ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ

ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

Πειραιάς

Ι. Τοπωνύμιο

• Πειραιεύς ή Πειραιάς: δήμος της Αττικής, τμήμα της Ιπποθοωντίδας φυλής

• «περαιεύς», «πορθμεύς» < αρχαίο ρήμα: περαιόω: αυτός που αναλάμβανε να περάσει
με πλοιάριο, τους επιβάτες από τη φαληρική ακτή στην απέναντι όχθη της τότε
νήσου του Πειραιά.
• 7 χλμ από το κέντρο της Αθήνας, Δ του όρους του Υμηττού και Ν του όρους
Αιγάλεω.
• Αγονη και πετρώδης χερσόνησος πέρα από το έλος των προσχώσεων των ποταμών
Κηφισού και Ιλισσού.

ΙΙ. Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου

• Καμία αρχαιολογική ένδειξη από τον ίδιο τον Πειραιά

• Ευρήματα από την ΠρωτοΓ έως την Υστερη Γεωμετρική περίοδο στην περιοχή των
Καμινίων και του Αγίου Ιωάννη Ρέντη. Αρχαία οδός, συστάδες τάφων, τέσσερις
κεραμικοί κλίβανοι.

ΙΙΙ. Χρονολόγιο από τους κλασικούς χρόνους και εξής

• Ο Θεμιστοκλής (493 π.Χ.) αναγνώρισε την πλεονεκτική γεωγραφική θέση της

πειραϊκής χερσονήσου με τα τρία φυσικά λιμάνια. Εκεί ιδρύεται το επίνειο της
Αθήνας, που έως τότε ήταν το λιμάνι του Φαλήρου.
• 494 π.Χ.: οχύρωση Πειραιά.
• 482 π.Χ.: οργάνωση ναύσταθμου.
• 470-460 π.Χ.: πρώτη οικοδόμηση Πειραιά.
• 460 π.Χ.: σύνδεση Πειραιά με Αθήνα μέσω Μακρών Τειχών από Κίμωνα και
κατόπιν Περικλή.
• 404 π.Χ.: καταστροφή τείχους πόλης και Μακρών Τειχών.
• 394 π.Χ.: ανοικοδόμηση τειχών από Κόνωνα.
• Τέλος 4ου αι. π.Χ.: Σκευοθήκη και 378 νεώσοικοι.
• 3ος αι. π.Χ.: προπύργιο μακεδονικης κυριαρχίας στην Αττική.
• Μετά το 229 π.Χ.: συρρίκνωση Πειραιά.
• 86 π.Χ.: ο Σύλλας πυρπολεί και καταστρέφει ολόκληρο τον Πειραιά
• Τέλη 1ου αι. π.Χ.: επισκευάζονται ιερά και λιμάνι και αναστηλώνονται δημόσια
κτήρια.
• 2ος αι. μ.Χ.: νέα ακμή επί Αδριανού.
• 396 μ.Χ.: επιδρομή Γότθων του Αλάριχου. Οριστική ερήμωση και εγκατάλειψη.

ΙV. Tείχη Πειραιά

• 493/2 π.Χ.: Θεμιστόκλεια οχύρωση

• 459-456 π.Χ.: Κιμώνεια Μακρά Τείχη
• 446-443 π.Χ.: Περικλειο Νότιο ή Δια μέσου τείχους

1
 ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

Το Χερσαίο Βόρειο Τείχος του Θεμιστοκλή

Ο Αστικός Πυλών και η Διαμέσου Πύλη μαζί με το τμήμα του βόρειου χερσαίου
τοίχους αποτελούν ενιαίο σύνολο. Τμήμα του σήμερα επί της οδού Κόδρου.

Το Κονώνειο Τείχος της Πειραϊκής Ακτής (394 π.Χ.)

Τμήμα του τείχους περίπου 2,5 χλμ. κατά μήκος της Πειραϊκής Ακτής και 22 πύργοι
από την αρχική οχύρωση, πολλοί εκ των οποίων αναστηλωμένοι.

Νότιο Μακρό ή Διάμεσο Τείχος

Κιμώνειο Βόρειο Μακρό Τείχος του 460 π.Χ. βρίσκεται κάτω από την οδό Πειραιώς.
Αντίθετα τμήματα από το Περίκλειο Νότιο Μακρό ή Διάμεσο Τείχος που κατασκεύασε ο
Περικλής το 446/5 π.Χ. είναι ορατά στο Ν. Φάληρο. Ένα άλλο τμήμα του Νότιου Μακρού
Τείχους βρίσκεται πλησίον του Ηλεκτρικού σταθμού του Μοσχάτου. Πρόκειται για την βάση
ενός πύργου του τείχους.

V. Οι πύλες του Πειραιά

• Ο Αστικός Πυλών: παλαιότερη πύλη (Οδ. Πύλης, Ομ. Σκυλίτση και

Κολοκοτρώνη). Βάσεις δύο πύργων της πύλης και η αυλή ανάμεσα τους.
• Η Διαμέσου Πύλη/Πύλη διαμέσου των Μακρών Τειχών: 30 χρόνια μετά τη
διάνοιξη της πρώτης πύλης κι αφού κατασκευάστηκε ο διάδρομος των Μακρών
Τειχών και το διάμεσο ή νότιο μακρό τείχος από τον Περικλή, χρειάστηκε η διάνοιξη
δεύτερης πύλης πλησίον του Αστικού Πυλώνος. Η πύλη αυτή έχει αποκαλυφθεί
ολόκληρη. Τις δύο πύλες συνδέει τμήμα του βόρειου τείχους στην οδό Κόδρου.
• Πύλη της Ηετιώνειας ή Ηετιωνείας: ΒΔ πλευρά λιμανιού, σε φυσικό βραχώδες
ύψωμα στον λόφο Καστράκι της Δραπετσώνας. Δεν πρόκειται για απλή λιμενική
οχύρωση που εξυπηρετούσε τον έλεγχο της εισόδου και εξόδου των πλοίων από τον
λιμένα του Κανθάρου, αλλά ένα φρούριο που είχε σκοπό την προστασία του Πειραιά
από την από ξηράς προσπέλαση. Κατασκευάστηκε το 411 π.Χ. από τους λεγόμενους
«τετρακόσιους», προκειμένου να εμποδίσουν αποτελεσματικότερα τον πιθανό είσπλου
του αττικού στόλου που βρισκόταν στη Σάμο και που τον θεωρούσαν πλέον εχθρικό
προς αυτούς. Η πύλη, με δύο ισχυρούς κυκλικούς πύργους (αναστηλωμένους σήμερα)
και βαθιά σκαμμένη στον βράχο τάφρο παράλληλα με το τείχος, ήλεγχε την είσοδο
προς το λιμάνι και ταυτόχρονα το τείχος σφράγιζε τον προλιμένα. Με ένα στενό

2
 ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

πέρασμα μόλις 1,5 μ. και το κενό βάθους 5 μ. της τάφρου, η πρόθεση για εισβολή
στην πύλη απέβαινε μάταιη. Έφερε δίφυλλη θύρα πλάτους 3,70 μ, ανάμεσα σε δύο
πύργους διαμέτρου περίπου 10 μ.

VI. Πολεοδομία

• Χάραξη του Πειραιά σε παρθένο έδαφος με βάση Ιπποδάμειο σύστημα.

• Πυκνό οδικό δίκτυο με τρεις λεωφόρους, που συγκροτούσε ισομεγέθη
οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία περιλάμβαναν οκτώ σπίτια το καθένα,
μεγέθους 250 τ.μ.
• Ισόρροπη ανάπτυξη οικισμού με έμφαση στο δημόσιο χώρο. Δύο μεγάλες
πλατείες αποτελούσαν το κέντρο της πόλης. Αγορά επίσης στην κεντρική
περιοχή πόλης.
• Εξομοίωση κατοικιών ανεξάρτητα από κοινωνική θέση κατόχων. Ακόμα και
οι κατοικίες εύπορων πολιτών δεν απέκλιναν από τον κανόνα των
τυποποιημένων οικιών.

VII. Συστήματα ύδρευσης

• Περισσότερες από 384 δεξαμενές και πηγάδια στον Πειραιά.

• Πηγάδια βάθους 15 μ. περίπου από την επιφάνεια του εδάφους, έως υψόμετρο -1,50
με 2 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.
• Υπόγειες λαξευτές δεξαμενές περισυλλογής όμβριων υδάτων, επί το πλείστον
κωδωνόσχημες, επιχρισμένες με υδραυλικό κονίαμα.
• Κατά την ελληνιστική περίοδο, επέκταση δεξαμενών μέσω διάνοιξης αδιεξόδων
σηράγγων (2 ή 3 μικρές αδιέξοδες σήραγγες, μήκους 3-4 μ).
• Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, κατασκευή υπόγειου υδραγωγείου, που εξασφάλιζε
συνεχώς τρεχούμενο νερό, μεταφερόμενο από απόσταση. Ανά διαστήματα 24-36 μ.
διανοίχτηκαν φρέατα επίσκεψης. Εγκαταλείφθηκε κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή
περίοδο, και τα φρέατα επίσκεψης επιχωματώθηκαν πιθανώς μετά την επιδρομή
Γότθων.

3
 ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

VIII. O πολεμικός ναύσταθμος

Νεώσοικοι (νεῶν-οἶκοι): στεγασμένα διαμερίσματα, επί της ακτής, και στους τρεις λιμένες
του Πειραιά (Κανθάρου, Ζέας, Μουνιχίας) για τη φύλαξη ανελκυομένων πλοίων.
• Δημόσια κτήρια: ανά δύο αποτελούσαν επίμηκες υπόστεγο που καλυπτόταν από
δίρριχτη στέγη και έκλεινε στο πίσω μέρος του με τοίχο. Τα υπόστεγα ήταν
οργανωμένα σε ομάδες των 10 νεώσοικων, ενώ σε καθένα από αυτούς ανελκυόταν
μία μόνο τριήρης πάνω σε επικλινή «σκάρα», που έπρεπε να εκτείνεται μερικά μέτρα
μέσα στη θάλασσα και εκτός του στεγασμένου χώρου. Η σκάρα αποτελούνταν από
δύο παράλληλα και χαμηλά τοιχία, πάνω στα οποία στερεωνόταν ένα ξύλινο δάπεδο,
που αλειφόταν με λίπος κατά μήκος του άξονα στον οποίο γλιστρούσε η ράχη της
καρένας (τρόπις).
• Σύμφωνα με επιγραφές ήταν συνολικά 372: 94 στο κεντρικό εμπορικό λιμένα του
Κανθάρου, 82 στο λιμένα της Μουνιχίας, 196 στο λιμένα της Ζέας
• Πρώτη φάση λειτουργίας: 490-483 π.Χ. με δυνατότητα φιλοξενίας 300 και πλέον
τριήρεων.
• Εξι μνημειώδεις νεώσοικοι τέλους 6ου – αρχές 5ου π. Χ αιώνα και επτά μη
στεγασμένα νεωλκεία (ναυπηγεία) ανέσκαψαν στα αρχαία λιμάνια της Ζέας και της
Μουνιχίας οι αρχαιολόγοι του Δανέζικου Ινστιτούτου (2010-2012).
• Ανακατασκευή 394 π.Χ. και συστηματική ανοικοδόμηση επί Ευβούλου και
Λυκούργου (347-393 π.Χ.). Tο μέγεθος του σ΄τολου διπλασιάστηκε από 200 σε 400
τριήρεις. Το Zea Harbour Project εντόπισε 15 νεώσοικους αυτής της σε απόσταση
132 μ. από την ακτογραμμή, στην Α πλευρά του λιμανιού της Ζέας.
• Τον 4ο αι. κατασκευάζονται οι διπλοί νεώσοικοι: 640 κίονες και 4 τοίχοι στήριζαν
στέγη σε μια περιοχή 1300 τμ., δλδ όσο 2 γήπεδα ποδοσφαίρρου. 22 διπλοί
νεώσοικοι 80-90 μ. μήκους, 6.5 μ. πλάτους και 7.5 μ. ύψος. Η κατασκευή δεχόταν 44
τριήρεις των 8.800 ανδρών. Μονο 12% του συνόλου των νεώσοικων που θα πρέπει
να κάλυπταν περιοχή 110,000 τ.μ.

Σκευοθήκη Φίλωνα
• Σχέδια αρχιτέκτονα Φίλωνα Εξηκεστίδου
• 347/6 π.Χ. έως 323/2 π.Χ.
• 130 x 18 μ., με διπλή είσοδο στις δύο στενές πλευρές που χωρίζεται με διπλή
πεσσοστοιχία σε τρία κλίτη. Εσωτερικά διπλή κιονοστοιχία με κεντρικό διάδρομο και

4
 ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

δύο πλευρικά κλίτη. Εσωτερική διαίρεση σε 78 διαμερίσματα (34 από κάθε πλευρά).
Κάθε διαμέρισμα έχει πατάρι με ξύλινα ράφια που προορίζονταν για την εναπόθεση
των εξαρτημάτων.
• Κτήριο γενικής αποθηκεύσεως του συνόλου των παντοειδών εξαρτημάτων των
πλοίων του αθηναϊκού στόλου.
• Δύο βασικές λειτουργίες: «χρήσης», για την αποθήκευση των κινητών
εξαρτημάτων των πλοίων και «σκοπού», αφού μέσω αυτής η Δημοκρατία
επιδείκνυε τα προτερήματά της, ένα εκ των οποίων ήταν η διαφάνεια στη λειτουργία
της και ο σεβασμός στο δημόσιο ταμείο.
• Ενεπίγραφη στήλη με ακέραιη την επιγραφή σε 96 στίχους με όρους ανάθεσης της
κατασκευής της σκευοθήκης. Περιγράφονται με ιδιαίτερη ακρίβεια τα βασικά
στοιχεία της αρχιτεκτονικής μορφής του οικοδομήματος, επιτρέποντας τη
σχεδιαστική αναπαράσταση του μνημείου.
ΙΧ. Αλλα κτήρια Πειραιά

Θέατρο Ζέας
• 2ος αι. π.Χ. μετά την αποχώρηση Μακεδόνων από την Αθήνα. Πρότυπό το
Διονυσιακό θέατρο της Αθήνας.
• Το κοίλον του ήταν εν μέρει θεμελιωμένο στο φυσικό βράχο. Στο ανώτερο τμήμα
του, όπου δεν υπήρχε ο φυσικός βράχος, τα εδώλια του κοίλου εδράζονταν σε
τεχνητή λίθινη θεμελίωση, η οποία καλυπτόταν με χώμα.
• 13 κερκίδες και 14 κλίμακες.
• Διάμετρος κοίλου υπολογίζεται στα 66,5 μ.
• Ορχήστρα, διαμέτρου 23,4 μ.
• Σκηνή 180 τετραγωνικά μέτρων (36 Χ 5 μ.).

Χ. Ευρήματα από τον Πειραιά

• Μετρολογικά ανάγλυφα
• Αγορανομικοί νόμοι
• Χάλκινα αγάλματα κούρου, Αρτεμης και Αθηνάς πιθανόν από κάποιο ιερό του
Πειραιά.

5
 ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ
ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2018-2019

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΟΥ

Βιβλιογραφία

Σταϊνχάουερ, Γ., 1998. Τα μνημεία και το αρχαιολογικό μουσείο του Πειραιά, Αθήνα.

Δικτυογραφία

• http://www.latsis-foundation.org/ell/electronic-library/the-museum-cycle/to-
arxaiologiko-mouseio-peiraios
• https://www.carlsbergfondet.dk/en/Forskningsaktiviteter/Forskningsprojekter/Andr
e%20forskningsprojekter/Zeaharbourproject
• https://www.archaiologia.gr/blog/2015/05/25/πειραιάς-τι-αποκαλύπτει-η-έρευνα-
των-α/
•