Professional Documents
Culture Documents
Traczyk Z (1) - Fizjologia Czlowieka W Zarysie Wyd - VII 2002
Traczyk Z (1) - Fizjologia Czlowieka W Zarysie Wyd - VII 2002
Władysław Z.Traczyk
fizjologia
człowieka
co zarysie
Wydanie VII
WARSZAWA
WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL
© Copyright by Władysław Z. Traczyk, Warszawa 1976, 1978, 1982, 1989, 1992, 1997,
2000, 2002
ISBN 83-200-2694-6
Wydanie VII (dodruk)
Auto
r Łódź, dnia 26 maja 1997 roku
Od Wydawcy
do siódmego wydania
Podstawę obecnego wydania książki stanowi szóste wydanie, znacznie
zmienione w stosunku do wydań poprzednich, uwzględniono w nim
bowiem postęp, jaki dokonał się w ostatnich latach w nauce o fizjologii
człowieka. W siódmym wydaniu wprowadzono tylko niezbędne zmiany
i uzupełnienia.
Słowo wstępne
do pierwszego wydania
Auto
r Łódź, dnia 18 lutego 1972 roku
Spis treści
Charakterystyka przedmiotu..................................................................... 17
Środowisko biologiczne organizmu.................................................. 18
Homeostaza......................................................................................... 22
Czynność komórki..................................................................................... 22
Błona komórkowa.............................................................................. 22
Jądro komórkowe.............................................................................. 34
Siateczka śródplazmatyczna ziarnista............................................. 37
Siateczka śródplazmatyczna gładka.................................................. 42
Lizosomy.............................................................................................. 42
Mitochondria....................................................................................... 44
Metabolizm wewnątrzkomórkowy............................................................ 45
Samoregulacja metabolizmu komórkowego.................................... 48
Cykl komórkowy i śmierć komórki.................................................. 48
Kontrola i regulacja funkcji...................................................................... 49
Specjalizacja funkcji w organizmie.................................................. 49
Przetwarzanie i przenoszenie informacji........................................... 51
Komunikacja pomiędzy komórkami................................................. 53
Sprzężenie zwrotne............................................................................. 56
Pobudliwość i pobudzenie....................................................................... 59
Potencjał spoczynkowy błony komórkowej.................................... 60
Komórka nerwowa.................................................................................... 62
Potencjał czynnościowy...................................................................... 66
Synapsy................................................................................................ 73
1O Spis treści
5. Krążenie...................................................................................................... 276
Krew............................................................................................................ 276
Rola krwi w organizmie...................................................................... 277
Czynność tkanek krwiotwórczych........................................................... 277
Szpik kostny....................................................................................... 278
Grasica................................................................................................. 294
Węzły chłonne i grudki chłonne........................................................ 296
Śledziona.............................................................................................. 297
Elementy morfotyczne krwi....................................................................... 298
12 Spis treści
Erytrocyty............................................................................................ 298
Leukocyty............................................................................................ 306
Trombocyty......................................................................................... 318
Osocze......................................................................................................... 319
Białka osocza..................................................................................... 321
Składniki organiczne pozabiałkowe osocza.................................... 325
Lipidy osocza...................................................................................... 325
Hemostaza........................................................................................... 326
Chłonka....................................................................................................... 333
Układ sercowo-naczyniowy...................................................................... 334
Serce............................................................................................................. 336
Czynność bioelektryczna serca — EKG.......................................... 336
Czynność mechaniczna serca.......................................................... 348
Zjawiska akustyczne......................................................................... 356
Krążenie wieńcowe............................................................................. 357
Krążenie duże............................................................................................ 360
Zbiornik tętniczy duży...................................................................... 360
Zbiornik żylny duży............................................................................ 368
Krążenie krwi w naczyniach włosowatych.................................... 371
Krążenie chłonki............................................................................... 373
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi........................................................ 375
Ośrodek sercowy................................................................................ 375
Ośrodek naczynioruchowy................................................................ 378
Regulacja ciśnienia tętniczego krwi................................................. 382
Miejscowa regulacja przepływu krwi........................................................ 386
Krążenie płucne.......................................................................................... 389
Krążenie krwi w mózgowiu...................................................................... 392
Krążenie wrotne.......................................................................................... 394
6. Oddychanie................................................................................................ 396
9. Rozród........................................................................................................ 498
S k r ó t y a m i n o k w a s ó w w y s t ę p u j ą c y c h w b i a ł k a c h .................................. 527
Skorowidz........................................................................................................ 529
Podstawowe jednostki miar 15
Tabela I
Podstawowe jednostki miar międzynarodowego układu SI, jednostki pochodne* i jed -
nostki dopuszczone do stosowania w medycynie** na podstawie uchwały Sesji Plenarnej
Światowej Organizacji Zdrowia z maja 1977 roku
Tabela II
Wielokrotności i podwielokrotności jednostek miar
Tabela III
Alfabet grecki*
I Charakterystyka przedmiotu
Fizjologia człowieka jest nauką o czynności żywego organizmu. Stano-
wi ona zbiór praw fizjologicznych (physiologic principles), jakim podlega
cały organizm oraz poszczególne jego układy, narządy, tkanki i komórki.
Prawa rządzące żywym organizmem są wykrywane doświadczalnie. Okreś-
lają one zarówno warunki, w jakich przebiega prawidłowa czynność, jak
i mechanizmy fizjologiczne zapewniające prawidłową czynność całego
organizmu i jego poszczególnych komórek.
Warunki, w jakich żyje każdy organizm zwierzęcy, a więc i organizm
człowieka, wyznaczone są przez czynniki fizyczne i chemiczne stano -
wiące środowisko biologiczne (biologie environment). W środowisku tym
obowiązują prawa fizyczne i chemiczne, a w stosunku do organizmów
żywych również prawa biologiczne. Człowiek żyje w społeczeństwie i jest
wytworem życia społecznego, dlatego też odnoszą się do czynności jego
organizmu również prawa społeczne.
Mechanizmy fizjologiczne (physiologic mechanisms), dzięki którym
procesy życiowe w organizmie przebiegają prawidłowo, występują jedno-
cześnie na wielu poziomach organizacji. Życie pojedynczej komórki
zależne jest od optymalnego działania wewnątrzkomórkowych mecha-
nizmów fizjologicznych. Życie wielkiego zbiorowiska komórek, jakim
jest organizm, uwarunkowane jest sprawnym działaniem licznych mecha-
nizmów fizjologicznych występujących pomiędzy tkankami, narządami
i całymi układami.
18 Prawa fizjologiczne organizmu człowieka
Tabela 1
Kationy i aniony w osoczu, w płynie tkankowym i w płynie wewnątrzkomórkowym
Uwaga: jony wymienione w tabeli nie są przedstawione tak, jak tego wymaga układ SI,
ponieważ z obu stron błony komórkowej równoważą się ładunki elektryczne wyrażone
w mEq/L H 2O, a nie ilości substancji w mmol/L H 2 O.
• Zmienne stężenie zależne od stanu czystościowego komórek mięśniowych.
I Homeostaza
Właściwością organizmu ssaków jest zdolność do zachowania stałego
środowiska wewnętrznego pomimo zmieniającego się środowiska ze-
wnętrznego. Ta zdolność organizmu nazywana jest homeostazą (homeo-
stasis).
Ze środowiska zewnętrznego działa na organizm wiele czynników
fizycznych, np. wzrost lub obniżenie temperatury otoczenia, promieniowa-
nie cieplne itp., oraz czynników chemicznych, np. jony nieorganiczne
zawarte w pokarmach. Czynniki fizyczne i chemiczne mogą wywołać
znaczne przesunięcia w rozmieszczeniu wody w organizmie, jak również
istotnie zmienić stężenie poszczególnych jonów w komórkach i płynach
ustrojowych. W warunkach zachowanej homeostazy nie dochodzi jednak
do znacznych przesunięć w rozmieszczeniu wody i zmian w stężeniu
jonów. Dzięki wzajemnemu oddziaływaniu komórek, tkanek, narządów
i układów oraz działaniu odpowiednich mechanizmów fizjologicznych nie
występują istotne zmiany w środowisku wewnętrznym organizmu.
Zawartość wody w komórkach i stężenie poszczególnych jonów w pły-
nach ustrojowych oscylują w pewnym zakresie wokół określonych wielko-
ści fizjologicznych. Im mniejsze są te oscylacje, wywołane zmianami
w środowisku zewnętrznym, tym lepiej zachowane jest środowisko we-
wnętrzne organizmu, czyli tym lepsza jest homeostaza.
I Czynność komórki
Wszystkie tkanki, narządy i układy w organizmie człowieka utworzone
są z podstawowych jednostek czynnościowych jakimi są komórki (cel-
lulae), które bez względu na stopień zróżnicowania cechuje metabolizm
i biosynteza. Są one zbudowane z cytoplazmy i struktur cytoplazmatycz-
nych oraz z jądra komórkowego. Do struktur cytoplazmatycznych (or-
ganełłae cytoplasmaticae) zalicza się: błonę komórkową, siateczkę śród-
plazmatyczną, rybosomy, aparat Golgiego, mitochondria i lizosomy.
I Błona komórkowa
Od otoczenia odgranicza komórkę błona komórkowa. Podobne błony
otaczają większość struktur komórkowych, wydzielając je od cytoplazmy.
^
Czynność komórki 23
Bfona
komórkow
a
MCnosacharydy Płyn .
Aminokwasy wewnątrz-
komórkowy
(ICF)
Ryc. 3. Przenikanie przez błonę komórkową cząsteczek na zasadzie dyfuzji (O 2, CO2 )
i aktywnego transportu (monosacharydy i aminokwasy) dzięki białku nośnikowemu.
Ryc. 4. Przenikanie przez błonę komórkową jonów o ładunku dodatnim. Po związaniu się
cząsteczek transmittera z białkiem receptorowym następuje zmiana konformacji białek
kanałowych i jony Na" przenikają do wnętrza komórki.
Receptory błonowe
Bardzo ważną rolę w odbiorze informacji przez komórki spełniają
białka receptorowe. Syntetyzowane są w siateczce śródplazmatycznej
ziarnistej, tak jak wszystkie pozostałe białka występujące w błonie
komórkowej. Przyczepiają się do wewnętrznej powierzchni błony komór-
kowej i następnie w procesie eksternalizacji białek receptorowych (recep-
tor externalization) przenoszone są na zewnętrzną powierzchnię. Po
związaniu się przekaźników chemicznych (transmittery, hormony i inne
substancje) występujących w płynie zewnątrzkomórkowym z receptorami
na zewnętrznej powierzchni błony komórkowej białka receptorowe od-
działują na inne białka błony komórkowej. Wówczas białka nośnikowe
przyspieszają lub zwalniają aktywny transport przez błonę komórkową,
otwierają się lub zamykają kanały dla dokomórkowych i odkomórko-
wych prądów jonowych oraz następuje aktywacja lub inaktywacja białek
enzymatycznych.
ICF
ECF
Ryc. 7. Związanie się transmittera z receptorem powoduje otwieranie się kanałów bło -
nowych i aktywację białek enzymatycznych. Zablokowanie receptorów zmienia właściwości
błony komórkowej, która staje się niewrażliwa na transmitter. ECF — płyn zewnątrz-
komórkowy, ICF — płyn wewnątrzkomórkowy.
Tabela 2
Hormony działające na tkanki poprzez aktywację (+) lub inaktywację ( —) cyklazy
adenylanowej i tworzenie się pod jej wpływem cyklicznego AMP
Hormony Tkanki i narządy
Glukagon ( + ) wątroba ( + )
mięsień sercowy
Hormon kortykotropowy (ACTH) ( + ) kora nadnerczy
Hormon tyreotropowy (TSH) ( + ) tarczyca
Hormon gruczołów przytarczycznych ( + ) tkanka kostna
(PTH)
Kalcytonina ( —) tkanka kostna
Wazopresyna (AVP) ( + ) nerki
Hormon luteinizujący (LH) ( + ) jajnik — ciałko żółte ( + ) jądra —
komórki śródmiąższowe
Prostaglandyny (PG) ( —) tkanka tłuszczowa
32 Prawa fizjologiczne organizmu człowieka
Ryc. 8. Udział białka błonowego aktywującego Gs, składającego się z trzech podjednostek a,
P, y w aktywacji cyklazy adenylanowej: 1 — wiązanie się ligandu (L) z receptorem (R),
2 — wymiana guanozynodifosforanu (GDP) na guanozynotrifosforan (GTP), 3 — akty-
wacja cyklazy adenylanowej i tworzenie się cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP)
z adenozynotri fosforanu (ATP), 4 — uwolnienie się ligandu (L) od receptora (R) po -
woduje wymianę GTP na GDP i inaktywację cyklazy adenylanowej.
Czynność komórki 33
I Jądro komórkowe
Jądro komórkowe (nucleus) oddziela od cytoplazmy podwójna błona
jądrowa (membrana nuclearis), w której występują pory o średnicy od
40 do 100 nm zazwyczaj zamknięte błonami. Przestrzeń znajdująca się
pomiędzy blaszkami błony jądrowej tworzy zbiorniki błony jądrowej
(cisternae caryothecae) i jednocześnie łączy się z przestrzenią wewnątrz
siateczki śródplazmatycznej.
W okresach pomiędzy podziałami komórki (interfaza) jądro komór-
kowe stanowią chromosomy zwinięte i ściśle do siebie przylegające.
W jądrach komÓFek człowieka występują 23 pary chromosomów: 22 pary
chromosomów somatycznych i 1 para chromosomów płciowych, łącznie
w każdej komórce 46 chromosomów.
Ryc. 10. Schemat cyklu komórkowego. Faza
Gj — przerwa, faza S — replikacja łańcuchów
DNA, faza G2 — interfaza, faza M — mitoza
i faza Go — spoczynek.
Przed podziałem komórki macierzystej na dwie komórki potomne
w fazie S cyklu komórkowego następuje duplikacja chromosomów dzięki
wytworzeniu się podwójnych nici chromatydowych. Do każdej potomnej
komórki przesuwają się 23 pary chromosomów, czyli 46 chromosomów.
W stadium metafazy, w czasie podziału komórki, chromosomy są naj -
lepiej widoczne, można je liczyć i identyfikować. Każdy z chromosomów
składa się z dwóch mci chromatydowych połączonych ze sobą za pomocą
Czynność komórki 35
Ryc. 11. Po lewej schemat podwójnej helisy łańcuchów DNA stanowiących fragment
genu oksytocyny od 319 do 345 pary zasad. Łańcuchy DNA są skręcone i
jednocześnie przeplatają się wzajemnie tak, że każda kolejna jednostka pary zasad
(np. 329) jest obrócona
0 180° w stosunku do pierwszej pary zasad <np. 319). Po prawej ten sam odcinek
łańcuchów
DNA, zapisany zgodnie z sekwencją par zasad purynowych (adenina — A, guanina
— G)
1 pirymidynowych (tymina — T, cytozyna — C), i odpowiadających im po
transkrypcji
i translacji dziewięciu aminokwasom tworzącym cząsteczkę oksytocyny.
36 Prawa fizjologiczne organizmu człowieka
I Lizosomy
Lizosomy {lysosoma) są to pęcherzyki o średnicy około 400 nm oto-
czone pojedynczą błoną i zawierające enzymy hydrolityczne trawiące
białka, kwasy nukleinowe i węglowodany. W obrębie lizosomów zachodzi
trawienie zarówno fragmentów własnej komórki, jak i fragmentów obcych
komórek i obcych cząsteczek, które zostały wchłonięte do wnętrza na
drodze fagocytozy lub pinocytozy. Niedostateczna prężność cząsteczek
tlenu (Po2) w komórce, czyli niedotlenienie, powoduje przechodzenie
enzymów przez błonę lizosomalną do cytoplazmy i samostrawienie
komórki.
Endocytoza
Endocytoza obejmuje dwa procesy: fagocytozę i pinocytozę. Fago-
cytoza zachodzi wtedy, kiedy większe fragmenty obcych komórek lub
mikroorganizmy zostają otoczone błoną komórkową i są wciągane
do wnętrza komórki, gdzie tworzą wakuole. Z kolei do tych wakuoli
otwierają się lizosomy zawierające enzymy. Dzięki nim sfagocytowane
fragmenty ulegają strawieniu w obrębie wakuoli i zostają uwolnione do
cytoplazmy, w której mogą pozostać w postaci ciał resztkowych.
Pinocytoza jest procesem podobnym do fagocytozy z tą różnicą, że
dotyczy cząsteczek związków chemicznych, które przyczepiają się do
zewnętrznej powierzchni błony komórkowej. W tym miejscu błona ulega
zagłębieniu aż do wytworzenia się wakuoli. Następnie cząsteczki te są
trawione przez enzymy zawarte w lizosomach, a produkty końcowe
Czynność komórki 43
Fagocyłoz Egzocytoz
a Pinocytoz a
a
Ryc. 15. Endocytoza — fagocytoza i pinocytoza oraz egzocytoza. Enzymy lizosomalne
trawią wchłonięte fragmenty komórek lub płynne składniki. Egzocytoza — zsyntetyzowane
w siateczce śródplazmatycznej związki są przejściowo magazynowane w pęcherzykach
i wydalane na zewnątrz komórki.
44 Prawa fizjologiczne organizmu człowieka
Egzocytoza
Substancje wytworzone przez komórki gruczołów wydzielania ze-
wnętrznego i wewnętrznego, przez komórki nerwowe i inne komórki
w organizmie są przejściowo magazynowane w pęcherzykach otoczonych
błoną. W komórkach gruczołowych pęcherzyki te nazywane są również
ziarnami wydzielniczymi, w komórkach nerwowych zaś — pęcherzykami
synaptycznymi. W komórkach nerwowych występują małe pęcherzyki
o średnicy od 20 do 120 nm, wypełnione związkami o bardzo dużej
aktywności fizjologicznej — transmitterami i modulatorami. W komór-
kach gruczołowych, w zależności od ich rodzaju, znajdują się pęcherzyki
o średnicy od kilkudziesięciu do kilkuset nanometrów. W pęcherzykach
tych zgromadzone są składniki wydzielane do krwi (hormony, białka
osocza) lub wydzielane na zewnątrz (enzymy w sokach trawiennych).
W czasie pobudzenia komórki dochodzi do zetknięcia się pęcherzyków
z powierzchnią wewnętrzną błony komórkowej. W tym miejscu następuje
jednoczesne pęknięcie błony komórkowej i błony pęcherzyków. Treść
wypełniająca pęcherzyki zostaje usunięta na zewnątrz. Puste pęcherzyki
zamykają się i są wciągane do wnętrza komórki, gdzie mogą ponownie
napełniać się.
I Mitochondria
Mitochondria wyposażone są w podwójną błonę mitochondrialną—ze-
wnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna jest silnie pofałdowana
i tworzy grzebienie mitochondrialne. Błony otaczają przestrzeń zamkniętą
wypełnioną macierzą (matrix). W obrębie błon mitochondrialnych znaj-
dują się wszystkie enzymy cyklu kwasów trikarboksylowych, czyli cyklu
kwasu cytrynowego (tricarboxylic acid cycle, citric acid cycle), enzymy
łańcucha oddechowego (respiratory chain) oraz enzym monoaminooksy-
daza — MAO (monoamine oxidase). W macierzy występuje pewna ilość
kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA) oraz jony Ca 2+ i Mg2 + .
Mitochondria są strukturami komórki, w których głównie wytwarzana
jest energia. W obrębie mitochondriów są syntetyzowane adenozynotri-
fosforany — ATP (adenosine triphosphate), które są uniwersalnymi
przenośnikami energii w komórce.
Metabolizm wewnątrzkomórkowy 45
Ryc. 16. Budowa mitochondrium: a — ogólna; b — grzebie-
nia mitochondrialnego. 1 — błona zewnętrzna, 2 — błona
wewnętrzna, 3 — grzebień, 4 — macierz, 5 — ziarenko mito-
chondrialne, 6 — cząsteczka uszypułowana. (Reprodukowa-
no za zezwoleniem Michała Karaska.)
I Metabolizm wewnątrzkomórkowy
Komórki pobierają z otoczenia, czyli z płynu międzykomórkowego,
składniki odżywcze. Składnikami tymi dla komórek są: glukoza, amino-
kwasy i kwasy tłuszczowe. Pobieranie składników odżywczych odbywa się
dzięki aktywnemu transportowi cząsteczek przez błonę komórkową
przeciw gradientowi stężeń, w wyniku pinocytozy i w niektórych rodza-
jach komórek również dzięki fagocytozie.
Wyzwolenie energii ze składników odżywczych odbywa się w procesie
odłączenia atomów wodoru od produktów rozpadu składników odżyw-
czych i przenoszenia tych atomów na atomy tlenu. Na drodze dyfuzji
poprzez błonę komórkową stale są dostarczane atomy tlenu z zewnątrz,
czyli z płynu międzykomórkowego, do wnętrza komórki. Prężność czą-
steczek tlenu (Po2) w każdej komórce jest wypadkową szybkości, z jaką
są one dostarczane, oraz szybkości, z jaką są one zużywane wewnątrz
komórki. Przy jednakowej szybkości dostawy mała prężność tlenu wy-
stępuje w komórkach wytwarzających dużo energii, a więc intensywnie
pracujących.
Wytwarzanie energii w komórce jest istotą oddychania wewnętrznego
(internal respiration), czyli oddychania wewnątrzkomórkowego. Proces
oddychania wewnątrzkomórkowego przebiega w dwóch fazach. W pierw-
szej fazie — beztlenowej — i w drugiej — tlenowej. W fazie beztlenowej
energia pozyskiwana jest w procesie glikolizy z głównego składnika
odżywczego jakim jest glukoza. Przekształceniu glukozy w pirogronian
towarzyszy powstanie dwóch cząsteczek ATP. Nie wymaga to obecności
46 Prawa fizjologiczne organizmu człowieka
Ryc. 17. Wytwarzanie energii w komórce potrzeb-
nej do syntezy ATP w następstwie rozpadu gli-
kogenu komórkowego w warunkach: a — bez-
tlenowych; b — tlenowych.
tlenu. W fazie tlenowej tlen jest niezbędny do dalszego pozyskiwania
energii z pirogronianu w wyniku jego rozkładu do dwutlenku węgla i wody.
W razie braku tlenu w komórce, zachodzi tylko glikoliza beztlenowa
kończąca się przekształceniem pirogronianu w mleczan.
Proces glikolizy i powstawanie pirogronianu przebiega w cytoplazmie
komórkowej. Natomiast w mitochondriach następuje włączanie do cyklu
kwasu cytrynowego zarówno pirogronianu, który jest wcześniejszym
ogniwem glikolizy, jak i innych metabolitów cyklu kwasów trikarbok-
sylowych wytworzonych w procesie katabolizmu aminokwasów i kwasów
tłuszczowych.
Enzymy cyklu kwasu cytrynowego występują w macierzy mitochon-
drialnej, białka łańcucha oddechowego zaś znajdują się w wewnętrznej
błonie mitochondrialnej. W czasie przemian w cyklu kwasu cytrynowego
uwalniane są atomy wodoru oraz cząsteczki dwutlenku węgla. Atomy
wodoru są transportowane przez białka łańcucha oddechowego aż do
momentu połączenia ich z tlenem i powstania cząsteczki wody.
Energia wyzwolona w czasie rozpadu glukozy do pirogronianu zużyta
jest do syntezy ATP. Przeciętnie w fazie beztlenowej zostaje zsyntetyzo-
wane około 5% ogólnej ilości ATP komórkowego. Pozostałe 95% ATP
komórkowego zostaje syntetyzowane w mitochondriach w fazie tlenowej.
Metabolizm wewnątrzkomórkowy 47
I Samoregulacja metabolizmu
komórkowego
Procesy biosyntezy komórkowej podlegają kontroli humoralnej lub
kontroli nerwowej ze strony innych komórek znajdujących się często
w odległych narządach. Na równi z kontrolą zewnętrzną, humoralną
lub nerwową procesy biosyntezy podlegają samoregulacji w obrębie
pojedynczej komórki. Nadmiar jakiegoś produktu wytworzonego w ko -
mórce hamuje jego dalszą syntezę zarówno na etapach końcowych przez
inaktywowanie odpowiedniego enzymu, jak również na etapach pośred-
nich i początkowych dzięki hamowaniu syntezy tego enzymu. W ten
sposób komórka zabezpiecza się przed nagromadzeniem się w niej
pewnych związków w ilościach przekraczających granice fizjologiczne.
Przekroczenie tej granicy przy niedostatecznie sprawnej samoregulacji
może doprowadzić do obumierania komórki.
Narząd / Narząd U.
kontrolujący kontrolowany
I Sprzężenie zwrotne
W organizmie czynność jednych układów (narządów) stale jest stero-
wana przez inne układy. Informacja przepływa od wyjścia układu sterują-
cego do wejścia układu sterowanego, wymuszając na jego wyjściu okre-
ślony proces. Przepływ informacji jest jednokierunkowy, tym samym
kontrola czynności jest jednokierunkowa o typie sprzężenia prostego.
Narzqd I Narząd U
regulujący regulowany
Ryc. 26. Kontrola wzajemnie zwrotna. Narząd I regulujący jest generatorem informacji
odbieranej przez narząd II regulowany. Informacja wysyłana przez narząd regulowany
trafia do układu komparatora (komp.) narządu regulującego dzięki sprzężeniu zwrotnemu.
ICF
I Pobudliwość i pobudzenie
Pobudliwość i pobudzenie są to cechy żywych komórek. Pobudzenie
(excitation) jest to zmiana właściwości błony komórkowej lub metabo-
lizmu komórkowego pod wpływem czynników działających z zewnątrz
komórki, czyli pod wpływem bodźców. W warunkach fizjologicznych
bodźcami działającymi na przeważającą liczbę komórek w organizmie
są substancje chemiczne. Komórki natomiast tworzące w organizmie
narządy odbiorcze, czyli receptory, odbierają w warunkach fizjologicznych
również bodźce fizyczne w różnej postaci, np. fal świetlnych, fal akustycz-
nych, energii cieplnej, energii mechanicznej (jako ucisk lub rozciąga -
nie itp.). Każdy bodziec fizyczny lub chemiczny, działając w dostatecznie
dużym natężeniu na komórki, może wywołać ich pobudzenie. Bodźce
fizjologiczne są to takie bodźce, które nie uszkadzają komórki i wywołują
całkowicie odwracalne procesy. Niektóre komórki w organizmie czło-
wieka odbierają w czasie swojego życia kilka miliardów bodźców, zmienia-
jąc za każdym razem swój metabolizm.
Pobudliwość (excitability) jest to zdolność reagowania na bodziec.
Substancje chemiczne występujące w płynie zewnątrzkomórkowym, wią-
żąc się z receptorami w błonie komórkowej, otwierają kanały dla prądów
jonowych lub aktywują enzymy w niej zawarte. Komórki jednych tkanek
reagują bardzo szybko na bodziec, w ułamkach sekundy, otwieraniem się
kanałów jonowych, natomiast zmiana metabolizmu w innych tkankach
wymaga dłuższego czasu. Z tego względu do pobudliwych zalicza się te
tkanki, które szybko odpowiadają na bodźce. Są to tkanki zbudowane
z komórek nerwowych i ich wypustek oraz z komórek mięśniowych:
mięśni poprzecznie prążkowanych, mięśni gładkich i mięśnia sercowego.
60 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Ikomórkowej
Potencjał spoczynkowy błony
I Komórka nerwowa
W organizmie człowieka jest około 1 biliona (10 12) komórek ner-
wowych i od kilkunastu do kilkudziesięciu razy więcej komórek pod-
porowych dla neuronów, czyli komórek glejowych. Znaczna większość
neuronów jest skupiona w ośrodkowym układzie nerwowym. Stosun
kowo niewielka ich liczba występuje poza tym układem w zwojach
Komórka nerwowa 63
I Potencjał czynnościowy
Bodziec działając na błonę komórkową neuronu zmienia jej właści-
wości, co z kolei wywołuje potencjał czynnościowy (action potential). Do
wnętrza neuronu przez otwierające się kanały dla prądu jonów sodowych,
napływają jony Na +, co powoduje wyrównanie ładunków elektrycznych
pomiędzy wnętrzem i otoczeniem. Zjawisko to określa się jako depolary-
zację błony komórkowej. Jony Na + początkowo wnikają do wnętrza
neuronu tylko w miejscu zadziałania bodźca. Z chwilą wyrównania
ładunków elektrycznych w tym jednym miejscu depolaryzacja zaczyna się
rozszerzać na sąsiednie odcinki błony komórkowej, przesuwając się
również wzdłuż aksonów. Impulsem nerwowym (neural impulse) jest
przesuwanie się fali depolaryzacji od miejsca zadziałania bodźca na błonę
komórkową, aż do zakończeń neuronu.
W organizmie impulsy nerwowe przekazywane są z jednej komórki
nerwowej na drugą za pośrednictwem zakończeń aksonów. Miejsce
stykania się ze sobą błony komórkowej zakończenia aksonu z błoną
Komórka nerwowa 67
Ryc. 31. Postsynaptyczny potencjał pobudzający (EPSP). (I) Sumowanie impulsów prze-
strzenne: EPSP wywołany uwalnianiem transmittera przez jedną synapsę (1) i przez trzy
synapsy jednocześnie (x3). (II) Sumowanie impulsów w czasie: błona presynaptyczna
depolaryzuje się i uwalnia transmitter w odstępach 5 ms (u góry) i 3 ms (u dołu).
Potencjał iglicowy
Pod wpływem transmittera wydzielającego się na synapsach pobudza-
jących depolaryzacja błony komórkowej neuronu osiąga pewien próg,
przy którym dochodzi do wyzwolenia potencjału iglicowego (spike poten-
Komórka nerwowa 69
Potencjał następczy
Repolaryzacja błony komórkowej neuronu ulega zwolnieniu po po-1
wrocie ujemnego potencjału wewnątrzkomórkowego i po przekroczeniu i
potencjału progowego. W tej fazie zjawisko to określa się jako potencjał I
następczy (after potential), w czasie którego błona komórkowa nie osiąga I
spoczynkowej polaryzacji ( — 70 mV). Nosi to nazwę: podepolaryzacyjnego I
potencjału następczego (after-depolarization potential). Potem potencjał I
następczy przekracza wartość spoczynkową, wnętrze komórki staje się I
bardziej ujemne, co określa się mianem hiperpolaryzacyjnego potencjału
następczego (after-hyperpolarization potential). Po czym ładunek elek-
tryczny wnętrza komórki powraca całkowicie do wartości spoczynkowej
( — 70 mV). W czasie występowania potencjału iglicowego, a więc w za-
kresie powyżej potencjału progowego, błona komórkowa jest niewrażliwa
na bodźce. Jest to okres niepobudliwości bezwzględnej, czyli okres refrakcji
bezwzględnej (absolute refractory period). Po osiągnięciu potencjału |
progowego pobudliwość powraca i jest wzmożona w okresie podepolary-
zacyjnego potencjału następczego, co trwa 4 ms. W okresie hiperpolary-
zacyjnego potencjału następczego trwającego 35—40 ms pobudliwość
błony komórkowej jest zmniejszona. -
I Synapsy
Powierzchnię błony komórkowej ciała neuronu i dendrytów pokrywają
w około 40% struktury zwane kolbami końcowymi — synaptycznymi
(synaptic knobs). Błona komórkowa wzgórka aksonu i odcinka począt-
kowego aksonu pokryta jest niewielką liczbą kolb końcowych. Kolby są
zakończeniami aksonów i dzięki nim odbywa się przekazywanie impulsów
z jednego neuronu na drugi.
Kolby końcowe są niewielkie, o średnicy około 1 um. Pokrywa je
błona presynaptyczna należąca do neuronu przekazującego impuls. Po-
między błoną presynaptyczna i błoną komórkową neuronu odbierającego
impulsy, zwaną błoną postsynaptyczną, istnieje szczelina synaptyczna
(synaptic cleft) o szerokości od 15 do 50 nm, średnio 20 nm.
Wewnątrz kolb synaptycznych znajdują się mitochondria oraz twory
0 średnicy od 20 do 60 nm zwane pęcherzykami synaptycznymi (synaptic
vesicles). Zagęszczenie pęcherzyków wewnątrz kolb zwiększa się w miej
scu stykania się błony presynaptycznej z błoną postsynaptyczną. Pęcherzy
ki synaptyczne zawierają transmittery i modulatory chemiczne, które
w czasie przewodzenia impulsu przez synapsę uwalniają się z pęcherzyków
do szczeliny synaptycznej i wiążą z receptorami postsynaptycznymi
1 presynaptycznymi. Transmittery i modulatory odczepiają się od
recep
torów nie zmienione. Metabolizowane są przez enzymy na nieaktywne
związki lub, na drodze internalizacji receptorów ze związanymi trans-
mitterami i modulatorami, dostają się do wnętrza komórek postsynaptycz-
nych i presynaptycznych.
Synapsy częściej przewodzące impulsy mają większe zagęszczenie
pęcherzyków synaptycznych i eksternalizowanych receptorów w są-
siedztwie szczeliny synaptycznej niż synapsy rzadko przewodzące im-
pulsy.
Przez kilkadziesiąt lat powszechnie uznawane było tzw. prawo Dale'a,
zgodnie z którym komórka nerwowa uwalnia na swych synapsach tylko
jeden przekaźnik chemiczny. Później wykazano, że komórka nerwowa
może uwalniać na swych zakończeniach synaptycznych jednocześnie
74 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Transmittery pobudzające
Do tej grupy związków należą transmittery chemiczne depolaryzujące
błonę postsynaptyczną. Po ich związaniu się z receptorem w błonie
postsynaptycznej dochodzi do tzw. aktywacji sodowej — otwierają się
kanały dla dokomórkowego prądu jonów sodowych. Po 0,5 ms następuje
inaktywacja sodowa z jednoczesną aktywacją potasową — wychodzenie
jonów potasowych z komórek w czasie repolaryzacji.
Do transmitterów chemicznych pobudzających zalicza się acetylocho-
linę, aminy (dopamina, noradrenalina, serotonina), adenozynę oraz ami-
nokwasy pobudzające (sole kwasu asparaginowego i glutaminowego).
Transmitter hamujący
Postsynaptyczny potencjał hamujący (IPSP), czyli hiperpolaryzacja
błony postsynaptycznej, powstaje pod wpływem transmittera hamują-
cego, jakim jest kwas gamma-aminomasłowy — GABA (gamma-amino-
butyric acid). Tworzy się w neuronach w wyniku dekarboksylacji amino-
kwasu — kwasu glutaminowego (glutamic acid). Wiąże się z dwoma
receptorami GABA A i GABAB. Związanie się GABA z receptorem
GABAA powoduje otwarcie się kanałów dokomórkowego prądu jonów
Cl" i zwiększenie ujemnego potencjału w neuronach. Działanie GABA za
pośrednictwem drugiego receptora GABA B jest odmienne. Powoduje
otwieranie się kanałów odkomórkowego prądu jonów K +, zamykanie się
kanałów dokomórkowego prądu jonów Ca 2+ i zwiększenie stężenia
w neuronach drugiego przekaźnika — inozytolotrifosforanu (IP 3) i dia-
cyloglicerolu (DAG).
W tabeli 3 wymienione są transmittery synaptyczne, receptory bło-
nowe, z którymi się wiążą, oraz wywołane przez nie reakcje jonotropowe
i metabolitotropowe.
Modulatory synaptyczne
Z pęcherzyków synaptycznych w czasie egzocytozy uwalniają się poza
transmitterami również związki o większych cząsteczkach, którym przy-
pisuje się rolę modulatorów synaptycznych lub kotransmitterów (cotrans-
mitters). Do tych związków zalicza się biologicznie aktywne peptydy.
Modulatory synaptyczne uwolnione z zakończeń nerwowych oddziałują
na błonę postsynaptyczną i presynaptyczną. Aktywują lub inaktywują
enzymy występujące w tych błonach, wpływają na internalizację i ekster-
nalizację receptorów błonowych, tym samym zmieniają właściwości błon
komórkowych, wzmacniając lub tłumiąc działanie transmitterów. Osta-
teczny ich wpływ na przewodnictwo synaptyczne jest wypadkową licz-
nych procesów zachodzących na synapsach. Ten sam modulator może
działać torujące lub tłumiąco w zależności od miejsca, w którym jest
uwalniany.
Nazwy modulatorów synaptycznych często odnoszą się do miejsca,
w którym po raz pierwszy je odkryto i wykazano ich biologiczne dzia -
łanie. Wcześniej niż w pęcherzykach synaptycznych wykryto ich wy-
stępowanie w podwzgórzu i w przysadce, przypisując im wyłącznie
działanie hormonalne, oraz w przewodzie pokarmowym jako hormony
Tabela 4
Modulatory i miejsce ich występowania w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym
Komórka nerwowa 81
I Hamowanie presynaptyczne
W zależności od umiejscowienia na błonie postsynaptycznej neuronu
odbierającego synapsy dzielą się na trzy zasadnicze rodzaje. Są to I
zakończenia synaptyczne aksonów na błonie postsynaptycznej:
• dendrytów, zwane synapsą aksono-dendrytyczną;
• ciała neuronu, zwane synapsą aksono-somatyczną;
• aksonów, zwane synapsą aksono-aksonalną.
Neurony kończące się synapsami pobudzającymi mogą również hamo-
wać przekazywanie impulsów przez inne neurony pobudzające na drodze
hamowania presynaptycznego (presynaptic inhibition). Ten typ hamowa-
nia wywołują synapsy aksono-aksonalne. Impulsy nerwowe przewodzone
przez synapsy pierwszego aksonu, znajdujące się w pobliżu zakończeń
drugiego aksonu, depolaryzują jego błonę presynaptyczną i zmniejszają
liczbę uwalnianych cząsteczek transmittera pobudzającego. Tym samym
impulsy przewodzone przez ten drugi akson nie depolaryzują błony
postsynaptycznej.
Ryc. 38. Błona komórkowa ciała neuronu i odcinka początkowego aksonu: a — w spo-
czynku; b — w czasie depolaryzacji ciała neuronu; c — w czasie przewodzenia depola-
ryzacji wzdłuż aksonu bez osłonki mielinowej.
Na* c
Ryc. 39. Błona komórkowa ciała neuronu i odcinka początkowego aksonu: a — w spo-
czynku; b — w czasie depolaryzacji ciała neuronu; c — w czasie przewodzenia skokowego
depolaryzacji wzdłuż aksonu z osłonką mielinową.
86 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Tabela 5
Podział włókien nerwowych w zależności od ich budowy i czynności
Nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe 87
I Komórki glejowe
Drugi rodzaj komórek występujących w układzie nerwowym ośrod-
kowym i obwodowym są to komórki glejowe. Są one kilkakrotnie
liczniejsze w stosunku do komórek nerwowych. Komórki glejowe nie
przewodzą impulsów nerwowych, lecz stanowią tkankę podporową dla
komórek nerwowych, wychwytują i metabolizują transmittery uwolnione
do przestrzeni synaptycznej. W ten sposób wpływają na przewodnictwo
synaptyczne. Komórki glejowe dzielą się na neuroglej i mezoglej (określany
również jako mikroglej). Do neurogleju należą: astrocyty, oligoden-
drocyty, ependymocyty w ośrodkowym układzie nerwowym i gliocyty oraz
neurolemocyty (komórki Schwanna) w obwodowym układzie nerwowym.
Mięśnie poprzecznie prążkowane 89
Sarkomer
Sarkomer obejmuje jeden cały prążek anizotropowy i sąsiadujące
z nim dwie połówki prążka izotropowego. Prążek anizotropowy tworzą
nitki grube miozyny, prążek izotropowy zaś nitki cienkie aktyny, które
są doczepione do błony granicznej Z (telophragma). Błona Z dzieli na
dwie połówki każdy prążek izotropowy należący do dwóch sąsiednich
sarkomerów. Nitki aktyny doczepione do błony granicznej Z w postaci
grzebieni wchodzą pomiędzy nitki miozyny. Każda z nitek miozyny jest
otoczona sześcioma nitkami aktyny.
W czasie skracania się komórki mięśniowej nitki aktyny tworzące
prążki izotropowe wsuwają się pomiędzy nitki miozyny i dzięki temu
wszystkie prążki I nikną. Podczas rozkurczu nitki aktyny wysuwają się
spomiędzy nitek miozyny i prążki I ponownie stają się widoczne (ryc. 40).
Mięśnie poprzecznie prążkowane 91
Układ sarkotubularny
Układ sarkotubularny jest strukturą komórkową pośredniczącą w prze-
noszeniu pobudzenia wewnątrz całej komórki mięśniowej. Układ ten
składa się z cewek poprzecznych (tubuli transversi) i siateczki sarko-
plazmatycznej {reticulum sarcoplasmaticum). Końce cewek poprzecznych
dochodzą do błony komórkowej, wewnątrz komórki mięśniowej zaś
znajdują się pomiędzy miofibrylami na granicy prążków I i A.
Miofibryle otacza siateczka sarkoplazmatyczna. Siateczka ta rozciąga
się wzdłuż miofibryli prostopadle do cewek poprzecznych. W miejscach
92 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Acetylocholina
Nitki aktyny
wślizgują się
noTnędzy nit-
ki miozyny
Ryc. 42. Mechanizm molekularny skurczu komórki mięśniowej poprzecznie prążkowanej.
94 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Ryc. 43. Mechanizm ślizgowy skurczu komórki mięśniowej — wsuwania się nitek aktyny
(n.a.) pomiędzy nitki miozyny (n.m.): a — rozkurcz — głowy cząsteczek miozyny (1) nie
wykazują aktywności enzymatycznej i nie stykają się z cząsteczkami aktyny (2) hamo-
wanymi przez podjednostkę I troponiny (3) przymocowanej do tropomiozyny (4); b —
skurcz — głowy cząsteczek miozyny (1) hydrolizują ATP, zmieniają swoją konformację
i przesuwają nitkę aktyny.
Mięśnie poprzecznie prążkowane 95
I Skurcze mięśni
Pod wpływem działającego na komórkę mięśniową pojedynczego
bodźca o sile progowej lub większej od progowej, jej błona komórkowa
ulega depolaryzacji, po której następuje skurcz całej komórki. Bodziec
podprogowy nie wywołuje depolaryzacji błony komórkowej i komórka
mięśniowa nie kurczy się. Komórka mięśniowa odpowiada na bodziec
zgodnie z prawem „wszystko albo nic", to znaczy pod wpływem każ -
dego bodźca o intensywności progowej lub większej od progowej reaguje
maksymalnie, nie odpowiada zaś na bodźce podprogowe.
Depolaryzacja błony komórkowej komórki mięśniowej trwa 1—3 ms.
W tym czasie błona komórkowa jest niewrażliwa na bodźce i ich nie
odbiera. Jest to okres bezwzględnej niewrażliwości (absolute refractory
period). Po fazie depolaryzacji następuje faza repolaryzacji, w czasie
której potencjał elektryczny wewnątrz komórki mięśniowej powraca do
stanu wyjściowego, tj. do stanu w okresie spoczynku przed działaniem
bodźca.
Depolaryzacja błony komórkowej wyprzedza o kilka milisekund po-
czątek skracania się mięśnia, czyli jego skurcz. Skurcz pojedynczy w mięś-
niach szybko kurczących się trwa krótko, około 7,5 ms, w mięśniach
wolno kurczących się trwa zaś znacznie dłużej — do 100 ms. Po skurczu
mięśnia następuje jego rozkurcz.
Wyróżnia się dwa rodzaje pojedynczych skurczów mięśni szkieleto-
wych: izotoniczne i izometryczne. W czasie skurczu izotonicznego (iso-
tonic contraction) komórki mięśniowe skracają się i cały mięsień ulega
skróceniu, jego napięcie zaś nie zmienia się. Przyczepy mięśnia w układzie
szkieletowym zbliżają się do siebie. Skurcz izometryczny (isometric con-
96 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Ryc. 44. Skurcz pojedynczy mięśnia poprzecznie prążkowanego: a — skurcz izotoniczny;
b — skurcz izometryczny. Bodziec (B) wyzwala czynnościowy potencjał elektryczny
w komórce oraz zmianę długości mięśnia {a) lub napięcia mięśnia (b).
traction) charakteryzuje się zwiększeniem napięcia mięśnia bez
zmian jego długości. Przyczepy mięśnia w układzie szkieletowym
nie zmieniają swojej odległości.
Powtarzające się bodźce nadprogowe z pewną częstotliwością
wywołują kolejne skurcze mięśnia. Przy pewnej częstotliwości
bodźca zaczyna występować zjawisko sumowania się skurczów
pojedynczych (summation of contractions). Dochodzi do skurczu
tężcowego zupełnego (complete tetanic contraction) lub do
skurczu tężcowego niezupełnego (incomplete tetanic contraction)
(ryc. 45). Skurcz tężcowy zupełny występuje wtedy, kiedy bodźce
pobudzają mięsień w odstępach czasu krótszych niż trwa skurcz
pojedynczy. Pobudzenie mięśnia w odstępach czasu dłuższych
niż czas trwania skurczu pojedynczego pozwala na częściowy
rozkurcz mięśnia pomiędzy bodźcami.
Mięśnie szybko kurczące się wymagają ponad stu bodźców na
sekundę, aby wystąpił skurcz tężcowy zupełny. W mięśniach
wolno kurczących się wystarcza kilkanaście bodźców na sekundę,
aby uzyskać skurcz tężcowy zupełny.
W czasie skurczu tężcowego izotonicznego mięsień skraca się,
jego napięcie zaś nie ulega zmianie. Skurcz tężcowy
izometryczny charakteryzuje się zwiększeniem napięcia mięśnia,
któremu nie towarzyszy zmniejszenie jego długości. Ruchy
kończyn i całego ciała są spowo-
Mięśnie poprzecznie prążkowane 97
Ryc. 45. Skurcz tężcowy mięśnia poprzecznie prążkowanego: a — skurcz tężcowy niezu-
pełny, bodziec o częstotliwości 25 Hz; b — skurcz tężcowy zupełny, bodziec o często-
tliwości 50 Hz. Zmiany potencjału elektrycznego wnętrza komórki i długości mięśnia.
4 — Fizjologia człowieka
98 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
Glikoliza tlenowa
1 mol glukozy + 02---------------——-----=^-—- C02 + H20
AD P+ P ATP
Hydroliza fosfokreatyny:
Fosfokreatyna+ADP^ATP+Kreatyna Ryc. 47. Glikoliza beztlenowa.
Mięśnie poprzecznie prążkowane 99
Jednostka motoryczna
Komórki mięśni poprzecznie prążkowanych szkieletowych są uner-
wiane przez komórki nerwowe skupione w jądrach ruchowych pnia
mózgowia i rdzenia kręgowego. Komórki nerwowe jąder ruchowych
wysyłają swoje wypustki — aksony — do komórek mięśniowych. Poje-
dyncza komórka nerwowa unerwia średnio około 150 komórek mięśnio -
wych. Mięśnie stale pracujące i wykonujące precyzyjne ruchy, np. mięśnie
gałek ocznych, są kontrolowane przez znaczną liczbę komórek ner-
wowych. Jeden neuron unerwia średnio tylko 10 komórek mięśniowych.
W mięśniach siłowych zaś, utrzymujących wyprostną postawę ciała,
na jedną komórkę nerwową przypada znacznie więcej komórek mięśnio-
wych. Jeden neuron unerwia średnio 200 komórek mięśniowych.
Jedna komórka nerwowa, jej wypustka, biegnąca do mięśnia i wszy-
stkie komórki mięśniowe przez nią unerwiane stanowią jednostkę moto-
ryczna (motor unit).
W warunkach prawidłowych w organizmie człowieka pojedyncze
skurcze mięśni szkieletowych prawie nie występują. Ruchy kończyn i ruchy
całego ciała są spowodowane skurczami tężcowymi izotonicznymi i izo-
metrycznymi oraz auksotonicznymi.
1 00 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
I Synapsa nerwowo-mięśniowa
W każdej jednostce motorycznej występuje jedna komórka nerwowa,
która łączy się z komórkami mięśniowymi za pomocą zakończeń aksonu.
Miejsce stykania się wypustki komórki nerwowej — aksonu — z komórką
mięśniową nosi nazwę zakończenia synaptycznego nerwowo-mięśniowego
(terminatio synapsis neuromusculariś).
Mięśnie poprzecznie prążkowane 1 03
mięśniowa ---------------mięśniowa
rozkurczona skurczona
Ryc. 51. Procesy zachodzące w obrębie synapsy nerwowo-mięśniowej w czasie przewo-
dzenia impulsu.
I Mięśnie gładkie
Komórka mięśniowa gładka {myocytus glaber) w odróżnieniu od ko-
mórki mięśniowej poprzecznie prążkowanej nie ma jednostek kurczli-
wych w postaci sarkomerów. Wnętrze komórki mięśniowej gładkiej
wypełnione jest nitkami kurczliwymi ułożonymi równolegle i biegnącymi
wzdłuż długiej osi komórki. W czasie skurczu nitki te skracają się na
skutek nasuwania się cząsteczek aktyny na cząsteczki miozyny. Wy-
stępująca w cytoplazmie kalmodulina łączy się z napływającymi przez
dokomórkowe kanały błonowe jonami wapniowymi i aktywuje właści-
wości enzymatyczne jednego z łańcuchów lekkich w głowie cząsteczki
miozyny. Następuje hydroliza ATP i zmiana konformacji głowy cząsteczki
miozyny w stosunku do nitki grubej miozyny. W wyniku tego nitki cienkie
aktyny przesuwają się wzdłuż nitek grubych miozyny.
Komórki mięśniowe gładkie występują w organizmie w dwóch różnych
pod względem czynnościowym skupieniach. Tworzą:
• wielojednostkowe mięśnie gładkie (multi-unit smooth muscle) — w któ
rych poszczególne komórki kurczą się niezależnie i pobudzenie nie
przenosi się z jednej komórki na drugą. Występują w ścianach naczyń
krwionośnych i w tęczówce;
• trzewne mięśnie gładkie (single-unit smooth muscle) — stanowią
warstwy lub pierścienie równolegle ułożonych komórek, w których
pobudzenie przenosi się z jednej komórki na drugą dzięki połączeniom
szczelinowym (gap junctions). Tworzą tym samym czynnościowe syn-
cytia. Występują w ścianach przewodu pokarmowego, w moczowo-
dach, pęcherzu moczowym i macicy.
Komórki trzewnych mięśni gładkich spełniają dwa typy czynności
mechanicznej: skurcze i zmiany napięcia. Oba typy czynności mechani-
cznej mogą występować jednocześnie lub niezależnie od siebie.
Wnętrze komórek mięśniowych gładkich ma ujemny potencjał elek-
tryczny wynoszący w spoczynku średnio — 50 mV. Zwiększenie pobud-
liwości wyraża się długotrwałym zmniejszeniem ujemnego potencjału
wewnątrzkomórkowego. To zmniejszenie potencjału spowodowane jest
otwieraniem się w błonie komórkowej kanałów jonów wapniowych, co
prowadzi do częściowej długotrwałej depolaryzacji na skutek zwięk-
szonego dokomórkowego prądu jonów Ca 2 +.
Komórka o zmniejszonej pobudliwości ma wnętrze bardziej ujemne,
osiągając —65 mV (hiperpolaryzacja), i jest całkowicie rozkurczona.
Mięśnie gładkie 1 07
Ryc. 53. Potencjał elektryczny wnętrza komórki i długość mięśnia gładkiego. Mięsień gładki:
I — w czasie przeciętnej pobudliwości, II — pobudzany w czasie zmniejszonej pobudliwości,
III — w czasie wzmożonej pobudliwości.
Ryc. 54. Potencjał elektryczny wnętrza komórki i długość mięśnia gładkiego. Mięsień gładki:
I — pobudzany w czasie przeciętnej pobudliwości, II — pobudzany w czasie wzmożonej
pobudliwości.
Mięśnie gładkie 1 09
Ryc. 55. Wpływ noradrenaliny (NA) na komórkę mięśnia gładkiego w zależności od wza-
jemnego stosunku ilościowego alpha- i beta-receptorów w błonie komórkowej.
110 Czynność komórek nerwowych i mięśniowych
I Mięsień sercowy
Mięsień sercowy składa się w istocie z dwóch mięśni. Są to: mięsień
przedsionków i mięsień komór, odgrodzone od siebie pierścieniami
włóknistymi {anuli fibrosi) otaczającymi ujście przedsionkowo-komorowe
(ostia atrioventricularis). Mięsień sercowy zbudowany jest z komórek
mięśniowych (myocyti cardiaci), które mają włókienka mięśniowe i pod-
stawowe elementy kurczliwe tworzące sarkomery. Błony komórkowe
sąsiednich komórek mięśniowych ściśle do siebie przylegają w miejscach
występowania prążków Z, tworząc pozazębianą błonkę zwaną wstawką
{discus intercalatus). Dzięki tym wstawkom i połączeniom komunikują-
cym (gap junctions) pobudzenie przenosi się z jednej komórki na drugą
i mięsień sercowy stanowi syncytium fizjologiczne (functional syncytium).
Odpowiada on na bodziec skurczem maksymalnym zgodnie z prawem
„wszystko albo nic".
Potencjał spoczynkowy komórki mięśnia sercowego wynosi 90 mV.
W spoczynku jony potasowe stale wychodzą z komórek mięśnia serco-
wego — przez tzw. kanały potasowe w błonie komórkowej — na ze -
wnątrz, tworząc odkomórkowy wolny prąd jonów potasowych. Jedno-
cześnie jony sodowe stale wchodzą do komórek, przez tzw. kanały
sodowe, tworząc dokomórkowy wolny prąd jonów sodowych. Przesu-
nięcia w rozmieszczeniu jonów spowodowane wolnym prądem jonów K +
i Na+ są wyrównywane przez pompę sodowo-potasową usuwającą jony
Na+ z komórek i wciągającą jony K + do wnętrza komórek. Utrzymywanie
się potencjału spoczynkowego jest uwarunkowane działaniem pompy
jonowej w błonie komórkowej komórek mięśnia sercowego.
W czasie pobudzenia komórek mięśnia komór serca występuje czyn-
nościowy potencjał składający się z czterech faz. Rozpoczyna się fazą
0 — bardzo szybko zachodzącą depolaryzacją, po której występuje
nieznaczna repolaryzacja, czyli faza 1, przechodząca w fazę 2, charak-
teryzującą się utrzymywaniem stałej depolaryzacji w czasie około 300 ms.
W fazie 3 następuje powrót do potencjału spoczynkowego.
Faza 0 potencjału czynnościowego jest wywołana dokomórkowym
szybkim prądem jonów sodowych (fast inward sodium current) i w nie -
wielkim stopniu przez dokomórkowy wolny prąd jonów wapniowych
Mięsień sercowy 111
Skurcz Skurcz
komór Rozkurcz komór komór Rozkurcz komór
I Odruchy
Odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie, co nosi nazwę
czynności odruchowej, jest najbardziej istotnym i podstawowym przeja-
wem funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Odruch (reflex) jest to
odpowiedź efektora wywołana przez bodziec działający na receptor
i wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego. Droga jaką przebywa
impuls nerwowy od receptora do efektora, nazywa się łukiem odruchowym
(reflex arc).
W rozwoju filogenetycznym wykształciły się drogi dla impulsów
nerwowych łączące określone receptory z określonymi efektorami. Są
to połączenia wrodzone, które w miarę wzrostu i dojrzewania orga-
nizmu, a wraz z nim ośrodkowego układu nerwowego, zaczynają prze-
wodzić impulsy nerwowe. Dzięki tym wrodzonym połączeniom bodziec
działający na określony receptor wyzwala odpowiedź określonego efek-
tora. Odpowiedź na bodziec jest odruchem wrodzonym zwanym również
odruchem bezwarunkowym — UR (unconditioned reflex).
W rozwoju ontogenetycznym wytwarzają się również nowe połączenia
pomiędzy różnymi ośrodkami. Dzięki temu pojawiają się nowe odruchy,
które są odruchami nabytymi, czyli odruchami warunkowymi — CR
(conditioned reflexes). Wytworzenie się nowego połączenia pomiędzy
ośrodkami wymaga pewnych określonych warunków. Występowanie
odruchu nabytego jest uwarunkowane działaniem zespołu bodźców.
Odruchy nabyte charakteryzują się dużą zmiennością odpowiedzi na
bodźce, w przeciwieństwie do odruchów wrodzonych, które dają zawsze
tę samą odpowiedź na ten sam bodziec.
1 22 Czucie i ruch
I Łuk odruchowy
Droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora,
stanowi łuk odruchowy.
Łuk odruchowy składa się z pięciu zasadniczych części:
•receptora;
•aferentnego włókna nerwowego (dośrodkowego);
•ośrodka nerwowego;
•eferentnego włókna nerwowego (odśrodkowego);
•efektora.
W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych, przewo-
dzących impuls nerwowy od receptora do efektora, odruchy dzielą się
na proste i złożone. Odruchy proste są to przede wszystkim odruchy
rdzeniowe. Łuki odruchowe tych odruchów składają się z dwóch lub
trzech komórek nerwowych. Impulsy nerwowe do i od rdzenia kręgowego
biegną przez nerwy rdzeniowe, które składają się zarówno z włókien
aferentnych, jak i eferentnych. W miejscu rozdzielenia się nerwu rdze-
niowego na korzeń grzbietowy (radix dorsalis) i na korzeń brzuszny
{radix ventralis) rozdzielają się również włókna aferentne od eferentnych.
Włókna aferentne wstępują do rdzenia kręgowego w korzeniach grzbie -
towych, a eferentne opuszczają rdzeń przez korzenie brzuszne.
Korzeń grzbietowy na swoim przebiegu ma zgrubienie stanowiące zwój
rdzeniowy (ganglion spinale). W zwoju rdzeniowym znajdują się ciała
neuronów czuciowych odbierających pobudzenie z receptorów. Neurony
czuciowe wysyłają wypustkę kończącą się synapsami w istocie szarej
rdzenia kręgowego. Synapsy neuronu czuciowego otaczają bezpośrednio
Odruchy 123
Odruch monosynaptyczny
W organizmie człowieka występuje tylko jeden rodzaj odruchów
monosynaptycznych. Jest to odruch na rozciąganie (stretch reflex). Odruch
ten zostaje wywołany przez rozciągnięcie mięśnia szkieletowego. Na
skutek wydłużenia komórek intrafuzalnych we wrzecionkach nerwo-wo-
mięśniowych dochodzi do pobudzenia zakończenia pierścieniowa-to-
spiralnego. Jest to zakończenie neuronu czuciowego, którego ciało
znajduje się w zwoju rdzeniowym. Na skutek rozciągania zakończenie
pierścienowato-spiralne depolaryzuje się i salwy impulsów biegną do
rdzenia kręgowego. Tam po przejściu przez jedną synapsę pobudzają
neurony ruchowe, które z kolei wysyłają impulsy wywołujące skurcz
izometryczny lub izotoniczny mięśnia szkieletowego (patrz str. 102).
Odruch polisynaptyczny
Bodziec działając na receptory, np. znajdujące się w skórze, pobudza je,
czyli depolaryzuje. Pobudzenie receptorów jest odbierane przez otacza -
jące je włókna nerwowe — wypustki neuronów czuciowych ze zwojów
rdzeniowych. Impulsy nerwowe przewodzone są przez wypustki neuro-
nów czuciowych od receptorów do istoty szarej rdzenia kręgowego.
Tam są odbierane przez neurony pośredniczące, które z kolei pobudzają
neurony ruchowe. W wyniku działania na kończynę silnego bodźca
uszkadzającego tkanki dochodzi do skurczu mięśni zginaczy i do odru-
chowego zgięcia kończyny. Odruch zginania (withdrawal reflex) kończyn
jest stosunkowo prostym odruchem polisynaptycznym.
1 24 Czucie i ruch
Ryc. 63. Łuk odruchowy somatyczny: monosynaptyczny (a) i polisynaptyczny (b) oraz
łuk odruchowy autonomiczny (c).
Ryc. 64. Dwa typy dróg przekazywania impulsacji pomiędzy neuronami: a — zwielo-
krotniony łańcuch neuronów; b — zamknięty łańcuch neuronów.
Opóźnienie synaptyczne
Impulsy nerwowe są przewodzone przez włókna nerwowe ze stałą
prędkością. Prędkość przewodzenia impulsów znacznie zwalnia się w oś-
rodkach rdzenia kręgowego. Zwolnienie ośrodkowe zależy od liczby
synaps, przez które są przenoszone impulsy. Przejście impulsu w rdzeniu
kręgowym przez jedną synapsę trwa około 0,8 ms. Czas trwania opóź-
nienia synaptycznego (synaptic delay) podlega wahaniom — może ulec
skróceniu (torowanie) do 0,5 ms lub wydłużeniu (tłumienie) do 0,9 ms
w zależności od stanu czynnościowego ośrodka ruchowego rdzenia
kręgowego.
Odruchy 127
Bardzo silny skurcz mięśnia lub bardzo silne jego rozciągnięcie powo-
duje pobudzenie ciałek buławkowatych. czyli B-receptorów znajdujących się
w ścięgnach. Ciałko buławkowate {corpusculum bulboideum) ma około
100 razy wyższy próg pobudliwości niż zakończenie pierścieni owato-spi-
ralne. Impulsy wysyłane przez B-receptory hamują neurony ośrodka dla
mięśnia kurczącego się i pobudzają neurony ośrodka dla mięśnia anta-
gonisty cznego.
Hamowanie ośrodka dla mięśni nadmiernie kurczących się lub zbyt
silnie rozciągniętych odbywa się na zasadzie hamowania auto-
gennego (autogenic inhibition). Dzięki niemu nie dochodzi do uszkodze-
nia mięśnia przez rozerwanie jego komórek.
Wstrząs rdzeniowy
Po całkowitym przerwaniu ciągłości rdzenia kręgowego, po jego
zmiażdżeniu lub gwałtownym uciśnięciu, występuje u ludzi tzw. wstrząs
rdzeniowy (spinał shock), który objawia się zniesieniem wszystkich
odruchów rdzeniowych poniżej miejsca uszkodzenia. Nie występują za-
równo odruchy na rozciąganie (mięśnie są wiotkie), jak i odruch zgi -
nania. Po pewnym czasie pierwszy powraca odruch zginania, ale w po-
staci odruchu patologicznego. U ludzi zdrowych podrażnienie skóry na
podeszwie wywołuje zgięcie podeszwowe palców, zgięcie grzbietowe stopy
i cofnięcie kończyny. Podrażnienie skóry na podeszwie po uszkodzeniu
rdzenia kręgowego wywołuje odruch patologiczny zwany odruchem
Babińskiego. Polega on na zgięciu podeszwowym czterech palców stopy
i jednoczesnym zgięciu grzbietowym palucha.
Po kilku tygodniach po uszkodzeniu rdzenia kręgowego odruchy,
początkowo bardzo słabe, stopniowo nasilają się. Dochodzi do wzmo -
żenia odruchów (hyperreflexia), a po kilku miesiącach występuje również
tzw. odruch masowy (mass reflex). Podrażnienie skóry na podeszwie
wywołuje zgięcie palców i stopy, cofnięcie obu kończyn i jednocześnie
odruchowe oddawanie moczu i kału.
I Czucie
Pobudzenie receptorów wywołuje nie tylko przewodzenie impulsów
najkrótszą drogą przez łuk odruchowy do efektorów, lecz również
przewodzenie do ośrodków, w których skupione są neurony czuciowe
5 — Fizjologia człowieka
1 30 Czucie i ruch
Percepcja
Dzięki jednoczesnemu oddziaływaniu na kilka rodzajów receptorów
możliwe jest lepsze rozpoznanie bodźca. Pojęciem wyższego rzędu w sto-
sunku do czucia jest pojęcie percepcji (perception). Obejmuje ona jed-
nocześnie kilka rodzajów czucia i dzięki temu istnieje większa możliwość
rozpoznania zarówno samych bodźców, jak i ich źródła. Podstawą
percepcji jest więc złożone wrażenie zmysłowe.
W warunkach fizjologicznych wrażenia zmysłowe powstają tylko
wtedy, kiedy impulsacja wysyłana przez receptory jest jednocześnie
przewodzona przez neurony należące do dróg czuciowych swoistych
(specific sensory pathways) i dróg czuciowych nieswoistych (nonspecific
sensory pathways). Jednoczesne przewodzenie impulsacji czuciowej przez
drogi swoiste i nieswoiste jest warunkiem odbierania wrażeń zmysło -
wych.
Drogi swoiste przewodzą impulsy w czasie snu fizjologicznego i w cza-
sie narkozy chirurgicznej. Przewodzenie przez drogi nieswoiste jest w tym
czasie zahamowane i wrażenia zmysłowe nie są odbierane. Przeciwnie,
po uszkodzeniu dróg swoistych i zachowaniu nie naruszonych dróg
nieswoistych wrażenia zmysłowe są odbierane, ale nie są rozpoznawane.
Podział czucia
W zależności od receptorów wyspecjalizowanych w odbieraniu okre-
ślonych bodźców czucie dzieli się na:
• teleceptywne;
• eksteroceptywne;
• prioprioceptywne;
• interoceptywne.
Czucie teleceptywne 1 31
I Czucie teleceptywne
Czucie teleceptywne jest odbierane przez narządy zmysłów, a więc
przez narząd powonienia, wzroku i słuchu. Przez telereceptory są odbie-
rane bodźce działające na organizm z pewnej odległości.
I Zmysł powonienia
Cząsteczki związków chemicznych wprowadzone do jamy nosowej
wraz z powietrzem wdychanym rozpuszczają się w śluzie pokrywającym
nabłonek błony śluzowej okolicy węchowej. Tą drogą działają na wy -
pustki komórek nerwowo-zmysłowych węchowych w kształcie rzęsek.
Komórka nerwowo-zmysłowa węchowa (I neuron czuciowy) jednocześnie
odbiera bodźce i przewodzi impulsy nerwowe.
Wypustki około dwudziestu komórek nerwowo-zmysłowych węcho-
wych tworzą włókna nerwowe węchowe, które po wejściu do dołu
przedniego czaszki kończą się synapsami w opuszce węchowej (bulbus
olfactorius) na komórkach nerwowych mitralnych (II neuron czuciowy).
Z opuszki węchowej aksony idą w trzech kierunkach przez:
• prążek węchowy przyśrodkowy {stria olfactoria medialis) i spoidło
przednie (commissura anterior) biegną do opuszki węchowej po stronie
przeciwnej;
Ryc. 66. Komórki nerwowo-zmysłowe, wę-
chowe (I neuron czuciowy), w okolicy
węchowej jamy nosowej odbierające bodź-
ce węchowe. (Reprodukowano za zezwole-
niem z W. Sawicki Histologia, II wyd.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warsza-
wa 1997.)
1 32 Czucie i ruch
I Zmysł wzroku
W odbieraniu fal świetlnych i ich przekształceniu na wrażenie zmy-
słowe bierze udział narząd odbiorczy, czyli oko, oraz drogi i ośrod ki
łączące oko z polem wzrokowym kory mózgu. Samo oko spełnia
złożoną funkcję. Zawiera układ optyczny, właściwe receptory — czyli
pręciki i czopki — oraz drogi dla impulsów nerwowych w samej siat-
kówce.
Gałka oczna {bulbus oculi) zbudowana jest z trzech zasadniczych
warstw. Warstwę zewnętrzną tworzy błona włóknista gałki ocznej (tunica
fibrosa bulbi), w części przedniej przezroczysta, czyli rogówka (cornea),
i w pozostałej części nieprzezroczysta, stanowiąca twardówkę (selera).
Warstwa środkowa jest utworzona z naczyniówki (choroidea), a w części
przedniej z ciała rzęskowego (corpus ciliare) i tęczówki (iris). Błona
wewnętrzna gałki ocznej (tunica interna bulbi) w przeważającej części
jest utworzona z siatkówki (retina).
Ryc. 68. Przekrój poziomy prawej gałki ocznej. Linia przerywana — oś patrzenia. Strzałki
wskazują kierunek przepływu cieczy wodnistej z komory tylnej do komory przedniej.
(Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1997.)
Ryc. 69. Zmiana krzywizny soczewki w czasie akomodacji oka: a — krzywizny soczewki
w czasie patrzenia na przedmioty odległe; b — zmniejszenie promieni krzywizn soczewki
w czasie patrzenia na przedmioty bliskie.
Konwergencja oczu
W czasie kierowania wzroku na przedmiot bardzo odległy osie patrze-
nia obu oczu są ustawione prawie równolegle. W miarę zbliżania się
obserwowanego przedmiotu gałki oczne odruchowo ustawiają się w ten
sposób, że osie patrzenia przecinają się. Nosi to nazwę konwergencji.
Im bliżej oczu znajduje się obserwowany przedmiot, tym większy jest
kąt, pod którym przecinają się osie patrzenia.
Ryc. 70. Schemat dróg i ośrodków kontrolujących szerokość źrenic: linia przerywana
czerwona — drogi i ośrodki łuku odruchowego rozszerzania źrenicy, linia przerywana czar-
na — drogi i ośrodki łuku odruchowego odruchu zwężania źrenicy, linia z punktami —
część łuku odruchowego zwężania źrenicy w czasie patrzenia na przedmioty bliskie.
C8 — ósmy segment części szyjnej rdzenia kręgowego.
Czynność siatkówki
Zasadniczymi elementami czynnościowymi siatkówki są komórki ner-
wowe skupione w trzech warstwach. Warstwę zewnętrzną siatkówki
stanowią neurony wzrokowe o wypustkach w postaci czopków i pręci-
ków, tzw. neurony wzrokowe czopkonośne i pręcikonośne. Warstwę środ-
kową tworzą neurony dwubiegunowe, a warstwę wewnętrzną — sąsia -
dująca z ciałem szklistym — neurony wzrokowo-zwojowe.
Receptorami wrażliwymi na falę świetlną, czyli fotoreceptorami, są
pręciki {bacillus) i czopki (conus). Pod wpływem fali świetlnej w pręcikach
i czopkach dochodzi do przemian chemicznych i powstający impuls
przewodzony jest przez neurony dwubiegunowe, a następnie przez neu-
rony wzrokowo-zwojowe, których aksony biegną w nerwie wzrokowym.
Pręciki
Pręcik jest to wypustka neuronu wzrokowego pręcikonośnego (cellula
optica bacillifera), w której występują spłaszczone pęcherzyki gładkiej
siateczki śródplazmatycznej w postaci dysków, wypełnione barwni -
kiem — rodopsyną (rhodopsin), czyli czerwienią wzrokową (visual purple).
Barwnik ten pochłania światło niebiesko-zielone, czyli fale świetlne
o maksimum pochłaniania w zakresie około 500 nm. Pod wpływem światła
pochodna rodopsyny — metarodopsyna I — zmienia się na metarodopsy-
nę II i następnie metarodopsynę III, która rozpada się na całkowi-cie-
trans-retinal (all-trans retinal) i białko opsynę (opsin). Jednocześnie błona
komórkowa pręcików hiperpolaryzuje się, ponieważ zamykają się kanały
dokomórkowego prądu jonów Na +. W ciemności jony Na + stale napływają
do fotoreceptorów, w czym bierze udział cykliczny guanozyno-
monofosforan (cGMP).
Pod wpływem światła i przy udziale transducyny (transducin), nale -
żącej do białek błonowych G, zostaje zaktywowany enzym fosfodieste-
raza, która metabolizuje cGMP. W ciemności dochodzi do resyntezy
rodopsyny z 11-cis-retinalu i opsyny, inaktywacji fosfodiesterazy, zwięk-
szenia zawartości cGMP i do otwierania się kanałów dokomórkowego
prądu jonów Na +. Błona komórkowa fotoreceptorów powraca do spo-
czynkowej polaryzacji. Pręciki odbierają różnice w natężeniu promieni
świetlnych padających na różne miejsca siatkówki. Obraz odbierany przez
pręciki jest nieostry, ponieważ jeden neuron wzrokowo-zwojowy odbiera
impulsy od wielu neuronów dwubiegunowych, te zaś mają synapsy
z 30—50 neuronami wzrokowymi pręcikonośnymi.
1 40 Czucie i ruch
hiperpolaryzacja błony
komórkowej fotoreceptorów
Ryc. 73. Schemat rozpadu rodopsyny pod wpływem światła i jej resynteza.
Czopki
Neuron wzrokowy czopkonośny {cellula optica conifera), podobnie
jak neuron wzrokowy pręcikonośny, wypełniony jest barwnikiem skła-
dającym się z retinalu oraz z jednego z trzech różnych białek — opsyn.
W zależności od budowy cząsteczki białka czopki pochłaniają światło
niebieskie (maksimum pochłaniania około 420 nm), światło zielone
(maksimum pochłaniania około 530 nm) lub światło czerwono-żółte
(maksimum pochłaniania około 560 nm). Pod wpływem fal świetlnych
o określonej długości w jednym z trzech typów czopków dochodzi do
rozpadu barwnika na opsynę i całkowicie-trans-retinal, tak jak w prę-
cikach.
Czopki zapewniają nie tylko odbiór światła o różnej długości fali,
lecz również ostrość widzenia. Największa ostrość widzenia jest uzyski-
wana podczas padania obrazów na okolicę dołka środkowego siatkówki
Czucie teleceptywne 1 41
Warstwa^ pręcików i c
zopków
Warstwa jądrowa
zewnętrzna
Warstwa splofowata
zewnętrzna
Warstwa jqdrowa
wewnętrzna
Warstwa splotowata
wewnętrzna
Warstwa zwojowa
Warstwa graniczna
wewnętrzna
Ostrość wzroku
Ostrość wzroku (acuity of vision), czyli siła rozdzielcza oka, jest
oceniana na podstawie obrazu padającego na plamkę żółtą. Odróżnienie
dwóch świecących punktów leżących blisko siebie zachodzi tylko wtedy,
kiedy dwa czopki zaktywowane przez promienie wysyłane przez te punkty
są przedzielone czopkiem nie zaktywowanym. Średnica czopka w plamce
1 44 Czucie i ruch
Adaptacja siatkówki
Pole widzenia
Ryc. 75. Pole widzenia prawego oka w odniesieniu do barwy białej, niebieskiej, czerwonej
i zielonej (a). Pole widzenia obu oczu (6).
Elektrookulogram i elektroretynogram
Pomiędzy rogówką i siatkówką występuje stała różnica potencjału
elektrycznego. Rogówka ma ujemny, siatkówka zaś dodatni potencjał
elektryczny. Ruchy gałek ocznych, szczególnie w płaszczyźnie poziomej,
wywołują zmiany pola elektrycznego wytworzonego przez różnicę poten-
cjału elektrycznego rogówkowo-siatkówkowego. Zmiany pola elektrycz-
nego spowodowane ruchem gałek ocznych można odebrać przy użyciu
elektrod umieszczonych na skórze w okolicach oczodołów i zarejestrować
w postaci zapisu — elektrookulogramu — ECG (electrooculogram).
Pod wpływem światła padającego na pręciki i czopki następuje prze-
chodzenie jonów przez błonę komórkową tych receptorów, a następnie
ruch jonów w płynie zewnątrzkomórkowym w siatkówce. Wahania
potencjału elektrycznego wywołane przemieszczaniem się jonów w siat-
kówce pod wpływem światła można odebrać przy użyciu aktywnej
1 46 Czucie i ruch
elektrody umieszczonej na powierzchni rogówki w postaci soczewki
kontaktowej.
Błysk światła padającego na pręciki i czopki wywołuje pojawienie się
ujemnego potencjału elektrycznego na powierzchni rogówki w postaci
fali a. Po fali a występuje fala b, o dodatnim ładunku, wywołana
przewodzeniem stanu czynnego przez neurony dwubiegunowe siatkówki
i zwiększeniem aktywności dużych podporowych komórek glejowych
(komórek Miillera). Po fali b pojawiają się fale oscylujące związane
z przewodzeniem stanu czynnego przez neurony zwojowe siatkówki.
Potencjały elektryczne wywołane światłem padającym na receptory siat-
kówki zapisywane są w postaci elektroretynogramu — ERG (electroretino-
gram).
Ryc. 77. Droga impulsów z siatkówki do kory mózgu okolicy bruzdy ostrogowej. Brakuje
całego lub części pola widzenia po uszkodzeniu: A — nerwu wzrokowego, B — włókien
skrzyżowanych w skrzyżowaniu wzrokowym, C — włókien nie skrzyżowanych w skrzy-
żowaniu wzrokowym, D — drogi wzrokowej, E, F i G — promienistości wzrokowej.
1 48 Czucie i ruch
Łagiewka i plamka
Ryc. 80. Schemat budowy błędnika błoniastego składającego się z przewodu ślimakowego,
należącego do narządu słuchu, oraz woreczka, łagiewki i przewodów półkolistych, należących
do narządu równowagi. (Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.)
152 Czucie i ruch
Ucho Ucho Ucho
wewnętrzn
zewnętrzne środkowe e
TrąbHa słuchowa
Ryc. 81. Rezonans fal akustycznych. Odkształcanie się blaszki podstawnej pod wpływem
maksymalnej amplitudy fali ciśnienia przychłonki.
Ryc. 83. Schemat budowy narządu spiralnego (Cortiego) (przekrój poprzeczny). (Re-
produkowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1997.)
1 54 Czucie i ruch
Odruchy bębenkowe
Potencjał mikrofonowy
Ryc. 85. Drogi przewodzące impulsację słuchową. Neurony przewodzące impulsację słucho-
wą znajdują się w: zwoju spiralnym ślimaka (1), jądrze ślimakowym grzbietowym i brzusznym
(2), jądrach oliwki (3), wzgórku dolnym blaszki pokrywy (4) i ciałach kolankowatych
przyśrodkowych (5).
I Czucie eksteroceptywne
Właściwości receptorów
Sekundy 0 1 2 3 i, 5
Ryc. 87. Impulsacja eferentna generowana, pod wpływem bodźca stale działającego, przez
różne rodzaje receptorów w mięśniach i w skórze oraz przez włókno nerwowe.
1 60 Czucie i ruch
Czucie eksteroceptywne 161
Ryc. 88. Przenoszenie się potencjału wywołanego drażnieniem skóry na palcach ręki. Salwa
impulsów eferentnych została odebrana w postaci potencjału elektrycznego z nerwu
posrodkowego w okolicy nadgarstka (A), przedramienia (B), łokcia (C), pachy (D), w punkcie
Erba (E), z rdzenia kręgowego na wysokości wyrostka ościstego 7 kręgu szyjnego (F i G)
i z kory mózgu kontralateralnego płata ciemieniowego (H). Przerywana linia pionowa
pomiędzy jasnymi trójkątami wyznacza początek potencjału bioelektrycznego odległego
pola. Przerywana linia pionowa pomiędzy czarnymi trójkątami wyznacza czas salw impulsów
aferentnych wstępujących do rdzenia kręgowego i do kory mózgu. Załamki dodatnie: P 9> Pj 1,
P14 i załamki ujemne Nj,, N13, N18, N20. (Reprodukowano za zezwoleniem z J. E. Desmedt. Non-
invasive analysis of the spinał cord generators activated by somatosensory input in man: near
field and far field potentials. Experimental Brain Research. Springer-Verlag, 1984, Suppl.
9, 45—62.)
6 — Fizjologia człowieka
162 Czucie i ruch
Ryc. 89. Droga przewodząca impulsy z receptorów ciepła, zimna i bólu w skórze do pól
czuciowych kory mózgu.
1 64 Czucie i ruch
Ryc. 91. Hamowanie czucia bólu w obrębie rogów tylnych rdzenia kręgowego. Neurony
czuciowe w rogach tylnych odbierają jednocześnie impulsację przekazywaną przez synapsy
pobudzające (jasne kółka) i przez synapsy hamujące (czarne kółka). Pobudzone receptory
skórne wysyłają impulsację: (1) — do pól czuciowych kory mózgu przez drogi wstępujące
swoiste (d.w.s.) i jądra przekaźnikowego wzgórza, (2) — do wszystkich pól w korze mózgu
przez drogi wstępujące nieswoiste (d.w.n.) i jądra nieswoiste wzgórza, (3) — do mięśni
poprzecznie prążkowanych i (4) — za pośrednictwem układu współczulnego do mięśni
gładkich. Impulsację bólową hamuje kora mózgu, istota szara środkowa śródmózgowia
i układ siatkowaty zstępujący poprzez neurony pośredniczące hamujące w rogach tylnych
rdzenia kręgowego, d.z. — droga zstępująca.
Czucie eksteroceptywne 1 67
I Czucie smaku
W jamie ustnej znajdują się skupione w kubkach smakowych (caliculi
gustatorii) receptory odbierające cztery podstawowe smaki: słodki, kwaś-
ny, słony i gorzki.
Komórki receptorowe odbierające czucie smaku zaopatrzone są w wy-
pustki w postaci mikrokosmków skierowanych do otworu smakowego
(porus gustatorius). Komórki smakowe zostają pobudzone przez substan-
cje rozpuszczone w śluzie pokrywającym błonę śluzową w okolicy kub-
ków smakowych i działające na mikrokosmki.
Ryc. 92. Schemat przekroju kubka
smakowego błony śluzowej języka.
(Reprodukowano za zezwoleniem
z W. Sawicki Histologia, II wyd.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 1997.)
Substancje wywołujące czucie różnych smaków pobudzają te same
komórki smakowe, lecz w różnym stopniu. Pobudzenie komórek recep-
torowych zależy od wielkości cząsteczki substancji rozpuszczonej w śluzie.
Tym samym częstotliwość impulsów nerwowych we włóknach aferen-
tnych zależy od rodzaju działającej substancji. Wrażliwość komórek
smakowych w kubkach rozmieszczonych w błonie śluzowej pokrywającej
język, krtań i gardło nie jest jednakowa.
1 68 Czucie i ruch
Dzięki różnorodnemu umiejscowieniu w błonie śluzowej kubków
smakowych i odmiennej ich wrażliwości na cząsteczki substancji rozpusz-
czonych w śluzie odbierane jest czucie czterech smaków. Próg pobudliwo-
ści komórek smakowych na jedną substancję jest różny i wynosi np. dla
wodnego roztworu chlorku sodowego od 2,71 do 43,1 mmol/L NaCl (od
0,016 do 0,25%).
Włókna nerwowe przewodzące impulsy z komórek smakowych biegną
w nerwach czaszkowych: twarzowym — VII (w strunie bębenkowej),
językowo-gardłowym — IX i błędnym — X. Pierwszy neuron czuciowy
znajduje się w zwojach tych nerwów, a drugi mieści się w jądrze samotnym
{nucleus solitarius) w rdzeniu przedłużonym. Aksony tych neuronów
przechodzą na drugą stronę rdzenia przedłużonego i — biegnąc we wstę-
dze przyśrodkowej {lemniscus medialis) — kończą się na III neuronie
czuciowym w jądrze brzusznym tylno-przyśrodkowym wzgórza {nucleus
ventralis thalami posteromedialis). W korze mózgu, w zakręcie zaśrod-
kowym powyżej bruzdy bocznej, znajduje się IV neuron czuciowy. W tej
samej okolicy kory mózgu skupione są neurony czuciowe odbierające
pobudzenie od innych receptorów z okolicy jamy ustnej i gardła.
Ryc. 93. Rozmieszczenie receptorów w błonie
śluzowej języka odbierających różne wrażenie
smakowe.
I Czucie proprioceptywne
Proprioreceptory wysyłają informacje do ośrodkowego układu ner-
wowego o stanie układu kostno-stawowo-mięśniowego oraz ruchu całego
ciała.
Czucie proprioceptywne 1 69
| Czynność błędnika
W błędniku znajdują się proprioreceptory narządu równowagi. Błęd-
nik składa się z części kostnej — błędnika kostnego (labyrinthus osseus),
i leżącej wewnątrz części błoniastej — błędnika błoniastego (labyrinthus
membranaceuś). W skład błędnika wchodzą: przedsionek (vestibulum),
obejmujący łagiewkę (utriculus), i woreczek (sacculus) oraz trzy prze-
wody półkoliste (ductus semicirculares).
Błędnik błoniasty wypełniony jest śródchłonką o dużej koncentracji
jonów K+ (150 mmol/L). W plamkach statycznych łagiewki (macula
utriculi) i woreczka (macula sacculi) oraz w grzebieniach bankowych
przewodów półkolistych (crista ampullae) znajdują się komórki nabłonka
walcowatego mające kosmki od strony śródchłonki. Są to komórki
zmysłowe włoskowate (cellulae sensoriae pilosa), czyli receptory narządu
równowagi (eąuilibrium receptors). Kosmki pokrywające powierzchnie
szczytowe tych komórek mają różną długość. Jeden najdłuższy kosmek jest
to kinocylium, kosmki krótsze zaś są to stereocylia.
W spoczynku komórka zmysłowa włoskowata stale uwalnia transmitter,
który wyzwala we włóknach nerwowych oplatających te receptory afe-
rentne impulsy nerwowe o pewnej częstotliwości. Przechylenie się stereo-
cyliów w stronę kinetocylium powoduje otwieranie kanałów dla dokomór-
kowego prądu jonów K+ w błonie komórkowej komórek włoskowatych.
Błona komórkowa depolaryzuje się i zwiększa się uwalnianie transmittera,
który wywołuje przyspieszenie częstotliwości aferentnych impulsów ner-
wowych we włóknach nerwowych stanowiących wypustki neuronów
zwoju przedsionkowego (ganglion vestibulare). Przechylenie się stereo-
cyliów w przeciwną stronę — od kinetocylium — wywołuje zamykanie się
kanałów dla dokomórkowego prądu jonów K +, hiperpolaryzację błony
komórkowej, hamowanie uwalniania transmittera i zmniejszenie często-
tliwości aferentnych impulsów nerwowych biegnących do zwoju przed-
Czucie proprioceptywne 171
Kamyki na błonie
statycznej
Ryc. 94. Schemat plamki przedsionka z komórkami receptorowymi: (1) w stanie spoczynku,
(2) zahamowanymi i (3) pobudzonymi. (Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawicki
Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.)
Oczopląs
Poza świadomością pozostaje kontrola ruchów gałek ocznych nieza-
leżnych od ruchów głowy. Na przykład w czasie obserwowania dowol-
nego przedmiotu z okna szybko jadącego pociągu występują ruchy gałek
ocznych o naprzemiennej fazie wolnej i szybkiej, które utrzymują obraz
tego przedmiotu na tym samym polu siatkówki. Takie ruchy gałek
ocznych noszą nazwę oczopląsu optokinetycznego (optokinetic nystagmus).
Ruchy gałek ocznych można również wywołać pobudzając receptory
błędnika. W tym celu stosuje się przyspieszenie (oczopląs podczasobro-
174 Czucie i ruch
I Czucie interoceptywne
Czucie trzewne (yisceral sensation) jest odbierane przez interore-
ceptory znajdujące się w narządach wewnętrznych, które pobudzane są
przez bodźce:
• mechaniczne, czyli wywołane rozciąganiem tkanek, w których się
znajdują np.: presoreceptory, baroreceptory w ścianach tętnic, mecha-
noreceptory w tkance płucnej;
• chemiczne, np.: prężność tlenu we krwi — chemoreceptory kłębuszka
szyjnego {glomus caroticum) i kłębka aortowego {glomus aorticum),
związki wytwarzane w niedokrwionych narządach wewnętrznych itp.
Impulsacja z interoreceptorów jest odbierana przez wypustki neuro-
nów czuciowych (I neuron) w zwojach rdzeniowych. Wypustki tych
neuronów stanowią włókna aferentne zazwyczaj bez osłonki mielinowej
(C d.r.), biegnące od receptorów wraz z nerwami somatycznymi i auto -
nomicznymi. Impulsacja z interoreceptorów jest przewodzona do móz -
gowia po stronie przeciwnej rdzenia kręgowego w sznurach tylnych,
bocznych i przednich. Neurony jąder brzusznych wzgórza tylno-bocznego
i tylno-przyśrodkowego przekazują impulsację do zakrętu zaśrodkowego
kory mózgu. Dzięki temu impulsacja z interoreceptorów nakłada się
w obrębie kory mózgu na impulsację z eksteroreceptorów i proprio-
receptorów.
W warunkach prawidłowych impulsacja z interoreceptorów pozostaje
poniżej progu świadomości, jednak stale jest przewodzona przez trzewne
łuki odruchowe, uczestnicząc w regulacji czynności układu sercowo--
naczyniowego, układu oddechowego, układu trawiennego i układu mo-
czowo-płciowego.
Czucie interoceptywne 175
Ryc. 96. Przełączanie się w rogach tylnych rdzenia kręgowego impulsacji biegnącej przez
trzewny łuk odruchowy na neurony przewodzące impulsację od eksteroreceptorow w skórze
i od propioreceptorów w mięśniach szkieletowych.
176 Czucie i ruch
Tabela 6
Drogi i ośrodki czuciowe swoiste
Czucie interoceptywne \11
178 Czucie i ruch
I
Drogi nieswoiste dla czucia i
percepcji
Drogę nieswoistą dla impulsów z receptorów stanowi wstępujący układ
siatkowaty (ascending reticular system). Włókna aferentne biegnące
w drogach swoistych wysyłają gałązki oboczne, czyli kolateralne, do
tworu siatkowatego pnia mózgowia (formatio reticularis trunci cerebri).
Przełączanie się impulsacji za pośrednictwem gałązek obocznych zachodzi
w większości przypadków pomiędzy II i III neuronem czuciowym dróg
swoistych. Twór siatkowaty pnia mózgowia przewodzi impulsy przez całą
sieć neuronów i synaps pomiędzy nimi. Wypustki neuronów tworu
Drogi nieswoiste dla czucia i percepcji 1 79
af ef
1 82 Czucie i ruch
Ryc. 101. Przekrój poziomy przez prawą półkulę mózgu, poniżej spoidła wielkiego mózgu,
oraz prawą i lewą torebkę wewnętrzną z drogami ruchowymi (lewa torebka
wewnętrzna) i z drogami czuciowymi (prawa torebka wewnętrzna).
I Czynność móżdżku
Móżdżek odbiera informację wysyłaną przez wszystkie receptory całego
ciała, przetwarza je i gromadzi na ułamek sekundy, a następnie kontroluje
układ ruchowy. Móżdżek pełni funkcję dystrybutora siły skurczów mięśni
poprzecznie prążkowanych, umożliwiając poruszanie się człowieka, utrzy-
manie postawy wyprostnej i wykonywanie płynnych ruchów kończyn.
W korze móżdżku są reprezentowane wszystkie rodzaje receptorów,
zarówno receptory błędników, proprioreceptory, eksteroreceptory, jak
i telereceptory. Wykazano w niej dwie somatotopowe reprezentacje re-
ceptorów całego ciała. Pierwsza prezentacja proprioreceptorów i ekste-
roreceptorów znajduje się w korze górnej powierzchni móżdżku, druga
reprezentacja zaś w korze dolnej powierzchni móżdżku. Obie reprezen-
tacje odbierają impulsy z receptorów znajdujących się po tej samej stronie
ciała. Pomiędzy pierwszą i drugą somatotopową reprezentacją występuje
reprezentacja wzroku i słuchu.
Receptory błędnika są reprezentowane w korze móżdżku starego
(archeocerebellum) po tej samej stronie ciała — ipsilateralnie — i po
przeciwnej stronie ciała — kontralateralnie.
Ryc. 103. Czynnościowe wzajemne powią-
zania pomiędzy korą prawej i lewej półkuli
mózgu z kontralateralną korą odpowied-
nich półkul móżdżku. Pierwszorzędowa
korowa reprezentacja ruchu lewej półkuli
mózgu jest czynnościowo powiązana z pra-
wą półkulą móżdżku.
1 88 Czucie i ruch
Ryc. 104. Zasadnicze połączenie pomiędzy korą mózgu, korą móżdżku i rdzeniem kręgowym.
Z pola ruchowego w prawej półkuli mózgu biegną impulsy do kory móżdżku lewej półkuli
w drogach korowo-mostowej, korowo-opuszkowej i korowo-rdzeniowej za pośrednictwem
jądra czerwiennego, jąder mostu, jądra siatkowatego bocznego rdzenia przedłużonego i jądra
dolnego oliwki. Neurony gruszkowate kory móżdżku wysyłają impulsy hamujące do jąder
móżdżku łączących się z korą mózgu za pośrednictwem jądra brzuszno-bocznego wzgórza.
Na schemacie są pominięte połączenia móżdżku z jądrami przedsionka. Włókna kiciaste
(w.k.), włókna pnące (w.p.) i aksony neuronów gruszkowatych (a.n.g.) (Na podstawie
G. J. Allen, N. Tsukahara Cerebrocerebellar communication systems. Physiological Reviews,
1974, 54, 957—1006.)
Ruchy i postawa ciała 1 89
kwas gamma--
aminomasłowy
Neuropeptydy Liczba Transmittery
— modulatory amino-
glicyna
acetylocholina
dopamina
adrenalina
serotonina
noradrenalina
kwasów w
cząsteczce
Enkefaliny 5 + + + +
Substancja P (SP) 11 + + +
Wazoaktywny peptyd 28 +
jelitowy (VIP)
Galanina 30 + +
Peptyd pochodny kalcy- 37 +
toninowego genu (CGRP)
Cholecystokinina-8 8 + + + +
(CCK-8)
Neurotensyna (NT) 13 + + +
Neuropeptyd Y (NPY) 36 + + +
Wazopresyna 9 +
argininowa (AVP)
Tyreoliberyna (TRH) 3 +
Substancja P i 11+3 +
tyreoliberyna
Motylina 22 +
Somatostatyna (SRIF) 14 +
Peptydy opioidowe 5 + 31 +
I Czuwanie i sen
U ludzi dorosłych występują cyklinicznie w ciągu doby dwa pod-
stawowe stany fizjologiczne, tj. czuwanie i sen. Około 2/3 doby przypada
na czuwanie i około 1/3 na sen. Czuwanie (wakefulness) jest to stan
aktywności układu somatycznego. Sen (sleep) natomiast jest przede
wszystkim spoczynkiem dla tego układu. W czasie snu dochodzi również
do zmian w czynności innych układów: sercowo-naczyniowego, odde-
chowego, trawiennego i gruczołów dokrewnych.
Występowanie w ciągu doby jednego okresu czuwania i jednego
okresu snu wiąże się z dojrzewaniem mózgowia. Noworodek śpi około
16 godzin na dobę, budząc się w ciągu doby od kilku do kilkunastu
razy. Wraz ze wzrostem organizmu i dojrzewaniem mózgowia czas snu
skraca się, czas czuwania zaś wydłuża. Tworzą się dwie fazy aktyw -
ności układu somatycznego, faza snu i faza czuwania.
W procesie snu i czuwania uczestniczą substancje chemiczne, tak
zwane czynniki snu (sleep factors), których jest ponad dwadzieścia, i kilka
czynników czuwania (waking factors). Do czynników snu i czuwania zali-
cza się substancje chemiczne powstające zarówno w mózgowiu, jak
również na obwodzie i wraz z krwią dopływające do mózgowia.
Do czynników snu należy melatonina wydzielana w ciemności z szy-
szynki do krwi (patrz str. 263), jak również kwas gamma-aminomasło-
wy (GABA), transmitter interneuronów hamujących, i interleukina 1
(IL-1) wytwarzana przez komórki glejowe w mózgowiu. W procesie
zasypiania oddziaływanie czynników snu przeważa nad czynnikami czu-
wania, następuje tłumienie aferentnej impulsacji przewodzonej przez
układ siatkowaty wstępujący pobudzający — RAS (reticular activating
system) (patrz str. 191) i człowiek zasypia. W czasie 7—8-godzinnego
snu nocnego zostaje zmetabolizowany nadmiar czynników snu w móz-
gowiu i poza nim — człowiek budzi się.
Wykazano zależności pomiędzy regulacją temperatury ciała i snem.
We śnie temperatura ciała stopniowo obniża się o około 0,6°C, aby przed
przebudzeniem wzrosnąć.
1 98 Czucie i ruch
Ryc. 106. Elektroencefalogram człowieka: a — fale alpha (1), blokowanie fal alpha po
otwarciu oczu (2); b — fale beta (1); c — czuwanie (w), stadia snu NREM (1, 2, 3),
REM — faza snu o szybkich ruchach gałek ocznych. (Zapisy otrzymane od Hanny
Wilczak-Szadkowskiej z Pracowni EEG i Neurofizjologii Kliniki Psychiatrycznej AM
w Warszawie.)
Ośrodek pokarmowy
Ośrodek pokarmowy (feeding center) obejmuje dwa antagonistyczne
ośrodki:
• ośrodek głodu (hunger center) znajdujący się w bocznej części pod-
wzgórza;
• ośrodek sytości (satiety center) znajdujący się w jądrze brzusz-
no-przyśrodkowym podwzgórza.
W skład ośrodka głodu i ośrodka sytości wchodzą neurony wrażliwe
na zawartość glukozy we krwi, spełniające funkcję detektorów. Apetyt
zostaje pobudzony po zmniejszeniu się stężenia glukozy we krwi i po
202 Czucie i ruch
Ośrodek pragnienia
W części środkowej podwzgórza skupione są neurony ośrodka prag-
nienia wyzwalające aktywność ruchową związaną z poszukiwaniem i pi-
ciem wody. Ośrodek ten jest ściśle związany z ośrodkiem termoregulacji
w przedniej części podwzgórza i z neuronami jądra nadwzrokowego
(nucleus supraopticus hypothalami) syntetyzującymi wazopresynę. Wzrost
temperatury krwi lub wzrost ciśnienia osmotycznego krwi prowadzi do
wzmożonego pragnienia i picia wody.
Ryc. 108. Schemat zależności pomiędzy ośrodkiem termoregulacji i ośrodkami głodu, sytości
i pragnienia.
I Układ limbiczny
Układ limbiczny, czyli rąbkowy (limbie system), obejmuje kilka struk-
tur: hipokamp (hippocampus), ciało migdałowate (corpus amygdaloi-
deum), przegrodę przezroczystą (septum pellucidum) oraz drogi je łączące:
sklepienie (fornix), prążek krańcowy {stria terminalis) i inne. Do tego
układu zalicza się również filogenetycznie najstarsze części kory mózgu:
zakręt obręczy (gyrus cinguli) oraz sąsiadujące ze sobą pola wyspy
(insula), płat skroniowy po stronie przyśrodkowej i zakręty oczodołowe
{gyri orbitales).
Układ rąbkowy kontroluje ośrodki podwzgórza zarówno związane
z aktywnością somatyczną, jak i autonomiczną oraz wewnątrzwydziel-
niczą.
Struktury należące do układu limbicznego mają połączenia z korą
mózgu. Jądra ciała migdałowatego łączą się bezpośrednio z polami
w korze mózgu swoistymi dla różnych rodzajów czucia oraz z polami
kojarzeniowymi. Hipokamp ma pośrednie połączenia z korą mózgu
bieguna przedniego płata skroniowego, z korą okołowęchową i z korą
zakrętu parahipokampa. Dzięki tym połączeniom z korą mózgu oraz
jądrami ciał suteczkowatych i przedniego wzgórza układ limbiczny uczest-
niczy w procesach uczenia się i zapamiętywania.
204 Czucie i ruch
Pola kojarzeniowe
kory mózgu
■
i
i Pamięć trwała
Czynności związane z pamięcią trwałą przebiegają w czterech fazach.
Jest to zapamiętywanie bodźców, przechowywanie śladów pamięciowych,
przypominanie śladów pamięciowych i rozpoznawanie nowych bodźców
przez ich porównanie z poprzednio zapamiętanymi bodźcami.
PAMIĘĆ TRWAŁA
PAMIĘĆ NIEOPISOWA PAMIEC OPISOWA
-proceduralna - słowne opisywanie
zapamiętanych słów i faktów
WPRAWA PAMIĘĆ
w wykonywaniu
czynności
ruchowych
SEMANTYCZNA
-stawne
odtwarzanie PAMIĘĆ
zopamie, tanych EPIZODYCZN
UŁATWIENI
E A
wykonywania -słowne
czynności opisywanie
ruchowych stów, praw} zdarzeń
twierdzeń i faktów
WARUNKOWANIE - z przeszłości
asocjacja pomiędzy
bodźcami działającymi
w przeszłości
HABITUACJA
UWRAŻLIWIENIE -
nieasocjacyjne
zmniejszenie lub
zwiększenie reakcji
na powtarzający się
bodziec
Ryc. 110. Rodzaje pamięci trwałej.
206 Czucie i ruch
Odruchy warunkowe
Odruchy warunkowe — CR (conditioned reflexes), czyli odruchy
nabyte, powstają wtedy, kiedy bodziec obojętny wyprzedza działanie
bodźca bezwarunkowego — US (unconditioned stimulus). Po jednym,
kilku lub wielu powtórzeniach bodziec warunkowy zaczyna wyzwalać
taką samą reakcję jaka występuje w czasie działania bodźca bezwarun-
kowego.
Siła odruchu warunkowego jest proporcjonalna do siły bodźca warun-
kowego tylko w pewnych granicach. Po przekroczeniu tej granicy silniej-
szy bodziec warunkowy wyzwala słabszy odruch warunkowy.
W życiu osobniczym stale się tworzą nowe odruchy warunkowe,
a poprzednio utworzone mogą zanikać. Nowy bodziec, działając po raz
pierwszy jednocześnie z bodźcem warunkowym (CS), osłabia odruch
warunkowy. Zjawisko to nosi nazwę hamowania zewnętrznego odruchów
warunkowych (external inhibition).
Ośrodki mowy
W korze mózgu człowieka w dominującej półkuli (dominant he-
misphere), lewej u znacznej większości ludzi, znajdują się:
• ośrodek ruchowy mowy Broca (Broca's speech center) związany z ar
tykulacją dźwięków w postaci słów;
• ośrodek ruchów pisarskich ręki (ability to write area) koordynujący
skurcze mięśni w czasie pisania;
• ośrodek słuchowy mowy (word deafness area) umożliwiający rozróż
nienie słyszanych słów;
• ośrodek wzrokowy mowy (word blindness area) pozwalający rozpo
znawać znaki pisarskie.
Ryc. 111. Umiejscowienie ośrodków mowy w korze mózgu człowieka. 1 — ośrodek ruchowy
mowy, 2 — ośrodek ruchów pisarskich ręki, 3 — ośrodek słuchowy mowy, 4 — ośrodek
wzrokowy mowy.
Tabela 8
Umiejscowienie funkcji w korze mózgu człowieka
Funkcja Płat Zakręt Pole wg
Brodmanna
Czucie telece- powo- skroniowy i hak zakrętu
ptywne nienie ciało hipokampa
migdałowate
Układ ruchowy
Ryc. 112. Schemat blokowy zespołów czynnościowych ośrodkowego układu nerwowego
kontrolujących układ ruchowy.
do trzewi od trzewi
Ryc. 113. Część ośrodkowa autonomicznego łuku odruchowego: linia czarna ciągła —
aferentne włókno nerwowe, linia czerwona ciągła — eferentne włókno nerwowe współczulne
przedzwojowe, linia czerwona przerywana — eferentne włókno nerwowe współczulne
zazwojowe.
216 Kontrola środowiska wewnętrznego
Transmitter noradrenergiczny
Noradrenalina (NA) uwalniająca się na zakończeniach włókien współ-
czulnych zazwojowych częściowo jest syntetyzowana w zakończeniach
tych włókien i częściowo wychwytywana z krwi krążącej. Na zakoń-
czeniach włókien typu Cs jest magazynowana w pęcherzykach synaptycz-
nych noradrenergicznych związana z adenozynotrifosforanami (ATP)
i z białkami — chromograninami.
Noradrenalina w obrębie synaps i poza synapsami jest syntetyzowana
z aminokwasu L-tyrozyny przekształconego w wątrobie z innego amino-
kwasu — fenyloalaniny. Z tyrozyny powstaje DOPA (L-3,4-dihydrok-
syfenyloalanina), która przekształca się w dopaminę, a ta zamienia się
w L-noradrenalinę.
Noradreanalina uwolniona z zakończeń do płynu międzykomórko -
wego dyfunduje i dostaje się do krwi. W czasie dyfuzji i przechodze -
nia do naczyń włosowatych NA jest częściowo rozkładana przez tlenową
metylotransferazę katecholową — COMT (catechol-O-methyltran-
Układ nerwowy autonomiczny 21 7
I -"
Oksydaza
monoaminowalMAO}
Kwas dihydroksymigdolowy
I —-----------------Tlenowa metylotransferaza katecholowa IC0MT1
Kwas 3- metoksy-i -hydroksymi gda łow y
(kwas wanilinooksymigdałowy— VMA)
Receptory adrenergiczne
W błonie komórkowej komórek narządów wewnętrznych występują
receptory adrenergiczne: alpha (ax, a2) i beta (P15 P2). Receptory alpha są
najbardziej wrażliwe na cząsteczki noradrenaliny, receptory beta zaś
najsilniej reagują pod wpływem izopropylonoradrenaliny (isoproterenol).
21 8 Kontrola środowiska wewnętrznego
M. zwieracz i m.
rozwieracz źrenicy
r
~ j ~\/- Gruczoły łzowe i ślinowe
Tarczyca
Oskrzela i płuca
Transmitter cholinergiczny
Acetylocholina (Ach) syntetyzowana jest w zakończeniach nerwowych
przy udziale enzymu — acetylotransferazy cholinowej, która przenosi
grupę acetylową z acetylo-koenzymu A (Acetyl-CoA) na cholinę.
Magazynowana jest w pęcherzykach synaptycznych w obrębie zakoń-
czeń synaptycznych. Impuls nerwowy uwalnia z zakończeń pewną liczbę
cząsteczek acetylocholiny, która działa na receptory cholinergiczne w bło-
nie komórkowej narządów wewnętrznych. Acetylocholina wiąże się z tzw.
receptorem muskarynowym i nikotynowym.
Receptory cholinergiczne
Receptor nikotynowy w błonie komórkowej narządów wewnętrznych
jest podobny do receptora w błonie postsynaptycznej zakończenia synap-
tycznego nerwowo-mięśniowego. Białko stanowiące receptor nikotynowy
zbudowane jest z pięciu podjednostek, z których każda przechodzi przez
całą grubość błony komórkowej. Pięć podjednostek tworzy w błonie
komórkowej kanał o średnicy około 0,5 nm w stanie spoczynku. Związanie
się acetylocholiny z dwiema takimi samymi podjednostkami powoduje
zmianę konformacji białka i średnica kanału poszerza się. Przez ten kanał
napływają do komórki jony sodowe i powodują jej aktywację.
Wyróżnia się pięć typów receptorów muskarynowych: M,, M2, M3, M4 i
M5. Związanie się acetylocholiny z receptorem M,, M 4 lub M5 powoduje
uwalnianie się z wewnętrznej powierzchni błony komórkowej do cyto-
plazmy inozytolotrifosforanu (IP 3) i diacyloglicerolu (DAG). Natomiast
po związaniu się acetylocholiny z receptorami M 2 lub M3 następuje
inaktywacja cyklazy adenylanowej w błonie komórkowej i zmniejsza się
stężenie cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP) w komórkach.
Dodatkowo następuje zamykanie kanałów dla dokomórkowego prądu
jonów wapniowych.
Różne typy receptorów cholinergicznych występują w błonie komór-
kowej różnych tkanek i narządów. Duża gęstość receptorów cholinergicz-
nych typu M2 występuje w błonie komórkowej komórek mięśnia ser-
cowego, typu M4 zaś w komórkach zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczych
trzustki. Preparaty farmakologiczne wybiórczo blokują jeden z recep-
222 Kontrola środowiska wewnętrznego
Tabela 9
Działanie impulsacji współczulnej i przywspółczulnej
Układ autonomiczny Część współczulna Część
przywspołczulna
cd. tab. 9
Układ autonomiczny Część współczulna Część
przywspółczulna
I Czynność gruczołów
I dokrewnych
Kontrola humoralna w organizmie wiąże się z przenoszeniem informacji
zakodowanych w postaci przekaźników chemicznych, do których należą
hormony.
Wspólną cechą wszystkich hormonów jest to, że wytworzone w jednym
narządzie, tkance lub komórce są przenoszone przez płyny
ustrojowe i oddziałują na czynność innych narządów, tkanek i
komórek.
Przekaźniki chemiczne wydzielane do płynów ustrojowych powstają w:
• wyspecjalizowanych narządach — gruczołach dokrewnych, są to hor
mony gruczołów dokrewnych;
• komórkach rozsianego układu wydzielania wewnętrznego, nazywane są
hormonami tkankowymi;
• komórkach o innej wyspecjalizowanej funkcji jako hormony o działaniu
ogólnym lub miejscowym.
Hormony o działaniu miejscowym oddziałują na sąsiednie komórki
(paracrine communication) poprzez płyn zewnątrzkomórkowy, ale nie-
które z tych hormonów mogą być również przenoszone przez krew,
wywierając wpływ na inne odległe narządy i tkanki.
Hormony wytwarzane przez gruczoły dokrewne dzieli się w zależności
od miejsca powstawania oraz budowy chemicznej ich cząsteczki. Hor-
mony wytwarzane w organizmie człowieka podzielone zostały na dwie
grupy:
(1) Zbudowane z aminokwasów lub związków pochodnych.
(2) Pochodne cholesterolu.
Pierwsza grupa — związki pochodne aminokwasów — powstaje w ko-
mórkach:
podwzgórza (patrz tab. 10, str. 228);
części gruczołowej przysadki (patrz tab. 11, str. 236);
części pośredniej przysadki (patrz tab. 12, str. 241);
szyszynki (melatonina);
gruczołu tarczowego (trijodotyronina, tyroksyna i kalcytonina);
gruczołów przytarczycznych (parathormon — PTH);
wysp trzustkowych (Langerhansa) (insulina, glukagon, somatosta-
tyna — SRIF, gastryna i trzustkowy polipeptyd);
• rdzenia nadnerczy (adrenalina, noradrenalina i enkefaliny).
8 — Fizjologia człowieka
226 Kontrola środowiska wewnętrznego
Aminokwasy i Synteza
w cytoplazmie --------" P^P eptydow
w rybosomach
I Hormony podwzgórzowe
W podwzgórzu w jądrze przykomorowym (nucleus paraventricularis)
i w jądrze nadwzrokowym (nucleus supraopticus) są u człowieka syn-
tetyzowane dwa pre-pro-hormony: pre-pro-wazopresyno-neurofizyna
druga (pre-pro-AVP-NP II) i pre-pro-oksytocyno-neurofizyna pierwsza
(pre-pro-OXY-NP I). Cząsteczki pre-pro-hormonów upakowane w pery-
karionie do pęcherzyków neurosekrecyjnych (neurosecretory vesicle),
zwanych również ziarnistościami neurosekrecyjnymi, przesuwane są we-
wnątrz aksonów do tylnego płata przysadki. W czasie transportu akso-
nalnego zachodzi w pęcherzykach potranslacyjna modyfikacja pre-pro-
hormonów, w wyniku czego w zakończeniach aksonów w pę-
228 Kontrola środowiska wewnętrznego
Tabela 10
Hormony podwzgórzowe
Skrót lub Nazwa hormonu Budowa chemiczna
symbol
AVP wazopresyna argininowa peptyd o 9 aminokwasach
OXY oksytocyna peptyd o 9 aminokwasach
CRH hormon uwalniający hormon peptyd o 41 aminokwasach
kortykotropowy =
kortykoliberyna
TRH hormon uwalniający hormon peptyd o 3 aminokwasach
tyreotropowy = tyreoliberyna
GnRH hormon uwalniający hormony peptyd o 10 aminokwasach
gonadotropowe = gonadoliberyna
GRH hormon uwalniający hormon peptyd o 44 aminokwasach
wzrostu = somatokrynina
SRIF hormon hamujący uwalnianie peptyd o 14 aminokwasach
hormonu wzrostu = somatostatyna
PIF czynnik hamujący uwalnianie dopamina
prolaktyny = prolaktostatyna
Wazopresyna
Wazopresyna argininowa — AVP (arginine vasopressin) — występująca
u człowieka jest cyklicznym dziewięciopeptydem o masie cząsteczkowej
1084.
Rozerwanie pierścienia peptydowego w wazopresynie, które najłatwiej
zachodzi między 1 i 6 aminokwasem dzięki przerwaniu wiązania dwu-
siarczkowego, powoduje utratę właściwości fizjologicznych. Wydzielona
do krwi wazopresyna jest dość szybko inaktywowana, czas jej połowicz -
nego rozpadu (T 1^) wynosi 18 minut.
Czynność gruczołów dokrewnych 229
Ryc. 118. Neuron neurosekrecyjny
podwzgórza (a) i jego zakończenia
w części nerwowej przysadki (b)
z uwzględnieniem struktur cytoplazma-
tycznych. 1 — jądro, 2 — mitochon-
drium, 3 — ziarnista siateczka śród-
plazmatyczna, 4 — aparat Golgiego,
5 — dendryt, 6 — akson, 7 — pęcherzy-
ki neurosekrecyjne, 8 — pęcherzyki
synaptyczne. (Reprodukowano za ze-
zwoleniem Michała Karaska.)
Wazopresyna kurczy mięśnie naczyń krwionośnych i zwiększa resorpcję
zwrotną wody w nerkach. W związku z tym jest również nazywana
hormonem antydiuretycznym — ADH (antidiuretic hormone). Za po-
średnictwem receptora V2 i dzięki przyspieszonej syntezie cyklicznego
adenozynomonofosforanu (cAMP) w komórkach kanalików nerkowych
zwiększa się resorpcja zwrotna wody w częściach dalszych kanalików
nerkowych i w kanalikach zbiorczych.
Wzrost ciśnienia osmotycznego krwi pobudza osmodetektory znaj-
dujące się w okolicy jądra nadwzrokowego podwzgórza. Powoduje to
uwalnianie niewielkich ilości wazopresyny z części nerwowej przysadki
do krwi i zahamowanie utraty wody przez organizm. Jednocześnie zostaje
pobudzony ośrodek pragnienia w podwzgórzu, który kieruje aktywnością
somatyczną człowieka prowadzącą do wypicia wody, a tym samym do
obniżenia ciśnienia osmotycznego krwi.
W warunkach fizjologicznych impulsacja z receptorów objętościowych
i baroreceptorów układu sercowo-naczyniowego stale hamuje uwalnianie
wazopresyny do krwi.
Natomiast obniżenie ciśnienia tętniczego na skutek utraty krwi wywołu-
je wydzielanie do krwi znacznych ilości wazopresyny. Wydzielanie wazo-
230 Kontrola środowiska wewnętrznego
Ryc. 119. Cząsteczka wazopresyny argininowej
(AVP).
presyny w czasie obniżonego ciśnienia tętniczego zachodzi na skutek
braku impulsacji aferentnej z baroreceptorow zatok tętnic szyjnych i łuku
aorty oraz zwiększenia zawartości we krwi angiotensyny II. W tych
warunkach wazopresyna wydzielana do krwi kurczy mięśnie gładkie
naczyń krwionośnych, działając za pośrednictwem receptora V 1A. Tym
Czynność gruczołów dokrewnych 231
Oksytocyna
Oksytocyna — OXY (oxytocin) — jest cyklicznym dziewięciopepty-
dem o masie cząsteczkowej 1007. Wydzielana jest do krwi z części
nerwowej przysadki na drodze odruchowej. Podrażnienie receptorów
brodawki sutkowej {papilla mammae) wywołuje wydzielanie oksytocyny,
która kurczy mięśnie przewodów mlecznych (ducti lactiferes) sutka
i wydala mleko w nich nagromadzone.
Podrażnienie receptorów w szyjce macicy (cervix uteri) i w pochwie
(vagina) również powoduje wydzielanie oksytocyny na drodze odrucho-
wej. Występuje to w czasie porodu i w czasie aktu płciowego. Roz -
ciągnięcie szyjki macicy w czasie akcji porodowej na drodze odru -
chowej powoduje wydzielanie dużych ilości oksytocyny, która z kolei,
działając na błonę mięśniową macicy, wywołuje jej skurcze i postęp akcji
porodowej.
W czasie aktu płciowego błona mięśniowa macicy (uterus) i jajowodu
(tuba uterina) kurczy się pod wpływem oksytocyny wydzielanej na drodze
odruchowej i przyspiesza transport spermatocytów przez jamę macicy
(canim uteri) i jajowód do bańki jajowodu (ampulla tubae uterinae), gdzie
następuje zapłodnienie jaja.
Hormony jajnika zmieniają pobudliwość błony mięśniowej macicy na
działanie oksytocyny. Estrogeny zwiększają pobudliwość macicy, zwięk-
szając jednocześnie umiarkowanie ujemny potencjał wewnątrz komórek
mięśnia macicy, który osiąga od —35 do —45 mV. Progesteron zmniejsza
pobudliwość macicy, tak że pod wpływem oksytocyny macica nie kurczy
się. Zmniejszenie pobudliwości wiąże się ze znacznym wzrostem ujemnego
232 Kontrola środowiska wewnętrznego
Hormon wzrostu
Ludzki hormon wzrostu — hGH (human growth hormone) — stanowi
łańcuch polipeptydowy składający się ze 191 aminokwasów o masie
cząsteczkowej 22 kDa.
W okresie pierwszych czterech lat życia wydzielanie hormonu zwiększa
się i u dzieci przed osiągnięciem dojrzałości płciowej wynosi na dobę
około 90 ug hGH, a po osiągnięciu dojrzałości płciowej około 690 |xg
hGH na dobę. U dorosłych w wieku 21 do 41 lat przysadka wydziela
około 385 ug hGH na dobę.
Zawartość hGH we krwi podlega znacznym wahaniom w ciągu doby.
Największa zawartość hGH we krwi występuje w nocy w pierwszych
godzinach snu. U ludzi powyżej 50 roku życia wydzielanie hGH zmniej-
sza się w ciągu doby. Dotyczy to również pulsacyjnego wydzielania
hGH z przedniego płata przysadki do krwi w czasie snu nocnego.
Hormon wzrostu (hGH) pobudza wątrobę, inne narządy i tkanki do
wydzielania czynników wzrostowych (growth factors), dawniej nazywa-
nych somatomedynami. Zasadniczym czynnikiem wzrostowym wydzie-
lanym pod wpływem hGH u ludzi jest czynnik wzrostowy insulino-
podobny I — IGF-I (insulin-like growth factor I) i w znacznie mniejszym
stopniu czynnik wzrostowy insulinopodobny II — IGF-II (insulin--like
growth factor II). Zawartość hGH i IGF-I we krwi zwiększa się wraz
ze wzrostem organizmu i zmniejsza się w następstwie starzenia się.
Odróżnienie bezpośredniego działania hGH od działania pośredniego
poprzez IGF-I jest często niemożliwe. Z tego względu skutki obwodowe
związane z wydzielaniem hGH nie są bezpośrednim działaniem tego
hormonu, lecz aktywacją kaskady zaczynającej się w podwzgórzu i bieg-
nącej przez przedni płat przysadki do tkanek.
Hormon wzrostu bierze udział w:
• syntezie białek organizmu;
• przemianie węglowodanów;
• przemianie tłuszczów;
• przemianie mineralnej.
Pod wpływem hormonu wzrostu (hGH) i czynnika wzrostowego
IGF-I dochodzi do przewagi procesów anabolicznych nad katabolicz-
nymi, czego dowodem jest dodatni bilans azotowy organizmu.
Hormon wzrostu wzmaga transport aminokwasów do wnętrza komó-
rek i syntezę białka komórkowego. Pod wpływem hGH w okresie
wzrostu organizmu chrząstki przynasadowe kości długich poszerzają się
i kości się wydłużają.
238 Kontrola środowiska wewnętrznego
Prolaktyna
Prolaktyna (PRL) ma masę cząsteczkową 23,4 kDa i pod względem
chemicznym jest białkiem zbudowanym ze 199 aminokwasów, zbliżonym
do hormonu wzrostu.
Prolaktyna, podobnie jak hormon wzrostu, wzmaga syntezę białka
komórkowego w całym organizmie u obu płci. Wydzielanie jej jest
stale hamowane przez uwalniany z podwzgorza do przysadkowych naczyń
Czynność gruczołów dokrewnych 239
Hormon lipotropowy
W komórkach kortykotropowych części gruczołowej przysadki, w ko-
mórkach części pośredniej przysadki i w niektórych komórkach nerwo -
wych w podwzgórzu dochodzi do ekspresji genu pre-pro-opiomelanokor-
tyny — pre-POMC (pre-pro-opiomelanocortin), której łańcuch polipep-
tydowy zawiera 265 aminokwasów. W procesie potranslacyjnej enzy-
matycznej modyfikacji łańcuch polipeptydowy cięty jest na krótsze
łańcuchy stanowiące prekursory hormonów wydzielanych przez komórki.
Takim prekursorem dla innych hormonów jest hormon beta-lipotropowy
(beta-LPH — beta-lipotropin) zawierający 91 aminokwasów i hormon
gamma-lipotropowy — gamma-LPH — o jeszcze mniejszej liczbie ami-
nokwasów.
Hormony lipotropowe (LPH) są więc prekursorami innych hormonów,
same prawdopodobnie nie stanowiąc nośnika informacji w organizmie
(tab. 12).
Hormony tropowe
Hormony tropowe: ACTH, TSH, FSH i LH wydzielane przez część
gruczołową przysadki kontrolują zależne gruczoły dokrewne. ACTH jest
małym polipeptydem mającym 39 aminokwasów w cząsteczce. TSH, FSH
i LH mają znacznie większe cząsteczki zbudowane z dwóch łańcuchów
polipeptydowych alpha i beta, w których łącznie występuje ponad 200
aminokwasów. Łańcuch alpha jest identyczny w cząsteczkach TSH, FSH
i LH, natomiast łańcuch beta jest inny w każdym z tych hormonów.
Hormony zależnych gruczołów dokrewnych: kory nadnerczy, gruczołu
tarczowego i gruczołów płciowych działają na detektory w podwzgórzu
i zwrotnie hamują sekrecję odpowiednich podwzgórzowych hormonów
uwalniających — CRH, TRH lub GnRH. Jest to mechanizm zewnętrz-
nego sprzężenia zwrotnego.
Hormony kory nadnerczy, hormony płciowe i szczególnie hormony
gruczołu tarczowego działają również bezpośrednio na komórki wydziel-
nicze części gruczołowej przysadki.
Dzięki tym sprzężeniom zwrotnym i synergicznemu lub antagonistycz-
nemu działanu hormonów na podwzgórze i część gruczołową przysadki
wydzielanie hormonów przez gruczoły dokrewne stale jest regulowane.
Hormony tropowe są wydzielane do krwi w sposób pulsacyjny, a więc
w niewielkich porcjach w odstępach od kilkunastu do kilkudziesięciu
minut i utrzymują zależne od przysadki gruczoły dokrewne na poziomie
Czynność gruczołów dokrewnych 241
Tabela 12
Potranslacyjna enzymatyczna modyfikacja prekursora pre-pro-opiomelanokortyny w ko-
Glikokortykoidy
Zasadnicze hormony glikokortykoidowe to kortyzol i kortykosteron
Wydzielane do krwi wiążą się z białkami osocza. Kortyzol wiąże się
z białkiem należącym do frakcji alpha-globulin, czyli transkortyną. lub
globuliną wiążącą kortyzol — CBG (corticosteroid-binding globulin).
Tylko niewielki procent kortyzolu i kortykosteronu krąży we krwi
w postaci wolnej, nie związanej z białkiem. Występuje stała równowaga we
Czynność gruczołów dokrewnych 243
koidy
Glikokortykoidy
związane z biał-
kiem
Ryc. 125. Regulacja stężenia wolnych glikokortykoidów krążących w osoczu krwi.
244 Kontrola środowiska wewnętrznego
Tabela 13
Hormony wydzielane przez korę gruczołu nadnerczowego
Grupa Hormon Zawartość w 1 L Okres poło- Ilość wydzielana
hormonów osocza krwi wicznego na dobę
obwodowej rozpadu we
krwi TV,
(min)
Glikokorty- kortyzol 423 nmol/L (140 ug) 60—90 30 umol/d (10 mg)
koidy kortykosteron 13 nmol/L (4 ug) 50 9,8 umol/d (3 mg)
Mineralo- aldosteron 11 20
kortykoidy -deoksykor- 20 pmol/L (70 ng) 431 pmol/d(150ug)
tykosteron
20 pmol/L (60 ng) 622 pmol/d (200 ug)
Androgeny dehydroepian- 6,25 umol/L(l,75mg) mężczyźni: 58
drosteron umol/d (15 mg)
kobiety: 39 umol/d
(10 mg)
Estrogeny estradiol ilości śladowe
Progestydy progesteron ilości śladowe
Mineralokortykoidy
Androgeny
Zasadniczym hormonem grupy androgenów wydzielanym do krwi
jest dehydroepiandrosteron — DHEA (dehydroepiandrosterone). Do jego
pochodnych należą również testosteron i estradiol wytwarzane w nie-
znacznych ilościach przez korę nadnerczy w warunkach prawidłowych.
W wyniku zaburzeń metabolicznych może dojść do wzmożonej syntezy
testosteronu lub estradiolu w korze nadnerczy.
Pod wpływem androgenów przyspieszeniu ulega synteza białek i wzrost
organizmu oraz rozwijają się niektóre drugorzędowe cechy płciowe
o typie męskim.
Wydzielanie dehydroepiandrosteronu (DHEA) — zarówno u kobiet,
jak i u mężczyzn — jest największe w wieku około 20 lat. W miarę
przybywania lat stężenie DHEA w osoczu krwi zmniejsza się u obu płci
o około 3% każdego roku.
246 Kontrola środowiska wewnętrznego
I Gruczoł tarczowy
Zasadniczym hormonem gruczołu tarczowego, czyli tarczycy, jest
tyroksyna — T4 (thyroxine) — aminokwas zawierający w cząsteczce
cztery atomy jodu. Drugim hormonem wydzielanym w mniejszej ilości
jest trijodotyronina — T3 (triiodothyronine) — aminokwas z wbudo-
wanymi trzema atomami jodu.
Ryc. 129. Pęcherzyk gruczołu tarczowego (a) i ultrastruktury komórki gruczołowej (6).
W komórce gruczołowej znajduje się dobrze rozwinięty aparat Golgiego i rozszerzone
cysterny ziarnistej siateczki śródplazmatycznej, na powierzchni komórki zwróconej do
wnętrza pęcherzyka widoczne zaś są mikrokosmki. (Reprodukowano za zezwoleniem
Michała Karaska.)
250 Kontrola środowiska wewnętrznego
Czynność gruczołu tarczowego związana jest z:
• wychwytywaniem jodu nieorganicznego i aminokwasu tyrozyny z krwi
krążącej przez komórki nabłonka pęcherzyków tarczycy;
• syntezą trijodotyroniny (T 3 ) i tyroksyny (T 4 ) wewnątrz komórek
nabłonka pęcherzyków tarczycy;
• magazynowaniem hormonów T 3 i T4 wewnątrz pęcherzyków tarczycy
w postaci związanej z tyreoglobuliną;
• uwalnianiem do krwi hormonów T 3 i T 4 w wyniku odczepiania ich
od tyreoglobułiny w komórkach nabłonka pęcherzyków tarczycy.
Jod nieorganiczny pochodzący ze spożywanych pokarmów w ilości do
około 500 ug na dobę wchłaniany jest w przewodzie pokarmowym i krąży
we krwi utrzymując koncentrację 3 ng/L osocza. W około 80% jest on
wydalany przez nerki z moczem. Resztę jodu nieorganicznego wychwytują
komórki gruczołu tarczowego, gruczołów sutkowych, gruczołów błony
śluzowej żołądka, ślinianek i w niewielkich ilościach komórki innych
narządów. Wśród komórek wychwytujących z krwi jod nieorganiczny
tylko komórki gruczołu tarczowego wiążą go z cząsteczkami amino-
kwasów.
W PĘCHERZYKU
Kalcytonina
I Jajniki
Hormony jajnika (ovarium) dzielą się na dwie grupy: estrogeny i pro-
gesteron. Obie te grupy są pochodnymi cholesterolu.
Estrogeny powstają w pęcherzykach jajnikowych drugorzędowych
dojrzewających (Graafa), są syntetyzowane w komórkach warstwy ziarnis-
tej (stratum granulosum) i w komórkach osłonki wewnętrznej (theca
interna) pęcherzyka jajnikowego (folliculus ovaricus) (patrz Rozród u płci
żeńskiej, str. 501).
Zasadniczymi hormonami należącymi do grupy estrogenów są: estra-
diol, estron i estriol. W zależności od fazy cyklu miesiączkowego wy-
dzielanie estrogenów zwiększa się lub zmniejsza. Najwięcej estrogenów
wydziela się w fazie folikularnej, od 4 do 12 dnia cyklu miesiączkowego,
oraz w drugiej połowie fazy lutealnej. 19—25 dnia cyklu, osiągając od 200
do 500 ug na dobę.
Z całkowitej ilości estrogenów występujących w osoczu krwi tylko
około 2% stanowią wolne estrogeny. Pozostałe 98% estrogenów jest
związane z białkami osocza: w około 60% z albuminą i w około 38%
z globuliną wiążącą steroidy płciowe — GBG (gonadal steroid-binding
globulin). Wolne estrogeny przenikają przez błonę komórkową, wiążą się
z receptorem cytoplazmatycznym i oddziałują na aparat genetyczny jądra
komórkowego.
256 Kontrola środowiska wewnętrznego
I Jądra
Zasadniczym hormonem wydzielanym przez komórki śródmiąższowe
(Leydiga) w jądrach (testes) jest testosteron. Jego cząsteczka ma 19 ato-
mów węgla i jest pochodną cholesterolu. Ogniwami pośrednimi w prze-
mianie cholesterolu w testosteron są hydroksypregnenolon i progesteron
(patrz Rozród u płci męskiej, str. 499).
9 — Fizjologia człowieka
258 Kontrola środowiska wewnętrznego
Wydzielanie testosteronu jest kontrolowane przez hormon luteinizujący (LH).
Po związaniu się hormonu luteinizującego z receptorem błonowym komórek
śródmiąższowych jądra dochodzi do aktywacji cyklazy adeny-lanowej,
zwiększenia stężenia cyklicznego AMP w tych komórkach i
zwiększonego wydzielania testosteronu. U dorosłych mężczyzn jądra
wydzielają od 14 do 31 umoli (4—9 mg) testosteronu w ciągu doby.
Testosteron krąży we krwi: w 65% związany z beta globuliną wiążącą
steroidy płciowe (GBG), w 33% związany z albuminą osocza i tylko w
około 2% w postaci wolnego hormonu. Zawartość całkowita testosteronu we
krwi u mężczyzn wynosi średnio około 18,2 nmol/L (5,24 ug/L) osocza.
Testosteron występuje również we krwi u dorosłych kobiet, ale w znacznie
mniejszych ilościach, średnio około 1 nmol/L (0,3 ug/L) osocza. Jest on
wytwarzany przez korę nadnerczy.
Krążący we krwi testosteron dostaje się do wątroby, gdzie jest
zamieniany na 17-ketosteroidy wydalane z organizmu przez nerki wraz z
moczem. Dwie trzecie 17-ketosteroidów wydalanych z moczem są to pochodne
androgenów z kory nadnerczy, a tylko jedną trzecią 17-ketosteroidów
stanowią metabolity testosteronu powstającego w jądrach.
Zwiększenie zawartości testosteronu we krwi powoduje pobudzenie
detektorów w podwzgórzu, zmniejszenie ilości wydzielanego do przy-
Czynność gruczołów dokrewnych 259
Rola testosteronu
Testosteron wydzielany jest do krwi osób obu płci, z tym że u mężczyzn
wydzielany jest w ilości kilkakrotnie większej niż u kobiet. Działanie
testosteronu na organizm kobiet jest również maskowane występowaniem
estrogenów, które mają w pewnym stopniu działanie antagonistyczne
w stosunku do testosteronu.
Testosteron wywołuje:
• u mężczyzn — rozwój cech płciowych męskich obejmujący wykształ
cenie się zewnętrznych narządów płciowych, wzrost gruczołu kroko
wego (prostata), pęcherzyków nasiennych (vesiculae seminales), wy
kształcenie się budowy ciała i owłosienia typu męskiego;
• u płodów płci męskiej — różnicowanie się ośrodka rozrodczego
w pod wzgórzu w kierunku ośrodka typu męskiego. Ośrodek rozrodczy
typu męskiego jest niecykliczny, co wyraża się stałym poziomem
wydzielania gonadotropin (FSH i LH);
• u obu płci — przyspieszenie syntezy białek, zatrzymanie wody i elektro
litów w organizmie, działając wraz z pozostałymi androgenami po
chodzącymi z kory nadnerczy.
260 Kontrola środowiska wewnętrznego
I Gruczoły przytarczyczne
Hormonem wydzielanym przez gruczoły przytarczyczne (glandulae
parathyroideae) jest hormon zwany parathormonem — PTH (parathy-
roid hormone). Jest to polipeptyd składający się z 84 aminokwasów
o masie cząsteczkowej 9,5 kDa i okresie połowicznego rozpadu we krwi
TV2 = 18 minut.
Parathormon zwiększa w osoczu krwi stężenie jonów wapniowych,
ponieważ pobudza:
• uwalnianie jonów Ca 2+ z tkanki kostnej do krwi;
• tworzenie się w nerkach witaminy D 3, która przyspiesza wchłanianie
jonów Ca2+ do krwi w jelitach;
• resorpcję zwrotną jonów Ca 2+ w kanalikach nerkowych.
I Wyspy trzustkowe
Wyspy trzustkowe (Langerhansa) stanowią około 1% masy całej
trzustki. W wyspach trzustkowych {insulae pancreaticae) występują ko-
mórki A wydzielające glukagon, komórki B wydzielające insulinę i amy-
linę, komórki D wydzielające somatostatynę (SRIF) i komórki F —
trzustkowy polipeptyd (pancreatic polypeptide) o 36 aminokwasach. Glu-
kagon jest polipeptydem składającym się z 29 aminokwasów o masie
cząsteczkowej 3,5 kDa. Insulina zaś jest hormonem białkowym skła -
dającym się z 2 łańcuchów polipeptydowych A i B, zawierających razem
51 aminokwasów o masie cząsteczkowej 5,7 kDa. Okres połowicznego
rozpadu insuliny we krwi (T 1/2) wynosi około 5 minut.
Insulina krążąca we krwi jest wychwytywana przez tkanki i maksy-
malny wynik jej działania występuje w czasie od 2 do 4 godzin. Komórki
wątrobowe są wystawione na działanie większego stężenia insuliny niż
komórki innych tkanek. Cała wydzielona przez komórki wysp trzust-
kowych insulina przepływa przez wątrobę we krwi żyły wrotnej. Tam
też przeważająca jej część jest rozkładana przez enzym wątrobowy
transhydrogenazę. Insulina zsyntetyzowana przez komórki B wysp trzust-
kowych jest w nich magazynowana w pęcherzykach cytoplazmatycznych.
Zwiększenie zawartości glukozy we krwi dopływającej do trzustki powodu-
je egzocytozę hormonu, polegającą na otwieraniu się błony komórkowej
w miejscu stykania się z pęcherzykami zawierającymi insulinę i wydzielaniu
ich zawartości na zewnątrz komórki.
Ryc. 135. Budowa schematyczna komórki
B wyspy trzustkowej (Langerhansa). (Re-
produkowano za zezwoleniem z W. Sawi-
cki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Le-
karskie PZWL, Warszawa 1997.)
262 Kontrola środowiska wewnętrznego
Zwiększenie stężenia jonów Ca 2+ w cytoplazmie komórek B jest
czynnikiem wywołującym egzocytozę pęcherzyków zawierających insu-
linę. Insulina zmniejsza stężenie glukozy we krwi, co zwrotnie hamuje
wydzielanie komórek B i utrzymuje stałe stężenie glukozy we krwi.
Poza mechanizmem samoregulacji wydzielanie insuliny zwiększają:
impulsacja eferentna przewodzona przez nerw błędny, sekretyna, gluka-
gon, enteroglukagon oraz adrenalina działająca poprzez beta-receptory
adrenergiczne i cykliczny AMP.
Pod wpływem zwiększającego się stężenia glukozy we krwi wydziela się
z komórek B wraz z insuliną drugi hormon — amylina. Ludzka amylina
(human amylin) jest polipeptydem o 37 aminokwasach, zbliżonym pod
względem budowy chemicznej do kalcytoniny i peptydu pochodnego
od genu kalcytoninowego (CGRP). Amylina działa antagonistycznie
w stosunku do insuliny, zwiększa uwalnianie glukozy z wątroby do krwi
i hamuje syntezę glikogenu w mięśniach poprzecznie prążkowanych
szkieletowych. W warunkach fizjologicznych wpływ insuliny na meta-
bolizm węglowodanów znacznie przewyższa oddziaływanie antagoni-
styczne amyliny.
Glukagon, wytwarzany przez komórki A wysp trzustkowych, zwiększa
stężenie glukozy we krwi, aktywując fosforylazę w komórkach wątro-
bowych i przyspiesza glikogenolizę. Glukagon wydzielony przez wyspy
trzustkowe dostaje się do wątroby przez żyłę wrotną i tam prawie
całkowicie jest pochłaniany, tak że do krwi krążenia ogólnego przedostaje
się tylko w niewielkiej ilości. W czasie głodzenia wydzielanie glukagonu jest
znacznie zwiększone i prawidłowe stężenie glukozy we krwi jest zacho-
wane. Działanie glukagonu jest antagonistyczne w stosunku do insuliny.
Insulina i glukagon są podstawowymi regulatorami przemiany węglo-
wodanowej w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę
komórkową i syntezę białek i tłuszczów w komórkach.
Rola insuliny
Insulina działa na większość komórek w organizmie, ale szczególnie
silny jej wpływ zaznacza się na komórki wątrobowe, mięśniowe i tkankę
tłuszczową.
Pod wpływem insuliny wątroba zmniejsza uwalnianie i zwiększa
wchłanianie glukozy, zmniejsza wytwarzanie mocznika, zmniejsza stę-
żenie cyklicznego AMP i zwiększa wychwytywanie fosforanów i potasu
z krwi. Działa za pośrednictwem kodu genetycznego kontrolującego
tworzenie w komórkach wątrobowych enzymów w ten sposób, że wy-
twarzanie enzymów związanych z syntezą glikogenu wątrobowego zwięk-
sza się, enzymów glikogenolitycznych zaś maleje.
Komórki mięśni szkieletowych, mięśni gładkich i mięśnia sercowego
pod wpływem insuliny zwiększają aktywny transport przez błonę komór-
kową do wewnątrz: glukozy, aminokwasów, jonów potasowych i fosfo -
ranowych. Wewnątrz komórek mięśniowych zostaje przyspieszony meta-
bolizm węglowodanów, synteza białek i synteza kwasów tłuszczowych.
Na tkankę tłuszczową insulina działa w ten sposób, że zwiększa syn-
tezę kwasów tłuszczowych i triacylogliceroli oraz hamuje cyklazę adeny-
lanową i tworzenie cyklicznego AMP. Zmniejszenie zawartości cyklicz-
nego AMP hamuje uwalnianie z tkanki tłuszczowej wolnych kwasów
tłuszczowych.
I Szyszynka
Hormonem wydzielanym przez szyszynkę (epiphysis) jest melatonina.
Komórki gruczołowe szyszynki wychwytują z krwi 5-hydroksytryptaminę
i metabolizują ją do melatoniny, czyli N-acetylo-5-metoksytryptaminy,
oraz związków pochodnych.
Melatonina i jej pochodne metabolity wydzielane są do krwi i do płynu
mózgowo-rdzeniowego.
Wydzielanie szyszynki kontrolowane jest przez impulsy wysyłane przez
siatkówkę oka. Pod wpływem światła siatkówka wysyła impulsy ner -
wowe biegnące przez nerwy wzrokowe, jądro ponad skrzyżowaniem
wzrokowym podwzgórza (nucleus suprachiasmaticus hypothalami), pień
mózgowia i rogi boczne rdzenia kręgowego do zwoju szyjnego górnego
(ganglion cervicale superius). Synteza i wydzielanie melatoniny do krwi są
stale hamowane w ciągu dnia, wtedy kiedy światło pada na siatkówkę,
natomiast zwiększają się w czasie nocnych ciemności.
264 Kontrola środowiska wewnętrznego
I Grasica
Z części korowej i rdzennej grasicy wyizolowano ponad dwadzieścia
związków o budowie peptydowej. Sześć z nich — to jest: tymopoetyna,
tymozyna alpha-1, alpha-7, beta-4, czynnik humoralny grasicy (thymic
humoral factor) i grasiczy czynnik surowicy (serum thymic factor), czyli
tymulina (thymulin) — ma uczestniczyć w tworzeniu się odporności
komórkowej w organizmie. Jako hormony grasicy mają brać udział
w procesie dojrzewania limfocytów T w samej grasicy stanowiącej
tkankę limfoidalną centralną, jak również po ich wyjściu z grasicy
Hormony tkankowe 265
Ryc. 138. Udział podwzgórza, części gruczołowej przysadki i kory gruczołu nadnerczowego
w powstawaniu limfokin i tymozyny zwrotnie działającej na wydzielanie kortykoliberyny
(CRH) przez neurony peptydergiczne podwzgórza.
I Hormony tkankowe
W organizmie wytwarzane są liczne substancje, których działanie
ogranicza się do miejsca ich powstawania, lub które po dostaniu się do
krwi krążą w organizmie i działają na inne tkanki lub narządy.
W błonie śluzowej przewodu pokarmowego powstają hormony pep-
tydowe żołądkowo-jelitowe kontrolujące wydzielanie soków trawiennych
i motorykę przewodu pokarmowego. Są to: gastryna, sekretyna, chole-
cystokinina, peptyd hamujący czynność żołądka (GIP), wazoaktywny
peptyd jelitowy (VIP), motylina, peptyd uwalniający gastrynę (GRP)
i somatostatyna (patrz Hormony żołądkowo-jelitowe, str. 450).
Nerki wydzielają do krwi reninę, która jest enzymem proteolitycznym,
i erytropoetynę działającą na erytropoezę w szpiku kostnym (patrz
str. 492).
266 Kontrola środowiska wewnętrznego
Tabela 14
Najważniejsze eikozanoidy — miejsce ich powstawania i działania
Eikozanoid Symbol Miejsce Działanie
powstawania
Prostaglandyna E PGE2 komórki w całym rozkurcza błonę mięśniową
organizmie naczyń krwionośnych
Prostaglandyna F PGF2 komórki w całym kurczy błonę mięśniową naczyń
organizmie krwionośnych
Tromboksan A2 TxA2 trombocyty kurczy błonę mięśniową naczyń
krwionośnych
Prostacyklina I2 PGI2 śródbłonek naczyń hamuje agregację trombocytów
krwionośnych
Leukotrien B4 LTB4 granulocyty chemotaksja dodatnia
Leukotrien C4 LTC4 komórki tuczne kurczy mięśnie gładkie w ścia-
Leukotrien D4 LTD4 w płucach nach oskrzeli i w ścianach naczyń
Leukotrien E4 LTE4 krwionośnych w płucach
I Czynniki wzrostowe
Szczególne znaczenie w organizmie wśród hormonów tkankowych
mają czynniki wzrostowe (growth factors). Wytwarzane są przez komórki
różnych tkanek i oddziałują zarówno na komórki znajdujące się w sąsiedzt-
wie (działanie parakrynne), jak i na komórki w odległych tkankach
(działanie endokrynne). Stale zwiększa się liczba nowo odkrytych czyn-
ników wzrostowych o specyficznym działaniu.
Obecnie czynniki wzrostowe można podzielić na cztery grupy:
• czynniki wzrostowe tkankowe;
• cytokiny i limfokiny;
• czynniki hematopoetyczne;
• czynniki angiogenetyczne.
Tabela 15
Czynniki wzrostowe
Skrót Nazwa Liczba Narządy i tkanki Działanie
lub amino- wydzielające
symbol kwasów
Cytokiny i limfokiny
Cytokiny i limfokiny pobudzające wzrost są to przekaźniki chemiczne
wytwarzane przez limfocyty, makrofagi, komórki śródbłonka naczynio-
wego, komórki szpiku kostnego czerwonego, komórki glejowe, fibroblasty
i komórki innych tkanek. Pod wpływem cytokin i limfokin dochodzi
do licznych reakcji komórkowych, w tym również do wzrostu komórek
biorących udział w odpowiedzi immunologicznej organizmu na działanie
270 Kontrola środowiska wewnętrznego
I Termoregulacja
Ssaki, a więc i człowiek, zostały wyposażone w rozwoju filogene-
tycznym w fizjologiczny mechanizm utrzymujący stałą temperaturę śro-
dowiska wewnętrznego organizmu. Dzięki temu mechanizmowi tem-
peratura krwi przepływającej przez serce waha się jedynie nieznacznie
i wynosi około 37°C. Z punktu widzenia praktyki lekarskiej można
temperaturę ciała uważać za stałą, mając na uwadze cykliczne dzienne
jej zmiany w granicach 0,5—0,7°C. Temperatura ciała jest najniższa
w czasie snu we wczesnych godzinach rannych, a najwyższa we wczesnych
godzinach wieczornych.
U kobiet temperatura ciała zmienia się w zależności od okresu cyklu
miesiączkowego — podwyższa się w dniu owulacji i utrzymuje na tym
poziomie w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego.
Temperatura środowiska wewnętrznego jest w znacznym stopniu
niezależna zarówno od szybkości utraty ciepła, jak i wielkości wytwa-
rzania ciepła w organizmie.
Odprowadzanie ciepła z
organizmu
Organizm traci ciepło (body heat loss) w stosunku do otoczenia o niż-
szej temperaturze przez:
• skórę (promieniowanie, przewodnictwo i pocenie się);
• układ oddechowy (z wydychanym powietrzem);
• przewód pokarmowy i układ moczowy (z kałem i moczem).
Podwyższenie temperatury krwi dopływającej do podwzgórza, do
ośrodka termoregulacji, powoduje pobudzenie termodetektorów i przy-
spiesza utratę ciepła, co zachodzi w wyniku:
• rozszerzenia naczyń skórnych i wydzielania potu przez gruczoły po
towe;
• przyspieszenia pracy serca i pogłębienia oddechów. Przez płuca prze
pływa więcej krwi i z powietrzem wydychanym odprowadzane jest
więcej ciepła;
• pobudzenia ośrodka hamującego drżenie mięśniowe w śródmózgowiu.
Pod wpływem tego ośrodka nie występuje drżenie mięśniowe, czyli
skurcze komórek mięśniowych.
Termoregulacja 273
Ośrodek termoregulacji
Temperaturę ciała utrzymuje na stałym poziomie ośrodek termoregu-
lacji znajdujący się w części przedniej podwzgórza. Ośrodek ten działa
na zasadzie termostatu, kontrolując inne ośrodki.
Obniżenie temperatury krwi przepływającej przez podwzgórze hamuje
termodetektory, co powoduje zwiększone wytwarzanie ciepła lub zmniej-
szoną jego utratę za pośrednictwem:
• ośrodka wyzwalającego drżenie mięśniowe — przestaje on być hamo
wany przez ośrodek termoregulacji. Pojawiają się dreszcze, czyli skur
cze komórek mięśniowych i wytwarza się ciepło w mięśniach szkie
letowych — termogeneza drżeniowa (shivering thermogenesis);
• ośrodków kontrolujących układ współczulny — pobudzenie układu
współczulnego powoduje wydzielanie się z zakończeń neuronów zwojo
wych noradrenaliny. Pod wpływem noradrenaliny przyspiesza się
metabolizm komórek mięśni szkieletowych i komórek tkanki tłusz
czowej;
• ośrodków kontrolujących wydzielanie gruczołów dokrewnych —
z rdzenia nadnerczy wydziela się adrenalina przyspieszająca metabolizm
glukozy w wątrobie i w mięśniach szkieletowych oraz metabolizm
tkanki tłuszczowej;
• hormonów gruczołu tarczowego (trijodotyroniny i tyroksyny) — dłu
żej trwające obniżenie średniej temperatury otoczenia powoduje stałe
zwiększenie metabolizmu wewnątrzkomórkowego w organizmie. Biorą
w tym udział: podwzgórzowy hormon uwalniający hormon tyreotro-
274 Kontrola środowiska wewnętrznego
Tarczyca-------------"■ T3 + Tu
\
Wyiwarzanie
ciepła w
tkankach
Gorączka
Termodetektory w podwzgórzu pod wpływem wytwarzanych miej-
scowo prostaglandyn stają się mniej wrażliwe na podwyższającą się
temperaturę krwi. Termostat biologiczny przestawia się na wyższą tem-
Termoregulacja 27'5
I Krew
Krew wypełniająca łożysko krwionośne stanowi tkankę płynną, od-
graniczoną od innych tkanek organizmu co najmniej jedną warstwą
komórek, którą tworzą komórki śródbłonka naczyniowego.
Całkowita objętość krwi (TBV — total blood volume) wypełniająca
łożysko krwionośne stanowi od 1/20 do 1/13 masy ciała.
Krew zawiera:
• elementy upostaciowane, czyli erytrocyty (krwinki czerwone), leukocyty
(krwinki białe) i trombocyty (płytki krwi);
• nieupostaciowane składniki osocza krwi.
Czynność tkanek krwiotwórczych 277
I Szpik kostny
Szpik kostny czerwony {medulla ossium rubra) jest zasadniczym narzą-
dem krwiotwórczym w życiu pozapłodowym. Szpik kostny stanowi około
5% masy ciała, w tym około połowa, czyli 2,5% masy ciała, przypada na
szpik czerwony, w którym powstają elementy morfotyczne krwi. Wypełnia
istotę gąbczastą {substantia spongiosa) kości płaskich, mostek (sternum),
żebra (costae), kości biodrowe (ossa ilia), trzon kręgów (corpus vertebrae)
oraz jamy szpikowe {cava medullaria) w sąsiedztwie nasad (epiphyses)
kości długich. W okresie wzmożonej czynności szpik kostny czerwony
zwiększa swą masę, zajmując miejsce szpiku kostnego żółtego.
W szpiku kostnym czerwonym, poza komórkami hematopoetycznymi,
o różnym stopniu zróżnicowania, występują w niewielkiej liczbie adipocy-
ty, komórki zrębu, komórki tworzące ściany zatok szpikowych, czyli
komórki śródbłonka i przydanki, oraz komórki bariery. Komórki stano-
Tabela 16
Czynniki wzrostowe hematopoetyczne
Skrót lub Nazwa Komórki wydzielające Główne działanie
symbol
Tabela 17
Elementy morfotyczne w szpiku kostnym czerwonym i we krwi obwodowej
Układ Szpik kostny Krew obwodowa
Średnia Zakres prawi- Średnia Okres
(%) dłowych (%) połowicznego
wartości rozpadu
(%)
Granulocytamy 56,2 50,4—70,5 0,088 7 godzin
Erytrocytarny 25,6 18,4—33,8 99,857 28 dni
Limfocytarny 16,2 11,1—23,2 0,047 od kilku dni do
kilkunastu
tygodni
Monocytarny 0,3 0—0,8 0,005 kilka dni
Megakariocytarny 0,1 0—0,4 ___* trombocyty 4
—5 dni
Komórki 1,3 0,4—3,9 — —
plazmatyczne
Komórki siateczki 0,3 0—0,9 - —
Erytrocytopoeza
W szpiku kostnym czerwonym z komórek macierzystych linii eryt-
rocytów, komórek CFU-E, powstają kolejno: proerytroblasty, erytroblasty
zasadochłonne I i II oraz erytroblasty polichromatofilne. Wszystkie te
komórki należą do puli komórek dzielących się. Na etapie erytroblastów
zasadochłonnych zachodzi w tych komórkach ekspresja genów związa-
nych z syntezą łańcuchów polipeptydowych globiny. Cytoplazma erytro-
blastów zasadochłonnych i polichromatofilnych zaczyna wypełniać się he-
moglobiną. W miarę wypełniania się cytoplazmy hemoglobiną w jądrach
komórkowych zmniejsza się synteza matrycowego kwasu rybonukleino-
wego (mRNA). Erytroblasty ortochromatyczne przeciskają się pomiędzy
komórkami tworzącymi ścianę szpikowych zatok żylnych, pozostawiając
piknotyczne jądra komórkowe w miąższu szpiku, gdzie są fagocytowane
przez komórki siateczki. Tak powstające retikulocyty znajdują się w szpi-
kowych zatokach żylnych, tworząc pulę rezerwy szpikowej.
Cykl rozwojowy erytrocytów w szpiku kostnym, czyli łączny czas
przypadający na dzielenie, różnicowanie i dojrzewanie, począwszy od
komórek pnia aż do erytrocytu, trwa około 5 dni.
We krwi obwodowej retikulocyty stanowią około 0,5% puli eryt -
rocytów krążących we krwi. Po utracie znacznych ilości krwi zwiększa się
procent retikulocytów we krwi w związku z ich przyspieszonym prze-
chodzeniem z puli rezerwy szpikowej do puli komórek krążących.
Zasadniczym czynnikiem wzrostowym pobudzającym erytrocytopoezę
jest erytropoetyna — EPO (erythropoietin). Jest to białko o masie
cząsteczkowej 18 kDa (34—39 kDa kiedy jest całkowicie glikozylowane)
wytwarzane u ludzi dorosłych w 85% w nerkach i w 15% w wątrobie.
Zmniejszenie prężności tlenu w nerkach jest zasadniczym czynnikiem
zwiększającym wydzielanie erytropoetyny do krwi (patrz Czynność we-
wnątrzwydzielnicza nerek, str. 492).
Jony żelaza są niezbędne w biosyntezie hemoglobiny. Erytroblasty
pozyskują jony żelaza za pośrednictwem białka osocza — transferryny
Czynność tkanek krwiotwórczych 283
ERYTROCYT
^Mft ^y C- 1^* Erytrocytopoeza w szpiku kostnym
czerwonym. Z komórki ukierunkowanej linii ery-
trocytów CFU-E powstają kolejne proerytroblasty i erytroblasty. Erytroblasty ortochroma-
tyczne tracą jądro komórkowe i przechodzą z miąższu szpiku do zatok szpikowych,
przekształcając się w retikulocyty. Czynniki hematopoetyczne: CSF-GM, IL-3, IL-9, IL-11,
EPO.
284 Krążenie
Granulocytopoeza
Z trzech różnych komórek macierzystych szpiku kostnego czerwonego
wywodzą się granulocyty, czyli: (1) leukocyty obojętnochłonne — neu-
trofile, (2) leukocyty eozynochłonne — eozynofile i (3) leukocyty zasado-
chłonne — bazofile.
Neutrofile pochodzą od komórki macierzystej linii neutrofilów, czyli
komórki CFU-G. Z tych komórek powstają kolejno: mieloblasty, promie-
locyty i mielocyty tworzące pulę komórek dzielących się (proliferative
pool).
Proliferacja i dojrzewanie komórek szpikowych linii neutrofilów za-
chodzi pod wpływem czynników wzrostowych, takich jak: czynnik wzro-
stowy granulocytów — CSF-G (colony-stimulating factor-granulocyte),
czynnik wzrostowy pierwszy — CSF-1 (colony-stimulating factor 1), i
czynnik wzrostowy granulocytów i makrofagów — CSF-GM (colony--
stimulating factor granulocyte/macrophage).
Dalszy etap rozwoju komórek szpiku linii neutrofilów, to ich doj-
rzewanie bez mitotycznego podziału. Do puli komórek dojrzewających
i rezerwy szpikowej (maturation and reserve pool) należą metamielo-
cyty i neutrofile o jądrach komórkowych pałeczkowatych i segmen-
towanych.
W szpiku kostnym czerwonym komórki linii neutrofilów są najliczniej-
sze. Łączny czas potrzebny na przejście od pluripotencjalnej komórki pnia
przez wszystkie etapy podziałów, różnicowania i dojrzewania do postaci
neutrofilów segmentowanych wynosi około 6—7 dni.
Komórki szpiku linii eozynofilów pochodzą od komórki macierzystej
linii eozynofilów — CFU-Eos (colony forming unit eosinophils) i prze-
chodzą kolejno etapy podziałów, różnicowania i dojrzewania, tak jak
komórki linii neutrofilów. Procesy te są regulowane przez czynnik ko-
mórek pnia — SCF (stem celi factor), interleukinę 3 (IL-3), czynnik
wzrostowy granulocytów — CSF-G (colony-stimulating factor-granulocy-
te) i są wspomagane przez interleukinę 5 (IL-5) oraz czynnik wzrostowy
granulocytów i makrofagów — CSF-GM (colony-stimulating factor
granulocyte/macrophage).
Komórki szpiku kostnego pochodzące od komórki macierzystej linii
bazofilów — CFU-Baso (colony-forming unit basophil) — przechodzą
kolejne etapy podziałów, różnicowania i dojrzewania, tak jak komórki
linii neutrofilów. Czynnikami regulującymi te procesy są następujące
cytokiny: czynnik komórek pnia (SCF), interleukiny (IL-3, IL-4, IL-10)
i czynnik wzrostu nerwów (NGF).
286 Krążenie
Ryc. 143
Czynność tkanek krwiotwórczych 287
Monocytopoeza
Do makrofagów zaliczane są duże komórki żerne występujące w tkan-
kach, w tym również w szpiku kostnym czerwonym. Te same komórki
krążące we krwi zaliczane są do monocytów. Komórki, od których
wywodzą się makrofagi/monocyty są to komórki macierzyste makrofagów
ukierunkowane — komórki CFU-M (colony-forming unit macrophage).
W czasie proliferacji, różnicowania i dojrzewania makrofagów/mono-
cytów dochodzi do ekspresji cząsteczki różnicującej CD 14. Dzięki tej
cząsteczce różnicującej w błonie komórkowej (patrz str. 293) można
dokładnie odróżnić monocyty od innych komórek znajdujących się we
krwi obwodowej, szczególnie od dużych limfocytów, które pod względem
morfologicznym mogą się nie różnić od monocytów.
Komórki CFU-M proliferują, różnicują się i dojrzewają przechodząc
kolejno etapy: monoblastów, promonocytów i monocytów. Procesy te trwają
łącznie od 1 do 3 dni i kończą się przejściem monocytów ze szpiku do krwi
krążącej. Monocyty nie tworzą puli rezerwy szpikowej, lecz po zakoń-
czeniu dojrzewania przechodzą do krwi krążącej. Czynnikiem pobudzają-
cym komórki macierzyste CFU-M jest czynnik wzrostowy granulocytów
i makrofagów (CSF-GM) działający wspólnie z czynnikiem wzrostowym
pierwszym (CSF-1), lub też interleukina 6 (IL-6) wraz z czynnikiem
wzrostowym pierwszym (CSF-1).
Trombocytopoeza
Trombocyty, czyli płytki krwi, są to krążące we krwi fragmenty
cytoplazmy megakariocytów. Komórka macierzysta megakariocytów —
CFU-Mk (colony-forming unit megakariocyte) kończy etap proliferacji
w szpiku kostnym czerwonym. Komórka ta dzieli się od dwóch do pięciu
288 Krążenie
Ryc. 144
Czynność tkanek krwiotwórczych 289
Limfocytopoeza
Limfocytopoeza (lymphocytopoiesis) zachodzi w tkankach limfoidal-
nych centralnych (central lymphoid tissues), do których zalicza się szpik
kostny i grasicę, oraz w tkankach limfoidalnych obwodowych (peripheral
lymphoid tissues), do których należą węzły chłonne, grudki chłonne
w błonach śluzowych i śledziona.
W szpiku kostnym czerwonym z komórek macierzystych limfoidalnych
powstają komórki, z których część podlega dalszemu dojrzewaniu w szpi-
ku kostnym — są to limfocyty pre-B, a część wychodzi ze szpiku, krąży we
Czynność tkanek krwiotwórczych 291
Plazmpcyt
w WĘŹLE CHŁONNYM Ryc. 146. Limfocytopoeza w centralnych tkankach limfoidal-
KOMÓRKA
PNIA
LIMFOIDALNA
Cząsteczki różnicujące
Czynność wszystkich komórek w organizmie, w tym również lim-
focytów, jest uwarunkowana występowaniem i budową chemiczną recep-
torów błonowych. W celu rozpoznawania komórek na podstawie ich wła-
ściwości czynnościowych, a nie tylko ich cech morfologicznych, wpro-
Czynność tkanek krwiotwórczych 293
I Grasica
Limfocyty pre-T po przejściu do krwi ze szpiku kostnego krążą wraz
z krwią w całym organizmie. Z krwi przepływającej przez grasicę limfocyty
pre-T wychodzą i osiadają w korze grasicy sąsiadującej z torebką grasicy.
W korze grasicy pod torebką limfocyty tworzą warstwę dużych komórek
dzielących się, czyli tymocytów. Następnie tymocyty stopniowo przeni-
kają w głąb kory grasicy do pogranicza pomiędzy korą i rdzeniem grasicy.
W tym czasie zachodzi proces dojrzewania przemieszczających się tymocy-
tów. Przemieszczając się stykają się z komórkami zrębu grasicy, w tym
z komórkami nabłonkowo-siateczkowymi (epithelial-reticular cells), z ko-
mórkami siateczki, komórkami bariery i z makrofagami.
Komórki zrębu grasicy oddziałują na dojrzewanie tymocytów w wy-
niku:
• wydzielania tymozyny (thymosyne) i innych czynników grasiczych,
które wzmagają lub osłabiają dojrzewanie, dzielenie się i przemiesz
czanie tych komórek;
• tworzenia woreczków (sacs, enclosure), które izolują dojrzewające
tymocyty i utrzymują duże stężenie czynników regulujących proces
dojrzewania;
• kontroli występowania w błonie komórkowej ludzkiego leukocytarnego
antygenu — HLA (human leukocyte antygen) — dzięki ekspresji ge
nów głównego układu zgodności tkankowej — MHC (major histocom-
patibility complex).
Pojawienie się w błonie komórkowej limfocytów własnego antygenu
HLA pozwala im odróżniać komórki własnego organizmu od komórek
organizmów obcych. Wszystkie komórki organizmu człowieka na błonie
komórkowej mają cząsteczki glikoproteiny zmienne osobniczo i kodo-
wane przez geny głównego układu zgodności tkankowej. Własne komórki
Czynność tkanek krwiotwórczych 295
I Śledziona
Przez śledzionę (Hen), która jest małym narządem, przepływa krew
w ilości około 5% pojemności minutowej serca w spoczynku. Krew
tętnicza przepływa przez miazgę białą śledziony (pulpa lienis alba), krew
żylna zaś odpływa od miazgi czerwonej śledziony (pulpa lienis rubra).
Miazgę białą tworzą grudki chłonne należące do obwodowego układu
limfoidalnego. Pomiędzy tętniczkami i żyłkami śledziony krew przepływa
przez zatoki śledziony, które nie mają zachowanej ciągłości śródbłonka
naczyniowego.
Śledziona tworzy filtry dla elementów morfotycznych krwi powstają-
cych w innych tkankach hematopoetycznych. Pierwsze filtry, które
zatrzymują wybiórczo limfocyty T i limfocyty B, znajdują się w miazdze
białej. Zatrzymane limfocyty tworzą oddzielne ośrodki rozmnażania
limfocytów T grasiczozależnych i limfocytów B szpikozależnych.
Strefa przejściowa pomiędzy miazgą białą i miazgą czerwoną stanowi
następny filtr, który zatrzymuje uszkodzone erytrocyty, granulocyty i trom-
bocyty, jak również mikroorganizmy, które przeniknęły do krwi. Mono-
cyty zatrzymane w strefie brzeżnej, pomiędzy miazgą białą i czerwoną
przekształcają się w śledzionowe makrofagi.
Miazga czerwona stanowi ostatni filtr zatrzymujący wszystkie elementy
morfotyczne krwi: erytrocyty, granulocyty, monocyty, trombocyty i lim-
focyty.
Po jednokrotnym przepłynięciu krwi przez śledzionę zatrzymywana jest
w niej tylko nieznaczna liczba elementów morfotycznych. Ponieważ krew
stale przepływa przez śledzionę, narząd ten ma istotny wpływ na liczbę
krążących we krwi elementów morfotycznych.
298 Krążenie
Tabela 18
Wartości średnie charakteryzujące erytrocyty
Mężczyźni Kobiety
średnia zakres średnia zakres
prawidłowych prawidłowych
wartości wartości
Hemoglobina
Średnie procentowe stężenie hemoglobiny (Hb) w poszczególnych
erytrocytach — MCHC (mean corpuscular hemoglobin concentration) —
wynosi 34%. Hemoglobina o masie cząsteczkowej 64,5 kDa jest zbudowa-
na z białka — globiny, składającego się z 4 łańcuchów polipeptydowych
0 masie cząsteczkowej około 15,5 kDa i z 4 cząsteczek hemu. Każda
z czterech cząsteczek hemu jest połączona z jednym łańcuchem polipep-
tydowym. U ludzi dorosłych 97% stanowi hemoglobina A x , 2,5%
hemoglobina A 2 i około 0,5% hemoglobina płodowa, czyli F (fetal
hemoglobin).
W skład hemoglobiny A1 wchodzą 2 łańcuchy polipeptydowe typu
alpha, zawierające po 141 aminokwasów, i 2 łańcuchy typu beta, z których
każdy ma 146 aminokwasów. Hemoglobina A 2 ma 2 łańcuchy alpha
1 2 łańcuchy delta, a Hb F ma 2 łańcuchy alpha i 2 łańcuchy gamma.
Hemoglobina płodowa w życiu płodowym występuje w największym
procencie i zaraz po urodzeniu jej ilość szybko się zmniejsza. Zawartość
Hb F około 0,5% ustala się w 6 miesiącu życia.
Elementy morfotyczne krwi 301
Ryc. 151. Schematyczna budowa cząsteczki hemoglobiny A,. HbA, zbudowana jest z dwóch
łańcuchów polipeptydowych alpha i dwóch łańcuchów polipeptydowych beta oraz czterech
cząsteczek hemu. Łańcuchy alpha i beta łączą liczne wiązania. Łańcuchy polipeptydowe są
odsunięte od siebie, tak aby lepiej była widoczna ich struktura.
Oksyhemoglobina
Cząsteczka prostetyczna hemoglobiny — hem, zawierająca atom żelaza
dwuwartościowego Fe2+, wiąże się z jedną cząsteczką tlenu, tworząc
hemoglobinę związaną z tlenem, czyli oksyhemoglobinę (Hb4O8).
Stopień wysycenia hemoglobiny tlenem, czyli równowaga pomiędzy
wiązaniem hemoglobiny z tlenem i uwalnianiem O 2 z oksyhemoglobiny,
zależy od:
• prężności tlenu — POl;
• temperatury krwi;
• prężności dwutlenku węgla — Pco 2'
• stężenia jonów wodorowych, czyli pH.
302 Krążenie
Grupy krwi
W błonach komórkowych elementów morfotycznych krwi występują
antygeny, w osoczu krwi u innych ludzi zaś obecne są naturalne przeciw-
ciała przeciwko tym antygenom. Spośród wielu odkrytych grup krwi
praktyczne znaczenie mają grupy krwi układu ABO, Rh i ludzkie antygeny
leukocytarne.
Antygeny grupowe ABO występują w otoczce erytrocytów. Są to czą-
steczki polisacharydów stanowiące substancje grupowe A, B i H. Na
podstawie ich występowania został dokonany podział na cztery głów-
ne grupy krwi: A, B, AB i 0. U ludzi, u których antygen A znajduje
się w otoczce erytrocytów, w osoczu występuje naturalne przeciwciało
anty-B, czyli beta. W grupie B z antygenem B w otoczce erytrocytów
w osoczu są przeciwciała naturalne anty-A, czyli alpha. W grupie AB oba
antygeny A i B znajdują się w otoczce erytrocytów, w osoczu zaś nie
występują naturalne przeciwciała. U osób z grupą 0 substancja grupo -
wa H ma bardzo słabe właściwości antygenowe, czyli praktycznie nie mają
one antygenu, natomiast w ich osoczu krwi występują naturalne
przeciwciała anty-B, czyli beta, i anty-A, czyli alpha.
Antygen A nie jest jednorodny, dzieli się na Aj i A 2. Dlatego w prak-
tyce wyróżnia się sześć grup krwi układu ABO: A t, A2, B, AXB, A2B i 0.
Niezależnie od podziału krwi na sześć grup na podstawie wy -
stępowania antygenów A, B i H istnieje podział na dwie grupy układu
Rh: Rh-dodatnią i Rh-ujemną. W otoczkach erytrocytów ludzi z grupą
Rh-dodatnią występuje antygen D, a u ludzi z grupą Rh-ujemną brak jest
tego antygenu. Przetoczenie krwi Rh-dodatniej biorcy Rh-ujemnemu
powoduje pojawienie się w jego osoczu izoprzeciwciał anty-D. Ponowne
Elementy morfotyczne krwi 305
Tabela 19
Podziat grup krwi na podstawie występowania antygenów grupowych A, B i 0
Grupa krwi Antygen grupowy w Przeciwciała w Częstość występowania
otoczce osoczu grup w Polsce*
erytrocytów
A, A, anty-B 31,5
A2 A2 anty-B 9,5
B B anty-Aj 19,0
AX B Aj+B brak 6,4
A 2B A2 + B brak 1,6
0 — + anty-Aj 32,5
anty-B
I Leukocyty
Leukocyty, czyli krwinki białe, znajdują się we krwi obwodowej w licz-
bie około 7,5 x 109 w 1 L krwi. Jako granice fizjologiczne przyjęto wartości
od 4x 109 do 10 x 109 krwinek białych w 1 L krwi obwodowej.
Do leukocytów zalicza się:
• granulocyty zawierające w cytoplazmie ziarnistości wytwarzane w szpi
ku kostnym czerwonym (medulla ossium rubra);
• limfocyty wytwarzane w szpiku kostnym czerwonym, w grasicy (thy-
mus), w węzłach chłonnych {nodi lymphatici), w śledzionie {Heń)
i w grudkach chłonnych przewodu pokarmowego (Jolliculi lymphatici
canalis alimentarii);
• monocyty pochodzące ze szpiku kostnego czerwonego, które po przej
ściu do tkanek i narządów stanowią część komórek układu siatecz-
kowo-śródbłonkowego — RES.
Granulocyty
Granulocyty dojrzałe, czyli segmentowane — PMN (polymorphonuc-
lear), wywodzą się z komórek szpiku kostnego i dzielą się na:
• granulocyty obojętnochłonne o ziarnistosciacłi cytoplazmatycznych
obojętnochłonnych — neutrofile. Stanowią od 35 do 71% wszystkich
krążących we krwi leukocytów;
• granulocyty kwasochłonne o ziarnistościach kwasochłonnych — eozy-
nofile. Stanowią od 0 do 8% wszystkich leukocytów;
• granulocyty zasadochłonne o ziarnistościach zasadochłonnych — bazo-
file. Stanowią od 0 do 2% wszystkich leukocytów.
Okres połowicznego krążenia neutrofilow we krwi obwodowej wynosi
około 7 godzin. Po przejściu przez ścianę naczyń włosowatych do tkanek,
dzięki zdolności do diapedezy, nie powracają już więcej do krwi krążącej.
Całkowita pula neutrofilow krwi — TBNP (total blood neutrophil
pool) — wynosi około 70 x 10 9 komórek. Średnio nieco mniej niż połowa
TBNP przypada na pulę neutrofilow swobodnie krążących — CNP
Ryc. 155. Naczynie włosowate wy-
pełnione granulocytami należącymi do
puli granulocytów swobodnie krążą-
cych (CGP) i puli granulocytów przy-
ściennych (MGP). Po stronie prawej
granulocyty opuszczające krew krążącą
wykazują diapedeze, chemotaksję i fa-
gocytozc.
308 Krążenie
Tabela 21
Interleukiny
Skrót Masa Liczba Komórki Główne działanie
cząstecz- amino- wydzielające
kowa kDa kwasów
NADPH + 2O 2 -» NADP++20- + H+
Tabela 22
Cytokiny
Skrót Nazwa Masa Komórki Główne działanie
lub cząstecz- wydzielające
symbol kowa
Limfocyty
Limfocyty krążące we krwi obwodowej są niejednorodną populacją
komórek, zarówno pod względem miejsca ich powstawania, jak i pod
względem pełnionych funkcji. Pochodzą z różnych tkanek i narządów,
w których są wytwarzane: ze szpiku kostnego czerwonego, grasicy, węz-
łów chłonnych, grudek chłonnych błon śluzowych i ze śledziony. Wymie-
nione narządy wraz z naczyniami chłonnymi i krwionośnymi tworzą
układ limfoidalny (lymphoid system). Limfocyty, krążąc pomiędzy tkan-
kami układu limfoidalnego, dzielą się, dojrzewają i zmieniają swoje
właściwości.
Dzięki występowaniu cząsteczek różnicujących — CD (cluster desig-
nations) — można rozpoznawać limfocyty we krwi obwodowej. Limfo-
cyty dzielą się na trzy zasadnicze grupy: limfocyty T — grasiczozależne
(thymus dependent), limfocyty B — szpikozależne (bonę marrow depen-
dent), i limfocyty NK — naturalni niszczyciele (natural killer cells).
Limfocyty T stanowią około 70% wszystkich limfocytów krążących we
krwi, limfocyty B — około 15% i limfocyty NK — około 15%.
Limfocyty T dzielą się na dwie główne podgrupy. Jedną podgrupę
tworzą limfocyty T pomagające (helper T cells), o cząsteczkach róż-
nicujących CD4, których jest około 40%. Drugą podgrupę stanowią
limfocyty T cytotoksyczne (cytotoxic T cells), o cząsteczkach różnicują-
cych CD8, których jest około 30%.
Limfocyty T CD4 pod wpływem swoistych immunogenów lub nieswois-
tych mitogenów wydzielają polipeptydowe przekaźniki humoralne, czyli
cytokiny, które z kolei aktywują limfocyty B, inne limfocyty T, w tym
również limfocyty T CD8. Do cytokin wydzielanych przez limfocyty CD4
Elementy morfotyczne krwi 313
zalicza się: pięć interleukin (IL-2, IL-4, IL-5, IL-6, IL-10), interferon
gamma (IFN-y) i czynnik martwicy nowotworów (TNF).
Limfocyty T CD8 niszczą komórki zawierające obce antygeny, np.
komórki, w których rozwijają się wirusy, jak również hamują aktywację
limfocytów B wywołaną przez limfocyty T CD4. Prawidłowy stosunek
ilościowy limfocytów T CD4 do limfocytów T CD8 we krwi obwodowej
zapewnia prawidłową reakcję immunologiczną typu komórkowego na
antygeny pojawiające się w organizmie.
Nadmiar limfocytów T CD8 lub niedobór limfocytów T CD4 prowa-
dzi do osłabienia lub niewystąpienia reakcji immunologicznej typu ko-
mórkowego na antygen.
Limfocyty B CD19 są odpowiedzialne za humoralny mechanizm
odpowiedzi immunologicznej. Recyrkulujące limfocyty B zatrzymują się
w strefie podtorebkowej węzłów chłonnych, dzielą się i przekształcają
w dojrzałe komórki plazmatyczne intensywnie syntetyzujące immuno-
globuliny.
Limfocyty NK CD16 wykazują aktywność cytotoksyczną, niszcząc
komórki, w których rozwijają się wirusy, jak również komórki nowo-
tworowe. Limfocyty NK i limfocyty cytotoksyczne niszczą obce komórki
za pomocą wytwarzanych przez siebie białek. Do tych białek należy
perforyna, która uszkadza błonę komórkową obcych komórek, nisz-
czonych przez limfocyty, tworząc otworki w ich błonach komórkowych.
Wytwarzana przez fagocyty interleukina 12 (IL-12) wzmaga aktywność
limfocytów NK.
Biosynteza immunoglobulin
Limfocyty B powstające w szpiku kostnym mają informację genetyczną
potrzebną do wytwarzania różnorodnych immunoglobulin. W procesie
dojrzewania i różnicowania w narządach limfoidalnych centralnych i ob-
wodowych limfocyt B specjalizuje się w syntezie jednorodnej pod wzglę-
dem chemicznym immunoglobuliny.
Powstawanie immunoglobulin wiążących antygeny przebiega odmien-
nie w zależności od tego, czy antygen po raz pierwszy występuje w organiz-
mie, czy też pojawia się ponownie. Pierwsze pojawienie się antygenu
wyzwala pierwotną odpowiedź immunologiczną (primary immune respon-
se). Antygen po wniknięciu do środowiska wewnętrznego organizmu
zostaje sfagocytowany przez komórkę żerną i dezaktywowany. Po pewnym
czasie nieczynny antygen zostaje uwolniony z komórki żernej i wraz
z chłonką dostaje się do węzłów chłonnych.
314 Krążenie
Limfocyt B
Makrofag
Limfocyt B
zakfywowan
y
Immunoglobulin
y IgG IgA
IgM IgD
IgE
Ryc. 157. Wytwarzanie przeciwciał pod wpływem antygenu. Makrofagi fagocytują antygen,
degradują w wakuolach i wydalają. Fragmenty antygenu przyczepione do komórek
prezentujących antygen (APC) pobudzają limfocyty T CD4 do wydzielania interleukin (IL-1,
IL-4 i IL-5), które aktywują limfocyty B. Zaktywowane limfocyty B pod wpływem
fragmentów antygenu przyczepionych do komórek APC transformują w plazmocyty
wytwarzające immunoglobuliny. Swoiste immunoglobuliny stanowiące przeciwciała w sto-
sunku do antygenu wiążą się z nim i w ten sposób unieczynniają go.
Makrofag
prezentujący antygen (APC)
Monocyty
1 Trombocyty
I Osocze
Osocze krwi (blood plasma) należy do płynu zewnątrzkomórkowego
i zawiera składniki nieorganiczne i organiczne.
Składniki nieorganiczne osocza dzielą się na:
• kationy — najwięcej jest jonów sodowych i potasowych;
• aniony — najliczniejsze są jony chlorkowe i węglanowe.
Składniki organiczne osocza dzielą się na:
• białka;
• składniki pozabiałkowe z resztą azotową i bez reszty azotowej;
• lipidy.
Zawartość składników nieorganicznych w płynie tkankowym jest
zbliżona do zawartości ich w osoczu. Większe różnice w składzie szybko
wyrównują się. Od prawidłowego składu płynu tkankowego, pośrednio od
składu osocza, zależy pobudliwość komórek, a więc właściwości błony
Tabela 23
Osocze krwi
Składniki Stężenie Składniki Stężenie
nieorganiczne organiczne
Na+ 142 mmol/L Białka 70—75 g/L
K+ 4 mmol/L Pozabiałkowe: 4—6 mmol/L
Ca2 + 2,5 mmol/L Glukoza
Mg2 + 1 mmol/L Kwas mlekowy 0,4—1,7 mmol/L
Cl 103 mmol/L Aminokwasy 30—55 mg/L
HCO" 26 mmol/L Amoniak 24—41 umol/L
POJ- 1 mmol/L Mocznik 1,3—3,3 mmol/L
so2.- 0,5 mmol/L Bilirubina 1,7—6,8 umol/L
Kwas moczowy 180—380 umol/L
Kreatynina 62—133 umol/L
320 Krążenie
[HCO7]
[H2CO3]
buforu fosforanowego:
[H2PO;J
I Białka osocza
Białka osocza (plasma proteins) występują w ilości 70—75 g
w 1 L osocza. Białka osocza dzielą się na trzy zasadnicze frakcje:
• albuminy;
• globuliny;
• fibrynogen.
Frakcje albumin i fibronogenu są stosunkowo jednorodne, natomiast
globuliny dzielą się na liczne grupy. W zależności od zastosowanego
sposobu frakcjonowania uzyskuje się większą lub mniejszą liczbę grup
białek we frakcji globulin.
Rozdzielając białka osocza za pomocą najczęściej stosowanej metody
elektroforetycznej, uzyskuje się:
• albuminy —55,1% (SI: 0,551 kg/kg)
• globuliny — 38,4% (SI: 0,384 kg/kg)
o alphaj — 5,3% (SI: 0,053 kg/kg)
o alpha 2 — 8,7% (SI: 0,087 kg/kg)
o beta — 13,4% (SI: 0,134 kg/kg)
o gamma — 11,0% (SI: 0,110 kg/kg)
• fibrynogen — 6,5% (SI: 0,065 kg/kg)
Za pomocą metody ultrawirowania otrzymuje się trzy zasadnicze
frakcje zależne od masy cząsteczkowej białek:
• A — albuminy i małe globuliny o współczynniku sedymentacji (sedi-
mentation coefficient) od 4 do 5 S i masie cząsteczkowej 50 — 90 kDa;
• G — globuliny o współczynniku sedymentacji 7 S i masie cząsteczko
wej około 150 kDa;
• M — makroglobuliny o współczynniku sedymentacji 19 S i masie
cząsteczkowej około 900 kD.
Frakcję A wyprzedzają globuliny o mniejszej cząsteczce od albumin
i mniejszym współczynniku sedymentacji 3,5 S.
11 — Fizjologia człowieka
322 Krążenie
Tabela 24 krwi
Białka
osocza Frakcja białek Masa Zawartość Czynność,
cząsteczkow (g/D właściwości
a (kDa)
Prealbuminy 54,98 0,25—0,45 transport hormo-
nów tarczycy
Albuminy 66,46 37—53 ciśnienie onko-
tyczne
Globuliny 54,0 0,01—0,03
«i wiążąca tyro- wiązanie i tran-
ksynę (TBG) sport T4
wiążąca korty- 55,7 0,015—0,02 wiązanie i tran-
kosteron (CBG) sport hormonów
kory nadnerczy
apolipoproteiny 28,02 1,15—2,1 składnik HDL
A-l
apolipoproteiny 17,44 0,26—0,66 składnik HDL
A-2
alphaj-antytry- 54,00 1,4—3,2 hamuje aktywność
psyna enzymów osocza
wiążąca tyro- 54,00 0,01—0,03 wiązanie i tran-
ksyne sport T4
«2
haptoglobiny 86,0—200,0 2,9—11,9 wiązanie Hb
w osoczu
białko wiążące 20,96 0,03—0,06 wiązanie retinolu
retinol (wit. A)
« 2 -P i fibronektyna 440,00 0,25—0,4 zlepia ze sobą
komórki
P, globulina wią- 65,00 0,003—0,015 wiązanie steroidów
żąca steroidy płciowych
transferryna 79,55 2,3—4,3 transport jonów
Fe3+
hemopeksin 60,00 0,5—1,15 wiązanie hemu
w osoczu
apolipoproteiny 250,0— składnik LDL
B 514,0
immunoglobu- 150,0 8,0—17,0 przeciwciała
r liny: IgG
Albuminy
Ryc. 160. Rozdzielenie białek surowicy krwi za pomocą elektroforezy bibułowej. Rozdzielone
frakcje surowicy po odpowiednim zabarwieniu dają prążek odpowiadający albuminom
i cztery prążki globulin (a,, a 2, P i y). U góry wielkość poszczególnych frakcji oznaczona na
pasku bibuły metodą densytometryczną.
Albuminy
Albuminy wytwarzane są w wątrobie, a ich zasadniczą funkcją jest
wiązanie wody. Dzięki wiązaniu dużej liczby cząsteczek wody wywierają
na ścianki naczyń włosowatych ciśnienie koloidoosmotyczne, czyli on-
kotyczne (oncotic pressure), wynoszące około 3,3 kPa. Dzięki temu
ciśnieniu woda przefiltrowana przez ścianę naczyń włosowatych do
przestrzeni międzykomórkowych powraca do łożyska krwionośnego.
Na cząsteczkach albumin osadzają się związki drobnocząsteczkowe,
między innymi hormony. Albuminy pełnią funkcję nośnika we krwi dla
tych związków.
Globuliny
We frakcji globulin występują:
• mukoproteiny i glikoproteiny, które są połączeniem białka z węg-
lowodanami;
324 Krążenie
Fibrynogen
Fibrynogen jest białkiem wytwarzanym przez wątrobę, o masie cząs-
teczkowej 340 kDa i znacznie wydłużonej cząsteczce, o stosunku osiowym
jak 20:1 i o okresie połowicznego rozpadu w osoczu (TV 2) wynoszącym
4 dni. Cząsteczka fibrynogenu składa się z dwóch identycznych podjednos-
tek, z których każda zbudowana jest z trzech łańcuchów polipeptydowych:
Aalpha, Bbeta i gamma. Obie podjednostki skierowane są do siebie N-
końcami swoich łańcuchów polipeptydowych. W części środkowej
fibrynogenu obie podjednostki połączone są mostkiem dwusiarczkowym
pomiędzy łańcuchami gamma, natomiast łańcuchy Aalpha i Bbeta mają
wolne końce utworzone przez fibrynopeptydy A i B.
W osoczu stale występują w formie nieaktywnej dwa enzymy: protrom-
bina i plazminogen, które po aktywacji przecinają wiązania peptydowe
w cząsteczce fibrynogenu. Aktywny enzym — trombina — działa swoiście,
odcinając od łańcuchów Aalpha i Bbeta obu podjednostek dwa krótkie
łańcuchy, czyli fibrynopeptydy A i B. Powstające cząsteczki fibryny łą -
czą się ze sobą i powstaje sieć włókien tworzącego się skrzepu krwi (blood
ciot).
Aktywny enzym — plazmina — przecina łańcuchy polipeptydowe
zarówno fibrynogenu, jak i fibryny we wszystkich miejscach występowa-
nia wiązania peptydowego pomiędzy aminokwasami argininą i lizyną.
Powstające fragmenty fibrynogenu hamują proces krzepnięcia krwi.
Osocze 325
I Lipidy osocza
Zawartość całkowita lipidów w osoczu (plasma lipids) wynosi od 5 do
8 g w 1 L osocza.
326 Krążenie
I Hemostaza
Zatrzymanie krwi w łożysku krwionośnym, czyli hemostaza, zależy od:
• właściwości samych naczyń krwionośnych. Błona mięśniowa uszkodzo-
nych naczyń krwionośnych kurczy się i światło naczyń ulega za -
mknięciu;
Osocze 327
Krzepnięcie krwi
Istotą procesu krzepnięcia krwi (blood clotting) i powstania skrzepu
jest zamiana hydrofilnego fibrynogenu — czynnika I — na hydrofobną
fibrynę — czynnik la. W procesie tym bierze udział enzym trombina —
czynnik Ha, która we krwi występuje w postaci nieaktywnej, czyli
protrombiny — czynnika II.
Istnieją dwa mechanizmy aktywacji protrombiny:
• wewnątrzpochodny;
• zewnątrzpochodny.
Wewnątrzpochodny mechanizm krzepnięcia krwi (intrinsic clotting me-
chanism) ujawnia się wtedy, kiedy krew krzepnie na skutek kontaktu
z materiałami lub związkami o ładunku ujemnym. Wewnątrz łożyska
naczyniowego krew zazwyczaj krzepnie w miejscu uszkodzenia śródbłon-
ka naczyniowego. Trombocyty przyczepiają się bezpośrednio do od-
słoniętych białek adhezyjnych, głównie kolagenu, po uszkodzeniu śród-
błonka naczyniowego. Kolagen, kalikreiny i kininogeny osoczowe akty-
wują czynnik XII krzepnięcia krwi. Czynnik XII krzepnięcia krwi może
być również zaktywowany przez ściany probówek lub butelek o ładunku
ujemnym, w których znajduje się krew pobrana z żyły.
Osocze 329
Tabela 25
Czynniki krzepnięcia krwi
Czynnik Masa Synonim Synonim angielski
cząsteczkowa
kDa
II 72 protrombina prothrombin
I Chłonka
Część osocza przefiltrowana do tkanek przez ściany naczyń włosowa-
tych dostaje się do naczyń chłonnych i powraca w postaci chłonki do krwi
żylnej przez przewód piersiowy {ductus thoracicus) i przewód chłonny
prawy {ductus lymphaticus dexter). Z osocza do tkanek zostaje przefilt-
rowana woda oraz rozpuszczone w niej składniki drobnocząsteczkowe.
Białka krwi filtrują się do płynu tkankowego w ilości około ułamka
procentu.
Chłonka przepływająca przez naczynia chłonne (vasa lymphatica) nie
ma jednolitego składu. Szczególnie zmienia się zawartość białek. Skład
chłonki zależy od stanu czynnościowego organizmu i narządu, od którego
ona odpływa. W czasie trawienia pokarmów w przewodzie pokarmowym
chłonka odpływająca od narządów jamy brzusznej jest bogata w tłuszcze
wchłonięte w jelicie oraz białka zsyntetyzowane w narządach jamy
brzusznej, przede wszystkim w wątrobie.
W naczyniach chłonnych wątroby występuje największa zawartość
białek. W wątrobie syntetyzowana jest większość białek znajdujących się
we krwi i część z nich — zwłaszcza te, które tworzą duże cząsteczki —
odpływa przez naczynia chłonne.
Odpływ białek wytwarzanych przez komórki lub przefiltrowanych
z osocza krwi zapobiega gromadzeniu się białek w płynie tkankowym
i sprzyja utrzymaniu jego stałego ciśnienia onkotycznego.
Przez naczynia chłonne powracają do krwi nie tylko składniki bezpo-
staciowe, lecz również recyrkulujące limfocyty. Część recyrkulujących
limfocytów po przejściu z naczyń krwionośnych do tkanek trafia do na-
czyń chłonnych i tą drogą wraca do krwi.
334 Krążenie
I Układ sercowo-naczyniowy
Układ sercowo-naczyniowy ze względu na jego czynność dzieli się na:
• serce składające się z czterech jam: dwóch przedsionków prawego
i lewego {atrium dextrum et atrium sinistrum) i dwóch komór prawej
i lewej (yentriculus dexter et ventriculus sinister). Przedsionki kurcząc się
pracują tak, jak pompy objętościowe, komory zaś pracują jak pompy
ciśnieniowe, zwłaszcza komora lewa;
• tętnice (arteries) i żyły {yenae) krążenia dużego, które tworzą dwa
zbiorniki: zbiornik tętniczy duży (Ras — systemie arterial reservoir)
i zbiornik żylny duży (Rvs — systemie venous reservoir);
• tętnice i żyły krążenia małego, czyli płucnego, które tworzą dwa
zbiorniki: zbiornik tętniczy płucny (Rap — pulmonary arterial reservoir)
i zbiornik żylny płucny (Rvp — pulmonary venous reservoir);
• dwie sieci naczyń włosowatych: pierwszą łączącą zbiornik tętniczy duży
(Ras) ze zbiornikiem żylnym dużym (Rv s) i drugą łączącą w płucach
zbiornik tętniczy płucny (Rap) ze zbiornikiem żylnym płucnym (Rv p).
Posługując się najdalej idącym uproszczeniem, można przedstawić
układ sercowo-naczyniowy jako układ składający się z:
• czterech pomp pracujących szeregowo po dwie, czyli z prawego
przedsionka i prawej komory oraz z lewego przedsionka i lewej ko
mory;
• czterech zbiorników krwi (blood reservoirs): dwóch zbiorników dużych
i dwóch zbiorników płucnych;
• dwóch sieci naczyń włosowatych (capillary nets) łączących zbiorniki
tętnicze ze zbiornikami żylnymi.
Każdy z czterech zbiorników zawiera inną objętość krwi (blood vo-
lume) oraz w każdym z nich panuje inne średnie ciśnienie. Mimo tych
różnic pojemność krwi (blood capacity) tłoczona w jednostce czasu, np.
w czasie 1 minuty lub 1 godziny, do zbiornika tętniczego dużego musi być
prawie równa (tylko z niewielkim odchyleniem) pojemności krwi od-
pływającej ze zbiornika żylnego dużego.
W warunkach fizjologicznych, kiedy oddychanie jest swobodne, pojem-
ność krwi tłoczona do zbiornika tętniczego dużego równa się pojemności
krwi tłoczonej do zbiornika tętniczego płucnego.
W spoczynku pojemność krwi odpływającej ze zbiornika żylnego
dużego równa się pojemności krwi odpływającej ze zbiornika żylnego
płucnego.
Układ sercowo-naczyniowy 335
S.n.d.
I Serce
Z czynnością serca ściśle związane są zjawiska:
elektryczne;
mechaniczne;
akustyczne.
Węzeł zatokowo
--przedsionkowy
Lewa odnoga pęczka
przedsionkowo
-■komorowego
Drogi
międzywęzłow Wiązka przednia
e przednia lewej odnogi
środkowa tylna
Wiązka tylna
lewej odnogi
Węzeł
przedsionkowo -
komorowy
Pęczek przedsion-
kowo - komorowy
Prawa odnoga
pęczka
przedsionkowo
Ryc. 166. Układ przewodzący serca.
338 Krążenie
Odprowadzenia EKG
Umieszczając elektrody na kończynach i rejestrując różnice potencja-
łów występujące pomiędzy elektrodami, odbiera się czynność bioelektrycz-
ną mięśnia sercowego, czyli elektrokardiogram — EKG, za pomocą tzw.
odprowadzeń kończynowych.
Trzy odprowadzenia kończynowe dwubiegunowe, klasyczne Einthove-
na, uzyskuje się rejestrując różnice potencjałów pomiędzy:
• prawym przedramieniem (R) i lewym przedramieniem (L) — I od -
prowadzenie kończynowe;
340 Krążenie
Cechowanie
Ryc. 169. Trójkąt Einthovena, oś elektryczna serca (x — y) i pole elektryczne wokół serca
w czasie szerzenia się depolaryzacji. I — odprowadzenie pierwsze kończynowe, II — od-
prowadzenie drugie kończynowe, III — odprowadzenie trzecie kończynowe, R — elektroda
na prawym przedramieniu, L — elektroda na lewym przedramieniu, F — elektroda na lewej
goleni.
z tym każda z elektrod ustawiona jest pod innym kątem względem wektora
siły elektromotorycznej serca (cardiac vector of the electromotive force).
Szerzenie się w mięśniu przedsionków, a następnie w mięśniu komór de-
polaryzacji, za którą postępuje repolaryzacja, powoduje stałą zmianę
chwilowego wektora siły elektromotorycznej serca. Największy wektor
siły elektromotorycznej serca jest skierowany przestrzennie wewnątrz
klatki piersiowej od okolicy prawej pachy do lewego łuku żebrowego.
Zapis EKG zarejestrowany z każdego z trzech odprowadzeń koń-
czynowych jest inny, ponieważ stanowi wypadkową potencjałów elekt-
rycznych serca występujących w przestrzeni pomiędzy tymi elektrodami.
Rzutując na przednią ścianę klatki piersiowej wektor siły elektromotorycz-
nej serca, można sprowadzić potencjały czynnościowe serca występujące
w przestrzeni do procesu przebiegającego na płaszczyźnie. Łącząc ze sobą
na płaszczyźnie punkty przystawiania elektrod, otrzymuje się trójkąt,
w którego środku znajduje się rzut serca na płaszczyznę czołową.
342 Krążenie
Centralna
końcówk
a Wilsona
344 Krążenie
Elektrokardiografii
Tabela 27
Średni czas trwania poszczególnych załamków, odcinków i odstępów w EKG
Zatamek P czas przewodzenia depolaryzacji w mięśniu przed- 100 ms
sionków
Odcinek PQ czas przejścia depolaryzacji przez węzeł przedsion- 50 ms
kowo-komorowy i pęczek przedsionkowo-komorowy
Odstęp PQ czas przewodzenia depolaryzacji do węzła zatokowo-- 150 ms
przedsionkowego do mięśnia komór
Zespół QRS czas szerzenia się depolaryzacji w mięśniu komór 90 ms
Odcinek ST okres depolaryzacji mięśnia komór 120 ms
Załamek T czas szybkiej repolaryzacji mięśnia komór (faza 3 120 ms
repolaryzacji)
Odstęp ST czas wolnej i szybkiej repolaryzacji mięśnia komór 280 ms
(2 i 3 faza repolaryzacji)
Odstęp QT potencjał czynnościowy mięśnia komór (depolary- 370 ms
zacja i repolaryzacja)
Odstęp RR czas trwania jednego cyklu pracy serca 800 ms
Oś elektryczna serca
+9-2=+7
+ 180 Ustawienie
osi poziome
Ryc. 174. Wyznaczanie osi elektrycznej serca (AQRS) na podstawie odprowadzeń koń-
czynowych dwubiegunowych I i III. Prawidłowe ustawienie osi serca: poziome (od +30
do -30°), pośrednie (od +30° do +60°) i pionowe (od +60° do +110°). I — pierwsze
odprowadzenie kończynowe, III — trzecie odprowadzenie kończynowe.
348 Krążenie
Tabela 28
Cykl pracy serca
zy cyklu pracy serca Czas Zastawki
trwania
Fa przedsionkowo-- pnia płucnego i
(ms)
komorowe aorty
Rozkurcz okres protodiastoliczny zamknięte zamknięte
komór
izowolumetryczny
okres szybkiego wypełniania otwarte
się komór
przerwa
skurcz przedsionków
Skurcz izowolumetryczny 50 zamknięte
komór izoto- okres maksymal- 90 otwarte
niczny nego wyrzutu
okres zredukowa- 130
nego wyrzutu
Rozkurcz okres protodiastoliczny 40 zamknięte
komór izowolumetryczny 80
okres szybkiego wypełniania 110 otwarte
się komór
przerwa 190
skurcz przedsionków 110
Łączny czas trwania skurczu i rozkurczu 800
komór
lis) i zastawka aorty (valva aortae) otwierają się i krew jest wtłaczana do
zbiorników tętniczych. Otwieranie się zastawek pnia płucnego i aorty
rozpoczyna skurcz izotoniczny komór (isotonic ventricular contraction),
w czasie którego krew jest wtłaczana do zbiorników tętniczych (venticular
ejection).
Faza rozkurczu komór (ventricular diastole) rozpoczyna się z chwilą
wystąpienia krótkiego okresu protodiastolicznego (protodiastole), w któ-
rym ciśnienie w komorach zaczyna opadać. Potem występuje rozkurcz
izowolumetryczny komór (isovolumetric ventricular relaxation), w czasie
którego zarówno zastawki pnia płucnego i aorty, jak i przedsionkowo- -
komorowe są zamknięte.
Okres szybkiego wypełniania się komór (rapid inflow) rozpoczyna się
od otworzenia się zastawek przedsionkowo-komorowych i przepływu do
350 Krążenie
Ryc. 175. Zjawiska elektryczne i mechaniczne zachodzące w sercu w czasie dwóch cykli. 1 —
elektrokardiogram, 2 — ciśnienie krwi w lewej komorze, 3 — ciśnienie krwi w aorcie, 4 —
ciśnienie krwi w lewym przedsionku, 5 — ciśnienie krwi w prawej komorze, 6 — ciśnienie krwi
w pniu płucnym, 7 — ciśnienie krwi w prawym przedsionku, 8 — fonokardiogram: I, II i III
ton serca.
Serce 351
Tabela 29
Ciśnienie w jamach serca i w zbiornikach tętniczych
Ciśnienie
Miejsce pomiaru rozkurczowe skurczowe
SI: kPa mm Hg SI kPa mm Hg
Przedsionek prawy 00 00 0,8 6
Komora prawa Zbiornik 0,9 7 3,3 25
tętniczy płucny 3,3 25
Przedsionek lewy 00 00 0,9 7
Komora lewa Zbiornik 9,3 70 16,0 120
tętniczy duży 16,0 120
Wyrzut serca
Objętość wyrzutowa serca — SV (stroke volume) — jest to ilość krwi
wtłaczanej przez jedną z komór serca do odpowiedniego zbiornika
tętniczego. U dorosłego mężczyzny o masie ciała 70 kg, w spoczynku,
w pozycji leżącej, każda z komór tłoczy około 75 mL krwi w czasie
jednego cyklu pracy serca. W końcu skurczu pozostaje w każdej komorze
około 50 mL krwi stanowiącej objętość krwi zalegającej (residual blood
volume), która warunkuje objętość późnoskurczową komór (end-systolic
ventricular volume).
Frakcja wyrzutowa lewej komory serca określa stosunkiem objętości
wyrzutowej (75 mL) do objętości poźnorozkurczowej (75 mL + 50 mL =
352 Krążenie
Ryc. 176. Przepływ krwi przez poszczególne narządy w spoczynku wyrażony w procentach
w stosunku do pojemności minutowej prawej i lewej komory serca.
Ruchy serca
W czasie skurczów serce wykonuje niewielki ruch obrotowy wokół swej
osi podłużnej. Jednocześnie pierścienie włókniste ujść przedsionko-wo-
komorowych obniżają się w czasie skurczów komór w kierunku
koniuszka serca. Oba przedsionki zostają rozciągnięte, co sprzyja ich
wypełnianiu się krwią napływającą ze zbiorników żylnych.
Ruch obrotowy serca wokół osi podłużnej i zwiększenie napięcia
mięśnia komór w czasie skurczu są przyczyną występowania w piątym
międzyżebrzu po stronie lewej tzw. uderzenia koniuszkowego serca.
Echokardiografia
Do badania echokardiograficznego, czyli ultrasonograficznego serca
(USG), wykorzystane są właściwości fal ultradźwiękowych (od 1 do
10 MHz), które przenikając przez tkanki, odbijają się od powierzchni
odgraniczającej dwie tkanki o różnej gęstości akustycznej. Wiązka fal
ultradźwiękowych generowana jest przez kryształ piezoelektryczny znaj-
dujący się w przetworniku przystawionym do skóry na klatce piersiowej
nad sercem. Odbite fale ultradźwiękowe powracają do przetwornika
z różnym opóźnieniem w zależności od głębokości powierzchni je od-
bijającej.
Serce 355
Ryc. 177. Zasada uzyskania echokardiogramu. Po lewej schemat przekroju serca w roz-
kurczu w klatce piersiowej. Po prawej schemat echokardiogramu uzyskanego w czasie dwóch
cykli pracy serca. Wiązka fal ultradźwiękowych kolejno odbija się od: powierzchni
zewnętrznej (1) i wewnętrznej (2) ściany klatki piersiowej, powierzchni zewnętrznej (3)
i wewnętrznej (4) ściany przedniej komory prawej, przegrody międzykomorowej (5),
przedniego (6) i tylnego (7) płatka zastawki dwudzielnej, powierzchni wewnętrznej (8)
i zewnętrznej (9) ściany tylnej komory lewej. D — rozwieranie się płatków zastawki
dwudzielnej, E—Et — maksymalne rozwarcie płatków zastawki dwudzielnej, A — rozwarcie
płatków zastawki dwudzielnej w czasie skurczu przedsionka lewego, C — zamknięcie
zastawki dwudzielnej. EKG — odprowadzenie II kończynowe.
I Zjawiska akustyczne
Drgania towarzyszące pracy serca są niejednorodnej częstotliwości.
Z punktu widzenia praktyki lekarskiej dzieli się je na stale występujące
w warunkach fizjologicznych, czyli tony serca (heart sounds), oraz na
patologiczne szmery.
W każdym cyklu pracy serca występują tony:
• pierwszy ton serca — wywołany zamykaniem się zastawek przedsion-
kowo-komorowych i początkiem skurczu serca. Trwa około 150 ms
i obejmuje drgania o częstotliwości od 25 do 45 Hz;
• drugi ton serca — powstaje w czasie zamykania się zastawek aorty i pnia
płucnego. Trwa krócej od pierwszego tonu — 120 ms — i ma większą
częstotliwość — około 50 Hz;
Serce 357
Ryc. 178. Fonokardiogram I, II i III tonu serca oraz mechanizm powstawania poszczegól-
nych drgań. PP — przedsionek prawy, KP — komora prawa, PL — przedsionek lewy,
KL — komora lewa.
I Krążenie wieńcowe
Ryc. 179. Ciśnienie krwi w aorcie i przepływ krwi przez lewą tętnicę wieńcową w czasie cyklu
pracy serca w przeliczeniu na mL/min.
I Krążenie duże
Krew tłoczona przez lewą komorę do aorty wypełnia zbiornik tętniczy
duży — Ras, z którego poprzez sieć naczyń włosowatych odpływa do
zbiornika żylnego dużego — Rv s.
- Tętnienie
Ryc. 180. Ciśnienie krwi w tętnicach, tętniczkach, naczyniach włosowatych i żyłach krążenia
dużego. Gradient ciśnienia w tętnicach, w sieci naczyń włosowatych i w żyłach. Średnie
ciśnienie: tętnicze — 12,0 kPa, w naczyniach włosowatych przytętniczych — 4,3 kPa, i w na-
czyniach włosowatych przyżylnych 1,6 kPa.
Ciśnienie w czasie rozkurczu serca nie obniża się do zera dzięki temu,
że ściany zbiornika tętniczego są sprężyste. Krew tłoczona przez lewą
komorę do aorty w czasie każdego skurczu serca rozciąga ściany zbiornika
tętniczego i napięcie sprężyste jego ścian zapewnia utrzymanie ciśnienia
w okresach rozkurczu serca. Jest to zgodne z zasadą powietrzni. Energia
skurczów serca jest magazynowana w elastycznych ścianach zbiornika
tętniczego (force of recoil). Średnie ciśnienie tętnicze (mean arterial
pressure) w pozycji leżącej wynosi około 12 kPa (90 mm Hg), amplituda
wahań ciśnienia wynosi zaś 6,7 kPa (50 mm Hg). Prawidłowe wartości
ciśnienia skurczowego/ciśnienia rozkurczowego wynoszą 16/9,3 kPa
(120/70 mm Hg) i odnoszą się do pomiaru wykonywanego w tętnicy
ramiennej na poziomie ujścia lewej komory do aorty u człowieka pozo-
362 Krążenie
Przepływ krwi
W ciągu minuty w spoczynku w pozycji leżącej dopływa do zbiornika
tętniczego dużego około 5,4 L krwi, co równa się pojemności minutowej
lewej komory. Tyle samo krwi odpływa ze zbiornika do sieci naczyń
włosowatych.
Ryc. 181. Przepływ burzliwy (linia przerywana) i przepływ laminarny krwi przez naczynie
krwionośne.
Fala tętna
Lewa komora, wtłaczając do aorty w czasie jednego skurczu objętość
wyrzutową krwi, powoduje jednoczesny wzrost ciśnienia i powstanie fali
ciśnieniowej oraz odkształcenie się ścian tętnic. Fala ciśnieniowa z towa-
rzyszącym jej odkształceniem ścian tętnic, określana jako fala tętna
(arteriał pulse), rozchodzi się wzdłuż ścian zbiornika tętniczego dużego od
364 Krążenie
Ryc. 183. Powstawanie fali tętna w aorcie w czasie wyrzutu krwi z lewej komory serca.
Ryc. 184. Fonokardiogram (1), sfigmogram lewej tętnicy szyjnej wspólnej (2) i elektrokardio-
gram (3) odprowadzenia II kończynowego zarejestrowane w czasie trzech cykli pracy serca.
Fonokardiogram: I, II i III ton serca. Sfigmogram: D — załamek dykrotyczny. Elektrokar-
diogram: załamki P, Q, R, S i T.
Krążenie duże 365
Ryc. 185. Fala tętna odebrana z: a — tętnicy szyjnej wspólnej; b — tętnicy promieniowej.
dopływ krwi zostają odkręcone, w tym samym czasie zaś kurki w innych
narządach zostają zakręcone. Pojemność krwi odpływająca ze zbiornika
tętniczego nie ulega zmianie.
Krążenie duże 367
Opór naczyniowy
Energia potencjalna związana z różnicą ciśnień pomiędzy zbiornikiem
tętniczym (Ras) i zbiornikiem żylnym (Rvs) zużywana jest na pokonanie
oporu naczyniowego. Całkowity obwodowy opór naczyniowy — TPR (total
peripheral vessels resistance) — obejmuje wszystkie naczynia krążenia
dużego: tętnice, tętniczki, naczynia przedwłosowate tętnicze, naczynia
włosowate i żyły. Decydujące jednak znaczenie dla wielkości oporu
naczyniowego mają naczynia oporowe, czyli małe tętniczki i naczynia
przedwłosowate tętnicze. Mała średnica naczyń oporowych jest powodem
największego spadku ciśnienia w obrębie tych naczyń.
Opór naczyniowy — R (blood vessels resistance) — jest wprost
proporcjonalny do różnicy ciśnień pomiędzy zbiornikami tętniczymi
i żylnymi (P) i odwrotnie proporcjonalny do pojemności minutowej serca
(Q).
Tętniczka Żyta
Ryc. 189. Krążenie krwi w sieci naczyń włosowatych.
+ 2,00kPa (+15 mm Hg) Ciśnienie hydrostatyczne + 4,61' kPa (+35mm Hg)
-3,33kPa (~25mm Hg) Ciśnienie onkotyczne - 3,33 kPa (-25mm Hg)
-0,27kPa (-2 mm Hg) Ciśnienie międzykomórkowe - 0,27 kPa (-2 mm Hg)
Ciśnienie-160kPa (-12mm Hg) Ciśnienie filtracyjne + 1, 07 kPa (+8 mm Hg)
resorpcyjne
. y \\
Naczynia
wiedwłosowate
Resorpcja Filtracja
Ryc. 190. Filtracja i resorpcja wody, składników drobnocząsteczkowych w naczyniach
włosowatych przytętniczych i przyżylnych.
Krążenie duże 373
I Krążenie chłonki
Chłonka odpływająca z tkanek przez przewód piersiowy (ductus
thoracicus) i przewód chłonny prawy {ductus lymphaticus dexter) od-
prowadza część płynu tkankowego przefiltrowanego przez ściany naczyń
krwionośnych. W chłonce występują te same składniki co w osoczu
pozbawionym białek oraz związki wielkocząsteczkowe, które ze względu
na swoją wielkość nie mogą dostać się do krwi wraz z płynem resor-
bowanym.
374 Krążenie
Naczynia krwionośne
włosowate Naczyni
a
oporowe
tętnicze
Naczynia chłonne
Ryc. 191. Filtracja wody i składników drobnocząsteczkowych w naczyniach włosowatych
z krwi do płynu tkankowego, a następnie do naczyń chłonnych. Rv s — zbiornik żylny duży,
Ras — zbiornik tętniczy duży, ad — prawy przedsionek, as — lewy przedsionek, Vd —
komora prawa, Vs — komora lewa.
I Ośrodek sercowy
Serce przyspieszając swoje skurcze, zwiększa pojemność minutową krwi
przetłaczanej ze zbiorników żylnych do zbiorników tętniczych. Przy-
spieszenie częstości skurczów serca prowadzi do zwiększenia pojemności
minutowej serca i do podwyższenia ciśnienia tętniczego w zbiorniku
tętniczym. Zwolnienie częstości skurczów serca daje zazwyczaj w ostatecz-
nym wyniku zmniejszenie pojemności minutowej serca i obniżenie ciśnienia
tętniczego w zbiorniku tętniczym.
Neurony ośrodka kontrolującego pracę serca znajdują się w różnych
strukturach układu nerwowego i pod względem czynnościowym dzielą się
na neurony zwiększające pracę serca i na neurony zmniejszające pracę
serca.
Praca serca zostaje zwiększona przede wszystkim dzięki przyspieszeniu
skurczów serca. Z tego względu neurony to wywołujące określa się jako
ośrodek przyspieszający pracę serca (cardio-acceleratory center). Nato-
miast zmniejszenie pracy serca wiąże się zazwyczaj ze zwolnieniem jego
skurczów. Neurony zwalniające pracę serca obejmuje się nazwą ośrodka
zwalniającego pracę serca (cardio-inhibitory center).
376 Krążenie
Ryc. 192. Ośrodek zwalniający pracę serca w jąd-l
rze grzbietowym nerwu błędnego i ośrodek przy-1
spieszający pracę serca w rogach bocznych czc-1
ści piersiowej rdzenia kręgowego Thl—Th5 oraz I
włókna eferentne biegnące do serca.
Ośrodek rdzeniowy przyspieszający pracę serca znajduje się w rogach
bocznych rdzenia kręgowego w części piersiowej w segmentach od pierw-
szego do piątego: Thl—Th5. Neurony tego ośrodka wysyłają impulsy do
serca we włóknach przedzwoj owych do zwojów pnia współczulnego {ganglia
trunci sympathici) i zwojów współczulnych szyjnych górnego, środkowego
i dolnego {ganglia cervicalia superius, medium et inferius).
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi 377
I Ośrodek naczynioruchowy
Skurcz lub rozkurcz mięśni gładkich w ścianie małych tętniczek zmienia
opór naczyniowy. Skurcz błony mięśniowej małych tętniczek zwiększa
opór naczyniowy, a tym samym zmniejsza przepływ krwi ze zbiornika
tętniczego do zbiornika żylnego i podwyższa ciśnienie w zbiorniku
tętniczym. Rozkurcz błony mięśniowej małych tętniczek prowadzi do
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi 379
Część presyjna
Neurony części presyjnej ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu prze-
dłużonym wysyłają wypustki do neuronów w rogach bocznych rdzenia
kręgowego w części piersiowej i lędźwiowej. Neurony rogów bocznych
przekazują pobudzenie do mięśni gładkich w ścianach naczyń krwionoś-
nych za pośrednictwem neuronów w zwojach współczulnych. Włókna
nerwowe naczyniozwężające typu Cs przewodzą impulsy do naczyń
krwionośnych, utrzymując błonę mięśniową w stałym skurczu. Dzięki
temu przepływ krwi ze zbiornika tętniczego do zbiornika żylnego jest
regulowany na drodze nerwowej.
Pobudzenie neuronów części presyjnej ośrodka naczynioruchowego
wzmaga impulsację we włóknach naczyniozwężających, przepływ krwi ze
zbiornika tętniczego do żylnego zmniejsza się i ciśnienie w zbiorniku
tętniczym wzrasta.
Część presyjna ośrodka naczynioruchowego jest pobudzana przez:
• ośrodki z wyższych pięter mózgowia — z kory mózgu i układu
limbicznego, za pośrednictwem podwzgórza i tworu siatkowatego
śródmózgowia;
380 Krążenie
Naczyni
a
oporowe
tętnicze
Naczynia włosowate
Rdzeń
przedłużon
y
Pień współczulny
Naczyni
o
oporowe
tętnicze
Naczynia włosowate
Część depresyjna
Pobudzone neurony części depresyjnej ośrodka naczynioruchowego
hamują aktywność neuronów w rogach bocznych rdzenia kręgowego
i tym samym hamują impulsację we włóknach nerwowych naczynio-
zwężających. Małe tętniczki rozszerzają się, opór naczyniowy zmniejsza się
i więcej krwi przepływa ze zbiornika tętniczego do zbiornika żylnego.
Ciśnienie krwi w zbiorniku tętniczym obniża się.
Część depresyjna ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu przedłużo-
nym jest aktywowana pod wpływem:
• impulsacji z baroreceptorów ze ścian łuku aorty i zatoki tętnicy szyjnej
wewnętrznej;
• zmniejszonej prężności dwutlenku węgla (Pco 2) we krwi tętniczej.
W pewnej niezależności od ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu
przedłużonym pozostaje współczulny układ rozszerzający naczynia krwio-
nośne w mięśniach szkieletowych (sympathetic vasodilator system). Za-
czyna się on w korze mózgu, skąd impulsy biegną za pośrednictwem
neuronów podwzgórza i tworu siatkowatego śródmózgowia do neuro-
nów rogów bocznych rdzenia kręgowego. Impulsy biegnące od tych
neuronów powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych w mięśniach
szkieletowych i zwiększają przepływ krwi przez nie.
Regulacja ciśnienia
tętniczego krwi
Ciśnienie w zbiorniku tętniczym dużym stanowi wypadkową:
dopływu do zbiornika krwi tłoczonej przez serce;
odpływu krwi, który w znacznym stopniu zależy od stanu błony
mięśniowej małych tętniczek.
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi 383
Ryc. 196. Schemat ośrodkowej kontroli przepływu krwi ze zbiornika tętniczego dużego
(Ras) do zbiornika żylnego dużego (Rvs). Impulsacja wysyłana przez neurony w rogach
bocznych rdzenia kręgowego i wydzielona adrenalina wywołują skurcz błony mięśniowej
naczyń oporowych ( + ), zwiększają całkowity obwodowy opór naczyniowy i zmniejszają
przepływ krwi pomiędzy zbiornikami.
Odruchy i ośrodki
Dopływ krwi do zbiornika tętniczego przede wszystkim jest kont -
rolowany przez ośrodek sercowy, odpływ zaś przez ośrodek naczynioru-
chowy. Oba te ośrodki współdziałają ze sobą, pozostając stale pod
wpływem impulsacji aferentnej z baroreceptorow.
Nasilenie impulsacji z baroreceptorow pobudza:
• ośrodek zwalniający pracę serca;
• część depresyjną ośrodka naczynioruchowego.
Jednocześnie hamuje:
• ośrodek przyspieszający pracę serca;
• część presyjną ośrodka naczynioruchowego.
Przeciwny skutek występuje po zmniejszeniu się impulsacji z baro-
receptorow.
Po każdym skurczu serca i przesunięciu się fali tętna wzdłuż tętnic
biegnie salwa impulsów od baroreceptorow do rdzenia przedłużonego.
384 Krążenie
Odruchy neurohormonalne
Zapotrzebowanie ze strony organizmu prowadzi do wydzielania hor-
monów działających na układ sercowo-naczyniowy. Silne emocje, znaczny
wysiłek fizyczny, utrata krwi, oziębienie wywołują wydzielanie adrenaliny
i noradrenaliny przez rdzeń nadnerczy. Impulsy z kory mózgu i układu
limbicznego biegną przez podwzgórze, śródmózgowie do części piersiowej
rdzenia kręgowego, gdzie znajdują się neurony, których aksony biegną
w nerwach trzewnych do rdzenia nadnerczy {medulla glandulae sup-
rarenalis). Pod wpływem wydzielonych do krwi hormonów rdzenia
nadnerczy ciśnienie skurczowe w zbiorniku tętniczym podwyższa się. Choć
opór naczyń obwodowych może zmniejszyć się, to jednak częstość skur-
czów serca ulega przyspieszeniu i pojemność minutowa serca zwiększa się.
W czasie silnych emocji lub utraty znacznej ilości krwi, połączonej
z dużym obniżeniem ciśnienia w zbiorniku tętniczym, zostaje również
wydzielony w większych ilościach hormon podwzgórza — wazopresyna.
Ośrodki w podwzgórzu wyzwalające stany emocjonalne jednocześnie
powodują uwalnianie wazopresyny z części nerwowej przysadki (pars
nervosa hypophysis).
Utrata krwi prowadzi do zmniejszenia się objętości krwi w zbiorniku
żylnym i w zbiorniku tętniczym, co powoduje brak stałej impulsacji z:
• receptorów objętościowych w ścianach dużych żył;
• baroreceptorów zatok tętnic szyjnych i łuku aorty.
Następuje odruchowe wydzielanie wazopresyny. Hormon ten, działając
kurcząco na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, zwiększa całkowity
obwodowy opór naczyniowy (TPR) oraz zmniejsza pojemność zbiorników
krwi: tętniczego i żylnego, dostosowując je do objętości krwi krążącej
w łożysku krwionośnym (patrz ryc. 120, str. 230).
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi 385
Układ reninowo-angiotensynowy
wzrost temperatury;
zwiększenie prężności dwutlenku węgla (Pco2);
zwiększenie wartości pH; wzrost ciśnienia
osmotycznego;
miejscowe zwiększenie stężenia mleczanów, histaminy, adenozyny,
jonów K+, prostaglandyn (PGE 2). prostacykliny (PGI 2) i przedsion-
kowego peptydu natriuretycznego (ANP).
Zmniejszenie prężności tlenu (Po 2) w tkance działa również rozkur-
czająco na błonę mięśniową małych tętniczek.
Działanie przeciwne, to jest bezpośrednio kurczące błonę mięśniową
małych tętniczek (vasoconstrictors), mają:
• miejscowe obniżenie temperatury;
• zmniejszenie prężności dwutlenku węgla (Pco2);
• zmniejszenie wartości pH;
• zmniejszenie stężenia mleczanów, histaminy, adenozyny, jonów K +,
prostaglandyny, prostacykliny i przedsionkowego peptydu natriurety
cznego.
Zwiększenie prężności tlenu i stężenia serotoniny ma działanie kur-
czące.
Jony Ca2+ Jony Ca2 *'
Ryc. 197. Schemat tworzenia się tlenku azotu (NO) w komórkach śródbłonka naczyniowego.
388 Krążenie
Autoregulacja
Autoregulacja, czyli samoregulacja, dotyczy zarówno odpływu krwi
z całego zbiornika tętniczego dużego, jak i przepływu krwi przez po-
szczególne obszary naczyniowe. Wraz ze wzrostem ciśnienia tętniczego
ściany małych tętniczek są silniej rozciągane i w odpowiedzi na to silniej
się kurczą. Dzięki temu wzrost ciśnienia w zbiorniku tętniczym wywołuje
dalsze zwężenie światła naczyń oporowych i ilość krwi odpływająca ze
zbiornika nie ulega zmianie.
I Krążenie płucne
Prawa komora serca tłoczy do pnia płucnego około 5,4 L krwi na
minutę (SI: 90 mL/s), czyli tyle samo co lewa komora do aorty. Pojemność
minutowa obu komór serca jest jednakowa zarówno w czasie spoczynku,
jak i w czasie wysiłku fizycznego. Natomiast objętość krwi, która wypełnia
krążenie płucne, jest mniejsza niż w krążeniu dużym. W krążeniu płucnym,
to jest w zbiorniku tętniczym płucnym (pulmonary arterial reservoir),
w zbiorniku żylnym płucnym (pulmonary venous reservoir) i w sieci na -
czyń włosowatych, znajduje się tylko około 18% całkowitej objętości krwi
krążącej w organizmie (TBV).
Ciśnienie w zbiorniku tętniczym płucnym wynosi: skurczowe — 3,3
kPa, rozkurczowe — 0,9 kPa i średnie ciśnienie — około 2,0 kPa.
W zbiorniku żylnym płucnym średnie ciśnienie jest prawie takie samo jak
ciśnienie skurczowe w lewym przedsionku, czyli wynosi około 0,9 kPa.
Różnica ciśnień pomiędzy obu zbiornikami płucnymi, tętniczym i żylnym,
jest niewielka — średnio około 1,0 kPa.
390 Krążenie
w dolnych zaś Pa > Pv > PA. W dolnych partiach płuc naczynia włosowate
są rozszerzone i tamtędy przepływa większość krwi. W pozycji leżącej na
plecach w tylnych partiach płuc naczynia są rozszerzone i większość krwi
przepływa przez nie.
Małe tętniczki w przeciwieństwie do krążenia dużego, mają słabo
rozwiniętą błonę mięśniową i nie spełniają funkcji naczyń oporowych.
Krew wtłoczona do zbiornika tętniczego płucnego przepływa do zbiornika
żylnego płucnego, natrafiając jedynie na opór ze strony sieci naczyń
włosowatych.
Ryc. 201. Przepływ krwi przez sieć naczyń włosowatych w górnych, środkowych i dol -
nych partiach płuc. PA — ciśnienie powietrza pęcherzykowego, Pv — ciśnienie krwi
w naczyniach włosowatych przyżylnych i Pa — ciśnienie krwi w naczyniach włosowatych
przytętniczych.
-Opona
tward
a
-Kora mózgu
Astrocyty
wytwarza-
jące bfonę
graniczną
glejową
Bariera mózgowa
I Krążenie wrotne
W obrębie jamy brzusznej krew po przepłynięciu przez pierwotną sieć
naczyń włosowatych żołądka, dwunastnicy, jelita cienkiego, jelita grubego,
trzustki i śledziony wpada do żyły wrotnej (yena portae), poprzez którą
dostaje się do wątroby i tam przepływa przez wtórną sieć naczyń
włosowatych. Z wątroby krew kieruje się do żyły głównej dolnej (yena cava
inferior) przez żyły wątrobowe (venae hepaticae).
W spoczynku, w pozycji leżącej przez wątrobę przepływa około 1,5 L
krwi na minutę, czyli około 28% pojemności minutowej lewej komory
serca (cardiac output). Przeciętnie 4/5 krwi dopływa do wątroby przez żyłę
Krążenie wrotne 395
Ż. główna dolna
ŚLEDZIONA
JELITO
GRUBE cz.
ZSTĘPUJĄCA
OKRĘŻNICY
JELITO OKRĘŻNICA
GRUBE cz. ESOWATA
WSTĘPUJĄCA
OKRĘŻNICY
ODBYTNIC
A
Ryc. 204. Krążenie wrotne. Krew dopływająca przez naczynia tętnicze do żołądka,
pęcherzyka żółciowego, jelita cienkiego i grubego i odpływająca przez naczynia żylne i żyłę
wrotną do wątroby.
I Oddychanie zewnętrzne
Oddychanie zewnętrzne jest procesem złożonym, w którym biorą udział:
układ oddechowy, składający się z dróg oddechowych i płuc, mięśnie
poprzecznie prążkowane szkieletowe, krew i układ sercowo-naczyniowy
oraz ośrodki nerwowe sterujące oddychaniem.
Oddychanie zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu atmosferycz-
nego do komórek zgodnie z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu.
Jednocześnie zostaje usuwany z komórek dwutlenek węgla powstający
w wyniku utleniania komórkowego związków organicznych. Dwutlenek
węgla jest usuwany również zgodnie z gradientem ciśnienia parcjalnego.
Oddychanie zewnętrzne dzieli się na szereg procesów:
• wentylacja płuc;
• dyfuzja gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym i krwią;
• transport gazów za pośrednictwem krwi;
• dyfuzja gazów pomiędzy krwią i komórkami.
Oddychanie zewnętrzne 397
I Wentylacja płuc
Wdechy i wydechy
W czasie wentylacji płuc (pulmonary ventilation) do pęcherzyków
płucnych {aheoli pulmonis) jest wciągane powietrze atmosferyczne zawie-
rające tlen i inne gazy oraz bardzo mało dwutlenku węgla. Powietrze
wydychane zawiera mniej tlenu, a zawartość dwutlenku węgla jest w nim
znacznie większa niż w powietrzu wdychanym.
Wentylacja płuc jest uzależniona od ruchów oddechowych klatki piersio-
wej. Polegają one na wdechu i wydechu. W czasie wdechu powiększa się
objętość klatki piersiowej. Skurcz mięśni wdechowych, którymi są: przepo-
na (diaphragma) i mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne {musculi intercosta-
les externi), powoduje powiększenie wymiarów wewnętrznych klatki
piersiowej: pionowego, strzałkowego i czołowego.
Opłucna płucna (pleura pulmonalis) przylega do opłucnej ściennej
{pleura parietalis) i w czasie wdechu podąża za nią, wypełniając całą
jamę opłucnej (cavum pleurale), w której panuje ujemne ciśnienie w czasie
spokojnego oddychania od 0,3 do 0,8 kPa. Powoduje to rozciągnięcie
tkanki płucnej, obniżenie się ciśnienia w pęcherzykach płucnych, w dro-
Ryc. 205. Zmiany ciśnienia w płucach i w jamie opłucnej w czasie wdechu i wydechu.
398 Oddychanie
Pojemność płuc
U mężczyzn w płucach na szczycie najgłębszego wdechu znajduje się
około 6 L powietrza. Jest to pojemność płuc całkowita — TLC (total lung
capacity). Pojemność płuc całkowita dzieli się na pojemność wdechową —
IC (inspiratory capacity) — i pojemność zalegającą czynnościową — FRC
(functional residual capacity).
Pojemność wdechową (IC) stanowi powietrze wciągane do płuc w czasie
najgłębszego wdechu po spokojnym wydechu. Pojemność zalegająca
czynnościowa (FRC) jest to powietrze pozostające w płucach po spokoj-
nym wydechu. Każda z tych dwóch pojemności (IC i FRC) dzieli się z kolei
na dwie objętości.
Objętość oddechowa — TV (tidal volume) — wdychana i wydychana
w czasie swobodnego wdechu i wydechu, oraz objętość zapasowa wdecho-
wa — IRV (inspiratory reserve volume) — wciągana do płuc w czasie
maksymalnego wdechu wykonywanego na szczycie swobodnego wdechu,
tworzą łącznie pojemność wdechową (IC).
Oddychanie zewnętrzne 399
Maksymalna
pojemność
wdechowa
Spoczynkow
a
objętość
wydechowa
Maksymalna
pojemność
wydechowa
Ryc. 206. Pojemność płuc całkowita (TLC): IC — pojemność wdechowa, FRC — po -
jemność zalegająca czynnościowa, TV — objętość oddechowa, IRV — objętość zapasowa
wdechowa, ERV — objętość zapasowa wydechowa, RV — objętość zalegająca, VC — po-
jemność życiowa.
Ryc. 207. Zapis objętości powietrza wdychanego i wydychanego (spirogram) pr2y użyciu
aparatu (spirografu) do zapisywania objętości powietrza wdychanego i wydychanego. Zapis
objętości wdechów i wydechów został wykonany w czasie oddychania spoczynkowego
i w czasie maksymalnej dowolnej wentylacji płuc (MW).
PO2= 13,3 kPa, PN = 76,4 kPa, PH2o = 6,3 kPa i PCO2 = 5,3 kPa.
Ryc. 211. Ciśnienie parcjalne tlenu i dwutlenku węgla w pęcherzykach płucnych w górnych,
środkowych i dolnych partiach płuc.
Oddychanie zewnętrzne 405
I Transport gazów
Cząsteczki O2 dyfundujące do osocza krwi w niewielkiej ilości roz-
puszczają się w nim na drodze fizycznej. Przy ciśnieniu parcjalnym
tlenu w pęcherzykach = 13,3 kPa w 1 L krwi odpływającej do zbiornika
żylnego płucnego tylko 3 mL O2 jest rozpuszczone na zasadzie rozpuszczal-
ności fizycznej. Jest to ilość niedostateczna do zapewnienia oddychania
wewnętrznego na minimalnym poziomie. Podobnie w tkankach — przy
prężności dwutlenku węgla równej 6,1 kPa na drodze fizycznej rozpuszcza
się w 1 L krwi tylko 35 mL CO 2 (patrz tab. 30).
Zarówno cząsteczki O 2, jak i CO 2 wiążą się we krwi na drodze
chemicznej i w tej postaci są przede wszystkim transportowane zgodnie
z gradientem prężności.
Transport tlenu
Cząsteczki O2 rozpuszczone w osoczu na drodze fizycznej dyfundują
przez otoczkę do erytrocytów i wiążą się z hemoglobiną, tworząc he-
moglobinę utlenowaną, czyli oksyhemoglobinę (oxygen-hemoglobin). Jed-
na cząsteczka hemoglobiny Hb4 wiąże się z czterema cząsteczkami tlenu,
tworząc hemoglobinę utlenowaną:
406 Oddychanie
Krew Krew
żytn tętnicz
a a
Tkanki
Po2=4,7kPa (35mmHg)
Pco2=6,1 kPa(4B mmHg)
Oddychanie zewnętrzne 407
Tabela 30
Ciśnienie parcjalne O2 i CO2 w powietrzu oraz prężność O 2 i CO2 we krwi i w tkankach
P
o2 Pco2
, + R-NH, -R-NHCOOH
I Regulacja oddychania I
Ośrodek oddechowy
Regulacja oddychania, czyli częstotliwość i głębokość oddechów,
odbywa się za pośrednictwem ośrodka oddechowego (respiratory center)
w rdzeniu przedłużonym (medulla oblongata). W skład tego ośrodka
wchodzą dwa rodzaje neuronów tworzące dwa ośrodki o przeciwnej
funkcji. Ich umiejscowienie częściowo pokrywa się. Oba rodzaje neuro-
nów należą do tworu siatkowatego rdzenia przedłużonego (formatio
reticularis medullae oblongatae). Są to neurony wdechowe tworzące ośrodek
wdechu (inspiratory center), znajdujące się w jądrze samotnym (nucleus
solitarius) i w części przedniej jądra tylno-dwuznacznego nerwu błędnego
{pars anterior nucleus retroambigualis nervi vagi) oraz ośrodek wydechu
(expiratory center) w jądrze dwuznacznym nerwu błędnego (nucleus
ambiguus nervi vagi) i w części tylnej jądra tylno-dwuznacznego nerwu
błędnego (pars posterior nucleus retroambigualis nervi vagi).
Ośrodek wdechu wysyła impulsy nerwowe do rdzenia kręgowego, do
neuronów ruchowych unerwiających mięśnie wdechowe, ośrodek wyde-
chu pobudza zaś neurony ruchowe unerwiające mięśnie wydechowe.
Neurony ośrodka wdechu stanowią rozrusznik dla czynności oddecho-
wej. Kilkanaście razy na minutę, średnio 16 razy, neurony ośrodka wde-
chu pobudzają się i wysyłają salwę impulsów nerwowych. Impulsy od
neuronów wdechowych biegną przez gałązkę zstępującą aksonu do
Regulacja oddychania 411
Jądro
samotne
Jądro Jądro
tylno- łylno-
dwuzraczn dwuznaczne
e część
część przednia
przednia
Ryc. 213. Schemat budowy rdzenia przedłużonego z zaznaczonym umiejscowieniem neu-
ronów wdechowych: a — w jądrze samotnym; b — w jądrze tylno-dwuznacznym w części
przedniej (pola zakropkowane na czerwono). (Nieznacznie zmodyfikowano i reproduko-
wano za zezwoleniem z E. G. Merrill Where are the real respiratory neurones? Fed. Proc.
Fed. Am. Soc. Exp. Biol., 1981, 40, 2389—2394.)
J
ą
Jądro
tylno-
dwuznacz
-
ne
część
tylna
412 Oddychanie
Chemoreceptory
Zasadniczym modulatorem aktywności ośrodka wdechu są impulsy
aferentne biegnące od chemoreceptorów kłębuszków szyjnych i kłębków
aortowych. Przez kłębki stale przepływają duże, w stosunku do niewiel-
kiej ich masy, ilości krwi tętniczej. Bodźcem drażniącym chemoreceptory
jest nieznaczne zwiększenie PCo2 i koncentracji jonów wodorowych lub
znaczne zmniejszenie Po2 we krwi tętniczej.
Impulsacja aferentna jest przewodzona od kłębków aortowych do
rdzenia przedłużonego za pośrednictwem włókien biegnących w nerwie
Regulacja oddychania 41 3
Tętnica szyjna
wspólna
Tętnica
podobojczykow
Tętnica a
podobojczykow
lewa
a
prawa
Kłębek aortowy
Interoreceptory i proprioreceptory
Rozciągnięcie tkanki płucnej pobudza interoreceptory — mechano-
receptory inflacyjne (inflation receptors) — znajdujące się pomiędzy
mięśniami gładkimi oskrzeli i wyzwala wydech. Przeciwnie — zmniejszę-
414 Oddychanie
n.X
Oddychanie wewnętrzne 41 5
Bursztynian
Glikoliza
Niezbędnym materiałem energetycznym zużywanym przez komórki
w organizmie jest glukoza. Poza rozpadem glukozy pewne ilości energii są
Oddychanie wewnętrzne 41 7
I
Fruktozo -6- fosforan
\ Fruktozo-1,6-di
fosforan
\ Aldehyd-3-fosfoglicery
nowy
\ 1,3-
difosfoglicerynian
3- fosfoglicerynian
I
Fosfoenolopirogronian
I
Pirogronian
Mleczan
Ryc. 220. Glikoliza beztlenowa.
I Przemiana w organizmie
Wyzwolenie energii z węglowodanów, białek i tłuszczów wiąże się
z utlenianiem produktów ich rozpadu. Mierząc zużycie tlenu w jednostce
czasu, można pośrednio oznaczyć energię wytworzoną w organizmie.
Zużycie 1 L tlenu przez organizm wyzwala przeciętnie około 20,2 kJ. Jest
to energetyczny równoważnik tlenu oznaczony metodą kalorymetrii po-
średniej, w odróżnieniu od kalorymetrii bezpośredniej polegającej na
oznaczeniu energii wytworzonej w organizmie na podstawie wartości
energetycznej spożytych pokarmów.
Współczynnik oddechowy
Współczynnik oddechowy — RQ (respiratory ąuotient) — wskazuje na
stosunek objętościowy pomiędzy uwolnionym z organizmu dwutlenkiem
węgla i pochłoniętym tlenem w jednostce czasu. Współczynnik oddechowy
dla węglowodanów wynosi 1,0, dla białek średnio około 0,82 i dla
tłuszczów około 0,7. Węglowodany zawierają w każdej cząsteczce jed-
nakowy stosunek atomów wodoru do atomów tlenu. Cały tlen po-
chłaniany w czasie utleniania węglowodanów jest zużywany do wy -
twarzania dwutlenku węgla. Utlenianie tłuszczów wymaga więcej tlenu.
Jest on zużywany w organizmie do wytwarzania jednocześnie dwutlenku
węgla i wody.
Przemiana w organizmie 41 9
C02 02 Ryc. 224. Schemat układów sercowo-na-
250 mL 200 czyniowego i oddechowego. Tlen pochło-
nięty z powietrza atmosferycznego trans-
portowany jest do komórek, dwutlenek
węgla tworzący się w komórkach transpor-
towany jest od komórek do powietrza
atmosferycznego. U „standardowego" męż-
czyzny w spoczynku w celu zachowania
podstawowej przemiany materii pochła-
niane jest 200 mL tlenu i wydalane 250 mL
dwutlenku węgla na minutę.
/min mL/min
Tkanki
I Podstawowa przemiana materii
Mierząc zużycie tlenu przez organizm w ściśle określonych warunkach,
można uzyskać dane porównawcze odnoszące się do przemiany materii
w organizmach różnych ludzi.
Warunki pomiaru zużycia tlenu w jednostce czasu są następujące:
• całkowity spoczynek fizyczny i psychiczny, pozycja leżąca;
• od 12 do 14 godzin po ostatnim posiłku;
• temperatura otoczenia +20°C.
420 Oddychanie
Tabela 32
Dzienne zapotrzebowanie na energię
Mała Umiarkowana Duża Bardzo duża
I Odżywianie
I Równowaga energetyczna
Funkcje życiowe organizmu człowieka wymagają stałego dostarczania
energii i wody ze środowiska zewnętrznego. Spożywanie pokarmów,
a więc ilość energii wprowadzana do organizmu (energy intake) wyrażona
w dżulach (J) zależy przede wszystkim od metabolizmu i zużycia energii
(energy utilization) wewnątrz organizmu. Podobnie ilość wypijanej wody
ściśle wiąże się z ilością wody wydalanej z organizmu przez nerki, skórę
i płuca.
W ciągu doby, która stanowi jeden pełny cykl w życiu człowieka,
powinna być zachowana równowaga energetyczna (energy balance) pomię-
dzy energią wprowadzoną w postaci pokarmów a energią zużytą. U do-
rosłego człowieka bilans wprowadzonej i zużytej w ciągu doby energii
powinien równać się zeru. Ilości spożywanych pokarmów i wody są
uwarunkowane zapotrzebowaniem.
Odżywianie obejmuje:
• przyjmowanie pokarmów;
• trawienie pokarmów;
• wchłanianie składników pokarmowych i wody;
• przyswajanie składników pokarmowych.
424 Układ trawienny
Przyjmowanie pokarmów
Kontrolę nad ilością spożywanych pokarmów, czyli nad ilością wpn
wadzonej do organizmu energii, pełnią ośrodki pokarmowe (feedin
centers) w podwzgórzu, z których jeden — „ośrodek głodu" (hunge
center) — wyzwala mechanizm poszukiwania, zdobywania i przyjmowe
nia pokarmów, drugi zaś — „ośrodek sytości" (satiety center) — hamuj
apetyt.Układ limbiczny hamuje „ośrodek głodu", kora mózgu i inn
ośrodki podkorowe zaś wywierają wpływ pobudzający lub hamujący n
ten ośrodek. Występujący w podwzgórzu neuropeptyd Y (NPY) pobu
dza „ośrodek głodu" i może być uważany za „czynnik głodu".
Zasadniczym czynnikiem wpływającym na pobudliwość ośrodkóv
pokarmowych jest leptyna (leptin), hormon białkowy wydzielany prze;
komórki tkanki tłuszczowej (adipocyty) działająca jak „czynnik sytości"
Spożyte i wchłonięte w przewodzie pokarmowym składniki pokarmowi
pobudzają adipocyty do wydzielania leptyny bezpośrednio i pośrednie
poprzez insulinę z wysp trzustkowych. Leptyna na zasadzie ujemnego
I Trawienie pokarmów
Pokarmy spożywane zostają w układzie trawiennym (systema diges-
torium) poddane działaniu czynników mechanicznych i chemicznych, co
doprowadza je do postaci, w której mogą być wchłonięte.
Pokarmy zawierają składniki odżywcze, jakimi są węglowodany, białka
i tłuszcze oraz witaminy, sole mineralne i woda. Węglowodany, białka
i tłuszcze spożywane są zazwyczaj w postaci wymagającej obróbki
mechanicznej pokarmów tak, aby enzymy soków trawiennych mogły
rozłożyć je na podstawowe wchłanialne składniki, którymi są cukry
proste, aminokwasy i kwasy tłuszczowe.
Witaminy i sole mineralne są uwalniane z pokarmów dzięki obróbce
mechanicznej, a tylko w mniejszym stopniu na skutek działania czynników
chemicznych.
Wydzielanie śliny
Zetknięcie się pokarmu, zwłaszcza suchego, z powierzchnią błony
śluzowej jamy ustnej powoduje wydzielanie śliny na drodze odruchu
bezwarunkowego. Ślina i inne soki trawienne mogą wydzielać się na sam
widok lub zapach pokarmu. W tym przypadku wydzielanie soków
trawiennych następuje dzięki uprzednio wytworzonemu odruchowi naby-
temu, czyli odruchowi warunkowemu.
Ślina w ilości około 1,5 L na dobę i pH około 7,0 (SI: 100 nmol/L H +)
jest wydzielana do jamy ustnej przez trzy parzyste gruczoły: śliniankę
podjęzykową (glandula sublingualis) , śliniankę podżuchwową {glandula
submandibularis) i śliniankę przyuszną {glandula parotis). Włókna ner-
wowe przywspółczulne unerwiają wydzielniczo slinianki. Włókna biegną-
ce wraz z nerwem twarzowym (n. VII) unerwiają slinianki podjęzykową
i podżuchwową, a wraz z nerwem językowo-gardłowym (n. IX) biegną
włókna do slinianki przyusznej.
Tabela 33
Skład śliny mieszanej w jednym litrze
Składniki Stężenie
Połykanie
Ryc. 226. Połykanie kęsa pokarmu oznaczonego kolorem czerwonym: a — początek fazy
ustno-gardłowej; b — faza ustno-gardlowa; c — faza gardłowo-przelykowa; d — faza
przełykowo-żołądkowa.
428 Układ trawienny
I Żołądek
Żołądek (gaster) spełnia w organizmie człowieka trzy zasadnicze
funkcje:
• gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy;
• trawi pokarmy;
• wyjaławia pokarmy.
Ryc. 228. Komórka główna (a) i komórka okładzinowa (b) gruczołów błony śluzowej
żołądka. 1 — ziarno wydzielnicze, 2 — aparat Golgiego, 3 —jądro, 4 — ziarnista siateczka
śródplazmatyczna, 5 — kanalik wewnątrzkomórkowy, 6 — mitochondria, 7 — błona
podstawna. (Reprodukowano za zezwoleniem Michała Karaska.)
Motoryka żołądka
Pusty żołądek w kilka lub kilkanaście godzin po opróżnieniu wykazuje
okresowo występujące silne skurcze błony mięśniowej, tzw. skurcze
głodowe. Po dostaniu się pierwszych porcji pokarmu do żołądka następuje
chwilowy rozkurcz mięśni ścian żołądka. Następnie skurcze błony mię-
Trawienie pokarmów 431
Tabela 34
Skład soku żołądkowego w jednym litrze
Składniki Stężenie
Ryc. 229. Motoryka pustego żołądka zarejestrowana przy użyciu balonika wprowadzonego
do jamy żołądka. (Reprodukowano za zezwoleniem firmy CIBA-GEIGY Ltd, Bazylea,
Szwajcaria z F. H. Netter The CIBA Collection of Medical Illustration 1959, vol. 3. Digestive
System. Wszystkie prawa zastrzeżone.)
Ryc. 230. Wypełnianie się jamy żołądka kolejnymi porcjami pokarmu I, II i III (a)
i przechodzenie pokarmów płynnych (b). (Reprodukowano za zezwoleniem firmy CIBA--
GEIGY Ltd, Bazylea, Szwajcaria z F. H. Netter The CIBA Collection of Medical Illustra-
tion 1959, vol. 3. Digestive System. Wszystkie prawa zastrzeżone.)
GŁOWOWA
Ryc. 232. Kontrola wydzielania soku żołądkowego w fazie głowowej i w fazie żołądkowej.
436 Układ trawienny
Ryc. 233 a — wydzielanie gastryny przez komórki G pod wpływem impulsacji eferentnej
n. X i śródściennego odruchu. Gastryna na drodze endokrynnej (linia przerywana czer -
wona) pobudza komórki główne i okładzinowe; b — hamowanie wydzielania
gastryny i soku żołądkowego na drodze parakrynnej (linia przerywana czarna) pod
wpływem somatostatyny (SRIF) uwalnianej przez komórki D. GRP — peptyd uwalniający
gastrynę.
r Trawienie pokarmów 437
I Jelito cienkie
Jelito cienkie (intestinum tenue) stanowi niezbędny odcinek przewodu
pokarmowego. Treść pokarmowa jest tam trawiona do składników
prostych, które są w tym odcinku wchłaniane do krwi.
Komórki
iródpecherzykowe
Trawienie pokarmów 443
I Wydzielanie żółci
Żółć wytwarzana w wątrobie przez komórki wątrobowe (hepatocyty)
zawiera liczne katabolity, które przez drogi żółciowe i przewód pokar-
mowy wydalane są z organizmu. Jednocześnie te katabolity mają duże
znaczenie dla procesu trawienia i wchłaniania w jelicie cienkim.
W czasie trawienia pokarmów w jelicie cienkim żółć wytwarzana przez
komórki wątrobowe odpływa do dwunastnicy przez przewodziki żółciowe
{ductuli billiferi), przewód wątrobowy prawy i lewy {ductus hepaticus dex-
ter et sinister), przewód wątrobowy wspólny {ductus hepaticus communis),
przewód żółciowy wspólny {ductus choledochus) i bańkę wątrobowo--
trzustkową {ampulla hepatopancreatica). W okresach pomiędzy trawie-
niem pokarmów mięsień zwieracz bańki wątrobowo-trzustkowej (Oddie-
go — musculus sphincter ampullae hepatopancreaticae) jest skurczony
i żółć gromadzi się w pęcherzyku żółciowym {vesica fellea).
W czasie opróżniania się żołądka do dwunastnicy występuje odru -
chowy — za pośrednictwem nerwów błędnych — rozkurcz mięśnia
zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej i jednoczesny skurcz błony mięś-
niowej pęcherzyka żółciowego. Następnie tworząca się w błonie śluzowej
446 Układ trawienny
Tabela 36
Skład żółci w jednym litrze
Związki Żółć wątrobowa Żółć pęcherzykowa
I Jelito grube
Treść jelita cienkiego przedostaje się do jelita ślepego (cecum), części
początkowej jelita grubego {intestinum crassum) w momencie otwierania
się zastawki krętniczo-kątniczej (valva ileocecalis). Zastawka otwiera się
wtedy, kiedy przechodzi przez nią fala perystaltyczna. Występuje to
zwłaszcza w okresie opróżniania się żołądka (odruch żołądkowo-kręt-
niczy). W warunkach fizjologicznych zastawka krętniczo-kątnicza unie-
możliwia cofanie się treści z jelita grubego do jelita cienkiego.
W jelicie grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy:
• woda zawarta w treści jelita grubego jest zwrotnie wchłaniana;
• wchłaniane są elektrolity, witaminy i aminokwasy;
• formowany jest kał i nie strawione produkty są tam czasowo magazyno
wane;
• drobnoustroje stale się mnożą, wytwarzając zarówno związki dla
organizmu niezbędne (niektóre witaminy), jak i toksyczne (np. tyrami-
nę, amoniak itp.).
Gruczoły błony śluzowej jelita grubego nie wytwarzają enzymów
trawiennych. Jedyną ich wydzieliną jest śluz.
448 Układ trawienny
Ryc. 240. Schemat budowy komórki kubkowej
wydzielającej śluz w błonie śluzowej jelita grube-
go. (Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawi-
cki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1997.)
Aparat Golgiego
Jądr
o
Motoryka jelita grubego
Podobnie jak w jelicie cienkim błona mięśniowa jelita grubego wyka-
zuje okresowe zmiany napięcia, skurcze odcinkowe i skurcze perystaltycz-
ne. Od 2 do 3 razy na dobę, na skutek rozciągnięcia się jelita grubego
przez wypełniającą go treść, dochodzi do silnych skurczów perystaltycz-
nych, czyli ruchów masowych (mass movements). Treść wypełniająca jelito
grube zostaje przesunięta w kierunku odbytnicy (rectum). Ruchy masowe
występują w pierwszej godzinie po spożyciu pokarmów na drodze odruchu
żołądko wo-okrężniczego.
Oddawanie kału
Treść jelita grubego przesuwana do odbytnicy zawiera: wodę, błonnik,
ciała bakterii, sole mineralne, tłuszcze, złuszczone komórki nabłonka je-
lita cienkiego i jelita grubego oraz śluz. Kał wypełniający odbytnicę
rozciąga jej ściany i może dojść na drodze odruchu do mimowolnego
Trawienie pokarmów 449
Ryc. 241. Jelito grube: s.p. — skurcze perystaltyczne, r.m. — ruchy masowe w czasie
przesuwania uformowanego kału — k.
15 — Fizjologia człowieka
450 Układ trawienny
Ryc. 242. Łuki odruchowe związane z oddawaniem kału. Włókna aferentne nerwu
sromowego zaznaczone są linią ciągłą. Włókna eferentne przedzwojowe i zazwojowe
współczulne oznaczone są linią przerywaną, włókna eferentne przedzwojowe i zazwojowe
przywspołczulne przedstawiono za pomocą linii ciągłej.
I Hormony żołądkowo-jelitowe
Hormony żołądkowo-jelitowe (gastrointestinal hormones) są wydziela-
ne przez komórki rozsianego układu wydzielania wewnętrznego wy-
stępujące w błonie śluzowej żołądka i jelit. Mają one budowę peptydową
Hormony żo/ądkowo-jelitowe 451
i krążą we krwi, tak jak hormony wydzielane przez gruczoły dokrewne, lub
też działają miejscowo. Wydzielone do światła gruczołów błony śluzowej
żołądka i jelita cienkiego pobudzają lub hamują czynność zewnątrzwy-
dzielniczą tych gruczołów.
Hormony żołądkowo-jelitowe można podzielić na dwie grupy, mając
na uwadze ich budowę chemiczną i właściwości. Jedną grupę stanowi
gastryna i cholecystokinina (CCK), drugą zaś — sekretyna, glukagon,
peptyd glukagonopodobny (czyli glicentyna — GLI), wazoaktywny
peptyd jelitowy (VIP) i peptyd hamujący czynność żołądka (GIP).
Gastryna
Gastryna jest zasadniczym hormonem żołądkowo-jelitowym kontrolu-
jącym motorykę żołądka i jelit oraz wydzielanie soku żołądkowego
i jelitowego. Komórki G wewnątrzwydzielnicze błony śluzowej żołądka
i jelit wydzielają trzy peptydy: „dużą" gastrynę — G34 — zbudowaną z 34
aminokwasów, „małą" gastrynę — G17 — zbudowanąz 17 aminokwasów
i „mini" gastrynę — G14 — zbudowaną z 14 aminokwasów. Mają one
identyczną sekwencję aminokwasów karboksylowego końca łańcucha
peptydowego.
Gastryna G34 ma najdłuższy okres połowicznego rozpadu we krwi —
T1/2 = 15 minut. Gastryna G17 i G14 mają znacznie krótszy okres
połowicznego rozpadu we krwi — TV 2 = 2—3 minuty. Z tego względu
ich działanie jest słabsze.
Gastryna jest hormonem pobudzającym najsilniej wydzielanie soku
żołądkowego. W mniejszym stopniu pobudza gruczoły w błonie śluzowej
jelita cienkiego do wydzielania soku jelitowego, komórki zewnątrzwydziel-
nicze trzustki do wydzielania soku trzustkowego i komórki wątrobowe do
wydzielania żółci. Nasila również motorykę żołądka i jelit oraz skurcze
ścian pęcherzyka żółciowego.
Cholecystokinina
Cholecystokinina (CCK) wytwarzana jest przez komórki I wewnątrz-
wydzielnicze błony śluzowej dwunastnicy i początkowych odcinków jelita
czczego. Wydzielana jest do krwi w postaci cząsteczek o identycznym
końcu karboksylowym, ale o różnej długości łańcucha peptydowego —
o 8, 12, 33 i 39 aminokwasach. Ostatnie pięć aminokwasów końca
452 Układ trawienny
Tabela 37
Oddziaływanie hormonów żołądkowo-jelitowych na czynność motoryczną i wydzielniczą
żołądka i jelit
Skrót Liczba Działanie na
lub amino-
Peptyd symbol kwasów żołądek jelita
motoryka wydzielanie motoryka wydzielanie
Gastryna „mini" G14 14 + +++ ++ +
Gastryna „mała" hG17 17
Gastryna „duża" hG34 34
Sekretyna 27 — pepsyno- — +
gen + +
HC1 --
Glukagon 29 - - +
Peptyd GLP-1 37 _ — +
glukagonopodobny
Wazoaktywny VIP 28 ------- -------- — ++
peptyd jelitowy
Tabela 38
Peptyd GRP 27 ++
uwalniający
gastrynę
Sekretyna 27 +++ + ++
Glukagon 29
Wazoaktywny VIP 28 + + + ++
peptyd jelitowy
Motylina 22
Sekretyna
Sekretyna, o łańcuchu peptydowym z 27 aminokwasów, wydzielana jest
do krwi przez komórki S wewnątrzwydzielnicze błony śluzowej dwunast-
nicy i jelita cienkiego pobudzone przez bardzo kwaśną treść żołądkową
dostającą się do dwunastnicy. Jest hormonem silnie pobudzającym
trzustkę do wydzielania dużych ilości zasadowego soku trzustkowego oraz
wątrobę do wydzielania żółci. Hamuje perystaltykę żołądka i jelit.
I Węglowodany
Węglowodany wchłaniają się w postaci monosacharydów, heksoz i pen-
toz w dwunastnicy i w jelicie czczym. Większość monosacharydów,
a zwłaszcza glukoza i galaktoza, jest wchłaniana na zasadzie transportu
aktywnego. Niektóre z monosacharydów, do których należy fruktoza,
dostają się do krwi dzięki dyfuzji ułatwionej.
Aktywny transport glukozy przyspiesza się w obecności jonów sodo-
wych. Istnieje wzajemna zależność pomiędzy transportem glukozy i jo-
nów sodowych. Wchłanianie jonów sodowych również ulega przyspiesze-
niu (symport) w obecności glukozy.
Jednorazowe spożycie dużych ilości bisacharydów powoduje ich wchła-
nianie bez uprzedniej hydrolizy do monosacharydów. Bisacharydy wnikają
do rąbka prążkowanego enterocytów, gdzie zostają zhydrolizowane przez
enzymy tam występujące do monosacharydów. Większość powstających
monosacharydów z enterocytów dyfunduje do krwi, część zaś powraca
do światła jelita.
I Tłuszcze
Tłuszcze spożywane w przeważającej części jako triacyloglicerole są
hydrolizowane w przewodzie pokarmowym do monoacylogliceroli i wol-
nych kwasów tłuszczowych. Sole kwasów żółciowych tworzą wraz z mono-
acyloglicerolami i wolnymi kwasami tłuszczowymi agregaty umożliwiają-
ce utrzymanie ich w wodzie w postaci roztworu micelarnego.
Wchłanianie w przewodzie pokarmowym 457
Ryc. 244. Schemat budowy błony śluzowej jelita cienkiego. Pomiędzy kosmkami występują
krypty jelitowe, w których zachodzą podziały komórek nabłonka przemieszczających się
w kierunku wierzchołka kosmków, gdzie następuje ich złuszczenie się. (Reprodukowano za
zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
1997.)
Tabela 39
Miejsce powstawania i skład procentowy lipoprotein osocza
Lipoproteiny Średnica Białka Choleste- Triacylo- Fosfo- Miejsce
(nm) (%) rol glicerole lipidy powstawania
(%) (%) (%)
Chylomikrony 2 5 90 3 jelita
Reszty chylomikro- 75—1000 śródbłonek
nów naczyń
włosowatych
30—80
Lipoproteiny o bardzo wątroba i
małej gęstości (VLDL) 30—80 8 10 20 55 17 jelita
Lipoproteiny o po- zVLDL
średniej gęstości (IDL) z IDL
25-^40 20 30 40 6 20
Lipoproteiny o małej wątroba i
gęstości (LDL) jelita
Lipoproteiny o dużej 20 7,5— 50 53 5 21
gęstości (HDL)
10 20 25
I Czynność wątroby
Wątroba {hepar) jest największym gruczołem w organizmie o złożonej
czynności. Zbudowana jest z komórek miąższowych, czyli hepatocytów,
stanowiących 80% komórek, z 16% komórek siateczkowo-śródbłon-
kowych gwiaździstych {reticuloendotheliocytus stellatus), czyli Browicza--
Kupffera, i z 4% komórek nabłonka dróg żółciowych.
Hepatocyty są komórkami gruczołowymi zewnątrz- i wewnątrzwydziel-
niczymi o złożonym metabolizmie. Komórki siateczkowo-śródbłonkowe
gwiaździste wyścielające zatoki żylne w zrazikach wątroby są komórkami
żernymi. Wychwytują z krwi fragmenty komórek, rozpadające się krwinki
czerwone oraz pośredniczą w wymianie składników pomiędzy krwią
przepływającą przez zatoki i hepatocytami.
Filtr wątrobowy
I Czynność zewnątrzwydzielnicza
Komórki wątrobowe tworzą ściany kanalików żółciowych i wydziela-
ją do ich światła wszystkie składniki żółci, w tym również związane
z kwasem glukuronowym: bilirubinę, biliwerdynę, hormony kory nadner-
czy i gruczołów płciowych oraz ich pochodne. Pozostałymi składnikami
żółci są: sole kwasów żółciowych, cholesterol, kwasy tłuszczowe, tłuszcze
obojętne, sole nieorganiczne i woda (patrz tab. 36, str. 446)
I Czynność wewnątrzwydzielnicza
Białka osocza krwi, a więc albuminy, alpha- i beta-globuliny oraz
fibrynogen, syntetyzowane są w wątrobie. Jedynie gamma-globuliny nie są
syntetyzowane w wątrobie, lecz w układzie limfoidalnym, przede wszyst-
kim w węzłach chłonnych. Komórki wątrobowe wydzielają również do
krwi enzymy osocza oraz czynniki krzepnięcia krwi.
I Magazynowanie
Składnikiem magazynowanym w największych ilościach w komórkach
wątrobowych jest glikogen. Powstaje on w wyniku kondensacji wchłoniętej
w jelitach glukozy oraz w znacznie mniejszym stopniu z glukozy resyn-
tetyzowanej z krążącego we krwi kwasu mlekowego.
Czynność wątroby 467
I Regulacja czynności
Czynność wątroby uzależniona jest od przepływu krwi oraz od
związków zmieniających metabolizm komórek wątrobowych. Przepływ
krwi i metabolizm są ze sobą ściśle związane. Przepływ krwi przez wątrobę
oznaczany jest u ludzi metodą pośrednią na podstawie obliczonego
„wskaźnika oczyszczania" krwi przepływającej przez wątrobę lub za-
trzymywania się w niej gazów obojętnych (np. ksenonu) na skutek ich
dyfuzji w wątrobie. Do tych oznaczeń niezbędna jest kateteryzacja żył
wątrobowych.
Z różnicy tętniczo-żylnej w zawartości składnika zatrzymywanego
przez wątrobę uzyskuje się tzw. obliczony przepływ krwi przez wątrobę —
EHBF (estimated hepatic blood flow). U ludzi zdrowych EHBF wynosi
około 1500 mL krwi na minutę.
Unerwienie naczynioruchowe ma niewielki wpływ na objętość krwi
przepływającej przez wątrobę w ciągu minuty. Nerw błędny nie ma wpły-
wu na przepływ krwi, natomiast pod wpływem impulsów z nerwów
trzewnych ulegają zwężeniu naczynia krwionośne w wątrobie, wzrasta
ciśnienie w żyle wrotnej i zmniejsza się przepływ krwi.
Zasadniczy wpływ na przepływ krwi ma pozycja ciała i praca fizyczna.
W pozycji siedzącej EHBF zmniejsza się o 20%, w stojącej o 40%,
a w czasie pracy fizycznej o 80—85%. Wraz ze zmniejszeniem przepływu
krwi przez wątrobę zmniejsza się prężność tlenu P 02 w komórkach
wątrobowych i zwalniają się wszystkie procesy wymagające stałego
dopływu tlenu.
Przepływ krwi przez wątrobę znacznie się zwiększa pod wpływem
sekretyny i wchłoniętych w jelitach kwasów żółciowych, a w mniejszym
stopniu pod wpływem adrenaliny, glukagonu i insuliny, która wtórnie
wywołuje wydzielanie się adrenaliny. Przepływ krwi przez wątrobę zmniej-
sza wazopresyna i w stopniu nieznacznym — noradrenalina.
Hormony krążące we krwi i wpływające na metabolizm węglowoda-
nów, białek i tłuszczów zmieniają odpowiednio funkcję filtracyjną, ze-
wnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą wątroby.
Płyny ustrojowe i
czynność nerek
I Elektrolity
Sód
W organizmie dorosłego człowieka znajduje się około 60 mmol sodu
w przeliczeniu na 1 kg masy ciała. Ponad połowa sodu w organizmie
znajduje się w płynie zewnątrzkomórkowym. Sód występujący w płynach
ustrojowych zewnątrz- i wewnątrzkomórkowym oraz częściowo w koś-
ciach stanowi tak zwany sód wymienialny (exchangeable), w ilości około 42
mmol/kg masy ciała. Pozostałe 18 mmol/kg masy ciała stanowi sód
niewymienialny (nonexchangeable) związany w tkance kostnej.
Potas
Potas występuje prawie wyłącznie w płynie wewnątrzkomórkowym
w ilości około 42 mmol/kg masy ciała. Prawie cały potas występuje
w organizmie w postaci wymienialnej. W osoczu znajduje się on w ilości
około 4 mmol/L. Podwojenie się stężenia potasu w osoczu może być
przyczyną śmierci. Zwiększenie zawartości jonów potasu w płynie ze-
wnątrzkomórkowym powoduje utratę pobudliwości komórek mięśnio-
wych, zwłaszcza mięśnia sercowego i komórek nerwowych.
Wapń i magnez
W organizmie dorosłego człowieka znajduje się około 27,5 mol wapnia,
czyli około 400 mmol wapnia w przeliczeniu na 1 kg masy ciała. W 99%
jest to wapń zmagazynowany w tkance kostnej. Pozostałe 1% wapnia
znajduje się w płynie zewnątrzkomórkowym (ECF) i w komórkach.
Całkowita zawartość wapnia, wolnego i związanego z białkami osocza,
wynosi około 2,5 mmol/L osocza. Z albuminami i globulinami osocza
związane jest 1,16 mmol/L wapnia. Wapń zjonizowany występuje w osoczu
w stężeniu 1,18 mmol/L, związany z anionami zaś — 0,16 mmol/L.
Prawidłowe stężenie wapnia zjonizowanego w osoczu ma istotne znacze-
nie dla czynności wszystkich komórek, szczególnie dla komórek tkanek
pobudliwych i komórek gruczołowych. Jony Ca 2+, przechodząc do
cytoplazmy z płynu zewnątrzkomórkowego lub ze zbiorników wewnątrz-
komórkowych, są drugim przekaźnikiem informacji wewnątrzkomór-
kowej dzięki aktywacji wielu enzymów. Ruch komórek i egzocytoza
472 Płyny ustrojowe i czynność nerek
Tabela 40
Czynniki działające na komórki tkanki kostnej
Czynniki aktywujące osteoblasty Czynniki aktywujące osteoklasty
Chlor i wodorowęglany
W organizmie człowieka znajduje się średnio około 33 mmol jonów
chlorkowych na 1 kg masy ciała. W 70% znajdują się w osoczu i w płynie
tkankowym. Pozostałe 30% występuje w tkance łącznej we włóknach
kolagenowych oraz w komórkach. Spośród wszystkich komórek w or -
ganizmie najwięcej jonów chlorkowych zawierają erytrocyty.
Anionów wodoroweglanowych jest w organizmie średnio 10—12 mmol
na 1 kg masy ciała. Ich zawartość w płynach ustrojowych waha się.
Zwiększenie zawartości jonów wodorowych w organizmie powoduje
tworzenie się z wodorowęglanów kwasu węglowego, który następnie
rozpada się na usuwany przez płuca dwutlenek węgla i na wodę. Przeciw-
nie — alkalizacja płynów ustrojowych wywołuje zwiększenie zawartości
anionów wodorowęglanowych w organizmie.
I Czynność nerek
Jednostką funkcjonalną nerki (ren) jest nefron składający się z ciałka
nerkowego (corpusculum renale) i kanalików nerkowych (tubuli renales).
W ciałku nerkowym zachodzi filtracja kłębuszkowa, czyli przenikanie
części osocza przepływającego przez kłębuszek naczyniowy ciałka ner-
kowego {glomerulus corpusculi renalis) do światła torebki kłębuszka (lumen
capsulae glomeruli). Ultrafiltrat gromadzący się w świetle torebki kłębusz-
ka kolejno przepływa przez część bliższą kanalika nerkowego (pars
proximalis tubuli nephroni), składającą się z kanalika nerkowego głównego
(tubulus renalis cardinalis) i z części zstępującej pętli nefronu (pars
descendens ansae nephroni) i część dalszą kanalika nerkowego (pars distalis
tubuli nephroni) utworzoną z części wstępującej pętli nefronu (pars
ascendens ansae nephroni) i z wstawki (pars intercalata). Mocz tworzący się
w nefronie odpływa przez kanalik nerkowy zbiorczy (tubulus renalis
colligens) i przewód brodawkowy (ductus papillaris) do miedniczki ner-
kowej (pehis renalis).
W każdej nerce człowieka znajduje się około 1 miliona nefronów, czyli
w obu nerkach około 2 milionów. Prawidłowa czynność wydalnicza nerek
jest zachowana wtedy, kiedy nie mniej niż 30% nefronów, czyli 600 tysięcy
nefronów, jest w pełni sprawna.
Czynność nerek wiąże się z:
• tworzeniem moczu, z którym usuwane są z organizmu metabolity
i nadmiar płynów i elektrolitów, czyli z czynnością zewnątrzwydziel-
niczą;
• wydzielaniem do krwi związków biologicznie czynnych, co jest czynnoś
cią wewnątrzwydzielniczą.
W tworzeniu się moczu udział biorą wszystkie odcinki nefronu oraz
kanaliki nerkowe zbiorcze.
Czynność nerek 475
Ciałko nerkowe korowe
Tętniczka
doprowadzająca
Przewód
Tętniczka odprowadzająca
gęsta
brodawkowy
Pętla Henlego:
/ramię zstępujące
,ramię wstępujące
Naczynia proste
Ryc. 252. Schemat budowy nefronów: a — korowych o krótkiej pętli nefronu (Henlego);
b — o długiej pętli nefronu. (Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II
wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.)
476 Płyny ustrojowe i czynność nerek
I Przepływ krwi
Przez nerki przepływa w spoczynku 1,08 L/min (SI: 18 mL/s) krwi,
co stanowi 20% pojemności minutowej serca. Do kłębuszków krew
dopływa przez tętniczki doprowadzające (arterioli glomerulares afferenś)
i odpływa przez tętniczki odprowadzające (arterioli glomerulares efferens).
Czynność nerek Ali
Ryc. 254. Schemat budowy ściany naczynia krwionośnego włosowatego kłębuszka nerko-
wego. (Reprodukowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.)
478 Płyny ustrojowe i czynność nerek
ERBF = C
100-Het
apAH
TRBF = ERBF: ~ VpAH =
Filtracja kłębuszkowa
Część osocza krwi przepływającej przez naczynia włosowate kłębusz-
ków nerkowych ulega przefiltrowaniu do światła torebki kłębuszka.
W naczyniach włosowatych kłębuszka panuje ciśnienie filtracyjne około
1,4 kPa (6,0 kPa ciśnienie hydrostatyczne — 3,3 kPa ciśnienie onkotycz-
ne — 1,3 kPa ciśnienie w świetle torebki kłębuszka) i dzięki temu ciśnieniu
filtracyjnemu 1/5 część osocza przepływająca przez nerki zostaje przefilt-
rowana.
Wielkość filtracji kłębuszkowej — GFR (glomerular filtration ratę) —
można oznaczyć u człowieka, wprowadzając do krwi substancje nie
podlegające resorpcji lub sekrecji kanalikowej. Taką substancją egzo-
genną, nie wchłaniającą się i nie wydzielaną w kanalikach, jest wielo-
cukier — inulina, która ma masę cząsteczkową 5,5 kDa.
Nerkowy klirens dla inuliny — C in (clearance of inulin) — jest
odzwierciedleniem wielkości filtracji kłębuszkowej (GFR).
480 Płyny ustrojowe i czynność nerek
. U,„xV
K~
gdzie:
Cin — klirens dla inuliny (in), w mL/min,
Ujn — stężenie inuliny w moczu w mg/mL moczu,
V — objętość moczu wydalona przez nerki w ciągu 1 minuty,
Pin — stężenie inuliny w osoczu w mg/mL osocza.
Frakcja filtracyjna
Frakcja filtracyjna (filtration fraction) jest to stosunek wielkości filtracji
kłębuszkowej (GFR) do efektywnego przepływu przez nerki osocza
(ERPF) i wynosi u mężczyzn od 0,12 do 0,20 (SI: volfr. 0,12—0,20
mL/mL), średnio około 0,18.
Resorpcja kanalikowa
Resorpcja kanalikowa ma charakter:
• resorpcji biernej, zgodnej z gradientem stężenia i potencjału elektrycz
nego;
• resorpcji czynnej zachodzącej wbrew gradientom.
Do związków, które są w kanalikach wchłaniane biernie wraz z wodą,
należą mocznik i jony chlorkowe.
Związki resorbowane czynnie dzielą się na związki, których mak-
symalna wchłanialność ograniczona jest:
• stężeniem;
• stężeniem i czasem wchłaniania.
Związki pierwszej grupy są aktywnie transportowane przez nabłonek
kanalików nerkowych proporcjonalnie aż do określonego ich stężenia
w przesączu kłębuszkowym. Największe stężenie tych związków w przesą-
czu kłębuszkowym, przy którym ulegają one jeszcze całkowitej resorpcji
w kanalikach nerkowych, określa wartość Tm (transport maximum).
Wartość Tm określa tę maksymalną ilość danej substancji, jaka może być
zresorbowana w ciągu jednej minuty.
Glukoza jest związkiem transportowanym aktywnie przez błonę komór-
kową nabłonka kanalika. Przekroczenie stężenia glukozy w osoczu ponad
10,0 mmol/L, z czym wiąże się zwiększenie jej stężenia w przesączu
kłębuszkowym, jest równoznaczne z przekroczeniem Tm dla niektórych
nefronów. Wówczas w moczu pojawia się glukoza. Progowe stężenie
glukozy w osoczu, przy którym pojawia się ona w moczu, nosi nazwę progu
nerkowego dla glukozy (renal threshold).
Poza glukozą wchłaniane są aktywnie w kanalikach nerkowych z udzia-
łem nośnika: kationy potasowe, aniony fosforanowe i siarczanowe,
aminokwasy, kreatyna, kwas moczowy, kwas askorbinowy, kwas acetylo-
octowy i ciała ketonowe.
Do związków resorbowanych czynnie o największej wartości Tm
(proporcjonalnej wchłanialności ograniczonej stężeniem i czasem wchła-
niania) zalicza się jony sodowe.
Sekrecja kanalikowa
Przez komórki nabłonka wydzielanych jest do światła kanalików wiele
związków endogennych i egzogennych. Wydzielanie każdego z tych
związków odbywa się na zasadzie jednego z trzech mechanizmów:
484 Płyny ustrojowe i czynność nerek
Błona
podstawną
O mV
Na+
-----Dyfu2Ja
Transport akiywny
Ryc. 259. Wchłanianie i wydzielanie jonów przez komórki nabłonka części dalszych
kanalików nerkowych i kanalików nerkowych zbiorczych. P.D. — różnica ładunku
elektrycznego pomiędzy wnętrzem komórki nabłonka części dalszej kanalika nerkowego,
światłem kanalika i płynem okołokanałikowym. Linia ciągła oznacza transport aktywny, linia
przerywana — dyfuzję. (Zmodyfikowano i reprodukowano za opłaconym zezwoleniem
z R. F. Pitts Physiology of the Kidney and Body Fluids, III wyd. Year Book Medical
Publishers Inc., Chicago 1980.)
486 Pfyny ustrojowe i czynność nerek
Kanalik
zbiorcz
Część
wewnętrzna
rdzenia
15
Pętla
nefronu
Ryc. 260. Wchłanianie wody w częściach kanalików nerkowych bliższych, w kanalikach
nerkowych dalszych i w kanalikach nerkowych zbiorczych. 100 L ultrafiltratu przefiltro-
wanego w kłębuszkach nerkowych ulega zmniejszeniu do 0,5 L moczu odpływającego do
miedniczki nerkowej.
Wchłanianie wody
Kora
Część
zewnętrzna
rdzenia
Częsc
wewnętrzna
^ rdzenia
Naczynie krwionośne
włosowate nroste
PCf/i
włosowat
e proste
Ryc. 261. Schemat nefronu i kanalika nerkowego zbiorczego oraz naczyń krwionośnych
włosowatych pierwotnej (kłębuszkowej) i wtórnej sieci (naczynia proste). Jony sodowe,
mocznik i woda przechodzą przez nabłonek części bliższej kanalików nerkowych i kanalika
zbiorczego do przestrzeni okołokanalikowej, a stąd do naczyń włosowatych prostych wtórnej
sieci naczyń krwionośnych.
Ryc. 262. Schemat nefronu i kanalika nerkowego zbiorczego oraz naczyń krwionośnych
włosowatych pierwotnej (kłębuszkowej) i wtórnej sieci (naczynia proste). Ciśnienie osmotycz-
ne podane w miliosmolach, zaznaczono w części bliższej i w części dalszej kanalika nerko-
wego, w kanaliku zbiorczym oraz w płynie okołokanalikowym i w naczyniach włosowatych
prostych. Pętla nefronu (Henlego) działa jak wzmacniacz przeciwprądowy, naczynia proste
zaś jak wymiennik przeciwprądowy.
Tabela 41
Składniki nieorganiczne:
I Czynności wewnątrzwydzielnicze
Obniżenie się ciśnienia tętniczego krwi lub osłabienie prężności tlenu
w nerkach powoduje wydzielanie przez nerkę związków podwyższających
ciśnienie tętnicze lub zwiększających erytropoezę w szpiku kostnym.
Renina
Mięśnie gładkie tętniczki doprowadzającej w miejscu przylegania do
plamki gęstej (macula densa) kanalika krętego dalszego tworzą aparat
przykłębuszkowy {apparatus iuxtaglomerularis). W czasie niedokrwienia
nerek aparat przykłębuszkowy wydziela do krwi reninę, która jest
enzymem proteolitycznym działającym na alpha 2-globulinę osocza (angio-
tensynogen), odczepiając od niej nieaktywny dekapeptyd — angioten-
synę I. Pod wpływem enzymu konwertującego nieaktywna angiotensyna I
ulega przekształceniu na aktywny oktapeptyd — angiotensynę II.
Zasadniczymi czynnikami wywołującymi wydzielanie reniny przez ner-
ki są:
• obniżenie się ciśnienia w zbiorniku tętniczym dużym;
• zmniejszenie się przepływu nerkowego krwi wskutek skurczu błony
mięśniowej tętnic nerkowych;
• zmniejszenie się stężenia NaCl w moczu pierwotnym przepływającym
przez kanalik kręty dalszy koło plamki gęstej;
• napływające z krwią tętniczą eikozanoidy takie, jak prostaglandyny
E2 (PGE ) i prostacyklina (PGI 2) oraz kininy.
Czynność nerek 493
Ryc. 264. Powstawanie angiotensyny II.
Erytropoetyna
Miejscem wytwarzania erytropoetyny, która jest jednym z czyn -
ników wzrostowych, są komórki śródbłonka naczyń włosowatych ota-
czających kanaliki nerkowe w korze nerek. Erytropoetyna jest gli-
koproteiną o masie cząsteczkowej około 19 kDa i okresie połowicz -
nego rozpadu we krwi (T 1 /^ około 5 godzin. Pobudza erytropoezę
w szpiku kostnym. W wyniku utraty krwi lub przewlekłej hipoksji,
spowodowanej na przykład przebywaniem na dużej wysokości, zwiększa
się wydzielanie erytropoetyny. Również aminy katecholowe, działając
poprzez beta-receptory adrenergiczne, zwiększają wydzielanie erytro-
poetyny.
Metabolizm cholekalcyferolu
W skórze pod wpływem światła ultrafioletowego prowitamina D,
czyli 7-dehydrocholesterol, zamieniana jest na witaminę D 3 — cho-
lekalcyferol. Witamina D 3 wchłonięta do krwi zostaje przekształ -
cona w wątrobie na 25-hydroksycholekalcyferol (HD 3 ) i następnie
w nerkach na dwa związki: 1,25-dihydroksycholekalcyferol (1,25-DHD 3)
i 24,25-dihydroksycholekalcyferol (24,25-DHD 3). Pod wpływem
się stężenie Ca 2+ i
1,25-DHD , działającego na nabłonek jelita i na tkankę kostną, zwiększa
w osoczu krwi. Zwiększenie stężenia tych
494 Płyny ustrojowe i czynność nerek
I Wydalanie moczu
Mocz wydostający się z kanalików nerkowych zbiorczych gromadzi się
w miedniczce nerkowej (pehis renalis). Na skutek ruchów perystaltycznych
moczowodu (ureter) porcje moczu przemieszczane są z miedniczki ner-
kowej do pęcherza moczowego (vesica urinarid).
Wypełnianie się pęcherza moczowego powoduje rozciąganie jego
ścian i podrażnienie receptorów. Na drodze odruchowej poprzez ośro-
dek oddawania moczu w części krzyżowej rdzenia kręgowego występuje
jednoczesny skurcz mięśnia gładkiego w ścianie pęcherza moczowego,
zwanego mięśniem wypierającym {musculus detrusor), rozkurcz mięś-
nia gładkiego zwieracza wewnętrznego cewki moczowej {musculus sphinc-
ter urethrae internus) i rozkurcz mięśnia poprzecznie prążkowanego
stanowiącego zwieracz zewnętrzny cewki moczowej {musculus sphincter
urethrae externus). Na skutek zwiększonego ciśnienia w pęcherzu moczo-
wym i rozkurczu zwieraczy mocz zostaje wydalony przez cewkę moczową
na zewnątrz.
Odruchowy mechanizm oddawania moczu na skutek pobudzenia
ośrodka w części krzyżowej rdzenia kręgowego występuje u niemowląt
i u ludzi dorosłych po przerwaniu ciągłości rdzenia kręgowego. U dzieci
w obrębie pnia mózgowia wykształcają się ośrodki nadrzędne, kont -
rolujące ośrodek oddawania moczu.
U ludzi dorosłych wydalanie moczu z pęcherza moczowego jest
czynnością dowolną. Wypełnienie pęcherza moczowego 250—300 mL
moczu pobudza receptory w ścianie pęcherza moczowego, wywołuje
impulsację aferentną przewodzoną przez drogi rdzeniowo-wzgórzowe
i następnie ze wzgórza do pól czuciowych w korze mózgu. Czucie to nasila
się po dalszym zwiększeniu objętości moczu w pęcherzu do 400—500 mL.
Eferentna impulsacja biegnąca z kory płatów czołowych do ośrodków
mikcji w moście powoduje:
• pobudzenie neuronów prz\ środkowego ośrodka mikcji w moście (medial
pontine micturition center) i zależnych od tego ośrodka neuronów
Wydalanie moczu 495
Ciśnienie w
jamie
brzusznej
Ciśnienie w
pęcherzu
moczowym
Przepływ
cewkowy
moczu w
mL/s
Ryc. 266. Ciśnienie w jamie brzusznej, ciśnienie w pęcherzu moczowym i przepływ cewkowy
moczu. 1 — czas uzyskania maksymalnego przepływu cewkowego moczu, 2 — czas trwania
mikcji.
Mi kej a
Wypływ moczu z pęcherza moczowego przez cewkę, w czasie dowolnej
mikcji, poprzedza wzrost ciśnienia w jamie brzusznej spowodowany
Wydalanie moczu 497
I Determinacja płci
Połączenie się dwóch odmiennych komórek płciowych, czyli gamet
(gametes), powstanie zygoty i rozwój nowego ustroju potomnego są
podstawą rozrodu (reproduction). Komórka płciowa męska, czyli plem-
nik (spermium), wytwarzana jest w jądrze (testis), a komórka płciowa
żeńska, czyli jajo (ovum), powstaje w jajniku (ovarium).
Zarówno komórki płciowe męskie, jak i żeńskie w czasie dojrzewania
wykazują podział redukcyjny (meiotic division), w czasie którego liczba
chromosomów zmniejsza się o połowę. W organizmie mężczyzny i kobiety
w jądrze komórkowym komórek somatycznych jest 46 chromosomów.
U mężczyzny są to 22 pary autosomów i dwa chromosomy płciowe:
X i Y. U kobiety występują również 22 pary autosomów i dwa chromo -
somy płciowe: X i X.
W czasie podziału redukcyjnego w cewkach nasiennych krętych jąder
powstają komórki płciowe męskie zawierające 22 chromosomy (auto-
somy) i jeden chromosom płciowy X lub Y. W jajnikach dojrzałe komórki
płciowe żeńskie mają 22 chromosomy i 1 chromosom płciowy X. Od
informacji genetycznej zawartej w chromosomach płciowych zależy płeć
osobnika. Po połączeniu się dwóch dojrzałych komórek płciowych, czyli po
zapłodnieniu (fertilization), i powstaniu zygoty determinuje się płeć genety-
czna (genetic sex) przyszłego organizmu. Jeżeli zygota zawiera chromo-
somy XY, będzie to genetycznie organizm męski, jeśli zaś zygota ma
2 chromosomy XX — genetycznie organizm żeński.
W 9 tygodniu życia płodowego pod wpływem hormonów wydzielanych
przez gruczoły płciowe — testosteronu u płodów męskich i estrogenów
u płodów żeńskich — tworzy się płeć gonadalna (gonadal sex). Garnitur
Rozród u pici męskiej 499
I Spermatogeneza
Po osiągnięciu dojrzałości płciowej w cewkach nasiennych krętych
(tubuli seminiferi contorti) jąder zachodzi spermatogeneza. Komórki
płciowe w cewkach nasiennych tworzą kilka warstw. Pomiędzy nimi
występują komórki podporowe. Komórki płciowe dojrzewając zbliżają się
do światła cewek nasiennych. Najdalej od światła w cewkach nasiennych są
rozmieszczone spermatogonie. następnie występują spermatocyty I i II
rzędu, spermatydy i w samym świetle cewek znajdują się dojrzałe komórki
płciowe męskie, czyli plemniki. Dojrzewanie męskiej komórki płciowej
trwa około 74 dni.
Plemniki są transportowane wraz z innymi składnikami nasienia przez
cewki nasienne proste i przewodziki odprowadzające jądra do najądrza
(epididymis), w którego przewodzie są magazynowane.
Hormon folikulotropowy (FSH) pobudza czynność komórek pod-
porowych w cewkach nasiennych. Spermatogeneza jest kontrolowana
przez hormon folikulotropowy, hormon luteinizujący i testosteron wy-
twarzany przez komórki śródmiąższowe jądra.
500 Rozród
Zrąb Przewod
Cewka y
moczowa
Ryc. 268. Schematyczna budowa gruczołu krokowego na przekroju poprzecznym. (Re-
produkowano za zezwoleniem z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1997.)
Ryc. 270. Pęcherzyk jajnikowy dojrzewający w końcu fazy folikularnej cyklu miesiączkowego.
Komórka jajowa (1) otoczona osłonką przejrzystą (2), wieńcem promienistym (3) i war -
stwą ziarnistą (4) tworzy wzgórek jajonośny wewnątrz jamy pęcherzyka (6) wypełnionej
płynem. Osłonka pęcherzyka (5) składa się z warstwy zewnętrznej
(łącznotkankowej) i z warstwy wewnętrznej zawierającej komórki gruczołowe
wydzielające estrogeny. (Reprodukowano za zezwoleniem Michała Karaska.)
Rozród u płci żeńskiej 505
błona śluzowa macicy osiąga taką grubość, jaką miała bezpośrednio przed
złuszczaniem się. Odnowa dotyczy również gruczołów błony śluzowej
macicy, które w fazie folikularnej mają przebieg prosty: od powierzchni
błony aż do mięśnia macicznego. Na początku tej fazy kilka pęcherzyków
jajnikowych pierwotnych {folliculi ovarici primarii) zaczyna w obu jajni-
kach przekształcać się w pęcherzyki jajnikowe wzrastające (folliculi ovarici
crescendi). Następnie zazwyczaj jeden, a czasami dwa pęcherzyki doj-
rzewają, osiągając średnicę co najmniej 10 mm. Pęcherzyk jajnikowy
dojrzały (folliculus ovaricus maturus) zajmuje całą szerokość kory jajni-
ka i uwypukla się na jego powierzchni. Pozostałe pęcherzyki zmniejszają
swoje rozmiary i uwsteczniają się. Proces ten nosi nazwę ątręzjf.
W cyklu 28-dniowym zazwyczaj czternastego dnia cyklu miesiączko-
wego następuje pękanie pęcherzyka jajnikowego dojrzałego pod wpły -
wem hormonu luteinizującego (LH) i komórka jajowa, owocyt II rzędu,
zostaje wydalona przez jajnik. W czasie jednego cyklu miesiączkowego
stadium pęcherzyka jajnikowego dojrzałego osiąga w obu jajnikach jeden
lub dwa pęcherzyki jajnikowe wzrastające. Tym samym z obu jajników
zostaje wydalona jedna lub rzadziej dwie komórki jajowe. Po owulacji
zmniejsza się w mięśniu macicy liczba receptorów błonowych wiążących
oksytocynę i zmniejsza się jego wrażliwość na oksytocynę.
Komórka jajowa w postaci owocytu II rzędu trafia do bańki jajowodu.
W jajowodzie nie zapłodniona komórka jajowa pozostaje około 4 dni,
a następnie zostaje wydalona do jamy macicy, gdzie podlega cytolizie.
Po owulacji rozpoczyna się faza lutealna, zwana również fazą sekrecyj-
ną. W końcu pierwszej połowy tej fazy błona śluzowa macicy osiąga swoją
maksymalną grubość około 6 mm. W tej fazie gruczoły błony śluzowej
macicy mają przebieg kręty i wydzielają duże ilości śluzu. Błona śluzowa
macicy jest przygotowana do zagnieżdżenia zapłodnionej komórki jajowej.
Jama pęcherzyka jajnikowego dojrzałego po wydaleniu komórki jajo-
wej początkowo jest wypełniona krwią. Następnie zapełniają ją komórki
luteinowe {luteocyti) i pęcherzyk zamienia się w ciałko żółte miesiączkowe
(corpus luteum menstruationis), które wytwarza żeńskie hormony płciowe:
/Sstrogeny i progesteron oraz oksytocyncJW końcu fazy lutealnej, jeżeli
nie nastąpiło zapłodnienie, ciałko żółte miesiączkowe przestaje wydzielać
progesteron, natomiast w dalszym ciągu wydziela oksytocynę. Zwiększa
się jednocześnie liczba receptorów wiążących oksytocynę i mięsień ma-
cicy staje się na nią bardziej wrażliwy. Pod jej wpływem tworzą się w macicy
substancje luteolityczne, głównie prostaglandyny PGF2a i ciałko żółte
miesiączkowe przekształca się w ciałko białawe miesiączkowe {corpus
albicans menstruationis). Po upływie 14 dni od dnia owulacji pojawia się
krwawienie miesiączkowe i rozpoczyna się nowy cykl płciowy.
506 Rozród
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28
1-28 dzień cyklu miesiącikowego
Temperatura ciała
Ryc. 271.
Procesy
zachodzące
w
podwzgórzu,
w przysadce,
w jajnikach i
w błonie ślu-
zowej macicy
w
I Ciąża
Zapłodnienie (fertilization), czyli połączenie się męskiej komórki płcio-
wej z żeńską komórką płciową, następuje w jajowodzie. Zapłodniona
komórka jajowa przemieszcza się przez jajowód do jamy macicy w czasie
3—4 dni. W tym okresie podlega podziałom i przemianom.
Zapłodnione jajo zagnieżdża się (implantation) w błonę śluzową maci-
cy około 7 dnia od dnia owulacji, czyli w połowie fazy lutealnej. [Praw -
dopodobnie implantowane jajo oddziałuje hamująco na tworzenie się
i uwalnianie z macicy czynnika luteolitycznego — prostaglandyn. Dzięki
temu ciałko żółte miesiączkowe nie zanika, lecz przeciwnie, powiększa
swoje wymiary i przekształca się w ciałko żółte ciążowej (corpus luteum
graviditatis). Wydzielanie progesteronu przez ciałko żółte ciążowe zwiększa
się kilkakrotnie w czasie pierwszych kilkunastu tygodni ciąży (pregnancy).
Największe wydzielanie progesteronu przez jajniki stwierdzono w 12
tygodniu ciąży, licząc czas trwania ciąży od dnia owulacji. Następnie
wydzielanie progesteronu przez jajniki zmniejsza się w miarę zbliżania się
porodu. Rozwijające się łożysko przejmuje funkcję wydzielniczą jajników,
wydzielając do krwi znaczne ilości progesteronu i estrogenów.
Czynność łożyska
Łożysko (placenta), tworzące się w pierwszych tygodniach ciąży, w 10
tygodniu ciąży, licząc od dnia owulacji, waży około 10 g, w 20 tygodniu —
około 170 g, w 30 tygodniu — około 430 g i największą swą masę osiąga
w 40 tygodniu ciąży — około 500—600 g.
508 Rozród
I Poród
Po upływie 280 dni ciąży, licząc od pierwszego dnia ostatniej miesiączki,
następuje poród (parturition). Tylko 5—10% kobiet rodzi w tym czasie. Znacz-
ny procent kobiet (66%) rodzi w czasie do 11 dni krótszym lub dłuższym.
Mechanizm rozpoczynający poród nie jest w pełni poznany. Przypuszcza
się, że podwzgórze płodu po osiągnięciu określonego stadium rozwoju
zaczyna wydzielać podwzgórzowe hormony uwalniane do przysadko-
wych naczyń wrotnych. Pod wpływem tych hormonów płat gruczołowy
przysadki zwiększa wydzielanie hormonów tropowych, wśród nich rów-
nież hormonu kortykotropowego. Hormon ten pobudza korę gruczołu
nadnerczowego płodu do znacznego wydzielania kortyzolu, który — krą-
żąc we krwi płodu — przechodzi do wód płodowych i działa na mięsień
maciczny antagonistycznie w stosunku do progesteronu.
Inny przypuszczalny mechanizm rozpoczynający poród wiąże się ze
zwiększeniem koncentracji estrogenów w wodach płodowych. Zwiększenie
koncentracji estrogenów, zwłaszcza estriolu, w wodach płodowych powo-
duje ich większe przenikanie do mięśnia macicznego, zwiększenie jego
pobudliwości, wystąpienie pierwszych skurczów i rozpoczęcie porodu.
W czasie porodu następuje wydalanie płodu wraz z błonami płodowy-
mi i łożyskiem. W większości fizjologicznych porodów częścią przodującą
jest główka płodu ustawiona potylicowo. Poród fizjologiczny dzieli się na
510 Rozród
I Połóg i laktacja
Po porodzie następuje okres połogu i laktacji. Okres połogu trwa
6 tygodni od dnia porodu i charakteryzuje się przede wszystkim zwija-
niem się macicy. Pod koniec tego okresu macica osiąga zbliżoną wiel -
kość, jaką miała przed ciążą i jej zwijanie zostaje zakończone.
Ryc. 274. Schemat budowy komórki gru-
czołu sutkowego w czasie wydzielania mle-
ka. (Reprodukowano za zezwoleniem
z W. Sawicki Histologia, II wyd. Wydaw-
nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997.)
Laktacja, czyli wydzielanie mleka, rozpoczyna się po upływie 48 go-
dzin od zakończenia porodu i może trwać kilka miesięcy. W końcowym
okresie ciąży i bezpośrednio po porodzie sutki wydzielają siarę. Dopiero
po dwóch dniach rozpoczyna się wydzielanie mleka, w czym bierze udział
prolaktyna (PRL). Hormon ten, wydzielony przez przedni płat przy-
sadki, pobudza komórki gruczołowe gruczołów sutkowych. Natomiast
w wydalaniu mleka bierze udział oksytocyna uwalniana do krwi z tylnego
płata przysadki.
Rozród u płci żeńskiej 51 3
Aa adrenalina
ABP krew tętnicza
ACE białka osocza wiążące androgeny enzym
hydrolizujący angiotensynę I do angiotensy-n y l l
Acetyl-CoA acetylo-koenzym A acetylocholina esteraza
Ach cholinowa swoista hormon
AChE adrenokortykotropowy hormon
ACTH antydiuretyczny = wazopresyna
ADH adenozynodifosforan słuchowy potencjał
ADP wywołany globulina przeciwhemofilowa
AEP adenozyno-5'-monofosforan
AHG kwas a-amino-3-hydroksy-5-metylo-4-izoksazolopro-
AMP pionowy angiotensyna II
AMPA przedsionkowy peptyd natriuretyczny komórka
prezentująca antygen układ komórek endokrynnych
Angll rozsianych wychwytujących prekursory amin
ANP dekarboksylujących je i wydzielających oś
APC elektryczna serca
APUD komórki układ siatkowaty aktywujący wstępujący
adenozynotrifosforan adenozynotrifosfataza różnica
tętniczo-żylna w stężeniu dowolnej substan-
AQRS ARAS
ATP ATP-ase wazopresyna argininowa
avD różnica elektrokardiograficzne odprowadzenia kończynowe
jednobiegunowe, nasilone
AVP
aVR, aVF, aVL
Skróty i symbole używane w fizjologii 51 5
AV węzeł węzeł przedsionkowo-komorowy
AV zastawki zastawki przedsionkowo-komorowe serca
AWR opór dróg oddechowych
B — krew
BAEP słuchowy potencjał wywołany pnia mózgowia
BAO zawartość kwasu w wydzielinie podstawowej żołądka
BDNF czynnik neurotropowy pochodzenia mózgowego
podstawowy rytm elektryczny przewodu pokarmo-
BER wego
komórka ukierunkowana linii erytrocytów = ko-
BFU-E mórka tworząca kolonie rozsadzające erytroidalne
komórka ukierunkowana linii megakariocytów =
BFU-Mk = komórka tworząca kolonie rozsadzające mega-
kariocytarne
podstawowa przemiana materii
BMR mózgowy peptyd natriuretyczny
BNP bromsulftaleina azot mocznika
BSP we krwi
BUN
C (z następującymi
symbolami) klirens, np. Cin = klirens nerkowy dla inuliny
C19 steroidy C21 steroidy steroidy zawierające w cząsteczce 19 atomów węgla
cAMP steroidy zawierające w cząsteczce 21 atomów węgla
cykliczny adenozyno-3', 5'-monofosforan = cyklicz-
CAM ny AM P
CBF cząsteczki białek adhezujących komórki przepływ
CBG krwi przez mózgowie globulina wiążąca
kortykosteroidy (kortyzol), transkortyna
CCK cholecystokinina cholecystokinina oktapeptyd
CCK-8 cząsteczka różnicująca współczynnik filtracji
CD włośniczkowej częstotliwość krytyczna fuzji
CFC obrazów komórka macierzysta linii bazofilów
CFF komórka macierzysta linii erytrocytów komórka
CFU-Baso macierzysta linii eozynofilów komórka macierzysta
CFU-E linii neutrofilów komórka szpiku macierzysta
CFU-Eos nieukierunkowana komórka ukierunkowana
CFU-G granulocytów i makrofa-gów
CFU-GEMM komórka macierzysta linii makrofagów/monocytów
CFU-GM komórka macierzysta linii megakariocytów
CFU-M
CFU-Mk
516 Skróty i symbole używane w fizjologii
DHD3 — 1,25-dihydroksycholekalcyferol
DHEA — dehydroepiandrosteron
DHT — dihydrotestosteron
DIT — dijodotyrozyna
DNA — kwas deoksyrybonukleinowy
D/N stosunek — stosunek wydalanej z moczem glukozy do azotu
całkowitego moczu
DOC — deoksykortykosteron
DOCA — octan deoksykortykosteronu
DOMA — kwas 3, 4-dihydroksymigdałowy
DOPA — 3, 4-dihydroksyfenyloalanina = L-DOPA
DOPAC — kwas 3, 4-dihydroksyfenylooctowy
DPG — 2, 3-difosfoglicerynian
DPN — difosfopirydynowy nukleotyd = dinukleotyd niko-
tynamidoadeninowy (forma utleniona)
DPNH — difosfopirydynowy nukleotyd zredukowany = dinu-
kleotyd nikotynamidoadeninowy (forma zreduko-
wana)
DPPC — dipalmitoilofosfatydylocholina
Dyn — dynorfina
E y kwas
(nast odprowadzeni etylenodiaminotetraoctowy =
ępują e przełykowe e kwas werseno-wy = wersenian
cymi w l elektroencefalografii efektywne
elektrokardio e ciśnienie filtracyjne czynnik
cyframi)
grafii, na- k wzrostu naskórka obliczony
stępujące t przepływ krwi przez wątrobę
cyfry r potencjał złącza pobudzający
określają o
głębokość w k
centymetrach a
EAC , na jaką r
A elektroda d
ECF została i
ECG wprowadzon o
Ech a do przełyku g
ECo estron r
G estradiol a
estriol m
EDC estetrol
k e
F w s
a t
E s e
r
D e a
p z
R s a
i
F l c
o h
n o
- l
E a i
m n
D i o
n w
T o a
k
A a e
p l
EEG r e
EFP o k
EGF n t
EHB o r
F w o
EJP y k
o
p r
ł t
y y
n k
o
z g
e r
w a
n m
ą śródbłonkow
t y czynnik
r zwężający
z naczynia
k krwionośne
o śródbłonkowy
m czynnik
ó rozluźniający
r mięśnie
k gładkie
o naczyń
w krwionośnych
51 8 Skróty i symbole używane w fizjologii
EKG elektrokardiogram
ELAM-1 cząsteczki adhezyjne srodbłonkowe leukocytarne
EMG elektromiogram
Enk enkefalina
Enk-Leu enkefalina leucynowa
Enk-Met enkefalina metioninowa
EN, potencjał równowagi dla jonów sodowych
EK potencjał równowagi dla jonów potasowych
EOG elektrookulogram
EP pirogen endogenny
EPO erytropoetyna
EPSP postsynaptyczny potencjał pobudzający
ERBF efektywny przepływ krwi przez nerki
ERG elektroretinogram
ERPF efektywny przepływ osocza przez nerki
Erys erytrocyty
Eq ekwiwalent
ERV objętość zapasowa wydechowa
ET-1 endotelina pierwsza
ET-2 endotelina druga
ET-3 endotelina trzecia
ETP cząstki transportujące elektrony
objętość wydechowa .
EV
F — kał
FDP produkty degradacji fibrynogenu natężony
FEF przepływ wydechowy natężona objętość
FEV wydechowa natężona objętość wydechowa w
FEV10 pierwszej sekundzie frakcja filtracyjna
FF wolne kwasy tłuszczowe (występują również w skró-
FFA tach NEFA, UFA)
postsynaptyczny potencjał pobudzający, szybki
fPSP czynnik wzrostu fibroblastów czynniki
FGF wzrostu fibroblastów pojemność życiowa płuc
FGFS natężona wdechowa objętość wdechowa
FIVC natężona pojemność zalegająca czynnościowa
FIV płuc hormon folikulotropowy pojemność
FRC życiowa płuc natężona
FSH
FVC gastryna „mała"
gastryna
G-14 gastryna „duża"
G-17 kwas gamma-aminomasłowy
G-34
GAB
A
Skróty i symbole używane w fizjologii 519
h godzina(y)
Hb hemoglobina odtlenowana
Hb4O2 oksyhemoglobina
HBE elektrokardiogram pęczka przedsionkowo-komoro-
wego
25-HCC 25-hydroksycholekalcyferol, aktywny metabolit wi-
taminy D3 = HD3
hCG gonadotropina kosmówkowa ludzka
hCS somatomammotropina kosmówkowa ludzka
Het hematokryt = wskaźnik hematokrytu lipoproteiny
HDL osocza o dużej gęstości sztuczna wentylacja płuc
HFOV oscylacjami powietrza o dużej częstotliwości hormon
wzrostu ludzki hydroksyindolowa-O-
hGH metylotransferaza antygen leukocytarny ludzki
fflOMT laktogen łożyskowy ludzki = somatomammotropina
HLA kosmówkowa ludzka częstotliwość skurczów serca
hPL na minutę koenzym A zredukowany 5-
hydroksytryptamina kwas homowanilinowy
HR
HS-CoA pojemność wdechowa płuc
5-HT płyn przestrzeni wewnątrzkomórkowej
HVA
IC ICF
520 Skróty i symbole używane w fizjologii
P P50 osocze
prężność tlenu, przy której hemoglobina jest w po-
PA łowie wysycona tlenem powietrze pęcherzykowe w
PAF płucach czynnik aktywujący trombocyty kwas
PAH paraaminohipurowy inhibitor aktywacji
PAI-1 plazminogenu pierwszy inhibitor aktywacji
PAI-2 plazminogenu drugi makrofagi pęcherzyków
PAM płucnych jod związany z białkiem osocza ciśnienie
PBI w naczyniach włosowatych czynnik wzrostu
Pc śródbłonka pochodzenia z trombo-cytów
PDECGF czynnik wzrostu z trombocytów ciśnienie końcowe
wydechowe dodatnie w czasie oddychania
PDGF okres poprzedzający wyrzut krwi komputerowa
PEEP tomografia emisyjna pozytronowa prostaglandyna
prostaglandyny typu A prostaglandyny typu E
PEP prostaglandyny typu F prostacyklina
PET iglice mostowo-kolankowato-potyliczne w czasie snu
PG REM
PGA ujemny logarytm stężenia jonów wodorowych w roz-
PGE tworze
PGF peptyd histydylo-izoleucyna
PGI2 peptyd histydylo-metionina-27 wytwarzany wraz
PGO z VIP z prekursora pre-pro-VIP u ludzi hormon
hamujący uwalnianie prolaktyny = prola-
pH ktostatyna
stężenie inuliny w osoczu fosfatydyloinozytol 4,5-
PHI difosforan fosfatydyloinozytolu granulocyt o jądrze
PHM-27 segmentowanym, ziarnistoś-ciach
obojętnochłonnych, kwasochłonnych lub zasa-
PIH dochłonnych
P» PIP
PIP2
PMN
Skróty i symbole używane w fizjologii 523
3 T4 3, 5, 3'-trijodotyronina
TBG tyroksyna
TBNP globulina wiążąca tyroksynę
TBPA całkowita pula neutrofilów krwi
TBV prealbumina wiążąca tyroksynę
TBW całkowita objętość krwi
całkowita woda organizmu = objętość całkowitej
TCF przestrzeni wodnej organizmu
TGF płyn transkomórkowy
TGF-a czynnik wzrostowy transformujący
TLC czynnik wzrostowy transformujący alpha
Tm pojemność płuc całkowita
TNF transport maksymalny w kanalikach nerkowych
t-PA czynnik martwicy nowotworów
TPN aktywator tkankowy plazminogenu
TPNH nukleotyd trifosfopirydynowy (forma utleniona)
TPO nukleotyd trifosfopirydynowy (forma zredukowana)
TPR trombopoetyna
TRBF całkowity obwodowy opór naczyniowy
całkowity przepływ krwi przez nerki
Skróty i symbole używane w fizjologii 525
TV
TxA stężenie w moczu np. U kr = stężenie kreatyniny
w moczu
U (z następującymi nieruchoma warstwa (płynu)
symbolami) aktywator plazminogenu urokinazowy
odruch bezwarunkowy
UL u- czynnik rozkurczający macicę = relaksyna
PA bodziec bezwarunkowy
UR ultrasonografia
URF
jednobiegunowe odprowadzenia przedsercowe EKG
us = odprowadzenia Wilsona wentylacja minutowa
USG pęcherzyków płucnych pojemność życiowa płuc
cząsteczki adhezyjne komórek naczyniowych
V, • V 2 • itd. objętość przestrzeni martwej fizjologicznej czynnik
naczyniowy wzrostu śródbłonka jednobiegunowe
VA odprowadzenie EKG z lewej kończyny dolnej
vc wzrokowe potencjały wywołane wazoaktywny
VCAM-1 peptyd jelitowy jednobiegunowe odprowadzenie
EKG z lewej kończyny górnej
VD
lipoproteidy osocza o bardzo małej gęstości kwas
VEGF VF
wanilino-migdałowy = kwas 3-metoksy-4-hy-
droksymigdałowy
VEP
maksymalna objętość tlenu pobranego na minutę
VIP
odruch przedsionkowo-oczny wskaźnik
VL
hematokrytu
VLDL jednobiegunowe odprowadzenie EKG z prawej koń-
VMA czyny górnej wentylacja minutowa płuc
VOR
VPRC
VR
VT
526 Skróty i symbole używane w fizjologii
W — czuwanie
— leukocyty = krwinki białe
X chromosom — chromosom X płciowy u ludzi
Y chromosom — chromosom Y płciowy u ludzi
Skróty aminokwasów występujących w białkach 527
Ala A alanina
Arg R arginina
Asn N asparagina
Asp D kwas asparaginowy
Asx B asparagina lub kwas asparaginowy
Cys C cysteina
Gin Q glutamina
Glu E kwas glutaminowy
Glx Z glutamina lub kwas glutaminowy
Gly G glicyna
His H histydyna
Ile I izoleucyna
Leu L leucyna
Lys K lizyna
Met M metionina
Phe F fenyloalanina
Pro P prolina
Ser S seryna
Thr T treonina
Trp W tryptofan
Tyr Y tyrozyna
Val V walina
528 Mianownictwo steroidów
MIANOWNICTWO STEROIDÓW
Nazwa medyczna Nazwa systematyczna — chemiczna
Ośrodek(i) przyspieszający pracę serca 375, 376(r) Płyn(y) w przestrzeni wewnątrzkomórkowej 469
— rozrodczy 203 -----------zewnątrzkomórkowej 469
-----żeński w podwzgórzu 502 — wewnątrzkomórkowy 19
— ruchowy mowy Broca 208 — zewnątrzkomórkowy 19, 470
— ruchów pisarskich ręki 208 Płytki krwi 318
— sercowy 375 Pneumocyt typu II, budowa 402(r)
— słuchowy mowy 208 Pobudliwość 59
— sytości 424 — ośrodków rdzenia kręgowego 125
— termoregulacji 273 Pobudzenie komórek 59
— wdechu 410 Pochodne kwasu arachidonowego 266
— wzrokowy korowy pierwszorzędowy 149 Podwzgórze 233(r)
mowy 208 — schemat ośrodkowej kontroli środowiska we
— zwalniający pracę serca 376(r), 377 wnętrznego 234(r)
Otolity 171 — termodetektory 274
Pojemność krwi krążącej w określonych stanach
Pamięć natychmiastowa 204 fizjologicznych 336
— proceduralna 205 — minutowa serca 352
— świeża 204 — płuc całkowita 398, 399(r)
— trwała 204, 205 wdechowa 398
-----rodzaje 205(r) -----zalegająca czynnościowa 398
Parathormon 260 -----życiowa 399
— regulacja wydzielania 260(r) ---------wdechowa 399
Pepsynogen 429 — wiązania, odbiór informacji przez komórkę 29
Peptyd hamujący czynność żołądka 454 Pokarm, trawienie 425
— jelitowy wazoaktywny 454 Pole(a) korowe 179(r)
— kortykotropowopodobny 81 — ruchowe i czuciowe w korze mózgu człowieka
— natriuretyczny, cząsteczka 491(r) 182(r)
— opioidowe 81, 165 — widzenia 144
— przedsionkowy natriuretyczny 214 -----oka 154(r)
— wazoaktywny jelitowy 222 Połączenia szczelinowe 54
Percepcja 130 Połączenie między korą móżdżku mózgu i rdze-
— wrażeń wzrokowych 148 niem kręgowym 188(r) Połóg 512 Połykanie, fazy
Pęcherzyk(i) jajnikowe pierwotne 505 427
dojrzały 505 — kęsa pokarmu 427(r)
-----wzrastające 505 Pompa odźwiernikowa 432
— synaptyczne 44, 73 działanie 434(r)
Pęczek noradrenergiczny brzuszny 192 — sodowo-potasowa 61
------grzebietowy 192 Poród 509
— przedsionkowo-komorowy 113, 337 Postawa ciała, ośrodki kontrolujące 180
Pętla mięśniowa 102 Potas 471
— sprzężenia zwrotnego 57 Potencjał(y) czuciowy wywoływany 120
---------zewnętrznego 502 — czynnościowy 66
Pinocytoza 42, 43(r) -----mięśnia sercowego 110
Plamka przedsionka z komórkami receptorowy- -----neuronu ruchowego 70(r)
mi, schemat 171(r) -----wnętrza neuronu 68(r)
— ślepa 144 — iglicowy 68
Plemniki 499 — mikrofonowy 155
Pleć genetyczna 498 — następczy 70
— gonadalna 498 -----hiperpolaryzacyjny 70
Płuca, dyfuzja gazów 403 -----podepolaryzacyjny 70
Płyn(y) hipotoniczny 470 — postsynaptyczny hamujący 71, 127
— hipertoniczny 470 pobudzający 67
— izotoniczne 470 — progowy 69
— mózgowo-rdzeniowy, krążenie 393 — słuchowy wywoływany 120
— ustrojowe 276 — spoczynkowy błony komórkowej 60
— w przestrzeni transkomórkowej 469
538 Skorowidz
ISBN 83-200-2694-6