T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

İNŞAAT TEKNOLOJİSİ

TAŞIN MİMARİDE KULLANIMI

Ankara, 2013
 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve
Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak
öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme
materyalidir.
 Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.
 PARA İLE SATILMAZ.
 İÇİNDEKİLER

AÇIKLAMALAR ..................................................................................................................iiii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 2
1. TAŞ MİMARİ YAPI ELEMANLARINI TANIMA ........................................................ 2
1.1. Taşın Mimaride Kullanımı ................................................................................................ 2
1.2. Taş Mimari Yapı Elemanları ............................................................................................. 5
1.2.1. Temeller ......................................................................................................................... 5
1.2.2. Duvarlar .......................................................................................................................... 5
1.2.3. Döşemeler....................................................................................................................... 6
1.2.4. Merdivenler .................................................................................................................... 7
1.2.5. Söve, Lento, Denizlik ve Eşikler .................................................................................... 8
1.2.6. Şebekeler ........................................................................................................................ 9
1.2.7. Ayaklar ......................................................................................................................... 10
1.2.8. Sütunlar ........................................................................................................................ 10
1.2.8.1. Sütun Başlığı ............................................................................................................. 11
1.2.8.2. Sütun Gövdesi ........................................................................................................... 13
1.2.8.3. Sütun Kaidesi ............................................................................................................ 14
1.2.9. Silmeler ........................................................................................................................ 16
1.2.10. Çörtenler ..................................................................................................................... 18
1.2.11. Bacalar ........................................................................................................................ 19
1.2.12. Kemerler ..................................................................................................................... 20
1.2.13. Örtüye Geçiş Elemanları ............................................................................................ 26
1.2.13.1. Tromp ...................................................................................................................... 26
1.2.13.2. Pandantif.................................................................................................................. 27
1.2.13.3. Türk üçgeni.............................................................................................................. 28
1.2.13.4. Mukarnas ................................................................................................................. 30
1.2.14. Tonozlar ..................................................................................................................... 31
1.2.15. Kubbeler ..................................................................................................................... 37
UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................... 42
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................................... 50
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 52
2. TAŞ DUVAR YAPIMI .................................................................................................. 52
2.1. Taş Duvarların Mimari Özellikleri .................................................................................. 52
2.2. Geleneksel Taş Duvar Yapım Teknikleri ........................................................................ 56
2.2.1. Moloz Taş Duvar .......................................................................................................... 56
2.2.2. Kaba Yonu Taş Duvar .................................................................................................. 57
2.2.3. İnce Yonu Taş Duvar ................................................................................................... 58
2.2.4. Kesme Taş Duvar ......................................................................................................... 58
2.2.5. Almaşık Duvar ............................................................................................................. 60
2.3. Birleşim Teknikleri ve Bağlantı Elemanları .................................................................... 61
2.3.1. Harçlı Birleşim ............................................................................................................. 61
2.3.1.1. Agrega ....................................................................................................................... 61
2.3.1.2. Bağlayıcı.................................................................................................................... 63
2.3.1.3. Katkı maddeleri ......................................................................................................... 63
i
2.3.1.4. Geleneksel Harç Türleri ............................................................................................ 64
2.3.1.5. Harç Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar .............................................................. 66
2.3.2. Geçmeli Birleşim.......................................................................................................... 68
2.3.3. Metal Elemanlarla Birleşim.......................................................................................... 69
2.3.3.1. Dikey Bağlantı Elemanı (Zıvana) .............................................................................. 69
2.3.3.2. Yatay Bağlantı Elemanı (Kenet) ............................................................................... 70
2.4. Taş Duvar Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar ........................................................... 72
UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................... 74
UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................... 84
KONTROL LİSTESİ ............................................................................................................. 94
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................................... 95
MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 95
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 95
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 95

ii
 AÇIKLAMALAR

KOD

ALAN İnşaat Teknolojisi

DAL/MESLEK Restorasyon
MODÜLÜN ADI Taşın Mimaride Kullanımı
Taşın mimaride kullanım amaçlarını anlatan, taştan yapılan
mimari yapı elemanlarını ve özelliklerini tanıtan, geleneksel taş
MODÜLÜN TANIMI
duvar yapım tekniklerini ve birleşim detaylarını gösteren
öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
“Tarihi Eserlerde Tespit ve Belgeleme”, “Taş Oyma” ve “Doğal
ÖN KOŞUL
Taşları Sınıflandırma ve Tespit Etme” modüllerini almış olmak.
YETERLİK Taşı mimari yapıda kullanmak
Genel Amaç
Gerekli ortam ve tarihi eserlerde gözlem olanakları
sağlandığında, herhangi bir tarihi kârgir yapı inşa edilirken
temelden örtüye kadar hangi yapı elemanlarının kullanıldığını
kavrayarak bunları doğru isimlendirebilecek; geleneksel
MODÜLÜN AMACI yöntemler ve birleşim teknikleriyle taş duvar yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Taş mimari yapı elemanlarını ve özelliklerini ayırt edip
bunları doğru isimlendirebileceksiniz.
2. Geleneksel yapım ve birleşim tekniklerini kullanarak taş
duvar yapabileceksiniz.
Ortam:
Gözlem yapılabilecek tarihi eserler, Atölye ya da şantiye ortamı
EĞİTİM ÖĞRETİM Donanım:
ORTAMLARI VE Mimari yapı sözlüğü, Fotoğraf makinesi, Bilgisayar,
DONANIMLARI Projeksiyon cihazı, Taşçı aletleri (kalem, murç, keski, çekiç,
tarak, vb.), metre, ip, gönye, terazi, kurşun kalem, taş, kum,
tuğla kırığı/tozu, taş kırığı/tozu, kıtık, kireç, kürek, mala, demir
kenet, kurşun, kurşun eritmek için tüp ya da ocak, iş elbisesi
Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme
araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek, kendi kendinizi
ÖLÇME VE
değerlendirebileceksiniz.
DEĞERLENDİRME
Öğretmeniniz, modül sonunda, hazırlanan ölçme aracını
uygulayarak kazandığınız bilgi ve becerileri değerlendirecektir.

iii
 GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Arkeolojik kalıntılardan 20. yüzyıl mimari eserlerine kadar tüm tarihi mimari
mirasımızın korunması, öncelikle onların doğru olarak anlaşılmasına bağlıdır.

Ölçeği ne olursa olsun bir tarihi eser için planlanacak tüm koruma ve onarım
müdahalelerinin öncesinde, eserin bileşenlerini ayırt etmek ve elemanlarını iyi analiz etmek
gereklidir. Bunun için; taş yapı malzemesinin hangi amaçla kullanıldığını anlamak, taşıyıcı
görevi olan yapı elemanlarını tanımak, yapının temelden örtüye hangi elemanlarla inşa
edildiğini okumak, yapı elemanlarını özellik ve işlevlerine göre doğru adlandırmak ve yapıda
yüklerin nasıl aktarıldığını çözmek önemlidir. İnceleme ve araştırma aşamasında
tespitlerinizi ne kadar ayrıntılı yapar ve bunları ne kadar doğru bir terminolojiyle tarif
edebilirseniz; uygulamada o kadar faydalı çözümler üretebilirsiniz.

Yapıyı oluşturan duvarların hangi teknikle ve hangi birleşim detayları kullanılarak

inşa edildiği doğru anlaşılırsa hasarlı bir duvarın onarılması ya da özgün niteliklerine uygun
olarak yeniden yapılması mümkün olabilir.

Yukarıda bahsedilen yeterlikleri kazandığınızda; herhangi bir tarihi yapının

restorasyonunda çalışırken gerekli ön mimari bilgiyi elde etmiş olacaksınız. Geleneksel taş
duvar yapım ve birleşim tekniklerini bilecek; böylece hem duvar yapımı/onarımı hem de
bunun kontrolü için yeterli beceri ve donanıma sahip olacaksınız.

“Taşın Mimaride Kullanımı” başlıklı bu modül ile tarihi mimari mirasımızın tüm
dönemlerinde ağırlıklı bir yere sahip olan taş yapı elemanları, özellikleri ve yapım teknikleri
hakkında bilgi edinebilecek, geleneksel tekniklerle taş duvar yapabileceksiniz. Modülde,
tarihi eserlerde en yaygın olarak karşılaşılan mimari yapı elemanları seçilerek anlatılmış ve
mümkün olduğuı kadar farklı coğrafyalardan görsel örneklerle zenginleştirilmiştir. Siz de bu
modülde edindiğiniz temel bilgileri ileride farklı yapı örneklerini inceleyerek ve araştırma
yaparak derinleştirebilirsiniz.

1
 ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

Bu modül ile taşın mimaride kullanım amaçlarını ve mimari yapı elemanlarını öğrenecek;
restorasyon öncesinde, sürecinde ve sonrasında yapacağınız her türlü tespit, belgeleme,
raporlama, onarım ve uygulama işlerinde yapının elemanlarını ve özelliklerini açıkça
tanımlayabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

 Mimari terimler ya da yapı elemanları sözlüklerinden faydalanarak, seçeceğiniz bir

tarihi yapıda kullanılmış olan yapı elemanlarını belirleyiniz ve özelliklerini yazınız
(Örnek olarak, “sütunlar” başlığını ele alınız, sütun ve sütunu oluşturan elemanları,
yapıdaki işlev ve özelliklerini anlatan terimleri çıkararak bir liste hazırlayınız ve
terimlerin karşılıklarını dikkatle inceleyerek kendi ifadenizle yazmaya çalışınız.)

 Yakın çevrenizdeki birkaç kargir yapıyı yerinde gözlemleyerek, yapıların

özelliklerini not ediniz; fotoğraflarını çekerek, üzerlerine yapı elemanlarının
isimlerini yazınız. Detay ve elemanları gösteren eskiz ve şemalar çiziniz.

1. TAŞ MİMARİ YAPI ELEMANLARINI

TANIMA
Taş; tuğla, ahşap, demir, kireç gibi malzemeler ile birlikte, tarihi kârgir yapıları oluşturan
geleneksel yapı malzemelerinin başında gelir. Antik çağlardan bugüne kadar yapılarda ve
anıtlarda kullanılan önemli bir yapı malzemesi olan taş, kullanılacağı yere bağlı olarak çeşitli
şekillerde işlenip şekillendirilerek yapıdaki yerini alır.

Yapının önemine, işlevine, büyüklüğüne ve bulunduğu coğrafyaya göre, çeşitli bölümlerinde

farklı cinslerde taştan yapılmış olan mimari elemanlar kullanılabilmektedir.

1.1. Taşın Mimaride Kullanımı

Taşın mimari yapıda kullanım amaçlarını dört ana başlık altında özetlemek mümkündür:

 Taşıyıcı olarak: Taş, doğrudan yapı taşı olarak, başka bir ifadeyle taşıyıcılık işlevi
verilerek yapıda kullanılabilir (Resim 1.1). Yapının duvarları tamamıyla taştan inşa
edilebilir. Bununla birlikte, düşey (sütun, ayak, vb.) ya da yatay (lento, arşitrav, vb.)
taşıyıcı elemanlar olarak da yapıda kullanılabilir.

2
 Resim 1.1: Taşın yapı taşı olarak kullanımına örnek (Didyma Antik Kenti - Apollon Tapınağı)

 Kaplama elemanı olarak: Taş, herhangi bir malzemenin üzerini kaplama elemanı olarak
yapıda kullanılabilir (Resim 1.2). Örnek olarak, yapının duvarları taş veya tuğladan inşa
edilmiş ve duvar yüzeyleri taş ile kaplanmış olabilir; ya da çatı örtüsü olarak taş kaplama
yapılmış olabilir.

Resim 1.2: Taşın kaplama olarak kullanımına örnek (Topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü)

3
 Süsleme elemanı olarak: Taş, yapının çeşitli bölümlerinde süsleme amacıyla da
kullanılabilir (Resim 1.3). Süsleme üslubuna göre değişen çeşitli formlarda taşın
işlenmesiyle, süsleme elemanları yapılabilir.

Resim 1.3: Taşın süsleme elemanı olarak kullanımına örnek (Sivas - Çifte Minareli Medrese)

 Agrega olarak: Taş, çeşitli büyüklüklerde kırılıp elenerek ya da toz haline getirilerek,
harç veya sıva karışımlarında agrega olarak kullanılabilir (Resim 1.4).

Resim 1.4: Taş kırıklarının agrega olarak kullanımına örnek (mikroskop görüntüsü)
4
1.2. Taş Mimari Yapı Elemanları
1.2.1. Temeller

Temel, yapının duvarlar, ayaklar ve sütunlar aracılığıyla kendisine iletilen yüklerini zemine
aktaran bölümüdür. Söz konusu yüklerin en sağlam ve güvenli şekilde zemine aktarılması,
yapının inşa edileceği alanda sağlam zemine ulaşacak kadar derin bir kazı yapılması ile
sağlanır. Temeller, “sürekli” duvarlar şeklinde olabileceği gibi; “tekil (münferit)” ayaklar
şeklinde de inşa edilmiş olabilirler (Şekil 1.1; Resim 1.5).

Şekil 1.1: Temel kesiti örneği

Resim 1.5: Temel kalıntısı (sol: Sarıyer, İstanbul) ve temel ayağı (sağ: Deveciler Hanı, Tokat)

1.2.2. Duvarlar

Taşın kullanıldığı yapı elemanları arasında en önemlilerinden biri de “duvarlar”dır. Duvarlar,

mimari özellikleri, yapım teknikleri ve birleşim detayları bakımından çeşitlilik
gösterdiğinden, ayrıca ele alınacak ve Öğrenme Faaliyeti-2’de ayrıntılı olarak anlatılacaktır
(bkz. Öğrenme Faaliyeti – 2: Taş Duvar Yapımı).

5
1.2.3. Döşemeler

Tarihi kârgir yapı döşemelerinde taş malzemenin en yaygın olarak kullanıldığı yerlerden biri
de, özellikle anıtsal yapıların iç mekan ve avlularıdır. Çeşitli renk ve cinslerde farklı
biçimlerde bir araya getirilen taşlarla oluşturulmuş döşeme örnekleri vardır (Resim 1.6).

Beyaz Marmara mermeri, en yaygın kullanılan döşeme malzemesidir. Kaplamanın yapıldığı

yere ve önemine göre, taşın türü, işlenmişlik derecesi ve boyutları farklılık gösterir. Örneğin,
geleneksel olarak korunmuş bir sokakta yöreye özgü küçük levhalar halinde basitçe işlenmiş
taş kaplamaya rastlanırken; önemli anıtsal yapılarda büyük boyutlu düzgün işlenmiş bloklar
ya da devşirme olarak farklı taş türleriyle oluşturulan renkli ve zengin bir tasarım görülebilir.
(Doğal taş türleri için; bkz. “Doğal Taşları Sınıflandırma ve Tespit Etme” modülü).

Resim 1.6: Taş döşeme örnekleri (a.Halep Ulu Cami, b,c.İstanbul Yeni Cami,
d.İstanbul Süleymaniye Camisi, e.Topkapı Sarayı, f.Halep Kaleiçi)
6
1.2.4. Merdivenler

Merdiven yapımında taş, temel olarak iki farklı şekilde kullanılabilir:

 Basamaklar, tek parça halinde blok taştan kesilerek hazırlanabilir (Şekil 1.2). Tarihi
yapıların girişlerinde, eşiklerde, minarelerdeki ve iç mekanlardaki merdivenlerde taş
basamaklara sıkça rastlanır (Resim 1.7).

 Taş, kaplama malzemesi olarak da merdivende kullanılabilir. Özellikle 20.yy

yapılarında, erken dönem betonarme ile oluşturulan merdivenler, daha sonra çeşitli
kalınlıklarda taş levhalar ile kaplanarak tamamlanmışlardır.

Şekil 1.2: Taş basamak detayları

Resim 1.7: Taş merdiven örnekleri (a.Kapadokya, b.Dara/ Mardin, c.Kayseri Döner Kümbet)
7
Merdivenin çıkış yönüne, mekanın büyüklüğüne, şekline ve sahanlığın yerine göre,
merdivenler de çok çeşitli tiplerde inşa edilebilirler (Şekil 1.3).

Şekil 1.3: Merdiven tipleri

1.2.5. Söve, Lento, Denizlik ve Eşikler

Pencere ve kapı açıklıklarının iki yanına düşey olarak yerleştirilen mimari elemanlara
“söve”; bu boşluğun üzerindeki duvar yüklerini taşımak için yerleştirilen yatay atkı ya da
kirişe ise “lento” ya da “başlık” denir (Şekil 1.4).

Bu açıklıkların alt sınırını ise; pencerelerde “denizlik”, kapılarda “eşik” işlevi gören
elemanlar oluşturur (Resim 1.8).

Şekil 1.4: Taş pencere açıklığını çevreleyen elemanlar (a. Denizlik, b. Söve, c. Lento/Başlık)

Taşlar, tek parça (yekpare, monoblok) halinde kesilip işlenerek hazırlanır ve pencere/kapı
boşluğunu dört yandan çevreleyecek biçimde monte edilirler. Söve, lento ve denizliklerin
üzerinde, yapının ait olduğu mimari döneme ve üslubuna göre çeşitli profiller işlenmiş
olabilir. Profillerin zenginliği, tarihi yapının cephe estetiğinde önemli ve belirleyici yer tutar.
8
 Resim 1.8: Eşik örnekleri

1.2.6. Şebekeler

Oymalı ve kesme süslemeli ahşap, taş, metal veya döküm (alçı, vb.) parmaklıklara “şebeke”
denir. Şebeke ile parmaklık arasındaki fark, şebekenin kafesi andıran bir görünüme sahip
olmasıdır. Çok sayıda geometrik desen içeren bu elemanlar, özel bir taş işçiliğinin ürünüdür.

Mermer şebekeler, mermerin oyularak şekillendirilebilme özelliğinden dolayı özellikle

Osmanlı dönemi mimarlığında en yaygın olarak görülenleridir. Korkuluk veya parmaklık
işlevinin gerekli olduğu minare şerefeleri, minber, mahfil, revakların ikinci katı gibi üst
seviyelerde ya da sebillerde, bahçe ve avlu kenarlarında yapılmışlardır (Resim 1.9).

Resim 1.9: Şebeke örnekleri (a.Milas Firuz Bey Camisi, b,c.Topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü)

9
1.2.7. Ayaklar

Örülerek yapılmış olan kalın kesitli düşey taşıyıcılar “ayak” olarak adlandırılır. Ayaklar,
serbest ya da duvara bitişik olarak yapılabilir. Taş, tuğla veya almaşık olarak inşa edilen bu
ayakların kesiti, kare, dikdörtgen, çokgen gibi belirgin bir geometrik form ya da köşeleri
pahlanmış dörtgen biçiminde olabilir (Resim 1.10). Anıtsal yapılarda orta mekanda yer alan
iri boyutlu ana taşıyıcı ayaklar için “fil ayağı/ filpaye” terimleri de kullanılır.

Resim 1.10: Taş örme ayak (a.Germir/ Kayseri, b.Halep)

1.2.8. Sütunlar

Silindir biçimli düşey taşıyıcı elemanlara “sütun” denir (Resim 1.11). Sütunlar, yük aktarım
sırasına göre yukarıdan aşağıya doğru üç ayrı birim halinde incelenir: Sütun başlığı, Sütun
gövdesi, Sütun kaidesi. Bu üç elemanın oransal bütünlüğü, yapının estetik değerlerindendir.

Başlık

Gövde

Kaide

10
 Resim 1.11: Sütun örnekleri (a.Urfa, b.Didyma, c.Magnesia, d.Klaros antik kenti)
1.2.8.1. Sütun Başlığı

Üzerindeki yapı yüklerini sütun gövdesine aktarma işlevi gören mimari elemana “sütun
başlığı” denir. Yükün düşey taşıyıcı eleman olan sütunun dar kesitine, emniyetli biçimde
iletilmesini sağlar; bu nedenle geniş olan üst yüzeyi kare, sütun gövdesine birleşecek olan
daha dar kesitli alt yüzeyi ise daire şeklindedir. Tek parça halindeki bir taş bloğu, önce
boyutlarına göre kabaca kesilir; ardından istenen form verilmek üzere çeşitli aşamalarda
işlenerek başlık hazırlanır (Şekil 1.5).

Şekil 1.5: Bir sütun başlığının işlenme aşamalarını gösteren şema

Antik Dönem’de, kronolojik sırayla üç temel üslup ortaya çıkmış, sütun başlıkları da bu üç
üslubun kendine özgü stillerinde farklı şekillerde yapılmıştır: Dor, İyon ve Corinth stili
(Şekil 1.6; 1.7).
11
 Şekil 1.6: a.Dor, İyon, Corinth düzenleri, b.Çeşitli stillerde sütun başlıkları

Şekil 1.7: Sütun başlıklarından örnekler (a.İyon, b.Corinth, c.Karma/kompozit)

Osmanlı Mimarlığı’nda, Türk üçgeni, mukarnas, stalaktit gibi başka formlar kullanılarak da
çok çeşitli tiplerde sütun başlıkları inşa edilmiştir (Resim 1.12).

12
 Resim 1.12: Başlık örnekleri (a.Amasya Arkeoloji Müzesi, b.Halep, c.Pergamon Antik kenti)

1.2.8.2. Sütun Gövdesi

“Sütun gövdesi”, sütunun başlık ile kaide arasında yer alan kısmıdır (Şekil 1.8). Gövde, tek
parçadan (yekpare) ya da üst üste dizilen silindirik taş elemanlardan oluşabilir. Sütunun çok
parçalı olması durumunda, bu parçalardan her birine “tambur” adı verilir (Resim 1.13).

Şekil 1.8: Sütunların hazırlanışı ve ocaktan çıkarılışı

13
 Resim 1.13: Tambur örnekleri (a.Sardis Antik Kenti, b.Klaros Antik Kenti)

Ek yerinin belli olmaması için, tamburların birbiri üstüne oturacak yüzeylerinin dışa yakın
kısımları perdahlanarak düzeltilmiş; merkeze yakın kısımları prüzlü bırakılmıştır. Bu alanın
işlenmeden bırakılması “anathyrosis” adı verilen bir tekniktir. Bu işleme tekniği, duvar
yapımı için hazırlanan taşlarda da uygulanmıştır (Şekil 1.9).

Şekil 1.9: Anathyrosis tekniği

1.2.8.3. Sütun Kaidesi

Yükün daha geniş bir yüzeye yayılarak zemine aktarılması amacıyla, sütun gövdesinin
üzerine oturtulduğu altlığa “sütun kaidesi” denir (Şekil 1.10; Resim 1.14). Başlığın aksine,
kaidenin üst yüzü daire, alt yüzü ise dörtgen şeklindedir.

14
 Şekil 1.10: Sütun kaidesi örnekleri

Resim 1.14: Kaide örnekleri

(a.Efes - Serapis Tapınağı, b.Ayasofya Müzesi, c.Pergamon, d.Didyma, e.Sardis)

Sütun başlığı gibi, tek parça halindeki bir taş bloğu, önce boyutlarına göre kabaca kesilir;
ardından istenen form verilmek üzere işlenerek kaide hazırlanır (Şekil 1.11; 1.12).

Tarih boyunca farklı dönemlerde, çok çeşitli profillere sahip kaide örnekleri uygulanmıştır.
Kaidenin yüksekliği, sütunun boyutlarına, formuna ve profillerin zenginliğine göre değişir.

15
 Şekil 1.11: Sütun kaidesinin hazırlanma aşamaları

Şekil 1.12: Sütun kaidesinin hazırlanma aşamaları

1.2.9. Silmeler

İç ve dış cephelerde yapı boyunca yatay olarak ya da vurgulanmak istenen bir mimari
elemanı çevrelemede kullanılan elemanlara “silme” ya da “korniş” denir (Şekil 1.13).
Süslemenin yanında, birleşim detaylarını gizleme ve estetik bir bitiş sağlama gibi amaçlarla
da kullanılır. Dış cephelere yapılan kat silmeleri, cepheye gelen yağmur suyunu dışarı doğru
yöneltme işlevini de üstlenirler (Resim 1.15).

16
 Şekil 1.13: Silme profilleri

Resim 1.15: Silme örnekleri

(a.Sivas Behram Paşa Hanı, b.Ayasofya Müzesi, c,d.Germir / Kayseri)
17
Silmeler, düz ya da profilli olarak çeşitli şekillerde yapılabilir. Mimarlık tarihi boyunca, form
ve malzeme açısından çok çeşitli silme örnekleri görmek mümkündür (Şekil 1.14).

Şekil 1.14: Silme profilleri

1.2.10. Çörtenler

Üst örtüye gelen yağmur ve kar sularını yapının duvarlarından uzaklaştırmak için dışarı
doğru uzanacak şekilde yapılmış olan oluklara “çörten” denir (Şekil 1.15; Resim 1.16). Taş
çörtenler, duvar örülürken yerleştirilir ve çeşitli formlarda yapılarak konsol teşkil ederler.
Kurşun, vb. çatı kaplama malzemesi çörtenin içinde de devam ettirilerek taş sürekli sudan
korunmuş olur.

18
 Şekil 1.15: Çörten örnekleri

Resim 1.16: Çörten örnekleri

1.2.11. Bacalar

Dumanı ya da kirli havayı çekip dışarı vermeye yarayan düşey kanallardır (Resim 1.17). Taş
ya da tuğla gibi ateşe dayanıklı malzemelerden, genellikle kare planlı olarak inşa edilirler.
Üzerleri taş, tuğla ya da kurşun, çinko gibi malzemelerle kaplanabilir.

Resim 1.17: Taş baca örneği

19
1.2.12. Kemerler

Mimaride herhangi bir açıklığı geçmenin iki yolu vardır: birincisi lento denilen düz yatay
atkı ya da kiriş yapmak, ikincisi ise eğrisel bir yapı elemanı yani “kemer” inşa etmektir
(Şekil 1.16; 1.17). Formundan dolayı, üzerindeki yükleri aşağıya aktarmada düz atkıdan daha
emniyetli ve uzun vadede yapı için daha olumludur. Bu nedenle, yükün güvenli bir şekilde
zemine aktarımında önemli işlevi olan bir taşıyıcı elemandır.

Şekil 1.16: Bir kemerde yük aktarım şeması

Şekil 1.17: İki katlı bir yapıda taşıyıcı kemerler

Bazı tarihi yapılarda, pencere ve kapı açıklıklarında yer alan lentonun üzerine bir de kemer
inşa edildiği görülür: buna “hafifletme kemeri” ya da “boşaltma kemeri” denir (Resim 1.18).
İşlevi, lento üzerine etki edecek düşey yükü iki yana dağıtarak azaltmak; böylece lentoda
meydana gelebilecek bir kırılma ya da çatlamayı önlemektir.

20
 Resim 1.18: Taş hafifletme kemeri (Şehzade İmareti, İstanbul)

Bir kemerin iki kolunun oturduğu ve eğrisel kısmın başladığı seviyeye “üzengi”, burada yer
alan ve yatay olarak yerleştirilen iki taşa da “üzengi taşı” adı verilir. Kemerin orta aksı
hizasında, tepe noktasında yer alan taşa ise “kilit taşı” denir (Şekil 1.18).

Şekil 1.18: Kemerin bölümleri

(1.Kemer ayakları, 2.Kemer açıklığı, 3.Kemer ekseni, 4.Üzengi noktası, 5.Üzengi seviyesi,
6.Kemer yayının merkezi, 7.Kemer yüksekliği, 8.Takye/ tepe noktası, 9.Kemer kenarları,
10.Kemer alnı, 11.Kemer karnı, 12.Kemer sırtı, 13.Kemer kalınlığı, 14.Kemer genişliği,
15.Üzengi yatağı, 16.Üzengi taşı, 17.Kilit taşı, 18.Kemer taşları)
21
Kemerlerde, taş-tuğla veya iki renkli taşın ardışık olarak dizilmesiyle ya da farklı geçme
detayları kullanılabilir. Tarihi eserlerde, bu şekilde oluşturulan çeşitli almaşık kemer
örneklerini görmek mümkündür (Resim 1.19; 1.20).

Resim 1.19: Kemerde geçme detayı ve iki renkli taş kullanımı

(a. İstanbul Şehzade İmareti, b.Amasya Yörgüç Paşa Camisi)

Resim 1.20: Kemerlerde çeşitli geçme detayları ve iki renkli taş kullanımı
(a, b. Halep, c. İstanbul Yeni Cami, d. Topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü)

22
Kemerler, oluşturdukları eğrinin formuna göre, çeşitli tiplere ayrılırlar:

 Yarım daire kemer; yüksekliği, açıklığının tam yarısı olan yarım daire şeklindeki
kemerdir (Şekil 1.19; 1.20).

Şekil 1.19: Yarım daire kemer

Şekil 1.20: Yarım daire kemer

 Basık Kemer; yüksekliği, açıklığının yarısından az olan kemerdir (Şekil 1.21).

Şekil 1.21: Basık kemer

23
 Sivri Kemer; yarıçapı kemer açıklığının yarısından büyük olan ve tepe noktasında
birleşen iki daire yayının meydana getirdiği kemerdir (Şekil 1.22; Resim 1.21). “Çift
merkezli kemer” de denir.

Şekil 1.22: Sivri kemer çeşitleri

24
 Resim 1.21: Sivri kemer örnekleri (Halep)

 Kaş Kemer; ikisinin merkezi kemerin içinde, diğer ikisininki dışında olan dört ayrı
daire yayından meydana gelen kemerdir; “dört merkezli kemer” de denir. Kemerin
sağ ve sol kollarında, birisi içbükey, diğeri dışbükey olmak üzere ikişer yay bulunur
(Şekil 1.23; Resim 1.22).

Şekil 1.23: Kaş kemer

25
 Resim 1.22: Kaş kemer örnekleri (a.İstanbul Yeni Cami, b.İstanbul Ayasofya Hamamı)

 Bursa Kemeri; üst kısmında yatay bir doğru ile bağlanan iki çeyrek daireden
meydana gelen kemerdir (Resim 1.23).

Resim 1.23: Bursa kemeri (Küçük Mustafa Paşa Hamamı)

1.2.13. Örtüye Geçiş Elemanları

Taşıyıcı duvarlar ile örtü sistemi arasındaki geçişi sağlamak amacıyla yapılan elemanlardır.
Dörtgen ya da çokgen şeklindeki plan şemasından, tabanı daire şeklinde olan kubbe örtüsüne
geçiş, önemli mimari sorunlardan biri olmuştur. Hem üst örtünün yükünü güvenli bir şekilde
duvarlara aktarmak, hem de mekansal bütünlüğü bozmadan estetik bir geçiş sağlamak
gereklidir. Bunun için çeşitli dönemlerde akılcı çözümler geliştirilmiş ve uygulanmıştır.

1.2.13.1. Tromp

“Tromp”, kare mekandan kubbe yuvarlağına geçişi sağlayan, küçük tonoz biçiminde örülen
bir elemandır; “tonoz bingi” olarak da adlandırılır (Resim 1.24). Üzeri örtülecek mekanın
köşelerine yerleştirilerek, örtülecek alanın planını sekizgen hale getirir. Böylece, daire planlı
kubbenin oturtulabilmesi için daha elverişli bir alt yapı hazırlanmış olur. Özellikle Osmanlı
mimarlığında dilimli, mukarnaslı gibi çeşitli formlarda yapılan tromp örnekleri görülebilir.

26
 Resim 1.24: Tromp (Tokat Yağbasan Medresesi)

1.2.13.2. Pandantif

“Pandantif”, kare mekandan kubbe yuvarlağına geçişi sağlayan ve kubbeyi taşıyan kemerler
ile bu kemerlere oturan kubbe kaidesi arasında kalan, küresel ters üçgen biçimli geçiş
elemanıdır (Şekil 1.24; Resim 1.25).

Pandantif, “bingi”, “küresel üçgen bingi” ya da “aslan göğsü” olarak da adlandırılır.

Mukarnaslı olarak yapılan ya da üzeri kalem işi, çini, vb. süslemeler içeren çeşitli örnekleri
görülebilir.

27
 Şekil 1.24: Pandantif

Resim 1.25: Pandantif (a. Kayseri Kurşunlu Cami, b. Halep’te bir cami)

1.2.13.3. Türk üçgeni

“Türk üçgeni”, yan yana yerleştirilmiş ters ve düz üçgenlerden oluşmaktadır (Şekil 1.25).
Tromp ya da pandantifin aksine Türk üçgeni, yalnızca kubbeye geçişi sağlayan bir eleman
28
değildir. Önemli bir mimari form olarak, kare planlı minare kaidesinden çokgen ya da daire
planlı minare gövde kesitine geçişte, sütun başlıklarında ve iç mekanlarda süsleme amacıyla
çeşitli elemanlarda görülebilir (Resim 1.26).

Şekil 1.25: Türk üçgeni

Resim 1.26: Türk üçgeni örnekleri

(a.Tire Tahtakale Hamamı, b.Bağdat Köşkü, c.Süleymaniye Camisi, d.Divriği Ulu Cami)

Geçiş yapılan elemanların ölçeği küçüldükçe üçgenlerin boyutları da azaldığından, Türk

üçgeni genellikle tuğla gibi kırılarak şekillendirilmesi kolay olan malzemelerden yapılır.

29
1.2.13.4. Mukarnas

“Mukarnas”, düşey bir yüzeyden üzerinde bulunan daha taşkın bir yüzeye geçmede
kullanılan ve küçük prizmalar şeklinde birbiri üzerine oturan bindirmeliklere verilen genel
addır (Şekil 1.26).

Şekil 1.26: Mukarnas

Mukarnas, tek başına devam eden bir kuşak halinde kubbe geçişini sağlayabilir ya da tromp,
pandantif gibi elemanlarda kullanılabilir. Kubbeye geçişin yanında, özellikle anıtsal yapı
girişlerini oluşturan taç kapılarda, nişlerde, sütun başlıklarında ya da cephelerde süsleme
elemanı olarak çeşitli detaylarda uygulanmıştır (Resim 1.27).

30
 Resim 1.27: Mukarnas örnekleri
(a.Kayseri Hunat Hatun Külliyesi, b.Sivas Gök Medrese Şantiyesi, c.Tokat Müzesi,
d.Sivas Çifte Minareli Medrese, e.Kayseri Hacı Kılıç Camisi)
1.2.14. Tonozlar

31
Taşıyıcı kârgir duvarların oluşturduğu mekanı, yine kârgir bir sistemle örtmek üzere
mimarlık tarihi boyunca çeşitli çözümler geliştirilmiştir. Bunları, form ve yapım tekniği
bakımından tonoz ve kubbe olarak iki ana başlık altında sınıflandırmak mümkündür. Ahşap
ve metal çatı sistemleri, bu başlık altında ele alınmayacaktır.

Temel prensip olarak bir kemerin ötelenmesiyle meydana getirilen kargir örtü sistemine
“tonoz” denir (Şekil 1.27). Tarihi yapılarda, örttüğü mekanın geometrik biçimine, işlevine
ve kesitini oluşturan eğrinin formuna göre çok çeşitli tonoz örnekleri geliştirilmiş ve
uygulanmıştır (Şekil 1.28).

Şekil 1.27: Tonoz örtü

Şekil 1.28: Tonoz çeşitleri

 Beşik Tonoz; yarım silindir biçimindeki tonozdur. Kesit eğrisini oluşturan kemer,
yarım daire biçimindedir. En yaygın görülen tonoz tipleri arasındadır. Özellikle

32
 anıtsal yapıların revak, avlu, koridor, galeri gibi mekanları ile çarşı, han gibi uzun
dikdörtgen planlı yapıların üst örtülerinde sıkça kullanılmıştır (Resim 1.28; 1.29).

Resim 1.28: Beşik tonoz (Hacı Kılıç Camisi ve Medresesi, Kayseri)

Resim 1.29: Beşik tonoz (Germir / Kayseri)

 Tonozu oluşturan kesit eğrisi basık kemer ise tonoz “Basık Tonoz”; sivri kemer ise
“Sivri Tonoz” adını alır (Resim 1.30).

Resim 1.30: Sivri tonoz (Halep, Kaleiçi)

33
 Tonozun başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin yüksekliği birbirinden farklı
olan tonoz; “Eğik Tonoz” adını alır. Uzun kenarı boyunca bir kesit alındığında
rampa gibi eğik bir görünüme sahiptir; bu nedenle “rampa tonoz” da denir.

 Başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin hem yüksekliği hem de açıklığı

birbirinden farklı ise buna “Konik Tonoz” denir. Kesik yarım koni biçimindedir.

 “Haçvari Tonoz”, birbirini dik olarak kesen kesen iki tonozun kesişiminden
meydana gelir (Resim 1.31; 1.32). “Haç tonoz” ya da “geçme tonoz” da denir.

Resim 1.31: Haçvari tonoz örnekleri (a.Divriği Ulu Cami, b.Ayasofya Müzesi)

Resim 1.32: Haçvari tonoz örnekleri (Halep)

 Kare şeklindeki planın üzerini örtmek için merkezdeki bir tepe noktasında birleşen
dört aynı tonoz parçasından meydana geliyorsa “Manastır Tonozu” adını alır.
34
 Dikdörtgen planlı bir mekanın kısa kenarlarından başlayarak yükselen iki manastır
tonozunun, uzun kenarlar arasındaki tonozla birleşerek meydana getirdiği örtü,
“Tekne Tonoz”dur. Ters çevrilmiş bir teknenin görünümüne benzer (Şekil 1.29).
“Mulden tonozu” da denir.

Şekil 1.29: Tekne tonoz

 Manastır tonozunun üst bölümünün yatay bir düzlemle kesilmesiyle elde edilen
örtüye “Aynalı Tonoz” denir. Ortasında meydana gelen düz dörtgen yüzeyden
dolayı bu adı alır (Şekil 1.30; Resim 1.33).

Şekil 1.30: Aynalı tonoz

Resim 1.33: Aynalı tonoz (Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü)

35
 “Yelken Tonoz”, kare planı örten kubbenin dört yanının birer kemer düzlemiyle
kesilmesinden kalan örtüdür (Resim 1.34).

Resim 1.34: Yelken tonoz

 “Yıldız Tonoz”, planda yıldız benzeri bir görünüm oluşturacak şekilde kemer ve
tonozların bir araya getirilmesiyle oluşan eğrisel örtülerin genel adıdır. Çok çeşitli
örnekleri görülebilir (Şekil 1.31; Resim 1.35).

Şekil 1.31: Yıldız tonoz çeşitleri

Resim 1.35: Yıldız tonoz örnekleri (Halep)

36
1.2.15. Kubbeler

Bir kemerin merkez ekseni etrafında 360 derece döndürülmesiyle oluşan, yarım küre
biçimindeki yapı örtüsüdür. Yarım daire kemer yerine basık veya sivri kemer ya da yarım
elips şeklinde bir kesit eğrisine de sahip olabilir (Şekil 1.32 ve 1.33; Resim 1.36).

Şekil 1.32: Kubbe çeşitleri

Şekil 1.33: İstanbul Ayasofya Müzesi’nin ana kubbesi

Resim 1.36: İstanbul Ayasofya Müzesi’nin ana kubbesi

37
Anıtsal yapılarda, kubbenin yükü genellikle dev boyutlu dört ana taşıyıcı kemerden, beden
duvarları ya da fil ayakları ile zemine iletilir (Resim 1.37).

kubbe

kasnak

tekne
pandantif tonoz
kemer

beden
duvarı fil ayağı

Resim 1.37: Kubbeden zemine yükü aktaran elemanlar

Kubbenin büyüklüğü, şekli ve örtü sistemi, örttüğü mekanın yüksekliğine ve açıklığına göre
değişir (Resim 1.38; 1.39).

38
 Resim 1.38: Taş kubbe örnekleri (a.Tokat, b,c.Kayseri, d.Mardin)

Resim 1.39: Kubbe örnekleri (a.Edirne, b.Halep)

Ana kubbe, yerine göre yarım kubbelerle desteklenir. Osmanlı mimarisinde cami, medrese
gibi anıtsal yapılarda, ana mekanı örten ana kubbe, büyüklüğüne göre iki ya da dört yönde
yarım kubbelerle, payandalarla ya da ağırlık kuleleriyle desteklenebilir; son cemaat yeri,
avlu, vb. mekanların örtülerinde de genellikle küçük kubbeler kullanılarak örtü sistemi
tamamlanmıştır (Şekil 1.34; Resim 1.40).

39
Şekil 1.34: Osmanlı mimarisinde cami gelişimine paralel olarak çeşitli kubbe düzenleri

40
 ANA
KUBBE

AĞIRLIK
KULESİ

YARIM
KUBBE
DİLİMLİ
KUBBE

Resim 1.40: Edirne – Selimiye Camisi’nin örtü sisteminden bir görünüm

41
UYGULAMA FAALİYETİ

Öğrenmiş olduğunuz mimari yapı elemanlarını ve yapım tekniklerini mevcut eserler

üzerinde inceleyebilmek için, bulunduğunuz çevrede ziyaret edebileceğiniz birkaç tarihi
kârgir yapı ya da yapı grubu belirleyiniz ve aşağıdaki uygulama aşamalarını gerçekleştiriniz.

Çeşitli yapı elemanlarını ve yapım tekniklerini görebilmek için, mümkünse farklı

dönemlere ait, birbirinden ayrı mimari üsluplarda, en az iki ayrı tarihi yapıyı ziyaret ediniz.

Uygulama 1: Teknik İnceleme Gezisi – (Örnek: Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul)

Uygulama 2: Teknik İnceleme Gezisi – (Örnek: Süleymaniye Külliyesi, İstanbul)

Mimari yapı elemanlarını incelemek üzere, bulunduğunuz çevrede bulunan bir tarihi kârgir
yapı ya da yapı grubunu ziyaret ediniz ve aşağıdaki uygulamaları gerçekleştiriniz:

İşlem Basamakları Öneriler

 Teknik inceleme gezisi için öğretmeninizle  Mümkün olduğu kadar farklı mimari
uygun bir yer belirleyiniz. üslupta, çeşitli yapı elemanlarını
görebileceğiniz yapı ya da yapı
 Alan çalışması için gerekli malzemeleri gruplarını seçmeye çalışınız.
yanınızda götürünüz (A4 sert altlık, kareli
kağıt, kalem, silgi, fotoğraf makinesi)  Not almak ve eskiz yapmak için
yanınıza A4 altlık, kareli kağıt, serbest
el çizim yapmak için uygun bir kalem,
silgi ve fotoğraf makinesi alınız.

 Krokiye yapının adını, çalıştığınız

bölümün adını ve tarihi not etmeyi
unutmayınız.

 Öğrendiğiniz mimari yapı elemanlarını

ve özelliklerini tekrar ediniz.

 Yapı elemanlarını detaylarıyla not

etmeye çalışınız.

 Not alırken, malzeme, renk, boyut,

yükseklik gibi ek bilgilere de yer
verebilirsiniz.

42
  Yapının mimarisi hakkında genel bir bilgi  Karşılaştığınız eleman, malzeme ya da
toplayınız. yapım tekniklerinden bilmedikleriniz
varsa not ediniz ve öğretmeninize
 Yapıya giderek yerinde gözlem ve danışınız.
inceleme yapınız.
 Kaynakçada belirtilen ve
 Yapıda çeşitli mimari yapı elemanlarını bir öğretmeninizin önereceği sözlük,
arada görebildiğiniz bir cephe ya da bölüm ansiklopedi, makale, vb. kaynakları da
seçiniz ve krokisini çiziniz. inceleyiniz.

 Yapıda gördüğünüz mimari yapı  Fotoğraf aktarma ve dosyalama işlemini

elemanlarının adlarını krokinin üzerine not aynı gün içinde yapmaya dikkat ediniz.
ediniz.
 Fotoğrafları unutmadan sınıflandırıp
 Yapıda gördüğünüz elemanları gösteren isimlendiriniz. Böylece ileride de
genel görünüm ve detay fotoğraflarını faydalanacağınız düzenli bir arşive
çekiniz. sahip olabilirsiniz.

 Çektiğiniz fotoğrafları, yer, tarih ya da  Pafta oluştururken, çizimi ve lejandı

konuya göre ayrı bir dosya halinde içine alan bir çerçeve hazırlayınız. Pafta
sınıflandırınız. düzenini tasarlarken, yapı ve
hazırlayanlar ile ilgili bir antete de
 Fotoğrafların üzerinde yapı elemanlarını mutlaka yer veriniz. Antet, çizime göre,
gösteriniz. yatay veya düşey olabilir.

 Çalışmanızı pafta haline getiriniz.  Teknik inceleme gezisini, ekip halinde

arkadaşlarınızla birlikte yapmanız
 Yaptığınız çalışmayı arkadaşlarınızla faydalı olacaktır.
paylaşarak karşılaştırınız.

ÖRNEK: Yukarıda anlatılan işlemin basamaklarını, aşağıdaki örnek üzerinden adım

adım takip edebilirsiniz (Selimiye Camisi, Edirne):

1) Selimiye Camisi’nin yapıldığı dönem, Mimar Sinan, yapının üslubu ve yapım tekniği
hakkında genel bir bilgi toplayınız.

2) Yapıya giderek yerinde inceleme yapınız.

3) Yapının bir bölümünü seçiniz ve krokisini çiziniz. Örnek olarak; yapının revak
bölümünü ya da dış cephelerden birini seçebilirsiniz. Çalışma yapacağınız bölümün,
yapı elemanları ve yapım teknikleri yönünden zengin olmasına dikkat ediniz.

43
4) Krokinin üzerine gördüğünüz yapı elemanlarının adları ve özellikleri gibi bilgileri not
ediniz (Şekil 1.35).

Şekil 1.35: Cephe krokisi örneği

44
5) Cephenin fotoğrafını çekiniz (Resim 1.41). Fotoğraf çekerken, ışığın geliş yönüne ve
yapı elemanlarının anlaşılır biçimde görülmesine dikkat ediniz.

Resim 1.41: Çalışılan cephenin fotoğrafı

45
6) Krokideki notlarınızdan ve yaptığınız incelemeden yararlanarak fotoğrafın
üzerinde yapı elemanlarını isimlendiriniz (Resim 1.42).

Resim 1.42: Fotoğrafın üzerine yapı elemanlarının adlarının işlenmesi

46
7) Çalışmanızı pafta haline getiriniz (Resim 1.43). Paftaya yapının adını, kendi
adınızı ve tarihi yazmayı unutmayınız.

Resim 1.43: Çalışmanın pafta haline getirilmesi

47
Uygulamalarınızda fikir vermesi açısından, aşağıdaki örnekleri inceleyiniz (Şekil 1.36; 1.37).

ÖRNEK: Damat İbrahim Paşa Medresesi – Nevşehir:

Şekil 1.36: Örnek çalışma (a.Kroki, b.Pafta)

48
ÖRNEK: Firuz Bey Camisi – Milas:

Şekil 1.37: Örnek çalışma (a.Kroki, b.Pafta)

49
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri, aşağıda verilen soruları cevaplandırarak

değerlendiriniz.

Aşağıdaki maddelerden taşın mimaride kullanımı hakkında doğru olanları işaretleyiniz.

1. A. Taşıyıcı olarak ( )
B. Cephe kaplama malzemesi olarak ( )
C. Süsleme elemanı olarak ( )
D. Kırıldıktan sonra, harç içerisinde agrega olarak ( )
E. Kırıldıktan sonra, sıva içerisinde agrega olarak ( )
F. Toz halinde, harç içerisinde agrega olarak ( )
G. Toz halinde, sıva içerisinde agrega olarak ( )

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

2. Sütun, ……………., ……………. ve ……………… olmak üzere üç bölümden

oluşur.

3. Pencere ve kapı açıklıklarının iki yanına düşey olarak yerleştirilen mimari

elemanlara …………………, bu boşluğun üzerindeki duvar yüklerini taşımak için
yerleştirilen yatay atkı ya da kirişe ise ……………… denir

4. Kapı açıklığının alt sınırını oluşturan elemana …………..; pencere açıklığının

alt sınırını oluşturan elemana ise ………….. adı verilir.

5. …………….., yapının duvarlar, ayaklar ve sütunlar aracılığıyla kendisine iletilen

yüklerini zemine aktaran bölümüdür.

6. Bir kemerin ötelenmesiyle elde edilen örtü elemanı …………. adını alır.

7. Bir kemerin iki kolunun oturduğu ve eğrisel kısmın başladığı seviyeye yerleştirilen
taşa ………………………..; kemerin tepe noktasında yer alan taşa ise
………………………... denir.

8. Tonoz; kesit eğrisini oluşturan kemer,

yarım daire biçiminde ise ………………………,
basık kemer biçiminde ise ……………….……...,
sivri kemer biçiminde ise …………………......... adını alır.

50
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

9. Hangisi, silmenin kullanılma amaçlarından değildir?

A) Yağmur suyunu cepheden uzaklaştırmak

B) Pencere boşluklarını çerçevelemek
C) Birleşim detaylarını gizlemek
D) Cephe estetiğini artırmak

10. Hangisi dörtgen ya da çokgen şeklindeki plan şemasından, tabanı daire şeklinde olan
örtüye geçişi sağlamak üzere kullanılmaz?

A) Pandantif
B) Türk üçgeni
C) Tromp
D) Kubbe

11. Çörten, hangi amaçla yapıda kullanılır?

A) Taşıyıcı eleman olarak

B) Örtüye geçişi sağlamak
C) Yağmur suyunu uzaklaştırmak
D) Yükü hafifletmek

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru
ise D, yanlış ise Y yazınız.

12. Türk üçgeni ve mukarnas, yalnız kubbeye geçiş elemanı olarak değil, yapıların
çeşitli mimari bölümlerinde süsleme amaçlı olarak da kullanılabilir.
( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

13. Birbirini dik olarak kesen iki tonozun birleştirilmesinden oluşan tonoz örtüsüne
“yelken tonoz” adı verilir.
( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

14. Kubbenin yarıçapı ve kesit eğrisi, örttüğü mekanın önemine, genişliğine ve

yüksekliğine göre değişir; gerektiğinde örtü sistemi, yarım kubbelerle veya farklı
ölçülerde başka kubbelerle desteklenebilir.
( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
51
 ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ

Bu modül ile taş duvarların özelliklerini, geleneksel yapım tekniklerini, bağlantı detaylarını
ve birleşimde kullanılan malzemeleri öğrenecek; bu bilgilerin yardımıyla geleneksel
yöntemlerle taş duvar yapımını ve onarımını gerçekleştirebileceksiniz.

ARAŞTIRMA
 Geleneksel taş duvar yapım tekniklerini sıralayınız. Maddeler halinde yapım
aşamalarını listeleyiniz.

 Taş duvar yapımında kullanılması gereken aletleri, araç-gereçleri ve malzemeleri

sıralayınız.

 “Taş Oyma” modülündeki bilgilerinizi gözden geçiriniz.

 Yakın çevrenizde bulunan bir şantiyeyi ziyaret ederek ustaların nasıl duvar ördüğünü
ve harcı nasıl hazırladıklarını izleyiniz.

 Çevrenizdeki tarihi yapıları gözlemleyerek, duvarların hangi tekniklerle yapıldığını

inceleyiniz. Getirdiğiniz örnekleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

2. TAŞ DUVAR YAPIMI

2.1. Taş Duvarların Mimari Özellikleri

Yapılarda mekanların sınırlarını oluşturan düşey bölme öğelerine “duvar” denir. Tarihi
kârgir yapılarda duvarlar, bölme işlevine ek olarak taşıyıcı işlevleri de olan yapı
elemanlarıdır.

Kârgir yapıların taşıyıcı beden duvarları, taş, tuğla veya bunların birlikte kullanılmasıyla
oluşturulur. Çeşitli malzeme ve teknikler kullanılarak bir araya getirilen taş ve tuğlalarla
örülen duvarların kalınlığı, yapının büyüklüğüne ve önemine göre bazen birkaç metreye
kadar çıkabilir. Bazı kârgir yapı örneklerinde, daha hafif olması istenen üst katlar ile iç
duvarlarda ahşap karkas sistemin de kullanıldığı görülebilir.

Taş, tuğla gibi elemanların yan yana ve üst üste örülmesiyle duvarlar inşa edilir. Geleneksel
taş duvar yapımında, çeşitli derecelerde ve tekniklerle işlenmiş taşlar kullanılabilir (Şekil

52
2.1). Taşlar, işlenme derecelerine göre dört ana başlıkta toplanır: Moloz taş, kaba yonu taş,
ince yonu taş, kesme taş.

Şekil 2.1: Taşların işlenmişlik derecesine göre türleri

(a.Moloz taş, b. Kaba yonu taş/ çerçevesiz, c.Kaba yonu taş/ çerçeveli,
d.İnce yonu taş, e.Kesme taş/ blok, f.Kesme taş/ plak)

Yığma duvarların daha sağlam ve deprem gibi yanal yüklere karşı daha dayanıklı olmaları
için, hatıllar kullanılır. Duvar örgüsünün içine belirli aralıklarla boydan boya ve yatay olarak
yerleştirilerek yükü dağıtmaya yarayan elemanlara “hatıl” denir.

Hatıl, hem duvarın daha dayanıklı bir bütün haline gelmesine yardımcı olur; hem de bir çeşit
çerçeve sistemi oluşturarak yapım işini kolaylaştırır.

Geleneksel taş duvarlarda, ahşap ya da tuğla hatıl örnekleri görülebilir:

 Ahşap hatıllar; duvar köşelerinde birbirlerine çeşitli şekillerde bağlanabilirler (Şekil

2.2). Özellikle anıtsal yapılarda duvarın içine gizli olarak yerleştirilen ahşap hatıllar,
bazı geleneksel sivil mimari örneklerinde dışarıdan da görülebilir (Resim 2.1).

 Tuğla hatıllar; çeşitli sayıda tuğla sıralarının, örgü içinde belirli aralıklarla tekrar
edilmesiyle yapılır (Şekil 2.3; Resim 2.2).

53
Şekil 2.2: Ahşap hatıl örnekleri

54
Resim 2.1: Geleneksel evlerde ahşap hatıl örnekleri (a.Kemaliye / Erzincan, b.Germir / Kayseri)

Şekil 2.3: Tuğla hatıl

Resim 2.2: Tuğla hatıllı taş duvar örnekleri (a.Batı Anadolu, b.İstanbul)

55
2.2. Geleneksel Taş Duvar Yapım Teknikleri
2.2.1. Moloz Taş Duvar

Ocaktan çıktığı haliyle kullanılan, işlenmemiş taşa “moloz taş” adı verilir. Taş, yalnızca
çıkıntılı ve sivri uçları kabaca düzeltilerek yerine yerleştirilir. Tanımlı bir geometrik şekli ve
düzgün yüzeyleri olmadığından; bu taşlarla yapılan duvarların örgüleri de düzenli bir
görünüme sahip değildir. Moloz taş duvar yapımında, çeşitli cins ve büyüklüklerde doğal
taşlar bir arada kullanılabilmektedir (Şekil 2.4; Resim 2.3).

Şekil 2.4: Moloz taş duvar örnekleri

Resim 2.3: Moloz taş duvar

Duvar kalınlığı artırılarak ve köşelerde blok taşlar (“kilit taşı”) kullanılarak duvar daha
sağlam olarak yapılabilir (Resim 2.4).

56
 Resim 2.4: Köşede kilit taşı kullanılan bir moloz taş duvar örgüsü (Tokat)

2.2.2. Kaba Yonu Taş Duvar

Alın ve yan yüzeyleri çekiçle düzeltilerek kabaca işlenmiş olan taşa “kaba yonu taş” adı
verilir. Moloz taş duvardan farklı olarak, yatay taş sıralarını gözle takip edebilmek
mümkündür. Düzenli bir örgüye sahip olabileceği gibi, taşların büyüklükleri ve derz
aralıkları değişken de olabilir (Şekil 2.5; 2.6).

Şekil 2.5: Kaba yonu taş duvar örnekleri

(a.Devamlı yatay derzli örgü, b.Kesik yatay derzli örgü, c.Mozaik örgü)
57
 Şekil 2.6: Kaba yonu taş duvar örneği (İstanbul Çardaklı Hamamı)

2.2.3. İnce Yonu Taş Duvar

Alın ve yan yüzleri düzeltilerek ince yonu şeklinde hazırlanan taşlarla yapılan duvar
örgüsüdür. Kaba yonu taş duvar gibi, yatay taş sıraları açıkça görülür. Taşların büyüklükleri
değişken olabilir. Yan yüzleri daha fazla düzeltilmiş olduğu için, taşlar daha köşeli ve derz
aralıkları daha düzenli bir görünüme sahiptir (Şekil 2.7).

Şekil 2.7: İnce yonu taş duvar örnekleri (a.Kesik yatay derzli örgü, b.Dıştan derzsiz örgü)

2.2.4. Kesme Taş Duvar

Tüm yüzeyleri ince yonu tekniğiyle işlenmiş, düzgün prizmatik şekle sahip olan yapı taşına
“kesme taş” denir. Düzgün bloklar halinde kesilerek hazırlanan taşların, derzli veya derzsiz
olarak bir araya getirilmesiyle duvar örülür (Resim 2.5; Şekil 2.8 ve 2.9).

58
Resim 2.5: Kesme taş duvar örneği (Kayseri Sahabiye Medresesi)

Şekil 2.8: Derzli kesme taş duvar örneği

Şekil 2.9: Derzsiz kesme taş duvar örneği

59
Yatayda ve düşeyde düzenli ve prüzsüz bir görünüme sahip olan bu örgü tekniği, özenli bir
işçilik, zaman ve maliyet gerektirir. Bu nedenlerle, külliyeler başta olmak üzere önemli
anıtsal yapıların dış duvarlarında görülen bir tekniktir. Tüm duvarların bu teknikle inşa
edilmesi uzun ve pahalı olacağından, bazı tarihi yapıların sadece giriş cephelerinde görülür.

2.2.5. Almaşık Duvar

Çeşitli kârgir yapı malzemelerinin (çeşitli cins ve renklerde taşlar, tuğlalar, vb.) birlikte
kullanıldığı duvar yapım tekniğidir. En yaygın olarak görülenler, iki renkli taş ya da taş-tuğla
almaşık duvar yapım tekniğidir (Resim 2.6). Tuğlalar, taş sıraları arasında düzenli sıralar
halinde örülebilir ya da gelişigüzel yerleştirilebilir. Yapının bulunduğu coğrafi bölgeye göre,
almaşık duvar yapım tekniği de karakteristik birtakım özellikler ve farklılıklar gösterebilir.

Resim 2.6: Anadolu’da çeşitli yapılardan almaşık duvar örnekleri

60
2.3. Birleşim Teknikleri ve Bağlantı Elemanları
Bağlantı elemanları ve birleşim teknikleri, duvarı oluşturan temel taşıyıcı birimler olan yapı
taşları ve/veya tuğlaların bir bütün olarak davranmasını sağlar. Geleneksel birleşim
teknikleri, üç sınıfta incelenebilir: harçlı, geçmeli ve metal elemanlarla yapılan birleşim.

2.3.1. Harçlı Birleşim

Kârgir duvarda örgüyü oluşturan öğeleri birbirine bağlamak için hazırlanan, hamur
kıvamında toprak, kireç, kum gibi malzemelerin su ile oluşturduğu karışıma “harç” denir
(Resim 2.7).

Resim 2.7: İçindeki tuğla kırıkları görülen bir örgü harcı örneği

2.3.1.1. Agrega

Harcın katı kısmını, taş tozu, tuğla tozu, kum, kırmataş, tuğla kırığı, çakıl gibi çeşitli
boyutlardaki malzemeler oluşturur; bunların bütününe “agrega” adı verilir (Resim 2.8).
Harcın türüne göre, bu malzemelerden birkaçı, çeşitli oranlarda bir araya getirilmiş olabilir.

.
Resim 2.8: Agrega olarak kullanılan malzemeler

61
Agregalar, boyutlarına göre iki başlık altında sınıflandırılabilir:
İnce agrega: Doğal kum, kırma kum (ince mıcır) ya da bunların karışımı olan ve 4,76mm
kare delikli veya 7mm çaplı yuvarlak delikli elekten geçebilen parçalardır (Resim 2.9).

Resim 2.9: İnce agrega (doğal taş ve tuğla kırığı - tozu)

İri agrega, kaba agrega: Kırmataş (iri mıcır), çakıl ya da bunların karışımı olan ve 4,76mm
kare delikli veya 7mm çaplı yuvarlak delikli elekten geçemeyen parçalardır (Resim 2.10).

Resim 2.10: İri agrega (doğal taş ve tuğla kırığı)

Harcın boyut bakımından bileşimine “granülometri” denir. Granülometrik bileşim, tanelerin

tür ve boyutlarına göre karışımın içinde hangi miktarlarda bulunduklarını gösterir.

Örnek olarak; aşağıdaki ifade bir granülometrik dağılımı açıklar:

Harcın içindeki agreganın; %30’u 6mm altı kara kumu,

%30’u 4mm altı kireçtaşı kırığı,
%20’si 4mm altı tuğla kırığı ve
%20’si tuğla tozundan oluşmaktadır.
62
2.3.1.2. Bağlayıcı

Çimento, kireç, alçı gibi su ile karıştırıldığında plastik bir hamur veren, bir süre sonra
katılaşan, daha sonra da sertleşen ve bu özelliklerinden dolayı taş ve kumu bağlamakta
kullanılan maddelere “bağlayıcı” denir.

Agrega adı verilen kuru malzemeleri birbirine bağlamak için alçı, kireç, çimento gibi
maddeler suyla karıştırılır; bu da harcın bağlayıcı kısmını meydana getirir (Resim 2.11).

Resim 2.11: Bağlayıcı olarak agregaya karıştırılan toz kireç

Bağlayıcılar, sertleşme koşullarına göre ikiye ayrılır:

Hidrolik bağlayıcılar: Hem havada hem de suda katılaşma yeteneği olan bağlayıcı
maddelerdir. Bunlarla suya dayanıklı harç yapılabilir.
Hidrolik olmayan bağlayıcılar: Yalnızca havada sertleşebilen bağlayıcı maddelerdir.
Harcın kullanıldığı yere ve harçtan beklenen dayanıma göre çeşitli maddeler bağlayıcı olarak
kullanılmış olabilir. Örnek olarak; alçı ile yapılan harçlar, dış etkilere daha az dayanıklı
olduğundan iç mekanlarda daha sık kullanılmıştır. Tarihi yapılarda en yaygın olarak
rastlanan harçlar, kireç bağlayıcılı olanlardır. Horasan harcı da, bu tip harçlar arasındadır
(bkz. 2.3.1.4. Geleneksel Harç Türleri).

2.3.1.3. Katkı maddeleri

Harcın sertleşmesini kolaylaştırmak ya da hızlandırmak, direncini artırmak gibi sebeplerle

harcın içerisine, agrega ve bağlayıcının yanında bazı katkı maddeleri eklenmiş olabilir.
Puzolan ve kıtık, tarihi yapılarda özgün harçların içerisinde görülen ya da onarım harçlarında
da kullanımı önerilen katkı maddelerinin başında gelir.

63
“Puzolan”; sönmüş kireç ile reaksiyona girerek kuvvetli bağlar oluşturan ve yüksek
dayanımlı malzemeler meydana getirebilen maddelerdir. Doğadaki bazı maddeler puzolanik
aktiviteye sahip olduğu gibi, çeşitli işlemlerden geçirilerek yapay puzolanların da elde
edilmesi mümkündür. Bazı puzolanik maddeler: cüruf, tüf tozu, yüksek ısıda pişirilmiş
toprak veya kil, volkanik küller ve tuğla kırıklarıdır. Parçacığın inceliği arttıkça yani boyutu
küçüldükçe puzolanik özelliği de artar.

Bağlayıcı ile reaksiyona giren bu maddeler, içine katıldıkları harç ya da sıvayı sertleştirir ve
güçlendirir. Roma Betonu olarak bilinen, dayanımı oldukça yüksek olan yapı malzemesi:
kireç, puzolan ve tuğla-kiremit kırıklarının karıştırılıp ahşap kalıplara dökülmesiyle
oluşturulmaktaydı.

“Kıtık”; keten ya da kendir liflerine verilen addır. İnce uzun lifler halinde kesilerek harca
karıştırılan kıtık, harcın içinde donatı işlevi görür (Resim 2.12). Tarihi harçların yapımında,
hayvan kılları organik katkı malzemeleri olarak kullanılmıştır.

Resim 2.12: Kıtığın kesilerek hazırlanması

2.3.1.4. Geleneksel Harç Türleri

Alçı harcı; bağlayıcısı alçı olan harçtır.

Kireç harcı; bağlayıcısı kireç olan harçlara verilen genel addır. Harçtaki kalsiyum hidroksit
yani Ca(OH)2, havanın karbondioksidi (CO2) ile birleşerek kalsiyum karbonat (CaCO3)
haline döner. Bu sırada çıkan bir molekül su, harcı yeniden ıslatır. Bu suyun
buharlaşmasından sonra harç kurur ve sertleşir. Kum tanecikleri ve diğer katı parçacıklar, taş
sertliğindeki kalsiyum karbonat ile birbirlerine bağlanarak tek bir taş kitlesi oluşturur.

Tarihi eserlerde, farklı cins ve oranlarda agrega içeren, çok sayıda kireç harcı türüne
rastlanabilir (Resim 2.13).

64
 Resim 2.13: Kireç harcı

Horasan harcı; pişmiş tuğla ve kiremit parçalarının dövülüp toz haline getirilmesinden
sonra bir elekten geçirilerek elde edilen ince tozun kireç ve su ile karıştırılmasıyla yapılan,
bir çeşit kireç harcıdır. İçeriğindeki maddeler sebebiyle pembemsi renktedir (Resim 2.14).

Bizans ve Osmanlı mimarisinde, taş ve tuğlayla birlikte hem duvar gibi taşıyıcı elemanların
hem de kubbe, tonoz gibi örtü elemanlarının yapımında tercih edilmiştir. Ayrıca su hazneleri,
sarnıçlar ve hamamlar gibi yerlerde suya karşı dirençli bir harç olması nedeniyle yaygın
olarak kullanılmıştır. Bugün de pek çok tarihi eserin onarımında kullanılmaktadır.

Resim 2.14: Horasan harcı

65
2.3.1.5. Harç Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar

Tarihi yapılarda kullanılan harçların karışım oranları ve malzemeleri yapıya özgü bir
karakter taşır; bazen yapıldığı döneme ya da yere göre benzerlikler gösterse de, bir yapıda
bile kullanılan harçların cinsleri ve içerikleri çeşitlilik gösterebilir.

 Tarihi eser onarımlarında kullanılacak harç, özgün harç ile uyumlu karakterde olmalıdır.

 Önce yapıda onarıma ihtiyacı olan duvarda görülen harç türlerinden örnek alınır. Bir
duvarda bile birden fazla harca rastlanabilir. Amaç, özgün harcın tespit edilmesidir.

 Harç örneklerinin analizleri, laboratuvar ortamında yaptırılır (bkz. “Tarihi Eserlerde

Tespit ve Belgeleme” modülü – 2.1.3.3. Malzeme ve Bozulma Analizleri).

Basit ve aletli ileri analiz yöntemleri ile harcın içeriğine dair teknik bilgiler elde
edilebilir. Görsel ve petrografik analiz ile, harcın ince kesiti mikroskop altında
incelenir ve harcı oluşturan;
 agrega türleri,
 agrega boyutları,
 agrega dağılımı,
 bağlayıcının türü,
 bağlayıcının içeriği,
 agrega : bağlayıcı oranı
 varsa katkı malzemelerinin özellikleri tespit edilir (Şekil 2.10; 2.11; 2.12).

Şekil 2.10: Bir harç örneğindeki agregaların mikroskopla görsel analiz sonucu

Şekil 2.11: Bir harç örneği kesitinin petrografik analiz sonucu

66
 Şekil 2.12: Örnek bir harç içeriği

Harç analizleri, konusunda uzman kişiler tarafından yapılmalıdır. Doğru ve bilimsel

çalışma yapabilmek için, harç analizlerinin malzeme araştırma laboratuvarlarında
yaptırılması gerekmektedir.

 Özgün harca uygun olarak onarım harcının içeriği belirlenir ve reçete çıkarılır (Şekil
2.13). Bu reçetenin belirlenmesi, önceki adımda yapılan laboratuvar çalışmalarına ve
analiz verilerine dayalıdır, bu nedenle Malzeme Analiz Raporu hazırlatılması
önemlidir.

Şekil 2.13: Örnek bir onarım harcı reçetesi

 Agregayı oluşturan malzemelerin kuru olmasına dikkat edilmelidir. Deniz kumu

kullanmayınız.

 Kum, tuğla kırığı, taş tozu gibi malzemeler reçetede belirtilen tane boyutunda ve kalitede
olmalıdır. Örnek olarak; 5mm elek altı ocak kumu, 8mm elek altı dere kumu gibi.

 Tarihi yapılar için hazırlanan harçlarda, (dönemi ve yapım tekniği gereği şart olmadıkça)
çimento bağlayıcı olarak tercih edilmemelidir. Çimento, doğal taş, vb. geleneksel yapı
malzemelerinde çeşitli bozulmalara neden olabilmektedir (bkz. “Taş Bozulmalarını
Teşhis Etme” modülü). Çimento esaslı malzemeler, ancak yapının dönemi ve yapım
tekniği gerektirdiğinde kullanılmalıdır.

 Harç özenle karıştırılmalı; katı ve sıvı malzemelerin birbirine iyice karışması

sağlanmalıdır.

67
 Söndürülmüş kireç kullanılması gerekiyorsa kirecin iyice dinlenmiş olmasına özen
gösterilmelidir.

 Su, harca yavaş yavaş ve karıştırarak eklenmelidir.

 Harcı tuz etkisinden korumak için mümkün olduğu kadar klor oranı düşük, temiz su
kullanılmalıdır.

 Agreganın bağlayıcı içinde homojen dağılması ve bağlayıcının her yere eşit olarak
ulaşması gerekmektedir.

 Yapının bulunduğu iklime göre, çalışılamayacak aylar olarak bilinen aylarda harç
yapılmamalıdır. Örnek olarak, İstanbul’da Ocak ayında, hava sıcaklığının 10 derecenin
altında olduğu günlerde harç yapılmamalıdır; çünkü yapılan harç yeterince dayanıklı
olmaz ve bağlayıcı hızla donacağı için harcın istenen kalitede karışımı ve esnekliği
sağlanamaz.

 Harcın hazırlanacağı yer önceden temizlenmeli ve harca toz, kir, vb. istenmeyen
malzemelerin karışması engellenmelidir.

2.3.2. Geçmeli Birleşim

Kesme taş duvarı oluşturan taşların, yan yana getirildiklerinde birbirlerine tam olarak
yapışmaları gereklidir. Bu, taşların belirli detayda şekillendirilmelerini gerektirir. Taşlar
hazırlanırken, geçme detayına göre uygun biçimde işlenirler. Böylece, girift bir örgü
oluşturarak duvarın bütünlüğünü sağlarlar (Şekil 2.14).

Şekil 2.14: Geçmeli birleşim örneği

Geçmeli birleşim, her dönem mimarlığında örneklerine rastlanan ve hem yapısal hem de
estetik amaçlı olarak kullanılmış olan bir birleşim tekniğidir. Duvar, kemer gibi taşıyıcı
elemanların yapımında kullanıldığı gibi cephe veya döşemelerde istenen görsel zenginliği
oluşturmak için de tercih edilmiştir (Resim 2.15).

68
 Resim 2.15: Geçmeli birleşim örnekleri (a.Alacahöyük, b.İstanbul, c,d.Halep)

2.3.3. Metal Elemanlarla Birleşim

2.3.3.1. Dikey Bağlantı Elemanı (Zıvana)

Üst üste getirilmesi gereken taşları dikey olarak birbirine bağlamakta kullanılan genellikle
kare kesitli demir çubuklara “zıvana” veya “saplama” denir.

Antik Çağ’da da kullanılan bu teknikte, alttaki taşın üst yüzünde, merkezde zıvananın
oturacağı genelde dörtgen biçimli bir oyuk (yuva) ve bu oyuğa kadar uzanan ince bir kanal
açılır (Şekil 2.15). Arkeolojik alanlardaki kalıntılar dikkatle incelendiğinde, tambur, başlık
ve kaide örneklerinin alt ve üst yüzlerinde, kare ya da daire kesitli zıvana yuvaları ve kurşun
akıtmak için açılan kanallar açıkça görülebilir.

Zıvana yerleştirildikten ve taşlar üst üste getirildikten sonra ise bu ince kanaldan eritilmiş
kurşun akıtılır (Şekil 2.16). Kurşun, farklı davranış gösteren iki farklı yapı malzemesi olan
demir ve taşın arasında bir çeşit yastık vazifesi görmektedir.

69
 Şekil 2.15: Zıvana yuvaları ve kurşun akıtma kanalları

Şekil 2.16: Kurşun akıtma yöntemi

2.3.3.2. Yatay Bağlantı Elemanı (Kenet)

Bir sıra taş dizisinde taşların birbiri ile yatay doğrultuda bağlanmasını sağlayan, yassı uzun
demirden yapılmış bağlantı öğesine “kenet” denir. M.Ö.3.yy’dan beri kullanılan bu birleşim
tekniğinde, önce demir istenen şekilde kıvrılarak kenetler hazırlanır. Yan yana getirilecek
taşların üst yüzlerinde de, kenetin şekline ve boyutuna uygun olarak yuvalar açılır. Demir
kenetler, taşta açılan yuvalara yerleştirildikten sonra, yuvanın içi eritilmiş kurşunla
doldurularak bağlantı sağlanır. Çeşitli dönemlerde kullanılan farklı kenet tipleri
bulunmaktadır (Şekil 2.17; 2.18).

70
 Şekil 2.17: Çeşitli kenet tipleri

Şekil 2.18: Kenetli birleşim örnekleri

71
2.4. Taş Duvar Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar
 Tamamlanacak ya da yeniden örülecek duvarın ebatları ve mimari özellikleri
belirlenir (Restorasyon Projesi’nde verilen ölçü ve detaylara uyulmalıdır.)

 Duvar örgüsünde kullanılacak olan yapı taşının cinsi ve temin edileceği ocak
belirlenmelidir. Bunun için ön piyasa araştırması yapılmalıdır.

 Taşın, istenen kalitede (fiziksel ve mekanik özelliklere sahip) ve boyutlarda temin

edilmesi sağlanmalıdır.

 Gerektiğinde, taşın kalitesini ve özelliklerini belirten bir Analiz Raporu talep

edilmeli; ocaktan alınan taşın bu özelliklere sahip olup olmadığı kontrol edilmelidir.

 Kullanılacak araç-gereçler önceden hazırlanmalı, temizlik ve bakımları yapılmalıdır.

 Duvar örülecek alan hazırlanmalı, gerekli güvenlik tedbirleri alınmalıdır.

 Duvarın sınırını gösteren bir ip ya da mastar çekilmeli ve buna uyulmalıdır.

(Mastar; düzgünlüğü kontrol etmek için cetvel gibi kullanılan düz uzun tahtadır.)

 Duvarın düşeyliği her taş sırasında terazi yardımıyla kontrol edilmelidir.

 Taşlar, duvar yapım tekniğinin gerektirdiği derecede, “geleneksel taşçı el aletleri ile”
işlenmeli ve şekillendirilmelidir (bkz. “Taş Oyma” modülü).

 El aletleri kullanılırken dikkatli olunmalıdır.

 Duvar yapım tekniğinde temel ilke; taş veya tuğlaların şaşırtmalı olarak birbiri
üzerine bindirilerek örülmesidir (Şekil 2.19). Derz aralıkları, kesinlikle üst üste
gelmemeli ve düşey bir sürekli çizgi oluşturmamalıdır. İdeal olanı, bir sıradaki derz
aralığının alt sıradaki taş veya tuğlanın ortasına denk getirilmesidir.

Şekil 2.19: Taşların şaşırtmalı olarak birbiri üzerine getirildiği doğru bir örgü örneği
72
 Duvar yapımında köşelerin düzgünlüğü, hem duvarın sağlamlığı hem de görünüş
açısından önemlidir. Köşeye yerleştirilen taş, bir sırada enine kullanılıyorsa
üstündeki sırada boyuna kullanılmalıdır (Şekil 2.20). Böylece köşede taşlar birbirine
kilitlenmiş ve iki duvarın beraber çalışması sağlanmış olur.

Şekil 2.20: Köşe taşlarının bir sırada enine, diğer sırada boyuna yerleştirilmesi

 Duvar yapımında önemli bir başka ilke ise, belirli aralıklarla bazı taşların duvar
kalınlığı boyunca yüzeye dik olarak kullanılmasıdır (Şekil 2.21). Böylece, duvarın
iki yönde sağlamlığı artırılmış ve ön ile arka kısımlarının birbirinden ayrı hareket
etmesi engellenmiş olur. İdeali, birkaç sırada bir duvar kalınlığı boyunca uzanan, tek
parça bir elemanın yerleştirilmesidir.

Şekil 2.21: Örgüde bazı taşların duvar ön yüzüne dik doğrultuda yerleştirilmesi

73
 UYGULAMA FAALİYETİ

Öğrenmiş olduğunuz yapım tekniklerini tarihi eser onarımlarında yeniden yapılacak

ya da tamamlanacak duvarlar üzerinde uygulayabilmek ve geleneksel teknikleri kullanarak
taş duvar yapabilmek için, aşağıdaki uygulama aşamalarını gerçekleştiriniz.

Uygulama 1: Kaba yonu taş duvar örme (kireç harcıyla birleşim)

İşlem Basamakları Öneriler

Taş Temini:  Restorasyon Projesi’nde belirtilen ölçü
ve detaylara uyunuz.
 Örülecek kaba yonu taş duvarın
genişliğini, kalınlığını ve yüksekliğini  Mevcut bir özgün duvarın bir kısmı
belirleyiniz. İhtiyaç duyduğunuz taş tamamlanacaksa yerindeki ölçüleri ve
miktarını hesaplayınız. detayları inceleyiniz.

 Hangi türde taş kullanılacağını  Taşı, ortalama bir büyüklük belirterek,

belirleyiniz (kireçtaşı, vb.). kaba ve işlenmemiş haliyle temin ediniz.

 Taşı hangi ocaktan temin edebileceğinizi  Taş türü ve yapım tekniğine dair kararlar
bulmak için ön piyasa araştırması yapınız. için Restorasyon Projesi ve Raporu ile
varsa Konservasyon Raporu’nu dikkatle
 Taşın türünü, yaklaşık boyutlarını ve okuyup inceleyiniz.
ihtiyaç duyduğunuz miktarı belirterek
sipariş ediniz. Varsa yapıdan daha önce  Sipariş vermeden önce, ocaktan, taşın
sökülmüş taşları da kullanabilirsiniz. fiziksel ve mekanik özellikleri hakkında
bilgi alınız ya da numune isteyiniz.
 Gelen taşın uygunluğunu kontrol ediniz.

Hazırlık:  Aletlerin eksiksiz olduğunu kontrol

ediniz. Bozuk, kırık olanları değiştiriniz.
 Duvarın örüleceği yeri hazırlayınız.
 Aletlerin temizliğini ve bakımını yapınız,
 Duvar yapımı için gerekli güvenlik gerekenleri bileyiniz.
önlemlerinizi alınız.
 İş elbisenizi giyiniz; çalışma boyunca
 Gerekli alet ve araç-gereçleri hazırlayınız. eldiven, baret ve gözlük kullanınız.
Harç Hazırlama:
 Varsa Malzeme Raporu’nda verilen
 Kullanılacak harcın türünü ve reçeteye uyunuz.
içeriğindeki malzemeleri belirleyiniz.
 Hazırlanmış bir Malzeme Raporu yoksa,
 Reçetede belirtilen oranlara göre gerekli deneme amaçlı olarak, Öğrenme
miktarlarda agregayı temin ediniz (Kum, Faaliyeti’nde verilen örnek kireç harcı
tuğla kırığı, taş kırığı, tuğla tozu, vb.) reçetelerinden birini kullanabilirsiniz.

74
 Reçetede belirtilen oranlara göre  Agregayı oluşturan malzemelerin kuru ve
söndürülmüş kaymak kireç ya da hidrolik istenen özellikte olmasına dikkat ediniz.
kireç temin ediniz. (Hidrolik kireç toz
halinde, kapalı paketlerde satılmaktadır.)  Reçeteye göre, tercihen kuru ocak veya
dere kumu alınız, deniz kumu almayınız.
 Reçetede varsa kıtık temin ediniz.
 Kirecin dinlenmiş olmasına dikkat ediniz.
 Kıtık liflerini keser yardımıyla kısaltınız. (söndürülmüş kireç en az 1 hafta
beklemiş olmalıdır.)
 Harcı karıştırmak için temiz bir yer
hazırlayınız.  Harç teknesi kullanabilirsiniz.

 Harcı karıştıracağınız yere, önce kuru  Harca toz, kir, vb. yabancı maddeler
agregayı ölçerek dökünüz. karışmamalıdır. O nedenle, harç teknesi
yoksa önce zemini süpürüp temizleyiniz.
 Agreganın üzerine kireci ekleyiniz.
 Hacmi bilinen bir ölçü kabı
 Kestiğiniz kıtık liflerini ekleyiniz. kullanabilirsiniz.

 Suyu en son ve yavaş yavaş ekleyiniz.  Malzemeleri dikkatle ölçerek koyunuz.

 Malzemeleri kürekle iyice karıştırınız.  Temiz su kullanınız.

 Agrega ile bağlayıcının birbirine eşit  Çizme giyerek harcı ayaklarınızla eziniz
biçimde karışmasını sağlayınız. .
 Aynı gün içerisinde kullanıp
 Harcın kıvamını kontrol ediniz. bitirebileceğiniz kadar harç yapınız.
Kaba Yonu Taş Duvar Örme:  Duvara yükler yukarıdan geleceğine
göre, taşları tabakalanma yönü yere
 Duvarı öreceğiniz yere duvar paralel gelecek şekilde işleyip
doğrultusunu gösteren bir ip ya da mastar yerleştiriniz.
çekiniz.
 “Kaba yonu taş duvar” ve “harçlı
 Taşların arasından duvarın en alt sırası, birleşim” ile ilgili bilgileri tekrar ediniz.
köşe için uygun olanını seçiniz.
 Taşların yüksekliklerinin birbirine eş
 Seçtiğiniz taşı gönyeyle kontrol ederek olmasına dikkat ediniz. Böylece yatay
kullanacağınız yöne karar veriniz. derzler sürekli olacaktır.

 Taşın yüksekliğine göre, alt, üst ve yan  Kaba yonu taş duvar yaparken, taşı
yüzlerini murç, keski ve çekiç yardımıyla oturtabilmek için, ön ve yan yüzlerini
kabaca düzeltiniz. kabaca düzeltmeniz yeterlidir.

 Taşı yerine koymadan önce deneyiniz.  Taşı oturturken bir bölümü yanlara
Gerekliyse biraz daha düzeltiniz. taşacağı için, harcı biraz fazlaca dökünüz.

75
  Taşın altını dolduracak kadar harcı alarak  Taşı oturturken ip ya da mastarın dışına
malayla dökünüz. çıkmamasına dikkat ediniz.

 Harcın üzerine taşı düzgünce oturtunuz.

 İkinci taşı yerleştirirken hem mastar
hizasında hem de bitişiğindeki ile eş
 Ahşap tokmakla hafifçe vurarak taşı yükseklikte olmasına özen gösteriniz.
düzeltiniz.
 Yerine koyduğunuz her taş için terazi
 Su terazisi ile taşın yatay yönde yardımıyla seviyeyi kontrol ediniz.
düzgünlüğünü kontrol ediniz.
 Taşların aralarındaki derzleri harçla
 İkinci taşı seçerek aynı şekilde doldururken mala ile iyice sıkıştırmaya
hazırlayınız. dikkat ediniz.

 Taşı, ilk taşın yüksekliğine getiriniz.  Derz aralarında boşluk kalmamasına

 İkinci taşı yerine yerleştiriniz.
 İki taşın arasında yeteri kadar derz
boşluğu bırakınız.
 Bir sırayı bu şekilde tamamlayınız.
 İkinci taş sırasına geçmeden önce, derz
boşluklarını harçla iyice doldurunuz.
 İkinci sırada ilk taşı yerleştirip terazi ile
duvarın düşeyliğini kontrol ediniz.
dikkat ediniz.
 İkinci sırada derzlerin birbiri üzerine
gelmemesine dikkat ediniz.
 Duvarın sağlamlığı için, her sırada bazı
taşları duvar kalınlığı boyunca dikine
yerleştirmeyi ihmal etmeyiniz.
 Çalışma boyunca iş elbisesi, eldiven,
baret ve gözlük kullanınız.
 Çalışma boyunca dikkatli olunuz.

 Taşları şaşırtmalı olarak yerleştiriniz.  Çalışma bittiğinde ipi sökünüz.

 Aynı şekilde tüm sıraları tamamlayınız.  Çalıştığınız alanı temiz bırakınız.

 Duvarı tamamladıktan sonra derz  Kalan malzemeleri ve kullandığınız araç-

aralarındaki harçları düzeltiniz. gereç ve aletleri düzenli bir şekilde
saklayınız.

ÖRNEK: Yukarıda anlatılan “kaba yonu taş duvar örme” işleminin

basamaklarını, aşağıdaki örnek üzerinden adım adım takip edebilirsiniz:

1) İstediğiniz türde ve miktarda taşı temin ediniz. Varsa yerindeki özgün taşları da
değerlendirebilirsiniz.

2) Duvarın örüleceği yeri hazırlayınız.

76
3) Gerekli alet ve araç-gereçleri hazırlayınız (Şekil 2.22; ayrıca bkz. “Taş Oyma” modülü).

Şekil 2.22: Duvarcı aletleri

4) Harcın reçetesine göre gerekli miktarda, istenen tane boyutunda, kuru agregayı temin
ediniz. Kum, tuğla kırığı gibi bu malzemeleri metreküp hesabıyla büyük miktarlarda
getirtebileceğiniz gibi; ihtiyaç duyduğunuz miktarda 20-25kg’lık torbalar halinde de
alabilirsiniz (Resim 2.16; 2.17).

Resim 2.16: Metreküp hesabıyla şantiyeye getirtilen kum

77
 Resim 2.17: 20kg’lık torbalar halinde alınan kum ve tuğla kırığı

5) Harcın reçetesine göre gerekli miktarda söndürülmüş kaymak kireç, toz kireç ya da
hidrolik kireç temin ediniz (Resim 2.18).

Resim 2.18: Söndürülmüş kaymak kireç ve kapalı paketler halinde satılan hidrolik kireç

6) Reçetede varsa kıtık temin ediniz. Kıtık liflerini keserek kısaltınız (Resim 2.19).

Resim 2.19: Kıtık liflerinin keserle kısaltılması

78
7) İşe başlamadan önce, iş elbiselerinizi giyiniz; eldiven, baret ve gözlük kullanınız (Resim
2.20). Şantiyede gerekli güvenlik önlemlerini almayı unutmayınız.

Resim 2.20: Baret, eldiven, iş elbisesi ve gözlük

8) Harcı karıştıracağınız yere, önce kuru agregayı dikkatle ölçerek dökünüz (Resim 2.21).

Resim 2.21: Harç teknesine kumun dökülmesi

9) Agreganın üzerine, reçetedeki ölçüsüne göre kireci ekleyiniz (Resim 2.22).

Resim 2.22: Söndürülmüş kaymak kirecin kumun üzerine eklenmesi

79
10) Kestiğiniz kıtık liflerini gerekli miktarda ekleyiniz.

11) Suyu en son ve yavaş yavaş ekleyiniz. Malzemeleri kürekle iyice karıştırınız (Resim
2.23). Agrega ile bağlayıcının birbirine eşit biçimde karışmasını sağlayınız.

Resim 2.23: Harcın karıştırılması

12) Hazırladığınız harcı aynı gün içerisinde kullanmaya dikkat ediniz; arada harcı
karıştırmaya devam ediniz (Resim 2.24).

Resim 2.24: Günlük hazırlanan harcın teknede bekletilmesi

13) Duvarın sınır ve doğrultusunu gösteren bir ip ya da mastar çekiniz (Resim 2.25).

Resim 2.25: İp ve mastar çekilmesi

80
14) Taşlardan ölçüsü uygun olan birini seçerek, gönyeyle kontrol ediniz ve hangi yönde
kullanacağınıza karar veriniz (Resim 2.26).

Resim 2.26: Taşın ölçüsüne uygun olarak seçilmesi ve gönyeyle kontrol edilmesi

15) Taşın alt, üst ve yan yüzlerini murç, keski ve çekiçle kabaca düzeltiniz (Resim 2.27).

Resim 2.27: Taşın yüzlerinin “kaba yonu” biçiminde düzeltilmesi

16) Taşın altını dolduracak kadar harcı alarak malayla dökünüz. Harcın üzerine taşı
düzgünce oturtunuz. Hafifçe vurarak taşı düzeltiniz (Resim 2.28).

Resim 2.28: Taşın yerine yerleştirilmesi

17) İkinci taşı da hazırlayıp yerine yerleştiriniz. Arada yeteri kadar derz boşluğu bırakınız.
81
18) Bir sırayı bu şekilde tamamlayınız. İkinci taş sırasına geçmeden önce, aralardaki derz
boşluklarını harçla iyice doldurunuz, malayla sıkıştırınız (Resim 2.29).

Resim 2.29: Derz boşluklarının harçla doldurulması

19) Diğer sıraları da aynı teknikle örünüz. Taşları, derzler üst üste gelmeyecek biçimde,
şaşırtmalı olarak yerleştiriniz (Resim 2.30).

Resim 2.30: Taşların şaşırtmalı olarak yerleştirilmesi

20) Terazi ile duvarın düşeyliğini, mastar ile de yatayda düzgünlüğünü kontrol ediniz
(Resim 2.31).

Resim 2.31: Duvarın düşey ve yatayda düzgünlüğünün kontrol edilmesi

82
21) Duvarın sağlamlığı için, her sırada bazı büyük taşları duvar kalınlığı boyunca tek başına
yerleştiriniz (Resim 2.32).

Resim 2.32: Bazı taşların duvar kalınlığı boyunca dikine yerleştirilmesi

22) Duvarı tamamladıktan sonra derz aralarındaki harçları düzeltiniz (Resim 2.33).

Resim 2.33: Derzlerin düzeltilmesi

83
 UYGULAMA FAALİYETİ

Öğrenmiş olduğunuz yapım tekniklerini tarihi eser onarımlarında yeniden yapılacak

ya da tamamlanacak duvarlar üzerinde uygulayabilmek ve geleneksel teknikleri kullanarak
taş duvar yapabilmek için, aşağıdaki uygulama aşamalarını gerçekleştiriniz.

Uygulama 2: Kesme taş duvar örme (derzsiz, kenetli birleşim)

İşlem Basamakları Öneriler

Taş Temini:  Restorasyon Projesi’nde belirtilen ölçü ve
detaylara uyunuz.
 Örülecek kesme taş duvarın genişliğini,
kalınlığını ve yüksekliğini belirleyiniz.  Mevcut bir özgün duvarın bir kısmı
İhtiyacınız olan miktarı hesaplayınız. tamamlanacaksa yerindeki ölçüleri ve
detayları inceleyiniz.
 Hangi türde taş kullanılacağını
belirleyiniz (kireçtaşı, vb.).  En-boy-yükseklik belirterek sipariş ediniz.

 Taşı hangi ocaktan temin  Taş türü ve yapım tekniğine dair kararlar
edebileceğinizi bulmak için ön piyasa için Restorasyon Projesi ve Raporu ile
araştırması yapınız. varsa Konservasyon Raporu’nu dikkatle
okuyup inceleyiniz.
 Taşın türünü, boyutlarını ve miktarını
belirterek sipariş ediniz.  Sipariş vermeden önce, ocaktan, taşın
fiziksel ve mekanik özellikleri hakkında
 Gelen taşın uygunluğunu kontrol ediniz. bilgi alınız ya da numune isteyiniz.

Hazırlık:  Aletlerin eksiksiz olduğunu kontrol ediniz.

Bozuk, kırık olanları değiştiriniz.
 Duvarın örüleceği yeri hazırlayınız.
 Aletlerin temizliğini ve bakımını yapınız,
 Duvar yapımı için gerekli güvenlik gerekenleri bileyiniz.
önlemlerinizi alınız.
 İş elbisenizi giyiniz; çalışma boyunca
 Gerekli alet, araç-gereçleri hazırlayınız. eldiven, baret ve gözlük kullanınız.
Metal Kenetlerin Hazırlanması:  Elemanları, varsa Restorasyon Projesi ya
da Konservasyon Raporu’nda belirtilen
 Bağlantı elemanlarının hangi malzemeden (demir, paslanmaz çelik, vb.),
malzemeden yaptırılacağına karar verilen detaya göre yaptırınız.
veriniz.
 Elemanların yerindeki özgün detaya göre
 Hangi kısımlarda bağlantı elemanı üretilmesi gerekiyorsa önce özgün
kullanılacağını belirleyiniz ve adetlerini elemanın rölövesini alıp detay çizimini
hesaplayınız. yapınız.

84
 Taşların yatay bağlantısını sağlayan  Yaptıracağınız yere özgün bağlantı
kenetleri yaptırınız. elemanının fotoğrafını ve çizimini veriniz.

 Duvar örmeye başlamadan önce metal  Metal bağlantı elemanının istediğiniz kalite
elemanları eksiksiz olarak temin ediniz. ve özellikte olup olmadığını mutlaka
kontrol ediniz.
Kesme Taş Duvar Örme:  Duvara yükler yukarıdan geleceğine göre,
taşları tabakalanma yönü yere paralel
 Duvarı öreceğiniz yere duvar gelecek şekilde işleyip yerleştiriniz.
doğrultusunu gösteren bir ip ya da
mastar çekiniz.  “Kesme taş duvar” ve “metal elemanlarla
birleşim” ile ilgili bilgilerinizi tekrar
 Taşları, kullanacağınız yöne göre ediniz.
seçiniz.
 Taşların yönlerine ve yüksekliklerine
 Taşı, doğrudan kullanabileceğiniz gibi, dikkat ediniz.
gerekliyse projede istenen biçimde
işleyiniz.  Taşı oturturken ipin dışına çıkmamasına
dikkat ediniz.
 Taşı işlerken, murç, kalem, mucarta,
tarak gibi aletlerden hangilerini  İkinci taşı yerleştirirken hem ip hizasında
kullanacağınızı seçiniz (aşağıdaki hem de bitişiğindeki ile eş yükseklikte
uygulama örneğini inceleyiniz). olmasına özen gösteriniz.

 Taşı, istenen teknikle işleyiniz.  Yerine koyduğunuz her taş için terazi
yardımıyla seviyeyi kontrol ediniz.
 Taşları yan yüzleri birbirine tam
bitişecek şekilde, ip hizasında yan yana  Duvarın sağlamlığı için, her sırada bazı
yerleştiriniz. Köşeden başlayınız. taşları duvar kalınlığı boyunca dikine
yerleştirmeyi ihmal etmeyiniz.
 Taşların yüksekliklerini ve duvarın
düşeyliğini terazi ile kontrol ediniz.  Kenet veya zıvana yuvası açarken önce
şeklini kurşun kalemle mutlaka taşa çiziniz.
 Kenet için, murç ve çekiç yardımıyla,
bağlanacak her iki taşın üzerinde gerekli  Kenedin bağlayacağı iki taşı yan yana
derinlikte birer yuva veya kanal açınız. koyarak her ikisinde de yuva için gerekli
oyma işlemini dikkatle yapınız.
 Hazırlanan kenedi yuvaya yerleştiriniz.
 Eritme potasını mutlaka ahşap sapından ya
 Kesilmiş kurşun parçaları ve ateşe da ateşe dayanıklı eldivenle tutunuz.
dayanıklı cezve biçiminde, ahşap saplı
bir eritme potası temin ediniz.  Kurşunu eritirken kendinizi ve
çevrenizdekileri korumak için dikkatli
 Tüp, ocak, vb. bir ısı kaynağı ile potayı olunuz.
ısıtarak kurşunu eritiniz.
85
  Yuvanın içine eritilmiş kurşunu  Isı kaynağını işiniz biter bitmez kapatmayı
dikkatlice dökünüz ve birleşmelerini unutmayınız.
sağlayınız.
 Kurşunu erir erimez, donmadan, yuvaya
 Bir sırayı bu şekilde tamamlayınız. dökmeye özen gösteriniz.

 İkinci sıraya geçerken duvarın  Çalışma boyunca iş elbisesi, eldiven, baret

düşeyliğini terazi ile kontrol ediniz. ve gözlük kullanınız.

 Taşları her sırada şaşırtmalı olarak  Çalışma boyunca dikkatli olunuz.

yerleştiriniz.
 Çalışma bittiğinde ipi sökünüz.
 Aynı teknikle, duvar yüksekliği
boyunca tüm taş sıralarının örme  Çalıştığınız alanı temiz bırakınız.
işlemini tamamlayınız.
 Kalan malzemeleri ve kullandığınız araç-
gereç ve aletleri düzenli bir şekilde
saklayınız.

ÖRNEK: Yukarıda anlatılan “kesme taş duvar örme” işleminin basamaklarını,

aşağıdaki örnek üzerinden adım adım takip edebilirsiniz:

1) İstediğiniz boyut, tür ve miktarda taşı temin ediniz (Resim 2.34). Taşlar, ahşap bir palet
üzerinde, paketli olarak gelecektir. Zarar görmeden saklayabileceğiniz, üstü kapalı ve
çalışacağınız yere yakın bir yere indirilmesini sağlayınız.

Resim 2.34: İstenen boyut, tür ve miktarda taşın temin edilmesi

2) Duvarın örüleceği yeri hazırlayınız.

86
3) Gerekli alet ve araç-gereçleri hazırlayınız (Şekil 2.23; ayrıca bkz. “Taş Oyma” modülü).

Şekil 2.23: Duvarcı aletleri

4) Duvar örmeye başlamadan önce, iş elbiselerinizi giyiniz; eldiven, baret ve gözlük

kullanınız (Resim 2.35). Şantiyede gerekli güvenlik önlemlerini almayı unutmayınız.

Resim 2.35: Baret, eldiven, iş elbisesi ve gözlük

5) Restorasyon Projesi veya raporunda belirtilmişse veya özgün yapım tekniğinde varlığı
görülüyorsa gerekli olan metal bağlantı elemanlarını yaptırınız (Şekil 2.24). Varsa projede
veya raporda belirtilen detayı kullanarak, istenen malzemeden, yeterli sayıda yaptırınız.

87
 Şekil 2.24: Örnek bir kenet detayı

6) Duvarın sınır ve doğrultusunu gösteren bir ip ya da mastar çekiniz (Resim 2.36).

Resim 2.36: İp çekilmesi

7) Kesme taşlar doğrudan kullanılabileceği gibi; Restorasyon Projesi ya da Konservasyon

Raporu’nda belirtilen, özgün işleme tekniğine dair bir işlemden geçirilerek de kullanılabilir.
Örnek olarak;
a) Kesme taşı, sipariş ettiğiniz haliyle, doğrudan kullanabilirsiniz (Resim 2.37).

Resim 2.37: Kesme taşın doğrudan duvar yapımında kullanılması

88
b) Taşın orta bölümü murç, kalem ve çekiçle hafifçe prüzlü hale getirilerek bağlantı
için bir kanal açılması gerekebilir (Resim 2.38).

Resim 2.38: Taşın orta bölümünde kanal açılması

c) Taşın bir yüzünde, geleneksel taşçı aletlerinin izlerinin (örneğin dişli tarak izleri
gibi) görülmesi istenebilir. Bu durumda;
 Öncelikle taşın hangi yüzünün işleneceğine karar verilmelidir (Resim 2.39). Taşın
tabakalanma düzlemine dik kullanılması gerektiği unutulmamalıdır.

Resim 2.39: Taşın işlenecek yüzünün belirlenmesi

 Taşın yüksekliği ölçülür, işlenecek yer gönye ve kalemle işaretlenir (Resim 2.40).

Resim 2.40: İşlenecek kısmın taşa işaretlenmesi

89
 Uygun nitelikte dişlere sahip mucarta, tarak, kalem, vb. seçilir (Resim 2.41).

Resim 2.41: Uygun el aletlerinin seçimi

 Taşçı aletleri, taş yüzeyinde hep aynı yönde hareket ettirilir; “yukarıdan aşağıya”
gibi (Resim 2.42). Taş işleme, dikkatle yapılmalıdır.

Resim 2.42: Taşın yüzeyinin aynı yönde taraklanması

 Uygulama istenen yüzeylerde yapılarak taş işleme tamamlanır (Resim 2.43).

Resim 2.43: Taş yüzeyinin taraklandıktan sonraki görünümü

90
8) Taşları yan yüzleri birbirine bitişecek şekilde, ip hizasında yerleştiriniz (Resim 2.44).

Resim 2.44: Taşların duvar hizası boyunca yan yana yerleştirilmesi

9) Taşların yüksekliklerini ve duvarın düşeyliğini terazi ile kontrol ediniz.

10) Kenet yerleştirilerek birbirine bağlanacak taşların üzerinde, gerekli genişlik ve derinlikte
birer yuva veya kanal açınız (Şekil 2.25). Kenedin şekli ve büyüklüğü çeşitli olabilir. Yuva,
kenetten birkaç mm geniş olmalıdır. Hazırlanan kenedi yuvaya yerleştiriniz.

Şekil 2.25: Kenet yuvasına bir örnek

11) Kesilmiş kurşun parçaları ve ateşe dayanıklı cezve biçiminde, ahşap saplı bir eritme
potası temin ediniz (Resim 2.45).Önemli olan, içindeki kurşun erirken kabın erimemesidir.

Resim 2.45: Kurşun eritme potası

91
12) Tüp, ocak, vb. bir ısı kaynağı ile potayı ısıtarak kurşunu eritiniz (Resim 2.46).

Resim 2.46: Kurşunun ısıtılarak eritilmesi

13) Yuvanın içine eritilmiş, sıvı haldeki kurşunu dikkatlice dökünüz (Resim 2.47).

Resim 2.47: Eritilmiş kurşunun yuvaya dökülmesi

14) Aynı işlemi varsa düşeyde, zıvanalar için tekrar ediniz.

15) Bir sırayı bu şekilde tamamlayınız (Resim 2.48).

Resim 2.48: İlk sırası tamamlanan duvar

92
16) İkinci sıraya geçerken duvarın düşeyliğini mutlaka terazi ile kontrol ediniz.

17) Taşları her sırada şaşırtmalı olarak yerleştiriniz (Resim 2.49).

Resim 2.49: Taşların şaşırtmalı olarak yerleştirilmesi

18) Aynı teknikle tüm taş sıralarını örerek duvarı tamamlayınız (Resim 2.50).

Resim 2.50: Tamamlanan kesme taş duvar

93
KONTROL LİSTESİ

Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı, değerlendirme ölçeğinde

verilen performans testine göre değerlendiriniz.

PERFORMANS TESTİ
Dersin adı Taş Restoratörü Öğrencinin

Amaç Taşın Mimaride Kullanımını

Adı – Soyadı
öğrenmek
Konu Taş duvar yapmak Numarası
Değerlendirme Ölçütleri EVET HAYIR
1 İstediğiniz türde ve özellikte taş temin edebildiniz mi?
Duvar örmede kullanacağınız araç-gereç ve aletleri
2
hazırladınız mı?
3 İş elbisenizi giydiniz mi?
4 Eldiven, baret ve gözlük taktınız mı?
5 Çalışma alanında gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?
6 Harç için kuru ve istenen boyutta agrega temin ettiniz mi?
7 Harç için istenen kalitede kireç temin ettiniz mi?
8 Harç hazırladınız mı?
9 Duvar örmeden önce ip ya da mastar çektiniz mi?
10 Taşları kaba yonu tekniğinde, el aletleriyle işlediniz mi?
11 Taşların arasını harçla iyice doldurdunuz mu?
12 Taşları şaşırtmalı olarak yerleştirdiniz mi?
13 Kaba yonu taş duvarı düzgünce örebildiniz mi?
14 Kesme taş duvarı düzgünce örebildiniz mi?
15 Ördüğünüz duvarın düşeyliğini terazi ile kontrol ettiniz mi?
16 Çalışma bittiğinde alanı temizlediniz mi?
17 Kullandığınız araç-gereç ve malzemeleri topladınız mı?

Yapmış olduğunuz değerlendirme sonunda eksiğiniz varsa faaliyete dönerek ilgili

konuyu tekrarlayınız. Tespitlerinizi arkadaşlarınız ve öğretmeninizle paylaşınız.
94
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyette kazandığınız bilgileri aşağıdaki soruları yanıtlayarak değerlendiriniz.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

1. Taşlar, işlenme derecelerine göre dört ana başlıkta toplanır: ………………….,

…………………, ………………………., ……………………..

2. Duvar örgüsünün içine belirli aralıklarla boydan boya ve yatay olarak yerleştirilerek
yükü dağıtmaya yarayan elemanlara …………… denir.

3. Üst üste getirilmesi gereken taşları dikey olarak birbirine bağlamakta kullanılan
genellikle kare kesitli demir çubuklara ………….. denir.

4. Demir kenetler, taşta açılan yuvalara yerleştirildikten sonra, yuvanın içine

…………………….. dökülerek bağlantı sağlanır.

Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

5. Hangisi, geleneksel taş duvar yapım tekniklerinden biri değildir?

A) İnce yonu taş duvar

B) Moloz taş duvar
C) Kırma taş duvar
D) Kesme taş duvar

6. Hangisi geleneksel taş duvarların birleştirilmesinde kullanılmaz?

A) Harç
B) Mastar
C) Kenet
D) Zıvana

7. Pişmiş tuğla ve kiremit parçalarının dövülüp toz haline getirilmesinden sonra bir
elekten geçirilerek elde edilen ince tozun kireç ve su ile karıştırılmasıyla yapılan
harca ne ad verilir?

A) Horasan harcı
B) Kireç harcı
C) Alçı harcı
D) Çimento harcı

95
8. Hangi malzemenin puzolanik özelliği yoktur?

A) Cüruf
B) Tüf tozu
C) Volkanik kül
D) Kıtık

9. Duvarın düzgünlüğünü kontrol etmek için cetvel gibi kullanılan düz uzun tahtaya ne
ad verilir?

A) Zıvana
B) Mastar
C) Terazi
D) Mucarta

Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru
ise D, yanlış ise Y yazınız.

10. Harcın katı kısmını oluşturan taş tozu, tuğla tozu, kum, kırmataş, tuğla kırığı, çakıl
gibi çeşitli boyutlardaki malzemelerin bütününe “agrega” adı verilir.
( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

11. Yalnızca havada sertleşebilen bağlayıcı maddelere “hidrolik bağlayıcılar” denir.

( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

12. Taşları yatay yönde birbirine bağlamakta kullanılan metal elemanlara “kenet” denir.
( ) DOĞRU ( )YANLIŞ

Aşağıdaki maddelerden, taş duvar örme işlemi hakkında doğru olanları işaretleyiniz.

13. A. Taşın işlenmesine gerek yoktur. ( )

B. Harçla birleşim yapılacaksa harç iyice karıştırılmalıdır. ( )
C. Duvarın düşeyliği her sırada terazi ile kontrol edilmelidir. ( )
D. Taşların arasındaki derzler, düşeyde üst üste getirilmelidir. ( )
E. Kenet veya zıvana ile birleşim yapılacaksa yuvaya eritilmiş kurşun dökülür. ( )
F. Duvar örmeye başlamadan önce ip çekilmelidir. ( )

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
96
 MODÜL DEĞERLENDİRME

Aşağıda verilen değerlendirme ölçeğine göre, kazandığınız yeterliği ölçebilirsiniz.

PERFORMANS TESTİ
Dersin adı Taş Restoratörü Öğrencinin

Amaç Taşın Mimaride Kullanımını

Adı – Soyadı
öğrenmek
Taş mimari yapı elemanlarını
Konu tanıyabilmek ve geleneksel Numarası
tekniklerle taş duvar yapabilmek
Değerlendirme Ölçütleri EVET HAYIR
Tarihi yapılarda karşılaşabileceğiniz taş mimari yapı
1.
elemanlarını öğrendiniz mi?
2. Taşın mimaride kullanım amaçlarını öğrendiniz mi?
3. Bir tarihi kârgir yapıda gözlem ve inceleme yaptınız mı?
4. Yapıda en az bir kroki çizdiniz mi?
5. Gördüğünüz yapı elemanlarını isimlendirebildiniz mi?
6. Yapı elemanlarının adlarını krokinin üzerine yazdınız mı?
Yapı elemanlarının adlarını ve özelliklerini içeren bir pafta
7.
hazırladınız mı?
8. Geleneksel taş duvar yapım tekniklerini öğrendiniz mi?
Taş duvarların yapımında kullanılan birleşim tekniklerini ve
9.
bağlantı elemanlarını öğrendiniz mi?
10. Taş duvar yaparken nelere dikkat edeceğinizi anladınız mı?
11. Uygulama faaliyetlerinde verilen önerilere uydunuz mu?
12. Kaba yonu taş duvar örebildiniz mi?
13. Kesme taş duvar örebildiniz mi?

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

97
 CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ – 1 CEVAP ANAHTARI

1. A,B,C,D,E,F,G
2. BAŞLIK , GÖVDE , KAİDE
3. SÖVE , LENTO
4. EŞİK , DENİZLİK
5. TEMEL
6. TONOZ
7. ÜZENGİ TAŞI , KİLİT TAŞI
8. BEŞİK TONOZ , BASIK TONOZ , SİVRİ TONOZ
9. B
10. D
11. C
12. DOĞRU
13. YANLIŞ
14. DOĞRU

ÖĞRENME FAALİYETİ – 2 CEVAP ANAHTARI

1. MOLOZ TAŞ , KABA YONU TAŞ , İNCE YONU TAŞ , KESME TAŞ
2. HATIL
3. ZIVANA
4. ERİTİLMİŞ KURŞUN
5. C
6. B
7. A
8. D
9. B
10. DOĞRU
11. YANLIŞ
12. DOĞRU
13. B,C,E,F

98
 KAYNAKÇA

 ALİ TALAT BEY, Kârgir İnşaat, Nafia Vekaleti Mühendis Mektebi Yayını, 1341
(Osmanlıca).

 ANABOLU, Mükerrem Usman. İstanbul ve Anadolu’daki Roma İmparatorluk

Dönemi Mimari Yapıtları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2001.

 ARSEVEN, Celal Esad. Türk Sanatı, İstanbul, 1928.

 ASLANAPA, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1986.

 AYVERDİ, Ekrem Hakkı. İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul Fetih
Cemiyeti, İstanbul, 1976.

 AYVERDİ, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, Damla Ofset, İstanbul,
1989.

 AYVERDİ, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde II.Murad ve Çelebi Mehmed

Devri, Damla Ofset, İstanbul, 1989.

 AYVERDİ, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, Damla Ofset, İstanbul,
1989.

 BİNAN, Muhittin. Tabii Taş Duvar, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1961.

 BİNGÖL, Orhan. Arkeolojik Mimari’de Taş, Homer Kitabevi, İstanbul, 2004.

 CRAGOE, Carol Davidson. Binalar Nasıl Okunur? Resimli Bina Okuma Rehberi,
YEM Yayın, İstanbul, 2011.

 Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 8 cilt, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul,
1993.

 ELDEM, Sedad Hakkı. Yapı, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2009.

 GOODWIN, Godfrey. A History of Ottoman Architecture, Thames and Hudson,

London, 2003.

 HASOL, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayınları, İstanbul, 2005.

 HASOL, Doğan. Mimarlık ve Yapı Sözlüğü, YEM Yayınları, İstanbul, 2003.

 KUBAN, Doğan. Osmanlı Mimarisi, YEM Yayın, İstanbul, 2007.

99
 Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü,
İstanbul, 1988.

 ROBERTSON, Donald Struan. A Handbook of Greek and Roman Architecture,

Cambridge University Press, London, 1943.

 ROCKWELL, Peter. The Art of Stoneworking, Cambridge University Press,

Cambridge, 1993.

 SÖNMEZ, Neslihan. Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü, YEM

Yayınları, İstanbul, 1997.

 TAYLA, Hüsrev. Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları, Cilt I-

II, Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstanbul, 2007.

 TAYMAZ, Haydar. Yapı Bilgisi I-II-III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1995.

 ULUENGİN, Bülent. Rölöve, YEM Yayın, 2002.

 ULUENGİN, Fatin. Bülent Uluengin, Mehmet Bengü Uluengin, Osmanlı Anıt

Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayın, İstanbul, 2007.

 YÜKSEL, İbrahim Aydın. Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid – Yavuz Selim Devri,
İstanbul, 1983.

100