Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1of 10

‫حفیظ ہوشیار پوری کی غزل کا عروضی تجزیہ‬

‫محمد زبیر خالد‬

‫‪Abstract‬‬

‫‪Hafeez Hushiarpuri (1912-1973) is one of the most important ghazal poets of Pakistan. He was‬‬

‫‪one of the founders of Halqa-i-Arbab-i-Zauq. He was a researcher, teacher of philosophy and was‬‬

‫‪highly skilled in “Tarikh-goee”. Also he was the mentor of Nasir Kazimi. His poetry reflects intense‬‬

‫‪‘taghazzul’ as well as expertise in poetic technique. Prosodic trends are an aspect of his poetry.‬‬

‫‪The abundance of meters, their selection and some delinquencies are noticeable. In this article,‬‬

‫‪his prosodic cursory manner. The study reveals not only Hafeez’s metrical know-how but also‬‬

‫‪surprisingly brings forth some delinquencies which are unexpected of a poet of such caliber both‬‬

‫‪.from creative and technical points of view‬‬

‫تععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععارف‪:‬‬

‫ع غزل' میں شامل غزلوں کے عروضظی تجزیظظے پظر مبنظی زیظرر نظظظر‬
‫حفیظ ہوشیار پوری کے مجموعہ کلما 'متا ر‬
‫ت اسظتعمال کظے بظارے میظں تکنیکظی حقظائق پظر‬
‫مقالے کا مقصود ان کے ہاں بحور کے تننظوع اور تقظابلی کظثر ر‬

‫روشنی ڈالنا ہے۔ حفیظ پاکستانی غزل گو شعراء میں اعللی مقاما رکھتے ہیں اور شعری تکنیک میظظں خظظاص‬

‫مہارت بھی اان کا خاص وصف ہے۔ مشرقی شعریات کے طلباء کے لیے اان کظظی عروضظظی مہظظارت اور رجحظظان‬

‫سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے آگظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاہی مفیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظد ہوسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظکتی ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫اردو غزل میں آج تک استعمال ہونے والی بحور کا شمار اگرچہ ایک سو سظظے بھظظی زیظظادہ ہظظے لیکظظن کسظظی‬

‫ایک غزل گو کے ہظظاں یظظہ تعظظداد عظظاما طظظور پظظر بیظس سظظے بمشظظکل بظظڑھ پظظاتی ہظظے۔ میظر نظظے دعظظلوی کیظظا تھظظا‪:‬‬
‫کہظظظظظظظظظظظظظظظظظے میظظظظظظظظظظظظظظظظظں نظظظظظظظظظظظظظظظظظے اشظظظظظظظظظظظظظظظظظعار ہظظظظظظظظظظظظظظظظظر بحظظظظظظظظظظظظظظظظظر میظظظظظظظظظظظظظظظظظں‬

‫ولیکظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن قیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظامت روانظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاتھ‬

‫مگر ان کے ہاں مستعملہ بحور کی تعداد صرف چھنبیس )‪ (۱‬ہے۔ یہی تعداد حفیظ کے استاد صظظوفی تبسظظم‬

‫کے ہاں ملتی ہے۔ فانی بدایونی نے تیس بحریں برتی ہیں۔ راقم کی معلومات کے مطظظابق معظظروف غظظزل گظظو‬

‫ت بحور کظظے کظظے اعتبظظار سظظے ناصظظر کظظاظمی سظب سظظے آگظظے ہیظظں ) ‪(۲‬۔ ان کظظی غزلیظظں‬
‫اردو شعراء میں کثر ر‬

‫سینتیس بحروں میں ہیں۔ حفیظ ہوشیار پوری کا شمار بھی ان غزل گو شعراء میں ہوتا ہے جنہوں نے بحظظور‬

‫کو تننوع کی طرف توجہ دی ہے۔ زیررنظر مضمون میں اس کے مجموعہ کلما 'مقارما غزل )‪ (۳‬کی غزلیظظات کظظی‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظور کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا جظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظائزہ لیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا جاتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫ق کعععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععار‪:‬‬
‫طریععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععع ق‬
‫ق کظار کظے سلسظلے میظظں بعظظض وضظاحتیں ضظروری‬
‫عروضی تجزیے کے نتائج پیش کرنے سے پیش تر‪ ،‬طری ر‬
‫معلظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوما ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوتی ہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں‪:‬‬

‫حرکات و سظکنات کظی ایظک مقظررہ خظوش آہنظگ ترتیظب ) ‪ (Permutation‬ک ا ن اما وزن قظرار پظائے گظا۔‬ ‫‪i‬۔‬

‫اوزان کا ایسا گروہ )‪ (Set‬بحر کہلئے گا جو باہم تبادلہ پذیر ہوتے ہیں یعنی کسی ایظظک شظظعر پظظارے‬ ‫‪ii‬۔‬

‫میظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں ان کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا اجتمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاع روا ہوتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫ہر بحر کے اوزان میں سے ایسا وزن "نمائندہ وزن" کہلئے گا جس میں سے بحر کظظے بظظاقی مانظظدہ‬ ‫‪iii‬۔‬

‫تمظظاما یظظا زیظظادہ سظظے زیظظادہ اوزان کظظا سظظادہ تریظظن ااصظظولی تبظظدیلیوں کظظے ذریعظظے اسظظتخراج کیظظا جاسظظکے۔‬

‫ایسی ہر بحر ایک علیحدہ اور مستقل بحر سمجھی جائے گی جس کے سظظارے کظظے سظظارے اوزان‬ ‫‪iv‬۔‬

‫کا کسی دوسری بحر کے تماما اوزان کے ساتھ اجتماع جائزہ نہ ہو۔ اس ااصول میں بحر کظظی تعریظظف منظظدرجہ‬

‫بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظال ااصظظظظظظظظظظظظظظظظظظظول نمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظبر )‪ ( ii‬کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے مطظظظظظظظظظظظظظظظظظظظابق ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫بحر کا عروضی ناما 'نمائندہ وزن' کے ارکان کی بنیاد پر رکھا جائے گا اور نمائندہ وزن کے ارکان بحظظر‬ ‫‪v‬۔‬

‫کظظظظظظظظظظظظے ارکظظظظظظظظظظظظان کظظظظظظظظظظظظے طظظظظظظظظظظظظور پظظظظظظظظظظظظر بیظظظظظظظظظظظظان کیظظظظظظظظظظظظے جظظظظظظظظظظظظائیں گظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫نمائندہ وزن صرف ایک مصرع کا بیان کیا جائے گا جب کہ بحر کظظا نظظاما دو مصظظرعوں کظظے نمائنظظدہ وزن‬ ‫‪vi‬۔‬

‫کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے مطظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظابق ہوگظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا۔‬

‫مکرر اور متواتر وارد ہونے والے زحافات کا ذکر بحر کے ناما میں ایک مرتبہ کافی سظظمجھا جظظائے گظظا۔‬ ‫‪vii‬۔‬

‫مصرعے کے آخر میں یا وقفے کے مقاما پر آنے والے ایک سے زائد ساکن حروف کو تقطیع میں نہیں‬ ‫‪viii‬۔‬

‫لیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا جظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظائے گظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا۔‬

‫ایسظظظظظظا کرنظظظظظظے سظظظظظظے ہظظظظظظر بحظظظظظظر کظظظظظظے اوزان کظظظظظظی تعظظظظظظداد دوگنظظظظظظا ہظظظظظظو جظظظظظظاتی ہظظظظظظے۔‬

‫ش نظظظظظظظظظظظظر رہیظظظظظظظظظظظں۔‬
‫متظظظظظظظظظظظن سظظظظظظظظظظظے متعلظظظظظظظظظظظق بھظظظظظظظظظظظی دو صظظظظظظظظظظظراحتیں پیظظظظظظظظظظظ ر‬
‫فردیات جو مجموعہ کلما میں علیحدہ حصے کے طور پر شامل ہیں۔ زیرر نظر تجزیے کے حصظظار میظظں‬ ‫‪i‬۔‬
‫نہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں لئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی گئیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں۔‬

‫ک‬
‫س مظظوزونیت یظظا ادرا ر‬
‫بعض مقامات پر کتابت میں غفلت سے مصرعے نظظاموزوں ہظظوگئے ہیظظں۔ احسظظا ر‬ ‫‪ii‬۔‬

‫وزن سظظظظظظظظظظظظظے انہیظظظظظظظظظظظظظں بآسظظظظظظظظظظظظظانی درسظظظظظظظظظظظظظت پڑھظظظظظظظظظظظظظا جاسظظظظظظظظظظظظظکتا ہظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫ملحظہ ہوں بحور کے ناما‪ ،‬نمایندہ اوزان ان میں کہی گئی غزلوں کی تعداد اور مثال کظظے طظظور پظظر ایظظک ایظظک‬

‫منتخظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظب شظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظعر‪:‬‬

‫)سظولہ‬ ‫مفاعیالن مفاعیالن ‪ //‬مفظاعیالن مفظاعیالن‬ ‫بحر ہزج منثمن سالم‪:‬‬ ‫‪۱‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫جظظظظظظظظظظظظظظظدائی کظظظظظظظظظظظظظظظا سظظظظظظظظظظظظظظظماں آج تظظظظظظظظظظظظظظظک اپنظظظظظظظظظظظظظظظی نگظظظظظظظظظظظظظظظاہوں میظظظظظظظظظظظظظظظں‬

‫نظظظظظظظظہ کظظظظظظظظوئی بظظظظظظظظات کظظظظظظظظی تظظظظظظظظم نظظظظظظظظے‪ ،‬نظظظظظظظظہ کظظظظظظظظوئی بظظظظظظظظات کظظظظظظظظی ہظظظظظظظظم نظظظظظظظظے‬

‫) آٹظظھ‬ ‫دس محظظذوف‪ :‬مفظظاعلاین مفظظاعیالن فعظظوالن‬


‫بحظظر ہظظزج مسظظ ن‬ ‫‪۲‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫اگظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر اتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو اتفاقظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاا رمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل بھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی جظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظائے‬

‫تظظظظظظظظظظظظظظری افرقظظظظظظظظظظظظظظت کظظظظظظظظظظظظظظے صظظظظظظظظظظظظظظدمے کظظظظظظظظظظظظظظم نظظظظظظظظظظظظظظہ ہظظظظظظظظظظظظظظوں گظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫)ایظظک غظظزل(‬ ‫ل مفظظاعیالن‬


‫بحر ہزج مرنبع اخرب مکفوف مضاعف‪ :‬مفاعظظول مفظظاعیالن ‪ //‬مفعظظو ا‬ ‫‪۳‬۔‬

‫کیظظظظظظظظظظا اتظظظظظظظظظظم کظظظظظظظظظظو بتظظظظظظظظظظائیں ہظظظظظظظظظظم‪ ،‬کیظظظظظظظظظظوں کھظظظظظظظظظظوئے سظظظظظظظظظظے رہتظظظظظظظظظظے ہیظظظظظظظظظظں‬

‫ہظظظظظظظظظظظظظوتی ہیظظظظظظظظظظظظظں محبظظظظظظظظظظظظظت میظظظظظظظظظظظظظں کچظظظظظظظظظظظظظھ غظظظظظظظظظظظظظور طلظظظظظظظظظظظظظب بظظظظظظظظظظظظظاتیں‬

‫)پانچ غزلیظظں(‬ ‫ل فعوالن‬


‫ل مفاعی ا‬
‫ل مفاعی ا‬
‫بحر ہزج منثمن اخرب مکفوف محذوف‪ :‬مفعو ا‬ ‫‪۴‬۔‬

‫اتظظظظظظظظظظظظظظو نظظظظظظظظظظظظظظے اسظظظظظظظظظظظظظظے تعظظظظظظظظظظظظظظبیر کیظظظظظظظظظظظظظظا عشظظظظظظظظظظظظظظق سظظظظظظظظظظظظظظے ورنظظظظظظظظظظظظظظہ‬

‫رکظظظظظظظظظظظظس کظظظظظظظظظظظظظے لیظظظظظظظظظظظظظے اے دوسظظظظظظظظظظظظظت پریشظظظظظظظظظظظظاں نظظظظظظظظظظظظظہ ہظظظظظظظظظظظظظوئے ہظظظظظظظظظظظظظم‬

‫)سظات‬ ‫ل مفظاعالن فعظظوالن‬


‫دس اخظرب مقبظوض محظذوف‪ :‬مفعظظو ا‬
‫بحظر ہظزج مسظ ن‬ ‫‪۵‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫]پہلظظظے اور دوسظظظرے رکظظظن کظظظے درمیظظظان تخنیظظظق کظظظے ذریعظظظے ایظظظک ذیلظظظی وزن حاصظظظل ہوتظظظا ہظظظے[‬

‫دیکھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا کئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی زاویظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوں سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے تجظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظھ کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو‬

‫اشظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظکوں کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا وہ سلسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظلہ تھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا درپیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظش‬

‫)ایظظک غظظزل(‬ ‫بحر ہزج مرنبع اشتر سالم مضاعف‪ :‬فاعالن مفاعیالن ‪ //‬فاعالن مفاعیالن‬ ‫‪۶‬۔‬

‫اک تمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاما شظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظیرینی‪ ،‬اک تمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاما رنگینظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی‬

‫طظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر رز گفتگظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو ان کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی‪ ،‬شظظظظظظظظظظظظظظظظظظظیوہ بیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاں اپنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا‬

‫)دو غزلیظظں(‬ ‫بحر رجز مرنبع مطوی مخبون مضاعف‪ :‬مفترعالن مفاعالن ‪ //‬مفترعالظظن مفظظاعالن‬ ‫‪۷‬۔‬

‫آہ کظظظظظظظظظظظظظظظظوئی نظظظظظظظظظظظظظظظظہ کظظظظظظظظظظظظظظظظر سظظظظظظظظظظظظظظظظکا چظظظظظظظظظظظظظظظظارہ تلخظظظظظظظظظظظظظظظظی فظظظظظظظظظظظظظظظظراق‬


‫نظظظظظظظظظظظظظظالہ صظظظظظظظظظظظظظظبح کظظظظظظظظظظظظظظے بغیظظظظظظظظظظظظظظر‪ ،‬گریظظظظظظظظظظظظظظہ شظظظظظظظظظظظظظظاما کظظظظظظظظظظظظظظے سظظظظظظظظظظظظظظوا‬

‫)دس غزلیظظں(‬ ‫بحر رمل منثمن محذوف‪ :‬فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن‬ ‫‪۸‬۔‬

‫حسظظظظظظظظظن کظظظظظظظظظی خظظظظظظظظظاطر حفیظظظظظظظظظظ‬


‫حسظظظظظظظظظن کظظظظظظظظظو دیکھظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظے میظظظظظظظظظں نظظظظظظظظظے ا‬
‫ا‬
‫ورنظظظظظظظظظظظظظظہ سظظظظظظظظظظظظظظب اپنظظظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظظظی معیظظظظظظظظظظظظظظا رر نظظظظظظظظظظظظظظظر دیکھظظظظظظظظظظظظظظا کیظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫بحظظظظظظظظظظظر رمظظظظظظظظظظظل مسظظظظظظظظظظظدس محظظظظظظظظظظظذوف‪ :‬فظظظظظظظظظظظاعلتن فظظظظظظظظظظظاعلتن فظظظظظظظظظظظاعالن‬ ‫‪۹‬۔‬

‫ب حاضظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر انمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا!‬
‫دیکظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظھ لظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی ایسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے غظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظائ ر‬

‫تیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظری صظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظورت تیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظری صظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظورت کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے بغیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر‬

‫)بیظس‬ ‫بحظر رمظظل مثنمظظن مجنظون محظذوف‪ :‬فرعلاتظظن فرعلاتظن فرعلاتظظن فرعالظن‬ ‫‪۱۰‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫ن اوسط جائز ہے۔ یوں تیظظن ذیلظظی اوزان حاصظظل ہظظوتے‬


‫]پہل رکن فاعلتن آسکتا ہے۔ نیز آخری رکن میں تسکی ر‬
‫ہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں[‬

‫جظظظظظظظظظظظظظب کبھظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظم نظظظظظظظظظظظظظے کیظظظظظظظظظظظظظا عشظظظظظظظظظظظظظق پشظظظظظظظظظظظظظیمان ہظظظظظظظظظظظظظوئے‬

‫زنظظظظظظظظظظظظظظظدگی ہظظظظظظظظظظظظظظظے تظظظظظظظظظظظظظظظو ابھظظظظظظظظظظظظظظظی اور پشظظظظظظظظظظظظظظظیماں ہظظظظظظظظظظظظظظظوں گظظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫)بارہ غزلیں(‬ ‫دس مضنون محذوف‪ :‬فرعلاتن فرعلاتن فرعالن‬


‫بحر رمل مس ن‬ ‫‪۱۱‬۔‬

‫]بحظظظظظظظر نمظظظظظظظبر ‪ ۱۰‬کظظظظظظظی طظظظظظظظرح اس کظظظظظظظے بھظظظظظظظی تیظظظظظظظن ذیلظظظظظظظی اوزان بنتظظظظظظظے ہیظظظظظظظں[‬

‫ک محبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظت کرکظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے‬
‫گنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظگ ہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں تظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر ر‬

‫عشظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظق انظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظدا رز بیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاں ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو جیسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫)ایظظک غظزل(‬ ‫ت فظاعلاتن‬


‫ت فظاعلاتن ‪ //‬فرعل ا‬
‫بحر رمل مرنبع مسکوں سظظالم مضظاعف‪ :‬فرعل ا‬ ‫‪۱۲‬۔‬

‫کبھظظظظظظظظظظظظظظظی نظظظظظظظظظظظظظظظاما یظظظظظظظظظظظظظظظاد تیظظظظظظظظظظظظظظظرا تظظظظظظظظظظظظظظظرے ارو بظظظظظظظظظظظظظظظرو نظظظظظظظظظظظظظظظہ آیظظظظظظظظظظظظظظظا‬

‫کبھظظظظظظظظظظظی اپنظظظظظظظظظظظے سظظظظظظظظظظظائے کظظظظظظظظظظظو بھظظظظظظظظظظظی تظظظظظظظظظظظرے نظظظظظظظظظظظاما سظظظظظظظظظظظے اپکظظظظظظظظظظظارا‬

‫)دو‬ ‫بحر کامل مثنمظظن سظظالم‪ :‬امتفظظاعالن متفظظاعالن ‪ //‬متفظظاعالن متفظظاعالن‬ ‫‪۱۳‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫یظظظظظظظظظہ تمیظظظظظظظظظ رز عشظظظظظظظظظق و ہظظظظظظظظظوس نہیظظظظظظظظظں‪ ،‬یظظظظظظظظظہ حقیقتظظظظظظظظظوں سظظظظظظظظظے گریظظظظظظظظظز ہظظظظظظظظظے‬

‫ل ہظظظظظظظظوس بھظظظظظظظظی ہیظظظظظظظظں‬


‫جنہیظظظظظظظظں عشظظظظظظظظق سظظظظظظظظے سظظظظظظظظروکار ہظظظظظظظظے وہ ضظظظظظظظظرور اہظظظظظظظظ ر‬
‫)دو غزلیظظں(‬ ‫بحظظر کامظظل منثمظظن سظظالم‪ :‬فعظظوالن فعظظوالن فعظظوالن فعظظوالن‬ ‫‪۱۴‬۔‬

‫بہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظت دوسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظتوں کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو ملیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا اسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫اجظظظظظظظظظظظظظدا تظظظظظظظظظظظظظم سظظظظظظظظظظظظظے جظظظظظظظظظظظظظس بظظظظظظظظظظظظظات پظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظو گئظظظظظظظظظظظظظے ہظظظظظظظظظظظظظم‬

‫)چار غزلیں(‬ ‫بحر متقارب منثمن محذوف‪ :‬فعوالن فعوالن فعوالن فعل‬ ‫‪۱۵‬۔‬

‫ت وصظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل و فظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظراق اب کہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاں‬


‫روایظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫نئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی قربظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظتیں ہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں نئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے فاصظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظلے‬

‫خنظظظظظظظظظظق مضظظظظظظظظظظاعف‪(۴) :‬‬


‫بحظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظارب منثمظظظظظظظظظظن مقبظظظظظظظظظظوض منرتیظظظظظظظظظظن م ن‬ ‫‪۱۶‬۔‬

‫)تیظظن غزلیظظں(‬ ‫ل فعالظظن‬


‫ل فعالظظن فعظظو ا‬
‫ل فعالظظن ‪ //‬فعظظو ا‬
‫ل فعالظظن فعظظو ا‬
‫فعظظو ا‬
‫ف دررد آرزو سظظظظظظظظظظظظظظظظظے‬
‫بقظظظظظظظظظظظظظظظظظد رر توفیظظظظظظظظظظظظظظظظظق بہظظظظظظظظظظظظظظظظظرہ ور ہظظظظظظظظظظظظظظظظظو تصظظظظظظظظظظظظظظظظظر ر‬

‫ج دار تظظظظظظظظظظک ہظظظظظظظظظظے‬


‫کظظظظظظظظظظہ ابتظظظظظظظظظظدا قظظظظظظظظظظ رد یظظظظظظظظظظار سظظظظظظظظظظے ہظظظظظظظظظظے تظظظظظظظظظظو انتہظظظظظظظظظظا او ر‬
‫)ایک غظظزل(‬ ‫ل فعوالن‬
‫ل فعو ا‬
‫بحر متقارب منثمن اثرما مقبوض سالم‪ :‬فاعر فعو ا‬ ‫‪۱۷‬۔‬

‫ل تحنیظظظق سظظظے سظظظات ذیلظظظی اوزان حاصظظظل ہظظظوتے ہیظظظں[) ‪(۵‬‬


‫]ہظظظر دو متظظظواتر ارکظظظان کظظظے مظظظابین عمظظظ ر‬
‫تیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظری شظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظکایت تیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظرے منظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ پظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر‬

‫کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظب کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظات کہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاں یظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاد آئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی‬

‫)ایظک غظزل(‬ ‫ل فعظل‬


‫ل فعظو ا‬
‫بحر متقارب منثمن اثرما مقبوض محذوف‪ :‬فاعر فعظو ا‬ ‫‪۱۸‬۔‬

‫]بحظظظظظظظظظظر نمظظظظظظظظظظبر ‪ ۱۷‬کظظظظظظظظظظے طریظظظظظظظظظظق پظظظظظظظظظظر اکظظظظظظظظظظل اوزان آٹظظظظظظظظظظھ ہوسظظظظظظظظظظکتے ہیظظظظظظظظظظں[‬

‫مجظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظھ کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو دیکھنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے آتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫جظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظس نظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے بھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی تظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظم کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو دیکھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا‬

‫بحظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظارب م نثمظظظظظظظظظظظظن اثظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظوض سظظظظظظظظظظظظالم مضظظظظظظظظظظظظاعف‪:‬‬ ‫‪۱۹‬۔‬

‫)ایظظک غظظزل(‬ ‫ل فعظظوالن‬


‫ل فعظظو ا‬
‫ل فعظظوالن ‪ //‬فظظاعر فعظظو ا‬
‫ل فعظظو ا‬
‫فظظاعر فعظظو ا‬
‫ت بظظظظظظظظظظاقی کظظظظظظظظظظا گہظظظظظظظظظظوارہ‬
‫شظظظظظظظظظظہد شظظظظظظظظظظکن ہونٹظظظظظظظظظظوں کظظظظظظظظظظی لظظظظظظظظظظرزش عشظظظظظظظظظظر ر‬

‫ن تمنظظظظظظظظظظظظظ ان نظظظظظظظظظظظظظرما لچکظظظظظظظظظظظظظتی بظظظظظظظظظظظظظاہوں کظظظظظظظظظظظظظے خظظظظظظظظظظظظظم‬


‫دائظظظظظظظظظظظظظرہ امکظظظظظظظظظظظظظا ر‬

‫بحظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظرب اثظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظوض محظظظظظظظظظظظظذوف شظظظظظظظظظظظظانزدہ رکنظظظظظظظظظظظظی‪:‬‬ ‫‪۲۰‬۔‬

‫)تیظظن غزلیظظں(‬ ‫ل فععظظل‬


‫ل فعظظو ا‬
‫ل فعظظو ا‬
‫ل فعظظو ا‬
‫ل فعظظو ا‬
‫فظظاعر فعظظو ا‬
‫ل تخنیق سے ایظک سوسظتائیس ذیل ی اوزان کظا اسظتخراج ممکظن اور ج ائز‬
‫]ہر دو متواتر ارکان کے مابین عم ر‬
‫ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے[‬

‫م اگظظظظظظظظظظظظظظل‬
‫ک گریبظظظظظظظظظظظظظظاں‪ ،‬دو رر خظظظظظظظظظظظظظظزاں اور موسظظظظظظظظظظظظظظ ر‬
‫فاصظظظظظظظظظظظظظظلہ یظظظظظظظظظظظظظظک چظظظظظظظظظظظظظظا ر‬

‫دیوانظظظظظظظظظظظظوں پظظظظظظظظظظظظر یظظظظظظظظظظظظہ الظظظظظظظظظظظظزاما کظظظظظظظظظظظظہ رنظظظظظظظظظظظظگ بظظظظظظظظظظظظدلتے رہتظظظظظظظظظظظظے ہیظظظظظظظظظظظظں‬

‫بحظظظظظر متقظظظظظارب اثظظظظظرما مقبظظظظظوض سظظظظظالم اثظظظظظرما مقبظظظظظوض محظظظظظذوف چہظظظظظاردہ رکنظظظظظی‪:‬‬ ‫‪۲۱‬۔‬

‫)ایظظک غظظزل(‬ ‫ل فععظظل‬


‫ل فعظظوالن ‪ //‬فظظاعر فعظظو ا‬
‫ل فعظظو ا‬
‫فظظاعر فعظظو ا‬
‫ل‬
‫]ہر ممکن مقاما پر تخنیق کا اختیار استعمال کرنے سے اکل اوزان کی تعداد بتنیظظس ہظظو جظظاتی ہظظے۔ نیظظز فعظظو ا‬
‫فعالظظظظظظن پہلظظظظظظے دو اور پظظظظظظانچویں چھٹظظظظظظے رکظظظظظظن کظظظظظظے طظظظظظظور پظظظظظظر بھظظظظظظی آسظظظظظظکتے ہیظظظظظظں [‬

‫دل تظظظظظظظظظظظظو ااجڑتظظظظظظظظظظظظے بسظظظظظظظظظظظظتے ہیظظظظظظظظظظظظں‪ ،‬یظظظظظظظظظظظظہ تھظظظظظظظظظظظظا کسظظظظظظظظظظظظے معلظظظظظظظظظظظظوما‬

‫ایظظظظظظظظظظظظظظک نظظظظظظظظظظظظظظظر ویظظظظظظظظظظظظظظران کظظظظظظظظظظظظظظرے گظظظظظظظظظظظظظظی‪ ،‬ایظظظظظظظظظظظظظظک نظظظظظظظظظظظظظظظر آبظظظظظظظظظظظظظظاد‬


‫)دو‬ ‫بحظظرر‪ ،‬متظظدارک منثمظظن سظظالم‪ :‬فظظاعالن فظظاعالن فظظاعالن فظظاعالن‬ ‫‪۲۲‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫ایظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظک رسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظتے کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے انتہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا منزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں‬

‫ایظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظک منظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظزل کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے انتہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا راسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظتے‬

‫)چظظار‬ ‫بحر متدارک منثمن مجنون مضاعف‪ :‬مرفالن فرعالن فرعالن فرعالن ‪ //‬مرفالظظن فرعالظظن فرعالظظن فرعالظظن‬ ‫‪۲۳‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫ن ذیلظظی کظظا اسظظتخراج ممکظظن اور جظظائز ہظظے[‬


‫ن اوسظظط سظظے دوسظظو پنسظظٹھ اوزا ر‬
‫]ہظظر رکظظن میظظں تسظظکی ر‬
‫ن ازل کظظظظظظظظظظظظی خظظظظظظظظظظظظودنگری‬
‫ش بظظظظظظظظظظظظز رما ہسظظظظظظظظظظظظتی ہظظظظظظظظظظظظے یظظظظظظظظظظظظا حسظظظظظظظظظظظظ ر‬
‫آرائظظظظظظظظظظظظ ر‬
‫جسظظظظظظظظظم کرتظظظظظظظظظے ہیظظظظظظظظظں‬
‫اب تظظظظظظظظظک وہ اپنظظظظظظظظظے بکھظظظظظظظظظرے ہظظظظظظظظظوئے جلظظظظظظظظظووں کظظظظظظظظظو م ن‬
‫)ایظظک‬ ‫دس مطظظوی مکشظظوف‪ :‬امفعترعالظظن امفعترعالظظن فظظاعالن‬
‫بحر سریع مس ن‬ ‫‪۲۴‬۔‬

‫غظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظزل(‬

‫عشظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظق ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے یظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ‪ ،‬زور نہیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں عشظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظق پظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر‬

‫یظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا نظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ کبھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی ہوسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظکا یظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ہوگظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا‬

‫)سظظترہ‬ ‫دس مجنظظون محظظذوف‪ :‬فرعلاتظظن مفظظاعالن فرعالظظن‬


‫بحر خفیف مس ن‬ ‫‪۲۵‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫] بحظظظظظظظظظظر نمظظظظظظظظظظبر ‪ ۱۰‬کظظظظظظظظظظی طظظظظظظظظظظرح پظظظظظظظظظظر مزیظظظظظظظظظظد تیظظظظظظظظظظن اوزان حاصظظظظظظظظظظل ہظظظظظظظظظظوتے[‬

‫دل سظظظظظظظظظظظظظظظظظے آتظظظظظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظظظظظے بظظظظظظظظظظظظظظظظظات لظظظظظظظظظظظظظظظظظب پظظظظظظظظظظظظظظظظظہ حفیظظظظظظظظظظظظظظظظظظ‬

‫بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظات دل میظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں کہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاں سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے آتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے؟‬

‫)چظظوبیس غزلیظظں(‬ ‫ل فاعر لتظظن‬


‫ل فاعر لاتن ‪ //‬مفعو ا‬
‫بحر مضارع مرنبع اخرب مضاعف‪ :‬مفعو ا‬ ‫‪۲۶‬۔‬

‫سظظظظظظظظظظظظظظظظظظوجھا ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظے بظظظظظظظظظظظظظظظظظظے قظظظظظظظظظظظظظظظظظظراری دل کظظظظظظظظظظظظظظظظظظا علج خظظظظظظظظظظظظظظظظظظوب‬


‫ا‬
‫میظظظظظظظظظظظظظظں نظظظظظظظظظظظظظظے سظظظظظظظظظظظظظظمجھ لیظظظظظظظظظظظظظظا جہظظظظظظظظظظظظظظاں بظظظظظظظظظظظظظظے قظظظظظظظظظظظظظظرار ہظظظظظظظظظظظظظظے‬

‫)ایظظک غظظزل(‬ ‫ل فظظاعر لتظظن‬


‫ت مفاعیظظ ا‬
‫ل فظظاعر ل ا‬
‫بحر مضارع مرنبع اخظظرب مضظظاعت‪ :‬مفعظظو ا‬ ‫‪۲۷‬۔‬

‫جسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظم‬
‫اب اور داد کیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو‪ ،‬اے جلظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوہ م ن‬
‫آئینظظظظظظظظظظظظظظظظظہ بظظظظظظظظظظظظظظظظظن گئظظظظظظظظظظظظظظظظظے ہظظظظظظظظظظظظظظظظظم‪ ،‬حیظظظظظظظظظظظظظظظظظران ہظظظظظظظظظظظظظظظظظوگئے ہظظظظظظظظظظظظظظظظظم‬

‫)اانتظظالیس‬ ‫جرتثِ منثمن مجنون محذوف‪ :‬مفاعر الن فرعلاتن مفاعر الظظن فرعالظظن‬
‫بحر ام ع‬ ‫‪۲۸‬۔‬

‫غزلیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں(‬

‫ن اوسظظظظظظظط سظظظظظظظے ایظظظظظظظک ذیلظظظظظظظی وزن برآمظظظظظظظد ہوتظظظظظظظا ہظظظظظظظے[‬


‫]آخظظظظظظظر رکظظظظظظظن میظظظظظظظں تسظظظظظظظکی ر‬
‫تمظظظظظظظظظظظظظظظظظظاما عمظظظظظظظظظظظظظظظظظظر تظظظظظظظظظظظظظظظظظظرا انتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظم نظظظظظظظظظظظظظظظظظظے کیظظظظظظظظظظظظظظظظظظا‬

‫اس انتظظظظظظظظظظظظار میظظظظظظظظظظظں کظظظظظظظظظظظس کظظظظظظظظظظظس سظظظظظظظظظظظے پیظظظظظظظظظظظار ہظظظظظظظظظظظم نظظظظظظظظظظظے کیظظظظظظظظظظظا‬
‫)ایظک غظظزل(‬ ‫بحر مجتثِ منثمن مجنون‪ :‬مفاعر الن فرعلتن ‪ //‬مفاعر الن فرعلاتن‬ ‫‪۲۹‬۔‬

‫ن اوسظظظظظظط سظظظظظظے تیظظظظظظن ذیلظظظظظظی اوزان کظظظظظظا اضظظظظظظافہ ہوتظظظظظظا ہظظظظظظے[‬


‫]فرعلتظظظظظظن میظظظظظظں تسظظظظظظکی ر‬
‫ک محبظظظظظظظظظظظظظظظت‬
‫گ تظظظظظظظظظظظظظظظر ر‬
‫ابھظظظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظظظے ان سظظظظظظظظظظظظظظظے تعلظظظظظظظظظظظظظظظق‪ ،‬برنظظظظظظظظظظظظظظظ ر‬

‫کسظظظظظظظظظظظظی نظظظظظظظظظظظظے ذکظظظظظظظظظظظظ رر محبظظظظظظظظظظظظت کیظظظظظظظظظظظظا تظظظظظظظظظظظظو آنکظظظظظظظظظظظظھ بھظظظظظظظظظظظظر آئظظظظظظظظظظظظی‬

‫نتائععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععج‪:‬‬

‫حفیظ ہوشیار پوری کی استعمال کردہ بحور میں غزلوں کی تعداد گراف کی شکل میں مقالے کے آخر میظظں‬

‫ل ذکر ہیں۔ 'مقارما غزل' کظظی اکظظل‬


‫ت استعمال کے اعتبار سے بعض مشاہدات قاب ر‬
‫ملحظ کی جاسکتی ہے کثر ر‬

‫ایک سو ستانوے غزلوں میں انتیس بحریں 'سنائی' دیتی ہیں۔ غزلوں کی نصف سے زیادہ تعداد صظظرف چظظار‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظور میظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔ ملحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوں‪:‬‬

‫‪۸۰‬ء ‪ ۱۹‬فظظظظی صظظظظد‬ ‫‪ ۳۹‬غزلیظظظظں ۔۔‬ ‫بحظظظظر مجتظظظظثِ مثنمظظظظن مجنظظظظون محظظظظذوف‪:‬‬ ‫‪۱‬۔‬

‫‪۱۸‬ء ‪ ۱۲‬فظظظظی صظظظظد‬ ‫‪ ۲۴‬غزلیظظظظں ۔۔‬ ‫بحظظظظر مضظظظظارع مثنمظظظظن اخظظظظرب مکفظظظظوف محظظظظذوف‪:‬‬ ‫‪۲‬۔‬

‫‪۱۵‬ء ‪ ۱۰‬فظظظظی صظظظظد‬ ‫‪ ۲۰‬غزلیظظظظن ۔۔‬ ‫بحظظظظر رمظظظظل مثنمظظظظن مجنظظظظون محظظظظذوف‪:‬‬ ‫‪۳‬۔‬

‫‪۶۳‬ء ‪ ۸‬فظظظظی صظظظظد‬ ‫‪ ۱۷‬غزلیظظظظں ۔۔‬ ‫دس مجنظظظظون محظظظظذوف‪:‬‬


‫بحرخفیظظظظف مسظظظظ ن‬ ‫‪۴‬۔‬

‫‪۷۶‬ء ‪ ۵۰‬فظظظظظظظظظی صظظظظظظظظظد‬ ‫‪ ۱۰۰‬غزلیظظظظظظظظظں۔۔‬ ‫چظظظظظظظظظار بحریظظظظظظظظظں‪:‬‬

‫اردو غزلیات کا کوئی بھی مجموعہ اٹھا کر دیکھ لیجیے نصف کے لگ بھگ غزلیں انہی چار بحور میظظں ملیظظں‬

‫گی۔ گویا حفیظ ہوشیار پوری کی مرغوب ترین بحور جمہور متغنزلین کی ترجیحات کے مطابق ہظظی ہیظظں۔ دس‬

‫بحور ایسی ہیں جن میں حفیظ نے ایک ایک غزل کہی۔ بحر سریع کلسیکی مثنویوں میظظں برتظظی گئظظی ہظظے‬

‫اور عروض کی کتابوں میں اس کی خوش آہنگی کو سراہا بھی جاتا رہا ہے لیکن جدید غظظزل گظظو شظظعراء نظظے‬

‫شاذونادر ہی اس بحر میں طبع آزمائی کی ہے۔ حفیظ نے ایک غزل بحر سریع مسدس مطعوی مکثوف میں‬

‫لکظظظظظظظھ کظظظظظظظر مظظظظظظظذکورہ آہنظظظظظظظگ کظظظظظظظو ازسظظظظظظظ رر نظظظظظظظو رواج دینظظظظظظظے کظظظظظظظی ترغیظظظظظظظب دی ہظظظظظظظے۔‬

‫ہندی نژاد بحور میں بحر متقارب کی چھنبیس اور بنتیس حرفی بحور کا شمار بھی نہایت کم مسظتعمل بحظور‬

‫میں ہوتا ہے۔ ا نول الذکر کا ماخذ ہندی کا سرسی چھند ہے۔ ثانی الذکر )بحر نمبر ‪ (۱۹‬دراصل بحظظر نمظظبر ‪۱۷۶‬‬

‫کی ادگنی صورت ہے جو ہندی کے نیل سروپ چھند سے مشابہ ہے۔ بحر متقارب کی چظظودہ حرفظظی صظظورت‬

‫)بحر نمبر ‪ (۱۸‬ہندی کے ساروتی چھند کے قریب ہے۔ اور تیس حرفی صورت )بحر نمبر ‪ (۲۰‬جسے بحظظرر میظظر‬

‫بھی کہا جاتا ہے‪ ،‬نیل سروف ‪ +‬ساروتی چھند کظظی صظظورت میظظں ترکیظظب پظظاتی ہظظے۔ اس قبیظظل کظظی پظظانچوں‬

‫ن اوسط اور بعض دیگر تبدیلیوں سے جو ذیلی اوزان حاصل ہوتے ہیظظں‪ ،‬ہنظظدی کظظے مظظذکورہ‬
‫بحروں میں تسکی ر‬
‫چھند ان سے مکمل مطابقت نہیں رکھتے۔ مزید برآں ہندی میں بسراما کی پابندی جا بجا ہظے ج ب کظہ ااردو‬

‫شعراء بسرامی بحور میں ایسی بندش سے آزاد رہے ہیں۔ بسرامی بحور کے زمرے میں ہندی نظظثر ان بحظظور‬

‫کے علوہ بعض دیگر بحور بھی آتی ہیں۔ ان میں بسراما کی پابندی زیادہ خظظوش گظظوار تظظاثیر پیظظدا کرتظظی ہظظے۔‬
‫حفیظظظظظظ کظظظظظے ہظظظظظاں اس سظظظظظفارش پظظظظظر عظظظظظدما تظظظظظوجہی کظظظظظی بعظظظظظض مثظظظظظالیں ملحظظظظظظہ ہظظظظظوں‪:‬‬

‫ن بہظظظظظظظار سظظظظظظظے‬
‫کہظظظظظظظں لظظظظظظظگ نظظظظظظظہ جظظظظظظظائے چمظظظظظظظن میظظظظظظظں ‪ / /‬آ گ تظظظظظظظرے جنظظظظظظظو ر‬ ‫ع‬

‫)متفظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاعلن چظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار(‬

‫سظظظظظی رر چمظظظظظن کظظظظظا حاصظظظظظل یظظظظظہ بظظظظظے ‪ //‬ربظظظظظط سظظظظظی کچظظظظظھ تصظظظظظویریں ہیظظظظظں بظظظظظس‬ ‫ع‬

‫ع فعظظظظظظظظظظظظوالن فعالظظظظظظظظظظظظن فعالظظظظظظظظظظظظن(‬


‫ع فعظظظظظظظظظظظظوالن فعالظظظظظظظظظظظظن فعالظظظظظظظظظظظظن ‪ //‬فظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫)فظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫ن غظظظظظظم ہظظظظظظے‬
‫اگظظظظظظر کظظظظظظوئی سظظظظظظن سظظظظظظکے بہظظظظظظت مظظظظظظخ ‪ //‬تصظظظظظظر مظظظظظظری داسظظظظظظتا ر‬ ‫ع‬

‫)فعظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو ال فعالظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن چظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار(‬

‫ت طلظظظظظظظظب میظظظظظظظظں راہ بہظظظظظظظظر فظظظظظظظظر ‪ //‬سظظظظظظظظنگ بظظظظظظظظدلتے رہتظظظظظظظظے ہیظظظظظظظظں‬


‫دشظظظظظظظظ ر‬ ‫ع‬

‫ع فعظظظظظظظظظظظظظوالن فعالظظظظظظظظظظظظظن فظظظظظظظظظظظظظع(‬


‫ع فعظظظظظظظظظظظظظوالن ‪ //‬فظظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫ع فعظظظظظظظظظظظظظوالن فظظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫)فظظظظظظظظظظظظظا ر‬
‫وقفے کے مقاما پر ایک زائد ساکن حرف لنے کی اجازت ہوتی ہے۔ اس اجازت سے استفادہ حفیظ ہظظی کظظے‬

‫ایظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظک مصظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظرع میظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظں دیکھئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے۔‬

‫نظظظظظظظظظظظظالہ صظظظظظظظظظظظظبح کظظظظظظظظظظظظے بغیظظظظظظظظظظظظر ‪ //‬گریظظظظظظظظظظظظہ شظظظظظظظظظظظظاما کظظظظظظظظظظظظے سظظظظظظظظظظظظوا‬ ‫ع‬

‫)مفتعالظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن مفظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاعالن دوبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظار(‬

‫جب کہ مذکورہ بال )متفاعلن چار بار( مثال میں 'آگ' متحرک کرکے اگلے رکن کا پہل حرف بنا دیظظا گیظظا۔ راقظظم‬

‫ف سظظاکن کظظو تقطیظظع سظظے خظظارج کردینظا‬


‫کی رائے کے مطابق بحر میں بسراما کا اہتماما کرتے ہوئے زائظظد حظظر ر‬

‫چاہیے تھا اور ایک متحرک حرف کا اضافہ اس مقاما پر کرکے مصرع بنانظظا چظظاہیے تھظظا۔ لیکظظن اانہظظوں نظظے شظظاید‬

‫اپنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے اس شظظظظظظظظظظظظظظظظظظظعر کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی پیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظروی کظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے‪:‬‬

‫ک غظظظظظظظظظظظظالب سظظظظظظظظظظظظے حفیظظظظظظظظظظظظظ‬


‫اپنظظظظظظظظظظظظا مسظظظظظظظظظظظظلک ہظظظظظظظظظظظظے جظظظظظظظظظظظظدا مسظظظظظظظظظظظظل ر‬

‫الٹظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے پھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر آئظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے درر کعبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ وا بھظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوا‬

‫بحر مجتثِ کی چوبیس حرفی شکل )بحر نمبر ‪ (۲۹‬کظظو بسظظرامی نہظظج پظر اسظظتعمال کرنظظے کظا نجظظانے کیظظوں‬

‫ن‬
‫شعراء کو خیال نہیں آیا۔ ویسے یہ بحر بھی غالب کے بعظظد شظظاذونادر ہظظی دیکھنظظے میظظں آئظظی ہظظے۔ تسظظکی ر‬
‫اوسط کا اختیار اس بحر میں )دوسرے اور چوتھے رکن میں( برت کر حفیظ نے عروض سے معمولی واقفیت‬

‫رکھنظظظظظظظظظظظظے والظظظظظظظظظظظظوں کظظظظظظظظظظظظو متا نمظظظظظظظظظظظظل کیظظظظظظظظظظظظا ہظظظظظظظظظظظظے۔ مثظظظظظظظظظظظظالیں دیکھئظظظظظظظظظظظظے‪:‬‬

‫یظظظظظظظظظظظہ دل کظظظظظظظظظظظی خظظظظظظظظظظظوبی قسظظظظظظظظظظظمت‪ ،‬یظظظظظظظظظظظہ تیظظظظظظظظظظظرے غظظظظظظظظظظظم کظظظظظظظظظظظا مقظظظظظظظظظظظدر‬

‫زمظظظظظظظظظظظظظظظاں زمظظظظظظظظظظظظظظظاں بظظظظظظظظظظظظظظظے تظظظظظظظظظظظظظظظابی‪ ،‬جہظظظظظظظظظظظظظظظاں جہظظظظظظظظظظظظظظظاں رسظظظظظظظظظظظظظظظوائی‬

‫ل رسظظظظظظظظظظظظظظظوائی‬
‫ن جظظظظظظظظظظظظظظظذب‪ ،‬محبظظظظظظظظظظظظظظظت‪ ،‬یظظظظظظظظظظظظظظظہ حاصظظظظظظظظظظظظظظظ ر‬
‫یظظظظظظظظظظظظظظظہ حسظظظظظظظظظظظظظظظ ر‬
‫تمہظظظظظظظظظظظظظی کظظظظظظظظظظظظظو سظظظظظظظظظظظظظامنے پایظظظظظظظظظظظظظا کھظظظظظظظظظظظظظبی جظظظظظظظظظظظظظو آنکظظظظظظظظظظظظظھ ااٹھظظظظظظظظظظظظظائی‬

‫وہ میظظظظظظظظظظظظظظرے ہظظظظظظظظظظظظظظم سظظظظظظظظظظظظظظخنوں پظظظظظظظظظظظظظظر کھل نظظظظظظظظظظظظظظہ راز ابھظظظظظظظظظظظظظظی تظظظظظظظظظظظظظظک‬

‫کظظظظظظظظظظظظظظہ نغمظظظظظظظظظظظظظظہ شظظظظظظظظظظظظظظیریں تظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظے بقظظظظظظظظظظظظظظدرر تلظظظظظظظظظظظظظظخ نظظظظظظظظظظظظظظوائی‬


‫ت حظظظظظظال عبظظظظظظدالعزیز خالظظظظظظد کظظظظظظے ہظظظظظظاں بھظظظظظظی ملظظظظظظتی ہظظظظظظے۔‬
‫اس قسظظظظظظم کظظظظظظی صظظظظظظور ر‬

‫ایظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظک اور مقظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظارما تا نمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل ملحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظہ ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظو‬

‫ت دیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظدار دیکھنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظا‬
‫بظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظے چظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظارگئی حسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر ر‬ ‫ع‬

‫تقطیع میں بے چارگی کی 'ی' مش ندد ہو جاتی ہے جو ثقہ قواعد نویسوں کظظے نزدیظظک درسظظت نہیظظں یظظا کظظم‬

‫ج ذیظظظل مصظظظرع میظظظں درسظظظت بانظظظدھا گیظظظا ہظظظے۔‬


‫ازکظظظم یظظظہ کظظظہ فصظظظیح نہیظظظں۔ اضظظظافت والظظظی 'ی' کظظظو در ر‬
‫سظظظظظظظظظظظظظظظظوجھا ہظظظظظظظظظظظظظظظظے بظظظظظظظظظظظظظظظظے قظظظظظظظظظظظظظظظظراری دل کظظظظظظظظظظظظظظظظا علج خظظظظظظظظظظظظظظظظوب‬ ‫ع‬

‫بہر حال ااردو غزل کے جدید دور کے نمایاں شعراء میں حفیظ کی شناخت کظظا پہلظظو عروضظظی بھظظی بنتظظا ہظظے۔‬

‫مظظاز ہظظے۔‬
‫بحور کی کثرت اور ت ننوع کے ساتھ ساتھ بعض شاذ بحور کا کامیاب استعمال ان کی ہنر مندی کا غ ن‬
‫حعععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععوالہ جعععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععات‬

‫م عظظروض اور اردو شظظاعری'‪ ،‬اسظظلما‬


‫تفصیل کے لیے دیکھئے‪ :‬ڈاکٹر محمد اسلم ضیاء کی کتاب 'عل ر‬ ‫‪۱‬۔‬

‫آبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاد‪ ،‬متقظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظدرہ‪۱۹۹۷ ،‬ء۔‬

‫تفصیل کے لیے ملحظظظہ ہظظور راقظظم کظظا مقظظالہ 'نغمظظہ جظظاں ۔۔ دیظظوان'‪ ،‬مطبظظوعہ 'شظظرق' مجل نظظہ پنجظظاب‬ ‫‪۲‬۔‬

‫یونیورسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظٹی اوریئنٹظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل کالظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظج لہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظور‪۱۹۹۰ ،‬ء۔‬

‫مطبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوعہ اردو اکیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظڈمی سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظندھ‪ ،‬کراچظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظی‪۱۹۷۳ ،‬ء۔‬ ‫‪۳‬۔‬

‫تفصیلت کے لیے دیکھئے‪ :‬قدر بلگرامظظی‪ ،‬سظظنید غلما حسظظین‪ :‬قواعظظد العظظرض‪ ،‬لکھنظظو‪ ،‬شظظارما اودھ‪،‬‬ ‫‪۴‬۔‬

‫‪۱۳۰۰‬ھ۔‬

‫ایضظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاا‬ ‫‪۵‬۔‬

‫کلیعععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععععد‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر مجتظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظثِ مجنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظون حظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۱‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر مضظظظظظظظظظظظظظظظظارع م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظن اخظظظظظظظظظظظظظظظظرب مکفظظظظظظظظظظظظظظظظوف محظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۲‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر رمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن مخبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظون محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۳‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر خفیظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظف مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ ندس مجنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظون محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۴‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظزج م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۵‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر رمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ ندس مجنظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظون محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۶‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر رمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۷‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظزج مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ ندس محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۸‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظزج مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ ندس محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۹‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر رما مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ ندس محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۱۰‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظزج م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظن اخظظظظظظظظظظظظظظظظرب مکفظظظظظظظظظظظظظظظظوف محظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۱۱‬۔‬


‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظرب م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن محظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۱۲‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر متظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظدارک م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن مخبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظون مضظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۱۳‬۔‬

‫خنظظظظظظظظظظظظق مضظظظظظظظظظظظظاعف۔‬
‫بحظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظرب منثمظظظظظظظظظظظظن مقبظظظظظظظظظظظظوض منرتیظظظظظظظظظظظظن م ن‬ ‫‪۱۴‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظارب اثظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظوض محظظظظظظظظظظظظذوف شظظظظظظظظظظظظانزدہ رکنظظظظظظظظظظظظی۔‬ ‫‪۱۵‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظ رر متظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظدارک م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظالم‬ ‫‪۱۶‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر کامظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظل م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظن سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظالم‬ ‫‪۱۷‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظارب سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظالم‬ ‫‪۱۸‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر رجظظظظظظظظظظظظظظظظز مر نبظظظظظظظظظظظظظظظظع مطظظظظظظظظظظظظظظظظ نوی مخبظظظظظظظظظظظظظظظظون مضظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۱۹‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظزج مر نبظظظظظظظظظظظظظظظظع اخظظظظظظظظظظظظظظظظرب مکفظظظظظظظظظظظظظظظظوف مضظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۲۰‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظر ہظظظظظظظظظظظظظظظظظزج مر نبظظظظظظظظظظظظظظظظظع اشظظظظظظظظظظظظظظظظظتر سظظظظظظظظظظظظظظظظظالم مضظظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۲۱‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر رمظظظظظظظظظظظظظظظظل مر نبظظظظظظظظظظظظظظظظع مشظظظظظظظظظظظظظظظظکول سظظظظظظظظظظظظظظظظالم مضظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۲۲‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظظظظظرب م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظن اثظظظظظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظظظظظوض سظظظظظظظظظظظظظظظظالم۔‬ ‫‪۲۳‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظظظظظارب م نثمظظظظظظظظظظظظظظظظن اثظظظظظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظظظظظوض محظظظظظظظظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۲۴‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظظظظارب م نثمظظظظظظظظظظظظن اثظظظظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظظظظوض سظظظظظظظظظظظظالم مضظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۲۵‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظر متقظظظظظظظظظرب اثظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظوض سظظظظظظظظظالم اثظظظظظظظظظرما مقبظظظظظظظظظوض محظظظظظظظظظذوف۔‬ ‫‪۲۶‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر سظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظریع مسظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظندس مطظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظنوی مکشظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظوف۔‬ ‫‪۲۷‬۔‬

‫بحظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظر مضظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظارع مر نبظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظع اخظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظرب مضظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظظاعف۔‬ ‫‪۲۸‬۔‬

‫بحر متجب منثمن مجنون۔‬ ‫‪۲۹‬۔‬


‫ے‬
‫اوپر جائیں | پرنٹ کیجئ ر‬

You might also like