KULTURA, KASAYSAYAN, AT PANITIKAN NG VISAYAS
KASAYSAYAN NG VISAYAS
Panahon ng Barangay
[1] Ang barangay bilang estado.
− 30 hanggang 100 kabahayan (gamoro) na nakaayos
ng lineal (lalo na sa Cebu, Panay, Leyte, Bohol) ayon
sa lohikal na halaw ng dalampasigan
− ugnayang mas superyor sa pamilya
− takdang teritoryo na saklaw ang mga kalupaan at
katubigan, pati ang mga di lupang sakahan sa ilalim
ng komunidad
− pagkakaroon ng batas
− may datu na nagsisilbing pinuno, tagapagbatas,
hukom, at tagapamagitan
− di maaring pasukin ng mga kasunduan ang saklaw
ng isang malayang barangay
[3] Ang pamumunong pulitikal.
− ang kadatuan ay karaniwang nakaangkla sa
kaangkanan bagaman, karisma at kakayahan ang
pangunahing batayan
− kasunduan sa ibang barangay sa ilalim ng sandugo at
pagpapakasal
− di sentralisado ang kapangyarihan; ang datu ay
gabay lang
− may agorang (Ceb), isang konseho ng mga
nakatatanda na tumutulong sa pagpapasya ng datu;
hawak ng agorang ang alternatibong awtoridad bilang
pagtanaw sa karunungang taglay sa tradisyon
− paglipat sa ibang barangay ay paglipat ng
kapangyarihang sasailaliman
[4] Pagkakahati ng uri ay batay sa yamang materyal
− datu: pinuno
− maharlika/tumao: di saklaw ng pagbabayad ng
buwis; kailangang tumulong sa datu; pinagmulan ng
mga bagani
− timawa: “malayang mamamayan”
− ayuey: di nagpapakasal dahil sa mababang estado;
maaring lumaya sa pagkasal sa mas mataas na uri at
pagbabayad sa amo
Panahon ng Pananakop ng Kastila
[1] Mga unang kontak sa Kastila
− pagtanggap ni Humabon kay Magellan;
paghahandog ng imahe ng Prodigious Child kay Juana
− pakikipaglaban ni Lapu-Lapu na bumaligtad sa
pagkampi ni Humabon kay Magellan
[2] Cebu bilang unang sentro ng kapangyarihan
− pananakop ni Legaspi at pagatatalaga noong Enero
1, 1571 na City of the Most Holy Name of Jesus
− kabisera  Panay  Maynila
[3] Pagdanas ng hirap sa ilalim ng mananakop
− sa sistemang encomienda: pagbubuwis at sapilitang
paggawa sa mga nasasakupan
− pagpilit ng halagahang Kastila at Katoliko sa mga
katutubo gamit ang pagbibinyag, katesismo at dahas
(reducciones)
− (Panay): kakulangan sa suplay ng pagkain
− (Cebu): labis na pangangahoy para sa paggawa ng
galyon
− (Samar, Leyte at Bohol): sapilitang paggawa at
pagpapadala sa pagawaan ng galyon sa Panay
− (Negros): kaapihan sa paglawak ng sistemang
hacienda
[4] Pagsisimula ng rebolusyon sa mga maliliit at
hiwalay na kilusan
− Tamblot (1621, Bohol): isang babaylan na nagnais na
ibalik ang katutubong paniniwala at pamumuhay;
2000 katao ang sumugod sa mga simbahan at
namuhay sa ilaya
− Bankaw (1622, Leyte): dating datu na nagpabinyag
ngunit muling ninais na ibalik ang katutubong
pamumuhay
− Sumuroy (1649, Samar): pagtanggi sa sapilitang
pagpapadala sa mga pagawaan ng galyon sa Cavite at
Bohol
− Francisco Dagohoy (1744-1829, Bohol):
pinakamatagal na pag-aalsa laban sa mga Kastila;
tinanggihan ng kurang si Padre Gaspar Morales na
ilibing ang kanyang kapatid na nabaril habang nasa
misyong militar; personal na dahilan ay nagpalitaw
sa pagtanggi sa umiiral na panunuran
[5] Ang pagbubukas sa pandaigdigang merkado sa
ika-19 na dantaon
− pag-unlad ng Cebu bilang pangunahing daungan
− pagpapalawak ng industriya ng asukal
*migrasyon mula Panay tungong Negros
para sa pagmamay-ari ng lupa o paghahanap ng
hanapbuhay
*pagbubukas ng Buenavista sa Guimaras
bilang daungan mula Negros tungong Iloilo, isang
sentro ng komersyo
Rebolusyong 1896 Hanggang 1901
[1] Panay bilang sentro ng rebolusyon sa Visayas
− simulain sa ilaya ng Aklan at Capiz bagaman, ang
unang tagumpay ay sa Iloilo
− di masyadong pagkilos ng Cebu dahil sa malakas
na kapit ng sistema at pag-angkop ng tao
− ang mga kilusan sa Samar-Leyte ay maliit sa
konteksto ng pambansang rebolusyon dahil sa maliit
1
na kontribusyon sa kapangyarihang hawak ng
pamamahalang Kastila
[2] Ang Labinsiyam na Martir (Aklan)
− Francisco del Castillo, Candido Iban: itinalagang
pinuno ng Katipunan sa Capiz
− nag-alok ng amnestiya si Kol. Ricardo Monet
ngunit di ito iginawad sa mga rebolusyonaryong
akmang susuko; 50 Katipunero ang pinahirapan at
ang 19 na pinuno ay pinatay noong Marso 23, 1897
− ang “19 na martir” ang nagpasiklab ng damdaming
makabayan ng mga Panayanon
[3] Esteban Contreras (Capiz)
− aklas na nakaangkla sa magsasaka at mangingisda
− pinaniniwalaang may kakaibang kapangyarihan sa
pakikipaglaban
[4] Martin Delgado (Iloilo)
− Punong Heneral ng Ejercito Libertador
− tagumpay sa pagtatayo ng pamahalaang
rebolusyonaryo sa Iloilo noong Nobyembre 17, 1898
− tagumpay dahil ito ang naging pansamantalang
kabisera ng mga Kastila matapos matalo sa mga
kilusan sa Luzon.
[4] Kasarinlan sa Iloilo ay minarkahan ng Sigaw ng
Santa Barbara (Nobyembre 17, 1898) kung saan unang
itinaas ang watawat ng Pilipinas. Pormal na sumuko
ang mga Kastila noong Disyembre 25, 1898, araw ng
Pasko. Kinilala ng Bisayang rebolusyonaryo ang
pangunahing awtoridad ng pamahalaan sa Luzon.
Itinalaga ang mga lider sa pagbubuo ng Council of the
Federal State of the Visayas.
[5] Mahalaga rin ang papel ng propagandistang si
Graciano Lopez Jaena sa pagkikintal ng makabayang
kamalayan di lamang sa mga Ilonggo kundi pati sa
lahat ng Pilipino.
[6] Pagkalat ng rebolusyonaryong kamalayan sa
buong Visayas
− Negros: kilusan sa ilalim nina Ancieto Lacson at
Juan Araneta at ng suporta ng mga panginoong
maylup.
− Cebu: tulay si Sergio Osmeña, Sr. sa Bisayang
Katipunero at kay Aguinaldo
− Leyte: ang mga bolero ay pinamunuan ni Kol.
Florentino Peñaranda
− Ang pakikilahok ng kababaihan: Teresa Magbanua,
ang Visayan Joan of Arc; Patrocinio Gamboa, ang
nagwagayway ng watawat ng Pilipinas sa Iloilo
noong sumuko na ang mga Kastila; Nazaria Lagos,
ang Florence Nightingale ng Pilipinas
Mula Pamunuang Amerikano hanggang sa
Kasalukuyan
[1] Pagsuko sa mga Amerikanong mananakop
− Cebu: Pebrero 22, 1898
− Iloilo: Pebrero 2, 1901
− Leyte: Hunyo 19, 1902
[2] Masaker sa Balangiga (1901)
− bilang ganti ng mga Amerikano sa pagkatalo sa
mga Samarnong rebolusyonaryo, sinunog ang buong
bayan at pinatay ang lahat ng mamamayan sampung
taon pataas
− pagkuha sa 3 kampana bilang tropeyo na hanggang
sa kasalukuyan ay di pa nababawi
[3] Ang simulain ng kilusan ng mga magsasaka sa
Negros
− ang “mapagpalayang rebolusyon” at pamahalaang
Federal State of Negros Island itatayo ay nakaangkla sa
mga panginoong maylupa
− pagpapalawak ng industriya at sistemang umiiral
pagdating ng mga Amerikano dahil sa paghahanap
ng bagong merkado ng monopolya (nawala ang
monopolya sa Amerika dahil sa pagbubukas ng
industriya para sa lahat)
− introduksyon ng bagong teknolohiya ng paggiling
− urbanisasyon ng mga karatig pook gaya ng Iloilo:
De la Rama Steamship Co., Panay Electric Co., Panay
Railways Inc., Panay Autobus Inc.
− mga negatibong epekto: (1) pang-aabuso sa
karapatan ng mga sakada; (2) pangangamkam ng lupa;
(3) pagkasira ng gubat; (4) pagkamatay ng
industriyang pangtahanan; (5) pagkakahati ng mga
uri na mas malaki kaysa katutubong herarkiya
[4] Ang kilusang Babaylanismo
− batay sa pagtanggi sa umiiral na sistema at
pagtanggap sa hikayat ng pagbabalik sa katutubo
− “institusyonalisasyon” ng babaylan dahil sa
tungkuling pagsamba, panggagamot, at sosyo-
ekonomiko sa komunidad; nagsilbing malalapitan
tuwing inaagrabyado ang mamamayan ng Kastila
− transpormasyon ng babaylan sa isang war leader na
may mga “kakaibang” kapangyarihan (anting-anting,
kakayahan) upang matalo ang kalaban
− Guardia Civil (Negros, 1868); Buhawi; Papa Isio
(Dionisio Sigobela); ebolusyon sa Samar-Leyte tungo
sa kilusang Pulahanes
− kilusan ay mula sa pananakop ng mga Kastila
hanggang ng mga Amerikano at Hapon
− bagaman hiwalay sa layunin ng pagbubuo ng
bansa, mahalaga ang kilusan sa pagpapanatili ng
pagkontra sa mga Amerikano kahit nanahimik na ang
buong bansa, at sa pagsisilbi sa mga maralita (ang
rebolusyon ay para sa mga ilustrado)
2
KULTURANG BISAYA
KATUTUBONG PANINIWALA
[1] Ang personipikasyon ng mga pwersa ng kalikasan
at ang pagtatakda ng sagradong espasyo ang
bumubuo sa katutubong pagsamba. Kinikilala ang
mga diwata bilang mga diyos at ang mga umalagad
bilang mga ispirito ng mga yumaong kamag-anak.
[2] Karaniwang kinakabit ang diwata sa siklo ng
buhay. Nariyan ang pagsasatauhan ng hangin para sa
mabuting panahon, at ng ilog para sa maalwat na
paglalakbay. May mga bukod ring saklaw gaya ng
mga sakit sa mata sa ilalim ng diwatang maraming
mata Dalikmata, at paghahatid sa mga kaluluwa sa
kabilang buhay sa ilalim ni Magwayen.
[3] Tinatawag at inaalayan (“maniwata”) ang diwata at
umalagad para sa mabuting kalusugan at masaganang
buhay. Nagtatakda ang gayon ng isang katanggap-
tanggap na kaayusan.
[5] Ang tao ay binubuo ng katawan at kalag, ang
ispirito na humihiwalay sa katawan sa panaginip,
pagkawala ng ulirat, o sa pagkuha ng nagkagustong
diwata. Ang pagkawala ng kalag ay kamatayan.
[6] Ang gampanin ng babaylan.
− namumuno sa pagsamba
− tulay ng mga taong humihiling at humihingi ng
tawad sa mga ispirito
− ang manggagamot para sa mga sakit na buhat ng
mga ispirito
− Sa Panay, nagtitipon ang mga babaylan kada pitong
taon upang magsagawa ng ritwal para patibayin ang
sansinukob. Ang mga sakripisyo at alay ay ginagawa
sa tabi ng batis. Karaniwang nagtatagal ang ritwal ng
pitong araw at isinasagawa sa mga bundok ng
Tubungan sa liblib ng Iloilo.
[7] Ang mga tamawo ay mga ispiritong
nakikipamuhay sa mga tao
− naninirahan sa mga malaking bato o sa puno ng
lunok (balete) nang tulad ng sa mayayamang tao
− ang makasisira ng tirahan nito ay binibigyan ng
sakit na pasok, na magagamot lang ng babaylan
− binabato nang malakas ng tamawo ang tao ng mga
di makitang bagay na bumabaon at nagpapasakit sa
laman
− kapag umibig ang mga tamawo, may panunuyo
(yanggaw) kung ng pagkain na kapag kinain ay
ginagawang tamawo ang tao
[8] May paniniwala sa kabilang-buhay at paggalang
sa yumao na makikita sa mga ritwal at paniniwala sa
patay. Ang mga bangkay ay inaayusan at
pinababaunan bilang paghahanda sa paglalakbay sa
kabilang-buhay. May mga tradisyon rin para sa
panahon ng pagluluksa.
− paggamit ng langis, asin at ugat upang ma-
embalsamo ang katawan (hal. lagundi, alagao)
− pagpuno sa mga siwang ng katawan gamit ang
dagta ng buyo o mga kasangkapan
− paglalagak sa ipil na longon bago ilibing sa yungib,
dalampasigan o isla
− kung ang namatay ay datu, nagsasakripisyo rin ng
alipin, karaniwang katiwala ng datu
− paglalabas ng binhi upang di “madungisan”
− pagtatapos ng pagluluksa ay hinuhudyat ng balo
(paghahandog ng alak sa mga kaalyado, pag-awit ng
mandirigma ukol sa tagumpay)
[9] Kinikilala ang buwaya bilang Lolo na inaalayan
bago bumagtas ng mga ilog upang maging ligtas ang
paglalakbay.
[10] Estetika at modifikasyon ng katawan
− ang ngipin ay may kulay (dahil sa nganga) at di
pantay upang mabukod sa ngipin ng mga hayop.
− hinuhulma ang ulo ng mga sanggol upang
lumapad ang mukha at umatras ang noo
[11] Mga tradisyon sa pagsasaka
− handugan (Cebu)/pagdiwata (Panay): pag-aalay bago
ang pagtatanim
− lihi (Negros); paminhi-hungod (Panay): may mga
ritwal na nagpapakita ng pagbibigay simbolo sa mga
pangkaraniwang kagamitan
* krus = Diyos; tanglad = maraming dahon;
kayos at dahon ng bagakay = pantaboy
peste; sulod = nakalinya ang tanim; karayom
= normal na pagtubo; dasal sa patrong
Isidro; pagtatanim ng nakaharap sa silangan
(pagsikat ng araw)
[12] Mga tradisyon sa pangingisda
− matingkad sa mga isla ng Bantayan at
Daangbantayan
− paghahati batay sa kasarian: lalaki = pangingisda;
babae = pagdadaing
− paniniwala sa mga tawo sa dagat (dili ingon nato):
social function
*kawalan ng huli: may nasaktang tawo sa
dagat
− harang: ritwal sa Bantayan kung saan ang isang
bagong gawang bangka ay binabasbasan (paghampas
ng alak at pagkatay ng baboy sa loob) at pinalulusod sa
dagat; mereko ang namumuno sa ritwal
KATUTUBONG PANGGAGAMOT
[1] hilot: pagdiin sa mga susing ugat ng kalamnan
upang ibsan ang sakit nito.
3
− pagpapalaglag sa manoghilot kasabay ng mga
malalakas na gamot. Ginagawa ito kung nais
limitahan ang mga tagapagmana, di tumindi ang
kahirapan, o may kapansanan ang bata.
[2] tuob/buok: ang pagpapausok bilang panggagamot;
oslob: ang pagpapawis sa maysakit gamit ang singaw
ng tubig.
[3] mananambal (Ceb, Sam, Ley)/ sirhuano (Iloilo)/
maaram (Antique): mga eksperto sa pagtatakda ng
mga ugat, bulaklak, dahon, at bahagi ng katawan ng
hayop (hal. bahay ng pagong, itim na koral,
kalatsutsi, yerba buena, at nganga) na nakagagamot.
[4] Ang mga mananambal ay maaring maalam lamang
sa pangalap ng mga panggamot o nakatanggap ng
espesyal na kapangyarihan, ang tuga. Salungat ang
mga pananaw sa kahalagahan ng tuga gayunman,
may mga susing pananaw ukol dito:
− Ito ay ginagawad ng mga
makapangyarihan, hindi nakakamit. Mga
panaginip o mga sagradong bagay ang
karaniwang paraan ng pagtanggap nito.
− Ang kapangyarihan ay may materyal na
kinatawan. Karaniwan ang mga imahe,
libretto, medalya, o mutya.
− Ito ay maaring mawala. Pinaniniwalaan na
ang pagkawala ng ulirat ng mananambal ay
dahil sa pagkawala ng tuga.
*Sinasabi naman ng ilan na nakukuha ang
kapangyarihan sa ritwal ng tahas, ang pag-iisa sa mga
ispirito ng sementeryo, yungib, o kagubatan tuwing
Biyernes Santo
[5] Obligasyon ng mananambal
− di smaaring tumanggi sa mga pasyente o
tumanggap ng bayad
− kailangan ring angalap ng higit 200 na klase ng
halaman tuwing Biyernes Santo (sinkretismo ng
Katolisismo).
− ang pagkamananambal ay isang bokasyon ng
pagtawid sa daigdig ng mga ispirito at pagpatunay
ng kapangyarihan laban sa pagdududa ng
komunidad.
[6] manoghiwit (Pan)/ mamalaktol (Ceb): kontrahin ang
hiwit, mga orasyon na nagbisa ng sakit sa isang tao.
− ang prinsipyong “do to undo”
− panganib dahil maaring malipat ang sumpa sa
kanila o balikan sila.
− mga kuwento ng hiwit ay di bukas na pinag-
uusapan sa komunidad at madalas ay limitado sa
pagkontra kaysa pagsasagawa.
[8] Para sa mga karamdamang walang malinaw na
sintomas at di magamot agad ay ipinapalagay sa mga
diwata at umalagad na napasakitan (pasok). Tungkulin
ng babaylan na magsagawa ng ritwal ng pagsasayaw
at pag-aalay upang payapain ang mga ispirito.
[9] Ang pangunahing gamot ay pinaghalong langis
ng lubing-bugtong at mga halaman mula sa tahas.
Minamasahe ang apektadong bahagi habang nag-
oorasyon.
− iba pang hal.: dumi ng tuko para sa mata, buto ng
paniki para sa gilagid
− banawan: paiinumin ang maysakit ng pinakuluang
tubig na may halaman at asukal, ang matitira sa
banga ay may anyo ng nilalang na nagbuhat ng sakit
− tawasan: isang batong alum ang ihahagis sa brazier
na may nagbabagang uling; kapag natunaw ang bato,
mabubuo ang anyo ng may dahilan ng sakit.
PISTA AT DEBOSYON
[1] Pagsamba sa Santo Niño
− bagaman Kastila ang nagpakilala, sinasabing ang
debosyon ay may katutubong ugat sa fanatisismo ng
mga katutubo sa Prodigious Child
− huli na nga ang simula ng debosyon sa Santo Niño
sa Europa.
− unang nasilayan ng mga katutubong Sebuano ang
Santo Niño nang ibigay ito ni Magellan kay Reyna
Juana, asawa ng Datu Homonhon noong 1521.
− Alamat: May isang mangingisdang paulit-ulit na
nakakasabit ng sunog na panggatong sa lambat.
Kapag dinadala niya ito sa dagat, mas dumadami ang
huli nito. Iniuwi ito sa bahay kung saan hindi ito
ginagalaw ng mga hayop. Pagkatapos ng isang
panaginip, naging imahe ng Santo ang kahoy.
− Kuwentong-bayan: binabantayan nito ang isla mula
sa mga mananakop sa pamamagitan ng pagtalukbong
dito
− Kuwentong-bayan: isang bata ang bumili ng isang
taling isda sa isang puwesto malapit sa simbahan ng
Santo Niño; sinabi ng batang ang kura ang singilin;
nakita ang tali ng isda sa tabernakulo ng imahe
[2] Ang mga pista ay pasasalamat sa mga patron para
sa mga pabor na natanggap, pagtupad sa mga panata
(pana-ad), at pakikisalamuha sa mga kaibigan at
pamilya.
− ispiritwal na debosyon ay pangunahin kaysa
ekonomikong limitasyon dahil may paniniwalang
ang pagbali ng panata ay magbubuhat ng malas
[3] Pista ng Santo Niño at pagsasayaw ng sinulog
− may ugat sa katutubong pagsamba
− lumawig ang komunal na sayaw sa magarbong
pista ng Enero sa kasalukuyang Cebu
− ang imahe ay bibihisan ng matingkad na pula at
kokoronahan nang may mga mamahaling bato
4
− palabas ng tagumpay ng mga Kristiyano laban sa
mga Moro.
− Iloilo: Dinagyang; Aklan: Ati-atihan (nagsimula
bilang isang animistikong ritwal ng pagsamba sa
isang anito; inangkop sa Katolisismo)
[4] Ang mga sayaw ng mga Waray
− kuratsa: tandang sayaw ng mga pista
*di katulad ng ibang mga katutubong sayaw
na pangkatan ay batay sa indibidwal na
unawaan sa pagitan ng lalaki at babaeng
sumasayaw nito
*naglalatag ng panyo kung saan ibinabato ng
mga manunuod ang gala bilang pagkilala sa
mga sumayaw na ibibigay sa babae
− tinikling: mula sa tikling, isang ibon sa mga palayan
na pinaghalawan ng mga galaw ng sayaw; nagsilbi
itong pahinga sa mga katutubo sa pagitan ng
pagbayo ng palay bilang paghahanda sa pista o
libing.
PANLILIGAW AT KASAL
[1] panininguha: susuyuin ng lalaki ang babae sa
paghahandog at pagsisilbi (pangagad) ng lalaki upang
makuha ang loob ng pamilya ng nililigawan
[2] Gampanin ng magulang
− sa babae: huling salita kung tatanggapin ang lalaki.
− sa lalaki: nanunuyo at nakikipag-usap sa pamilya
ng babae sa mga kondisyon ng kasal
[3] Itatakda sa sayud ang kabuuang bugay (dowry) na
dapat ibigay ng lalaki.
− bugay: karaniwan ay lupa, kalabaw, kayamanan,
bahay, o alipin; halaga ay batay sa estado ng babae
− bigay suso/himiraw: paghahandog ng ginto o pilak sa
ina at lola ng pakakasalan bilang pasasalamat sa pag-
aalaga at pagkakaroon ng gatas ng babae
− di maaring bawiin ang bugay matapos ng kasal,
kahit pa mamatay ang babae o hindi ito magkaanak,
liban na lang kung gustuhin ng pamilya na tumulong
sa pagsisimula ng pamilya.
[5] Nagbibigay ang ama ng babae ng sibat o bolo
bilang tanda na hindi tatanggap ng ibang manliligaw.
Maaring putulin ang gayong ayos kung di
makabayad ng bugay, di masiyahan ang pamilya sa
pangagad, o magbago ng isip ang lalaki.
[6] Itinatakda ang araw ng kasal sa kalakihan ng
buwan para sa kasaganahan. Ang seremonya sa mga
Waray ay ang pagtatali ng mga buhok ng lalaki at
babae sa isa’t isa. Sa mga Sebuano naman, liban sa
karaniwang kasal-simbahan, tumatapak ang babae sa
paa ng lalaki upang maging pantay sila. Bawal ang
mag-itim o maglaglag ng gamit dahil malas ito.
[7] Kasalan bilang pagdiriwang ng bayan
− ang bagong kasal ay sasayaw ng kuratsa
− mga pamahiin: pagsusuklay ng babae para sa
kaayusan ng buhay; pagsasaboy ng biga: para sa
kasaganahan; pag-inom sa iisang baso para sa
payapang buhay
[8] Maaring maghiwalay ang mag-asawa lalo na sa
batayan ng pagtataksil. Pinakikita sa kalayaang ito
ang pagkakapantay ng babae sa lalaki.
MATERYAL NA KULTURANG YAMAN
Pagmimina at Pagpapanday
[1] Mismong mga ulat ng mga Kastilang mananakop
ang kumilala sa mayamang karunungan ng mga
katutubong Bisaya sa pagpapanday lalo na ng
bulawan (ginto). Palasak ang pagsusuot ng
aksesoryang ginto. Higit pa ay ang halaga ng
pandayan sa produksyon ng mga instrumento para sa
pagsasaka at digmaan.
[2] Kinukuha ang ginto mula sa ilog o sa kalihan
bulawan (aktwal na excavation). Ang pagkuha ng ginto
ay iyong nakasasapat lamang sa lahat.
[3] Mataas na kamalayang metal ay sinalamin ng mga
gawa ng mga katutubo.
− kamagi: gintong tanikala na may mahigpit
na pagdurugtong ng mga yunit kaya
mukhang ahas; simbolo ng estado, pamana
ng pamilya, inililibing kasama ng datu
− pag-solder ng titing na ginto sa iskalang
100 cm2
− paggamit ng buto na istandard ng timbang
ng ginto na kinikilala ng merkado ng
ngayong Timog Silangang Asya
[4] Sa pagdating ng mga Kastila, winasak ang mataas
na kalidad ng pagpapanday dahil sa pagpasok ng
Mehikanong pilak at pagbabagong pananaw sa ginto
mula sa isang palasak tungo sa luhong gamit.
[5] Nanatili ang karunungan sa pagpapanday
hanggang sa kasalukuyan lalo na sa mga kinikilalang
sentro sa Basak sa Cebu at Carigara at Padre Burgos
sa Leyte. Ang pagtaas ng agrikultural na produksyon,
ang pangangailangan ng armas noong giyera, at ang
paglaki ng populasyong nangangailangan ng mga
5
gamit ang bumuhay at nagpataw ng bagong a nation. (1999). National Centennial Commission:
gampanin ng mga pandayan. Manila.

Paggawa ng Bangka at Paglalakbay
[1] Kinikilala ang tubig bilang batayan ng direksyon.
Kabit ang pamumuhay sa tubig at lakip nito ay ang
pagtatayo ng isang kamalayang-tubig – karunungan
sa paggawa ng sakayang-dagat at paglalakbay.
[2] Kayang gumawa ng katutubo ng karakoa, isang
sakayang-dagat na nangangailangan ng 100
tagasagwan. Magaling ang mga Ilonggo sa pagpili ng
materyal at paghulma ng bangka, at pagsagawan,
ayon ka Francisco Alcina.
[3] Nabigasyon ay mula sa mga tanda sa kalangitan,
hulma ng dalampasigan, daloy ng tubig, at mga anyo
ng buhay.
Paghahabi
[8] Gonzaga, V.L. Between two empires and beyond
– decline in agrarian unrest and a policy of control
in Negros. In Philippine Revolution: the making of a
nation. (1999). National Centennial Commission:
Manila.
[9] Magos, A.P. The Babaylanes and the Philippine
Revolution. In The Struggle Against the Spaniards and
the Americans in Western Visayas. (1998). UP Visayas
Centennial Committee.
[10] Seki, K. Describing a magic world. In Bisayan
knowledge movement & identity. (2000). UP Third World
Studies Center
[11] Cuadra, N.C. Mga tawo sa kadagatan. In Bisayan
knowledge movement & identity. (2000). UP Third World
Studies Center

− popular na industriyang pantahanan sa Gitnang
Visayas lalo na sa mga lokal ng Argao, Cebu;
Baclayon, Bohol; at Silangang Visayas
− pinatay sa pagtuon sa ibang industriya sa ika-20 na
dantaon
MGA SANGGUNIAN
[12] Zayas, C.N. Panday and pandayan: the spread of
blacksmith in Eastern Visayas. In Bisayan knowledge
movement & identity. (2000). UP Third World Studies
Center
[13] Vano, M. O. Folk religion and the revolts in
Eastern Visayas. Diliman Review 1995, 43(3-4), 39-53.

[1] Funtecha, H.F. Pasana-aw: Vignettes on Bisayan

History and Culture, v.1. (2004). University of San
Agustin.

[2] Bagulaya, Jose Duke S. Writing Literary History:

Mode of Economic Production and Twentieth
Century Waray Poetry. (2006). University of the
Philippines Press

[3] National Media Production Center. Sangyaw: The

Land and the People of Samar and Leyte. (1980).
National Media Production Center

[4] Ministry of Education, Culture, and Sports, RP.

Folk Culture of the Central Visayas. (1986).

[5] Jocano, F.L. Filipino Prehistory: Rediscovering

Precolonial History. (1998). Punlad Research House,
Inc.: Quezon City.

[6] Sonza, D.P. The Revolutionary Government of

the Visayas. In Philippine Revolution: the making of a
nation. (1999). National Centennial Commission:
Manila.

[7] Santos, G. The struggle for Philippine

independence ca. 1896-1901: its impact in the
Visayan region. In Philippine Revolution: the making of
6
HEOGRAPIYA, EKONOMIYA AT KULTURA [9] Dahil mga pulo ang bumubuo sa Visayas,
mayaman sa karunungan sa pangingisda at
[1] Ang Kanlurang Visayas ay may mga kapatagang paglalayag, at paniniwala sa pagkakabit ng buhay sa
umaalalay sa pagtatanim ng palay sa lugar. Bagaman, lupa at sa tubig.
may mga kabundukan at kasukalan sa hilagang
bahagi na naghihiwalay sa Antique sa kabuuan ng
Panay.

[2] Ang Gitnang Visayas ay binubuo ng mga islang

may mabundok na looban na napalilibutan ng mga
kapatagang akma sa pagtatanim. Mais ang
pangunahin sa Cebu, palay sa Bohol, at tubo sa
Negros. May mga iba pang pananim gaya ng saging,
maguey, abaka, at halamang ugat.

[3] Ang Negros ay hinahati ng bulubunduking

nagtatanda sa mga teritoryo ng Negros Oriental at
Occidental. Bagaman paris na kabit sa pagtutubo ang
ekonomiya ng dalawa, magkaiba ang wika at
kinabibilangang rehiyon ng dalawa dahil sa
pagkakahiwalay. Tubig ang nagdugtong sa kultura
ng dalawang Negros sa kanya-kanyang karatig na
pulo ng Panay at Cebu.

[4] Bagaman di mayaman sa produksyong

agrikultural, nakabatay ang ekonomiya ng Cebu sa
istrahetikong posisyon nito bilang sentro ng panlabas
na kalakalan. Una, dahil napagigitnaan ito ng
maraming isla, hindi ito nakararanas ng malalakas na
bagyo. Ikalawa, nasa heograpikal na sentro ito na
nagdurugtong sa Maynila at Davao.

[5] Ang Silangang Visayas ay may bulubundukin at

gubat na interyor na pinalilibutan ng kapatagan. May
mga iilang lambak rin gaya ng Ormoc at Catarman.
Ang kapatagan ang sumasapin sa agrikultural na
produksyon ng palay at niyog sa rehiyon. Nakabase
rin ang ekonomiya sa gubat dahil sa pangangahoy.

[6] Dahil napalilibutan ito ng Karagatang Pasipiko,

daanan ng bagyo ang Samar-Leyte. Sa kabila nito,
seguro ang patubig ng lugar.

[7] Bagaman hati sa limang lalawigan, ang Silangang

Visayas ay masasabing iisa sa kasaysayan, ekonomiya
at kultura. Mayroon pa rin namang impluwensiyang
Sebuano lalo na sa Timog Leyte kung saan ang
wikang Kana ay batay sa Sebuano.

[8] Ang mga kabundukan sa interyor ng mga pulo ng

Cebu, Bohol, Leyte at Samar ay tigib sa yamang
mineral. Naging sentro ang mga ito ng industriya ng
pagmimina sa Visayas. Sa Cebu ay mayroong tanso,
karbon at semento samantalang sa Bohol ay may
manganese, silica, buhangin at limestone.

7
[4] May mga masasamang ispirito na dapat iwaksi [2] Kaingin ang pangunahing paraan ng paglilinis ng
gamit ang mga ritwal. Halimbawa ay ang aswang na mga lupain.
kumakain ng lamang tao. Pinaniniwalaang
maitataboy ang mga ito ng ingay. [3]
−Bungkalin ang unang mga butas gamit ang
Minsan ay may mga kuwento ng muling pagkabuhay sungay ng kalabaw (para di madaling mabuwal).
mula sa linahos inkamatay dahil sa diwata. Maglagay ng binhi sa bibig ng ahas (umiwas ang
baboy ramo). Ibalik ang lupa gamit ang sulod (kasing-
Paghahanda sa bangkay rami ng ngipin ang ani)
−
1. Inihihiga ang katawan sa mga dahon ng balanti at
lagundi at mga ugat ng kuskus. [3] Sa araw ng panuyo o ang pagkikita ng pamilya ng
2. Paglipas ng ilang araw, pinaliliguan sa katas ng babae at lalaki, may handog ang huli ng kanin, ulam
alangi-ngi na may mga ugat ng kalawag at lampuyang. at tuba. May pabersong talastasan tungkol sa pag-ibig
3. Aasinan ang katawan at babalutin sa dahon ng at katapatan. Mag-iiwan ng senyal o paunang dota.
lagao. Ang pagbabalik nito sa lalaki matapos ng tatlong
4. Papahiran ng langis ng mani ang katawan at araw ay tanda ng pagtanggi sa kasal.
papaarawan.
5. Pupunuan ang mga siwang ng katawan ng dagta
ng buyo o ng mga kagamitang ginto, porselana o
maskara. May paniniwalang sumasapi ang mga
masasamang ispirto gamit ang mga bukas na bahagi
ng katawan.
6. Ilalagak ang bangkay sa longon na karaniwang
gawa sa ipil. May mga ukit ng butiki at ibon na
simbolo ng paglalakbay sa kabilang-buhay.
7. Karaniwang dinadala ang katawan sa yungib,
bangin, puno, dalampasigan o maliit na isla. May
babaylan na magsasagawa ng ritwal nang pitong ulit
na lalahukan ng pinakamalapit na kamag-anak.

Mga paniniwala tuwing nagluluksa

1. Ang balo ay mag-aayuda at di maliligo nang

tatlong araw.
2. Kung lalabas ng bahay, kailangan ng landong na
walang kulay.
3. Binabakuran ang bahay at inilalabas ang mga binhi
upang di “madungisan”.
4. Kung mahalagang tao ang namatay gaya ng datu,
nagsasakripisyo rin ng mga alipin sa paraan kung
paano namatay ang amo. Ang alipin ay maaring
nahuli sa pangangayaw o pinagkakatiwalaang tao ng
amo.
5. Ang pagtatapos ng pagluluksa ay hinuhudyat ng
pinakamataas na babae sa tahanan sa pamamagitan
ng paghahandog ng alak sa mga kaalyadong
komunidad. Ang mga ito ay dinadala ng mga
mandirigmang umaawit ukol sa tagumpay.

PAMUMUHAY AT EKONOMIYA

Mga Ritwal sa Pagsasaka

[1]