja, koristeći ne standardizovane metode kao što su: metoda podsticaja.
uvjeravanja, navikavanja. sprečavanja i na osnovu čega sačinjavaju prijedloge i sugestije za dalji
tretman zatvorenika. U nekim zemljama organizovani su posebni kursevi za obuku ovih lica.
28. SLUŽBA ZA PREVASPITANJE
Svi veći KPZ imaju službe za prevaspitanje. U malim KPZ ova služba se bavi ispitivanjem ličnosti sa
psihološkog, pedagoškog, socijalnog i bezbjednosnog aspekta.
U većim zavodima ova služba je organizovana u tri cjeline:
 Prijemno odjeljenje čini samostalnu cjelinu u kojoj se ispituje ličnost osuđenog lica i utvrđuje
program vaspitno-korektivnog tretmana koji treba da se realizuje.
 Odjeljenje za vaspitno korektivni rad čini grupa vaspitača koja realizuje program utvrđen u
prijemnom odjeljenju. Svaki vaspitač vodi posebnu vaspitnu grupu.
 Odjeljenje za obrazovanje funkcioniše kao autonomna cjelina i bavi se problemima
obrazovanja osuđenih lica u okviru programa školovanja i stručnog osposobljavanja.
29. SLUŽBA ZA OBUKU I UPOŠLJAVANJE ili PRVREDNO-INDUSTRIJSKA SLUŽBA
Zadatak službe za obuku i upošljavanje je da angažuje osuđena lica i da ih osposobi za određena
zanimanja, formira radne navike i pravilan odnos prema radu, kako bi se na lakši način reintegrirali u
društvenoj zajednici.
Osuđenici koji su osuđeni na kratkotrajne kazne, na raspolaganju imaju veći broj zanimanja koje
mogu obavljati u ustanovi ili van nje. Relativno mali broj osuđenika u KP ustanovama zatvorenog tipa
radno je angažovan, što je uzrokovano i zastarjelošću tehnologije, pa se sve više osuđenika angažuje
na manje složenim poslovima, uglavnom u poljoprivredi i stočarstvu.
Rad treba da redukuje posljedice lišenja slobode i težinu kazne, a ne da predstavlja opterećenje protiv
kojega se osuđenici bune i najzad osuđenici moraju da budu adekvatno novčano plaćeni za izvršeni
rad kako bi zadovoljili svoje elementarne potrebe koje u sve češće zavodi nisu u mogućnosti da
ispune.
30. ZDRAVSTVENA SLUŽBA I ZDRAVSTVENA ZAŠTITA OSUĐENIKA
Zdravstvena zaštita vrši zdravstvenu prevenciju, liječi osuđena i pritvorena lica i nadzire higijenu i
kvalitet hrane i vode. U svim velikim KPZ postoji služba za zdravstvenu zaštitu osuđenih lica.
Izuzetno velika pažnja mora biti usmjerena na mentalno zdravlje osuđenika, tako da se osigura da niko
čije mentalno zdravlje zahtijeva tretman u psihijatrijskoj bolnici, ne bude smješten u zatvor, a i da
prestupnici koji su sposobni za suočavanje sa svojim odgovornostima ne budu držani u bolnici
(Francuska je uvela da zatvorenike liječe susjedne bolnice tako da zatvorenici imaju zdravstvenu
zaštitu istog standarda)
32. DISCIPLINSKA ODGOVORNOST OSUĐENIKA
Disciplinska odgovornost prema zatvorenicima zakonski je određena samo načelno, dok se za
donošenje bližih propisa u toj materiji ovlašćuje ministar pravde.
Pretpostavke za disciplinsko kažnjavanje mogu se raščlaniti u tri grupe:

 Osuđeni se kažnjava za povrede pravila ponašanja utvrđenih zakonom i pravilnikom o kućnom

redu zavoda,

19
 Osuđeni se disciplinski kažnjava ako za vrijeme izdržavanja kazne učini KD za koje je
propisana novčana kazna ili kazna zatvora do 1 g.
Osuđeni se ne može više puta kazniti za istu disciplinsku radnju (načelo ne bis in idem - ne ponovo o
istom).
Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija propisane su tri vrste disciplinskih kazni:
 ukor (zbog disciplinskog prestupa),
 oduzimanje pogodnosti (kada je ukor preblaga kazna) i
 upućivanje u samicu (za najteže prestupe, ugrožavanje života ljudi, samopovređivanje,
uništenje imovine)
34. PRAVA OSUĐENIKA ZA VRIJEME IZDRŽAVANJA KAZNE ZATVORA
Situacija u ovoj oblasti ostvarivanja ljudskih prava nije u skladu sa očekivanjima i potrebama
(Amnesti International). Javnost u svim zemljama svijeta reaguje pod činjenicama koje ukazuju na
ugroženost ličnih prava i ne efikasnosti institucija u njihovoj zaštiti, a posebno teškim uslovima
izdržavanja kazne zatvora. To se odnosi na nepoštivanje minimalnih standarda primjerenih čovjeku,
umjerenosti kazne kao odmazde za veliki broj osuđenika koji su nehatni počinioci KD. Uslovi
izdržavanja kazne u mnogim zemljama su takvi da je odmazda jedini cilj sankcije, a ugroženost
mentalnog zdravlja osuđenika jako izražena, što je posljedica velikog broja samoubistava osuđenika.
Kada na to ukazuju institucije u SAD i EU, onda je situacija u drugim zemljama gdje se ne pridaje
toliki značaj zaštiti ljudskih prava, mnogo teža.
Jedan od bitnih problema je prenaseljenost zatvora, nedovoljne mjere nadzora, osuđenici su podložni
raznim oblicima maltretiranja, kako međusobnog tako i od strane osoblja, pri čemu su najugroženije
rizične grupe: maloljetnici, seksualni delikventi, stranci, homoseksualci i sl.
Analize pokazuju da u oblasti zaštite i ostvarivanja ljudskih prava postoje mnogobrojne teškoće
unatoč mnogobrojnim zakonima i propisima koji regulišu tu oblast. Većina istraživanja pokazuje
postojanje dubokog konflikta između osuđeničkog neformalnog sistema i sistema kazneno popravne
institucije, vladaju osjećanja nepovjerenja, netolerancije i spremnosti da se na provokaciju reaguje na
agresivan način.
36. POLOŽAJ OSUĐENIH LICA
Svaka društvena zajednica određuje sistem normi i standarda za postupanje prema osuđenim licima.
Zločin se od strane zakonodavca permanentno konstatuje kao ugrožavanje uslova života društva od
kojeg se ono može obraniti samo kaznom. Savremena istraživanja u oblasti penologije i kriminologije,
težište interesovanja pomjeraju sa samog zločina na izvršioca krivičnog djela, jer je ustanovljeno da
izolacija osuđenika iz javnog života na određeno vrijeme ne može da riješi problem kriminaliteta.
S tim u vezi više tijela EU, kao što su Evropski sud za ljuska prava, Komitet ministara, Savjet Evrope,
donijele su niz značajnih dokumenata, upućujući zemlje na potrebu pridržavanja univerzalnih
međunarodnih i evropskih standarda za položaj i uslove izdržavanja kazni lišenja slobode.
37. DOPISIVANJE I PRIMANJE POŠILJKI
Pravo na prijem paketa i pošiljki zagarantovano je svakom osuđeniku, a broj takvih pošiljki zavisi od
zavoda u kojem se izdržava kazna: u zavodu otvorenog tipa jednom nedjeljno, u poluzatvorenom dva
puta mjesečno, u zavodima zatvorenog i strogo zatvorenog tipa jednom mjesečno.
Težina i sadržina paketa uređuju se pravilnikom (do 10 kg), a po prijemu paketa u zatvorsku ustanovu,
pregledaju se u prisustvu zatvorenika. Paketi sadrže stvari za higijenu, odjeću, knjige i nekvarljivu
hranu.
Prijem novčanih pošiljki nije ograničen, ali po pravilniku o kućnom redu zatvorenik može raspolagati
samo količinom koliko je prosječna neto zarada u državi, ostatak se deponuje na račun osuđenika.
38. POGODNOSTI OSUĐENIH LICA
Dobijaju se kao mjera stimulacije za dobro vladanje i postizanje uspjeha u prevaspitnom tretmanu, a u
njih spadaju: prošireno pravo na prijem paketa, na broj posjeta i krug osoba posjetilaca, prijem posjeta
20
u krugu zatvora bez nadzora osoblja, ili bez prisustva osuđenih osoba, prijem posjeta izvan zavoda,
izlazak u grad, posjeta porodici za vikend.
40. IZVRŠENJE KRIVIČNIH SANKCIJA MALOLJETNIKA
Maloljetnici čine sve teže oblike KD (u prosjeku u maloljetničkim zatvorima oko 30 % osuđenika su
ubice). U skladu sa međunarodnim normama, maloljetnički zatvor izdržava se u KPZ za maloljetnike.
U toku izdržavanja kazne prati se zdravstveno stanje osuđenika i o tome godišnje izvještava sud koji
je izrekao sankciju.
Disciplinske mjere upućivanja u samicu ne mogu se izreći maloljetniku. Maloljetnice izdržavaju
kaznu u posebnom odjelu KPZ za žene, a ti su zavodi uvijek poluotvorenog tipa.
Punoljetna lica i lica koja to postanu u vrijeme izdržavanja kazne, smještaju se u posebna odjeljenja.
Maloljetnik ima pravo na 3 sata provođenja vremena van zatvorenih prostorija u slobodnom vremenu,
a upravnik zavoda ima pravo da maloljetniku odobri dva puta godišnje posjetu porodici ili rodbini u
vrijeme kada se ne održava redovna nastava (ne duže od 14 dana godišnje).
Ostali uslovi prava i obaveza na izvršenju kazne primjenjuju se kao i za punoljetna lica
41. IZVRŠAVANJE OSTALIH KRIVIČNIH SANKCIJA
Smrtna kazna (ukinuta je)
Nadležnost za izvršavanje pripadala je sudu koji je donio prvostepenu presudu. Do izvršenja kazne
osuđenik ima sva prava kao i osuđenik na kaznu zatvora, a boravi u ustanovi strogo zatvorenog tipa. U
slučaju zahtjeva za vanredno ublažavanje kazne, izvršenje se odlagalo do okončanja postupka. O
odlaganju izvršenja ili nepostojanju razloga za sprečavanje izvršenja, odlučivao je predsjednik
nadležnog suda. Izvršavanje se obavljalo tako što se osuđenom saopšte činjenice da nije amnestiran,
izvršenje je obavljano strijeljanjem, bez javnosti, uz prisustvo komisije koju su činili sudija nadležnog
suda, javni tužilac, upravnik zatvora i ljekar, uz mogućnost prisustva branioca.
42. PRINCIPI IZVRŠENJA KRIVIČNIH SANKCIJA
Princip humanosti
Ovim principom obezbjeđuje se da svako mora poštovati dostojanstvo osuđenog lica i niko ne može
ugroziti njegovo tjelesno i duševno zdravlje. Humanost je pretpostavka procesa prevaspitanja. Princip
zakonitosti obuhvata pridržavanje zakonskih normi i unutrašnjih pravila ponašanja u ustanovi gdje se
kazna izdržava.
Ovim načelom se garantuje poštivanje ljudskih prava u skladu sa međunarodnim aktima i pravima i
slobodama čovjeka, što znači da nadležni organ za izvršenje krivičnih sankcija može izvršiti samo onu
sankciju koju je sud izrekao u krivičnom postupku i koja je postala pravosnažna i kada za njeno
izvršenje nema zakonskih smetnji.
Princip individualizacije obuhvata primjenu metoda prilagođenu ličnosti osuđenika. Penološka
individualizacija znači da se izbor metoda u vaspitnom radu moraju prilagoditi svojstvima ponaosob
svakog osuđenika.
Princip skupnog izdržavanja kazne se odnosi na kaznu lišenja slobode i obuhvata opredjeljenje protiv
ćelijskog, a za zajedničko izdržavanje kazne
45. POSLJEDICE LIŠAVANJA SLOBODE
Svako uskraćivanje slobode i lišavanje slobode u smislu krivične sankcije posebno ima određenih
trenutnih a ne rijetko i trajnih posljedica po ličnost osuđenika. Sama zatvorska zgrada sa svojim
izgledom, visoke zidine, rešetke i straža simbolizuju izdvojenost čovjeka od društva.
Negativni psihološki uticaj zatvora proističe iz više činjenica - stalna prinuda i kontrola kod
zatvorenika izaziva obrambene reakcije, lišenje slobode kao emotivni šok, izaziva zatvorsku psihozu.
Automatizam nastao iz strogih pravila i režima zatvorskog života ima za posljedicu intelektualno
slabljenje, gubljenje lične inicijative i mogućnosti prilagođavanja.

21
Najteže psihološke posljedice imaju primorani osuđenici, nehatni učinioci krivičnih djela, akcidentni
slučajevi, slučajevi kojima kriminalitet nije navika i profesija.
Svaka osuđenička zajednica ima neformalna pravila koja postoje mimo volje i najvećeg broja
osuđenika, a i same zatvorske uprave.
47. PRIVIKAVANJE I PRILAGOĐAVANJE NA ZATVORSKU SREDINU
To je osnovni problem prilikom dolaska i početka boravka čovjeka u zatvoru, na samu zatvorsku
prostoriju, režim pretresanja, jedinstvenom frizurom i odjećom život se odvija mimo čovjekove volje,
postupak asimilizacije se odvija na prihvaćanje zatvorskih normi i osuđeničke kulture. Najteže faze
prilagođavanja su u početku.
Oblici prilagođavanja
Oblici prilagođavanja zatvorskoj jedinici su veoma različiti. Tipologija prilagođavanja s izvjesnim
korekcijama kasnih teoretičara, posebno tipologa T. Morisa.
Njeni oblici su: konformizam, kritizerstvo, inovacija, manipulacija i bjekstvo.

Konforizam je oblik adaptacije, koriste ga osuđenici s osjećajem krivice. Taj vid se ogleda u
prihvaćanju i pridruživanju normi zatvorskog režima.
Kritizerstvo koristi samo jedan broj zatvorenika, prihvaćajući norme zatvorskog režima i kritikujući
njegovu nedosljednost u sprovođenju zatvorskog režima.
Inovacijom se koristi dio zatvorenika koji smatra da su određene norme potrebne, ali da su aktualne
neprikladne. Time žele izmijeniti postojeći režim putem molbi, žalbi, predstavki.
Manipulacijom se koriste osobe što formalno prihvataju režimski odnos i normu, ali vješto
izbjegavaju njihovo pridržavanje.
Bjekstvo je najrjeđi oblik adaptacije, ovaj vid se pojavljuje u formi stvarnog-fizičkog bjekstva ili
povlačenja u sebe ili pobune protiv zatvorskog režima.
48. 0SUĐENIČKI KONFLIKT
Osuđeničke konflikte možemo posmatrati dvojako. Kao konflikt sa sobom, nemogućnost
prilagođavanja i kao međusobni konflikt.
Unutrašnji konflikti su najizraženiji kod osuđenika kod kojih postoji uvjerenje o krivici, odnosno koji
smatraju da su nevino osuđeni, a zatim kod onih sa izraženim osjećajem krivice.
Međusobni konflikti su svojevrsni i nedelinkventnim sredstvima, pa su stoga konflikti u sredinama i
sa strukturom kakva je osuđenička.
Posebna vrsta konflikta proizlazi iz odnosa zatvorskog osoblja i osuđenika. Obično su to žešći sukobi
u ustanovama zatvorenog tipa sa maksimalnim stepenom obezbjeđenja, strogog režima i stražarskog
osoblja.
49. KRIMINOGENI ZNAČAJ ZATVORA
Život u zatvoru je sveden na dvije vrste odnosa, između osuđenika i uprave. Oba imaju svojih
negativnih odraza na psihički život i emocionalnu uravnoteženost, osoblje za reakciju imaju posljedice
reakcije, potresa, nemira, pobuna. U većini vremena što ga osuđenik provodi u zatvoru pod uticajem
je tih odnosa, a sve to vodi ka tezi o zatvoru kao "školi kriminala". Prvo što strogi režimi i zatvorene
ustanove čine ljudski život manje humanim, drugo što se u zatvorima nalazi veliki broj tzv.
nepopravljivih kriminalaca koji taj boravak planiraju za nova krivična djela po izlasku na slobodu.
Treće, što se u zatvoru nalazi i jedan ne mali procent primarnih delikvenata koji po odlasku iz zatvora
odlaze sa više kriminalnih sklonosti nego što si ih imali kada su došli u ustanovu.

22