PANLIPUNAN
PAMPOLITIKA
PANGKULTURA
PANGKABUHAYAN
HIGANTE
Noong unang panahon, sa may tabi ng
aming bahay ay mayroong puno ng Nara. Ayon
sa sabi, ang Narang iyon ay mayroong
nakatirang mga kakaibang nilalang. Mayroon
daw ditong nakatirang isang higante. Ayon sa
kwento, mayroong napadaan dito at ito ay
nilunok pa sapagkat ito ay isang lasinggero.
Hindi ko ito nasaksihan sapagkat ito’y kwento-
kwento lamang.
PANGKULTURA
 Mga kakaibang nilalang
Tatlong Bata
Noon pa man uso na talaga ang mga
engkanto at higante sa mga daan. Ayon nga sa
aming mga kapitbahay, ang bundok dito sa
amin ay mayroong taong nagpaparamdam.
Ngayon, mayroong mga tumataya sa jueteng na
nagwika, “ Tara na at pumunta tayo doon upang
humingi ng numerong magpapanalo sa atin.”
Pumunta ang ang ilan sa bundok na
may dala-dalang mga numero. Mayroong
tatlong batang lumabas. Sa takot ng kasama ng
lalaking naparoon ay kumaripas ito ng takbo.
Ngayon, ang naiwan na lamang ay ang lalaking
nanghihingi ng numero. Walang ibang ginawa
ang tatlong bata kundi ang pagmasdan ang
lalaking nanghihingi ng nurmerong itataya sa
jueteng habang inilalatag ang mga dala nitong
numero. Iyon ang kwento ng tatlong bata,
subalit hindi naman lahat ng mga pumupunta
roon ay nananalo, mayroon din namang hindi.
PANGKULTURA
 Paniniwala sa mga higante at engkanto
PANLIPUNAN
 Sugal (jueteng)
KARANASAN
Nang magkaroon ako ng apo, tumira
kami sa bundok. Nagkaroon ito ng sakit sa ulo
na kung saan parang mayroon siyang third eye.
Kaya sa tuwing matutulog na kami, palagi namin
siyang katabi sapagkat nakakakita raw siya ng
white lady sa tuwing siya ay magigising. Kami
naman ay natakot, sapagkat kami nga ay walang
nakikita. Suabalit, sa tuwing nakikita niya ito,
bigla na lang itong mawawala na para bang
namamalikmata lamang.
Pagkatapos ng mga pangyayaring ito,
palagi na lang siyang nahihimatay. Unang
nangyari ito sa kanya noong siya ay nasa ikaapat
na lebel sa sekondarya. Ang tanging solusyon na
lamang ay ang dalhin siya sa ospital. Subalit,
papunta pa lamang kami sa ospital ay nagiging
maayos na ang kanyang kalagayan. Ang naging
payo ng doktora ay dalhin ito sa isang
neurologist sa Albay, sapagkat normal naman
ang heartbit ng bata. Ang naging resita naman
ng doktor sa Albay ay magpa-EG sa Legazpi
Doctors Hospital. Maraming ikinabit sa kanya
ang mga tumingin at ipinabasa naman kay
Doktora Analisa ang resulta. Pagkatapos tingnan
ang resulta ay binigyan naman kami ng resita.
Sa ngayon, sa awa ng Diyos, hindi na
siya nahihimatay. Dati kasi, nahihimatay siya
dahil palaging sumasakit ang kanyang dbdib at
ulo kaya inihahatid na lamang siya ng kanyang
guro sa bahay. Maraming buwan na rin ang
lumipas na hindi siya nakakakita ng white lady.
PANGKULTURA
 Nakakakita ng white lady
Mga Hindi Nakikitang Nilalang
Hanggang ngayon, mayroon pa rin
talagang mga hindi nakikitang nilalang. Ayon sa
kwento, kung gabi ay mayroong nakikitang
white lady na nakatayo sa pintuan ng health
center. Hindi ito pansin kung umaga sapagkat
mayroong ditong mga tao. Subalit pagsapit ng
gabi, wala na ritong dumaraan nang dahil na
nga sa nagpapakitang nakaputing damit. Kaya
ang mga tawo kung napapadaan dyan ay
kumakaripas ng takbo ng dahil sa takot.
PANGKULTURA
 Mga hindi nakikitang nilalang
 White lady
Ang Namo
Noong unang panahon “tipo” ang tawag
sa “namo”. Paano nga ba ang paraan ng pagluto
ng Namo? Ang una ay ang paghiwa rito at saka
ilalagay sa sako at lalagyan ng asin. Kapag
sumapit ang ikatlong araw, ito ay ilulubog sa
tubig, tatakpan ng kulambo at pagsapit ng
hapon saka ito tatanggalin sa pagkakababad at
pipigaan. Pagkatapos ng mahabang proseso
pwede na itong lagain o lagyan ng niyog.
Ano nga ba ang dahilan kung bakit
napakahirap kainin ng Namo? Noong unang
panahon, mayroong isang batang pilosopo na
nagtapon ng Tipo o Namo ngayon. Nang dahil sa
ginawa ng bata, hindi rin naging madali ang
pagkain nito, sapagkat kinakailangan munang
magsakripisyo ng tao upang ito’y makain. Nang
dahil sa ito’y itinapon, dadaan din sa sakripisyo
ang sinomang kakain nito.
PANGKABUHAYAN
 Pagsasakripisyo upang makakain
Ang Engkantadang Barko ni Don Diego
Mayroong isang barkong ang pangalan
ay Don Diego na kung saan ito ay dumadaong sa
Taki River kung tawagin sa San Bernardo. Ito
ang dahilan kung bakit bumabaha sa ilog kahit
na mainit, sapagkat dumaan ang barko ni Don
Diego. Ang nasabing barko ay naglalaman ng
uyo (ratan) sapagkat ang bundok ng Taki mismo
ay maraming makukuhang uyo (ratan).
Sinasabing ang barkong ito ay nakikita rin sa
ibang bansa na naging dahilan kung bakit
walang nakukuhang tulong ang Tiwi, sapagkat
pinaniniwalaang mayaman ang Tiwi dahil sa
barkong nakikita. Madaling umapaw ang ilog
dahil sa bigat ng barko, kaya ang ibang mga
residenteng malapit ang bahay sa ilog ay
lumipat sa malayo upang makaaiwas sa
posibleng maidulot ng baha. Kapag dumaraan Ang pili ay mayroong tatlong bahagi,
ang barko, walang ibang ginagawa ang mga tao ang balat, ang bagting (shell) at ang kinakaing
kundi ang pagmasadan ang barko ni Don Diego. parte. Ang kinakain ay maaaring gawing dolse
(candy) o dolseng pili kung tawagin. Ang
dolseng pili ay pwedeng gawing minatamis.
Pinaniniwalaang ang (hindi ko po Pwede rin itong gawing palaman sa tinapay o
magets) lagyan ng niyog. Pwede itong pagkakitaan o
kainin na lamang. Ang presyo nito ay mayroon
ng 25.00 piso depende sa garapon. Ang
katawang ng pili ay pwede ring
mapakinabangan, pwede itong gawing
panggatong at gawing materyales sa paggawa
Isang araw, mayroong isang tao na ng bahay. Ang balat naman ay pwedeng gawing
nakatulog sa palayan at nagising nang dahil sa pagkain ng baboy pagkatapos lutuin.
rumaragasang baha. Nakita niya ang pagdaan Napakaraming pakinabang ng pili
ng barko na mayroong malaking ilaw, ito ang sapagkat kahit yung bunga ng pili ay pwede
barko ni Don Diego. Naniniwala ang mga tao na nang itinda. Maaari na itong gamiting
kapag bumaha, ito ang senyales nang pagdaan pangsustento sa pang-araw-araw na
ng barko ni Don Diego. Pinipili lamang ang mga pangangailangan.
taong nagiging saksi sa mismong pagdaan ng
barko, ang karamihan ay nararanas na lamang
ng pagbaha. PANGKABUHAYAN

 Paggawa ng doles(candy)
PANGKULTURA  Paggawa ng palaman sa tinapay
 Ang pili ay maaaring gawing
 Paniniwala sa barko ni Don Diego
hanapbuhay
PANGKABUHAYAN
PANLIPUNAN
 Maaaring maging epekto ng baha
 Ang katawan ng pili ay maaaring gawing
materyales sa paggawa ng bahay
 Ang balat ng pili ay maaaring ipakain sa
baboy.
PILI-PAKINABANG

Isinalaysay ni Antonia Culinaris Burbor

Ayon sa mga matatanda, ang barangay

na ito ay hindi Biyon. Sakop ito ng barangay
Bagumbayan. Ang Biyong ay kinuha ang
pangalan sa pili sapagkat napakaraming pili rito
noong mga panahon. Pili na rin ang
ikinabubuhay ng mga residente dito.
 Kuwento ng Tatlong Maria Ang Pili

Ang bundok sa may Taki River sa Brgy. (Pandakan)

San Bernardo ng Tiwi, Albay, maraming
Noong unang panahon, mayroon daw
pamamaran ang mga residente dito upang
isang tindero ng mga kumot at kulambo na
magkaroon ng ikabubuhay. Maaari silang
napadpad sa Pandakan. Ang taong ito ay
magtanim ng iba’t ibang uri ng gulay.
huminto sa harapan ng isang bahay na
Pinaniniwalaan din ng mga residente na sa
napakaganda. Ang nagmamay-ari ng bahay ay
bundok na ito ay hindi pinahihintulutang
inubos ang tinda ng lalaki. Bilang isang
makapunta ang taong mayroong masamang
naghahapbuhay, bumalik ang tindero sa nakita
motibo. Kung sakali mang may mangahas ay
niyang bahay dati sa pagnanasang baka ubusin
umuulan ng malakas at pinaniniwalaang ito ay
na naman ng may-ari ng bahay ang kanyang
nangyari sa tulong ni Maria na kung minsan ay
mga paninda. Nabigla ang tindero, sapagkat
tinatawag na Tatlong Santa. Ito ang dahilan
hindi na niya makita ang napakagandang bahay
kung bakit hindi namimina ang bundok sapagkat
at ang tanging nakikita na lamang niya ay ang
hindi ipinahihintulot ang kanilang lugar.
puno ng pili. Ang hindi niya alam,
pinaniniwalaang ang piling iyon ay bahay ng
mga engkanto. Magmula noon, ang piling iyon
PANGKABUHAYAN
ay kinatatakutan na ng mga tao lalo na ng mga
 Pagtatanim ng iba’t ibang guay bata.

PANGKULTURA
PANGKABUHAYAN
 Paniniwala kay Maria
 pagtitinda

PANGKULTURA
Ang Kasili
 paniniwala sa engkanto
(Purok-4, Cale, Tiwi, Albay)
Isa sa mga pinaniniwalaang kuwento sa
Sityo Cale ang pagpapakita ng putol na kasili
(isang uri ng isda) sa balon. Ayon sa isang
residente, noong mga oras na maglalaba siya ay
nakita niya ito sa loob ng balon na naging sanhi
ng pagsakit ng kanyang tiyan. Ang sabi ng
manggagamot, siya raw ay nabati. Kaya para sa
kanya ang kuwentong ito ay hindi lamang basta
kuwento, kundi ito ay totoo. Hindi lamang siya
ang naniniwala sa ganitong kuwento, sapagkat
ito na rin ang pinaniniwalaan ng mga matatanda
noong mga panahon.

PANGKULTURA

 Paniniwala sa bati (umang)

 Ang Bugsok
(Purok-4, Cale, Tiwi, Albay)
Noong una ang tawag sa Sityo Cale ay
“Bugsok”. Sapagkat, pinaniniwalaang mayroong
isang engkanto na ang gamit sa paglalakad ay
ulo sa direksyon papuntang balon, kaya tinawag
itong “Bugsok”. Ayon sa kuwento ang taong ito
ay mayroong dala-dalang tanikala, kaya ang
mga bata, lalo na, ay takot na lumabas tuwing
gabi. Pinaniniwalaan din na kapag mayroong
nabati sa balon na iyon, ang taong ito ay
nababaliw o nawawala sa kanyang katinuan.
150/m2. Mayroon din namang makukuhang 350
para sa pagpapahusay o pagpapalago, subalit
sakasamaang palad hanggang sa kasalukuyan ay
marami pa rin ang hindi nababayaran. Subalit,
dahil din sa geothermal ay nakatulong ito ng
malaki sa pag-unlad ng Tiwi. Ang mga magulang
ay talagang ginagawa ang lahat para lamang
makapagtapos ang kanilang mga anak nang sa
gayon ay makapasok sa nasabing kompanya. At
nang magsimula ngang buksan ang geothermal
ay nagkaroon na ng trabaho ang mga tao. Ito ay
isa lamang sa mga kontribusyon ng geothermal
na kung saan, napagpaaral ng mga magulang
ang kanilang mga anak.

PANGKULTURA
PANLIPUNAN
 paniniwala sa engkanto
 paniniwala sa bati  pag-unlad ng Tiwi
 pagkakaroon ng edukasyon

PAMPOLITIKA
GEOTHERMAL
 pagkakaroon ng alkalde (mayor)
(Cale)  pagsakop sa lupain
Ang alkalde noong panahon nang PANGKABUHAYAN
magkaroon ng “geothermal” dito ay si Alcalde
Lutaryo. Bago nagkaroon nito, mayroon  pagtratrabaho
munang “exploitation” sa parte ng Kumbol na  pagbebenta ng lupa
kung saan nagkaroon muna ng pagsisiyasat. Ang
una ritong naitayo ay ang”Salt Plant” na kung
saan ang mga trabahador ay mga militar. Ang
sumunod, nagkaroon naman ng “Asinan” na ang
produkto ay “Iodized Salt”. Galing ito sa tubig-
dagat ng Putsan, at ang gumagawa mismo sa
asin ay yaong “steam”. Nang magkaroon ng
“steam”, nagkaroon ng interes ang National
Power Corporation, kaya nilagdaan ni Morate
ang pagkakaroon ng “Geothermal Reservation”.
Nang dahil sa mga pangyayaring ito, ang mga
lupa ay halos nasakop na ng geothermal. Sa
kadahilanang ito, halos nawalan na ng
karapatan ang ibang tao sa kanilang lupa. Ang
tanging magagawa na lamang nila ay ang ibenta
ang kanilang parte sa kompanya sa halagang
 ANGPROSISYON NG MGA ENGKANTO

Isinalaysay ni Conchita BOBIER CUYA Nang magkwento ako, doon sa

barangay Cale, mayroon din palang dumaan.
Taong 1985, noong kami pa lamang nag
Hanggang sa may banyo, sa may lupa ni
nakatira sa may kinatitirikan ng aming tahanan,
Pubreng ay mayroon din dumaan. Maraming
dalawa ang aming bahay at ito ay magkatabi.
nakakita, kaya ang kuwentong iyan ay totoo at
Alas-onse ng gabi nang nagsitahulan ang mga
hindi mga sabi-sabi lamang, sapagkat ako
aso. Sumilip ang aking asawa, sambit niya “Che,
mismo ay naging saksi sa prosisyon ng mga
mayroong mga taong may ilaw.” Ngayon,
engkanto. Kaya hindi ka maaaring magsalita sa
naalala ko na noong panahon ni Marcos, na
kung ano ang iyong nakikita dahil bibiglain ka na
mayroong mga “ranger” na nagkalat.
lamang. Nandoon lamang sila, dahil ang
kanilang kayaman ay makikita sa ilog na nasa
malalaking bato.
Subalit, ang mga taong ito ay hindi
naman nakararating sa may sa amin, hindi rin
nakakaalis. Nagkataon, na noong mga panahon
PANGKULTURA
iyon ay panguros, kamahalan (Lenten season).
Nakita naming ang prosisyon ng mga engkanto.  pagdiriwang ng mahal na araw
Nanggaling daw ang mga iyo sa Taque. Kung  prosisyon
ano talaga ang prosisyon ng mahal na araw,  paniniwala sa mga engkanto
ganon din ang kanilang ginagawa. Dumaan
PANGKABUHAYAN
talaga ito sa aming kamalig dahil mayroon
talaga kaming koprahan. Talagang mahaba ang  koprahan
linya, mula dito sa lupa ni Dacir papunta roon.  paghahagot (gamit ang abaka)
Sabi ng aking asawa, “Buti pa’t makiosyoso
ako”. Ang sabi ko naman, “Huwag kang
pumunta dya, baka ikaw ay maligaw at hindi na
makauwi pa rito.” Ang sabi ko “kinaumagahan
na lang,” dahil nagahagot (gamit ang abaka) ang
aking asawa, “ayusin mo yaong mga natapos
mo, dahil sigurado akong nasira ng mga iyon
ang iyong mga nagawa sa dami nilang dumaan.”
Mayroon akong narinig na umiiyak na kambing.
Lahat ng mga nasa prosisyon ay nakasuot ng
puti at ang mga babaing mahahaba ang buhok
ay ikinulot ang kanilang mga buhok.
Nagliliwanag ang kanilang mga ilawan na para
bang bombilya. Wala kaming ginawa kundi ang
pagmasdan sila hanggang sa matapos at
maglaho ang prosisyon. Malaki ang aking takot,
sa kadahilanang, baka pumunta sa amin ang
mga enkantong iyon ay hindi lamang isang
beses iyon nangyari, tatlong beses na naming
nakita ang ganoong pangyayari.
 SAN DIEGO

Isinalaysay ni Rosita Carlet at Conchita Bobier

Cuya

Sa palayan ng Barangay Biyong,

Tiwi, Albay, sa tuwing umuulan nang malakas ay
bigla na lamang bumabaha, binabaha pati ang
sakahan, bumabaha sa ilog sa oras na duamaan
ang barko ni Don Diego. Noong panahon, bihira
lang daw to dumaan subalit marami na talaga
ang nakakitang mga matatanda. Sa ngayon,
kaunti na lamang ang nakakakita nito,
masisilayan ito at bigla na lamang mawawala.

Si Don Diego ay nakasakay sa kanyang

gintong barko na mayroong kargang mga ginto
at rattan, kaya pinaniniwalaang maraming ginto
sa Tiwi. Kapag dumaan ang kanyang barko
dumideretso ito sa dagat papuntang Amerika.

Napakalaki ng paniniwala ng mga

nakatira sa Tiwi na malaki ang tulong ni Don
Diego dahil swerte raw ang hatid ng sinomang
makakita sa kanya. Iyan ay isa lamang na
paniniwala habang tayo’y nabubuhay. Huwag ka
lang maniniwala sa mali.

PANGKULTURA

 paniniwala sa barko ni Don Diego

PANGKABUHAYAN

 pagsasaka