KEDĐ

DOSYALAR

ÖNSÖZ

I. FĐZĐKSEL TEMELLER
A. Giriş
B. Relativitenin Temelleri
C. Relativistik Kinematik ve Çarpışmalar
D. Kuantum Mekaniğinin Đlkeleri

II. UZAY – ZAMAN SĐMETRĐLERĐ VE GRUP YAPISI

A. Uzayda Öteleme ve T (1)
B. Zamanda Öteleme ve T (1)
C. Düzlemde Dönme ve SO (2)
D. Uzayda Dönme ve SO (3)
E. E (3)
F. Vektör ve Skalar Tanımları
G. 1 Boyutta Lorentz Dönüşümleri ve SO (1,1)
H. Tekrar Relativite
I. 3 Boyutta Lorentz Dönüşümleri ve SO(3,1) Lorentz Grubu
J. E (3,1) Poincaré Grubu
K. 4-Vektörler ve Lorentz Skalarları
L. Casimir Operatörleri
M. Ayrık Simetriler : Uzay ve Zaman Tersinmeleri
N. Fiziksel Değişkenlerin Ayrık Simetrilere Göre Sınıflandırılması
O. Sonuç

III. ELEKTROMAGNETĐK GENELLEŞTĐRME

A. Lagrange Formalizmi
B. En Küçük Eylem Đlkesi
C. Elektromagnetik Teorinin Temelleri
D. En Yalın Genelleme Đlkesi
IV. CEBĐRSEL GENELLEŞTĐRME

A. U (2) ve SU (2) Lie Cebirleri

B. Pauli Spin Matrisleri
C. Clifford Cebirleri
D. L ’nin Cebirsel Genelleştirmesi

V. ELEKTRON ( γ’LARIN TEMSĐLĐ ÖNCESĐ )

A. Dirac Denklemi
B. Antiparçacıkların Cebirsel Kökeni
C. Spin’in Cebirsel Kökeni
D. Eşlenik Dirac Denklemi
E. g = 2 Elde Edilmesi
F. Ehrenfest Teoremi Uygulamaları
G. Dalga Denklemleri Arası Đlişkiler

VI. ELEKTRON ( γ ’LARIN TEMSĐLĐ SONRASI )

A. γ ’ların Bjorken - Drell Temsili
B. Pauli Denklemi
C. Cebirsel Uzay – Zaman Tersinmeleri
D. Serbest Parçacık Çözümleri
E. p/ Çokkatlılığının Giderilmesi
F. Đzdüşüm Operatörleri

VII. FOTON
A. Ayar dönüşümleri ve Lorentz Ayarı
B. Dalga Denklemi Çözümleri
C. Maxwell – Dirac Denklemi ve Foton’un Spini
VIII. SAÇILMA
A. Genlikler, Đhtimaller ve Đz Hesapları
B. Đz Teoremleri
C. Geçiş Đhtimali, Geçiş Hızı ve Tesir Kesiti
D. Dyson Açılımı
E. Schrödinger Saçılması ve Faz Uzayı
F. Dirac Denkleminde Etkileşmeler
G. Dirac Parçacığının Etkileşmeleri ve Faz Uzayı

IX. UYGULAMALAR
A. Serbest Elektron Tarafından Foton Yakalanması
B. Potansiyelden Elastik Saçılma
C. Compton Saçılması
D. Compton Saçılmasının Ayar Değişmezliği

SONSÖZ

PROBLEMLER
 ÖNSÖZ

Bu ders notları 2006 ve 2007 Bahar dönemlerinde Boğaziçi Üniversitesi Fizik Bölümünde
üstüste iki kez verilen PHYS 580 , QED ( Kuantum Elektrodinamiği ) dersini alan
öğrencilerin ortak çabasıyla yazıldı. Dersin temel yaklaşım açısı Soyut Cebir ve Grup Teorisi
olmuş ve Alan Teorisi konularına girilmemiştir. Yardımcı Kitap olarak :
Bjorken & Drell : Relativistic Quantum Mechanics
Feynman : Quantum Electrodynamics
Feynman : Theory of Fundamental Processes
Fonda & Ghirardi : Theoretical Physics I
Gasiorowicz : Elementary Particle Physics
kullanıldı. Đleride bu notlardan yararlanmayı düşünecek öğrencilere başarı dileklerimizle ...

Haluk Beker

2006 ) Tunç ERKMEN , Sabriye TATLI , Erdal YILMAZ

2007 ) Çağlar ARSLANDOĞAN , Veysi DEMĐR , Cem EROL , Cemile EZER ,
Arda HALU , Bora IŞILDAK , Ata KARAKÇI , Peker MĐLAS ,
Đbrahim SARPKAYA
I - FĐZĐKSEL TEMELLER

I.A ) GĐRĐŞ

Öğrenimde ilk adım benzer şeyler arasındaki farklılıkları kavramaktır. Bebekliğimizde ilk
önce etrafımızdaki devasa yaratıklardan bizi besleyen, okşayan insanın anne, ona benzeyen
ama daha seyrek gördüğümüz insanın teyze, bizi havaya atıp tutan kalın sesli insanın da baba
olduğunu öğreniriz. Öğrenimde son nokta ise farklı şeyler arasındaki benzerlikleri
kavramaktır. Belli bir tecrübe kazandıktan sonra tüm insanların, hatta tüm canlıların ortak
özelliklerini anlar hale geliriz. Bilimde de en üst düzey, farklı gözlemcilerin görüş açılarını
birleştirip, tek bir ilke ile ifade edebilmektir. Batıda Latince ‘E Pluribus Unum’ , doğu
tasavvuf kültüründe ise ‘Kesretten Vahdete’ olarak ifadesini bulan bu yaklaşım bilimin
temelini oluşturur. Mesela 4 sayısı gibi en temel bir kavramın bile “Tüm 4 elemanlı
kümelerin ortak özelliği” olarak tanımlanması buna güzel bir örnektir. Çeşitlilikten tekliğe
geçişte simetri prensipleri ve bunların matematikteki yansıması olan Grup Teorisi kullanılır.
Fizik kanunlarının gözlemciden, deney sonuçlarının ise deneyi yapandan bağımsız olması
esastır. Dolayısıyla bilimin en temel simetri ilkesi ‘Deneyci değişir, ancak deney sonuçları
aynı kalır’ olarak ifade edilir. Eşdeğer gözlemcilerin temel bir konuda anlaşamamaları bir
devrimin, yeni bir boyutun habercisi olabilir. Aynı nesneye bakıp biri dikdörtgen, diğeri de
daire gören iki gözlemci aslında bir silindire iki ayrı yönden bakıyor olabilirler.
Gözlemcilerin, ayrıntılarda anlaşamasalar bile, temel noktalarda uyuşmaları, üstelik
uyuşmazlık noktalarının da bir ‘Lugat’ yardımıyla karşılıklı ‘Tercüme’ edilebilmesi
‘Relativite’ olarak adlandırılır. Üzerinde anlaşılan noktalar teorinin ‘Değişmez’lerini veya
korunan büyüklüklerini oluşturur. Ayrıntılar üzerindeki kurallı uyuşmazlık, kuralların varlığı
sayesinde ‘Empati’ye dönüşür; iki gözlemci de dünyayı birbirlerinin bakış açısından
görebilirler. Zevkler ve inançların tersine, bilimde gözlemciler olaylara birbirlerinin
gözleriyle bakabilirler. Mesela Đstanbul’da oturan Đsmail’in koordinat sisteminde Đstanbul
sıfır, Ankara ise 420 km noktasındadır. Öte yandan Madrid’deki Manuel Đstanbul’a 3000 ,
Ankara’ya ise 3420 km koordinatlarını uygun görür. Koordinatlarda anlaşamayan iki
gözlemci uzaklıkta anlaşırlar : 3420 – 3000 = 420 – 0 = 420 km. Đstanbul’dan Ankara’ya
giden bir üçüncü şahsın yolculuğu Đsmail açısından 9:00 – 12:30 arası gerçekleşmişse,
ülkeler arasındaki saat farkı yüzünden Manuel bunun 8:00 – 11:30 arası olduğunu

1
düşünecektir. Gene mutlak zamanlarda uyuşamasalar bile zaman aralığında anlaşacaklar ve
yolculuğun üç buçuk saat sürdüğünde hemfikir olacaklardır. Bu kurallı uyuşmazlığın ‘Lugat’ı
X Manuel = X Đsmail + 3000 km ; T Manuel = T Đsmail + 1 saat olmaktadır.
Đki gözlemcinin uyuştuğu ∆X , ∆T olayın değişmezleri olurlar. Bu düşünce yapısının
tabanını ‘Simetri Đlkeleri’ oluşturur. Simetri : Bazı şeyler değiştiği halde her şeyin aynı
kalmasıdır. Mesela birbirine tıpatıp benzeyen iki kareye baktığımızda aynı olduklarını
düşünebiliriz. Halbuki, belki de soldaki kare sağdakinin 90o derece döndürülmüş halidir.
Her yanı su ile çevrili balığın su içinde olduğunu anlayamaması gibi, bir simetri tam ve
kusursuz ise gözlenemez. Bu çarpıcı gerçek, edebiyatımızda Hayali Mehmet Bey’in
“Ol mahiler ki derya içredir deryayı bilmezler” mısraında da dile getirilmiştir. Bilimin en
temel ilkesi olan “ Deneyi şu veya bu gözlemci izlesin, sonuç aynı kalır ” genel kuralının
yanı sıra doğanın kendine has simetrileri de vardır. Aristoteles ile başlayıp Galileo ile
sonuçlanan böyle bir simetrinin ilkeleri :
1) Deney bugün veya yarın yapılsa,
2) Deney burada veya yan odada yapılsa,
3) Deney duran veya sabit hızla hareket eden bir ortamda yapılsa,
4) Deney burada veya koordinat eksenlerinin uzayda bambaşka yönlere yöneleceği Yeni
Zelanda’da yapılsa
aynı sonuçlara ulaşılır olarak özetlenir. Galileo Simetrisi olarak adlandırılan bu simetrinin
t′ = t + t o
altında yatan dönüşümler:




r ′ = R nˆ ( Φ ) r + u o t + ro

olarak ifade edilir. Burada R nˆ (Φ) , n̂ ekseni etrafında Φ açısıyla dönmeyi ,

uo sabit hızı , ro uzayda , to ise zamanda birer ötelemeyi göstermektedir.


R nˆ (Φ) , SO (3) grubunun bir elemanı olup r ’yi değişmez kılan bir dönüşümdür.
Newton tarafından bu temel üzerine kurulan Klasik Mekanik, kendinden sonra Lagrange ve
Hamilton tarafından yeniden formüle edildi. Euler’in Varyasyon Hesabı tekniklerine dayalı
bu alternatif yaklaşımlar 1900’den itibaren gelişen ve atom altı parçacıkların davranışını
açıklamakta kaçınılmaz olan Kuantum Mekaniği’ne geçişte büyük rol oynadılar. Bu noktada
hemen ifade edilmelidir ki Varyasyon Hesabı’nın da temelinde de ‘Küçük bazı değişiklikler
yap ama her şey aynı kalsın’ gibi bir cins simetri ilkesi yatmaktadır. Maxwell tarafından
1865’de son biçimi verilen Klasik Elektrodinamik teorisinin deneyle gösterdiği uyum yanı
sıra, öngördüğü elektromagnetik dalgaların gözlenmesi ile başarı kazandı. Bunun sonucunda

2
sadece elektrik ve magnetizma değil, optik de aynı çatı altında toplanmış oldu. Ancak bu
başarılı teorinin Galileo simetrisi ile uyumsuz olması fizikçileri yeni arayışlara itti. Bu arayış,
uzay ve zamanın Galileo’nun öngördüğünden daha girift bir ilişki içinde oldukları, Einstein’ın
Özel Relativite teorisi ile 1905’de son buldu. Bu yeni teorinin öngördüğü simetri ilkesi
x = ( c t , r ) uzay − zaman koordinatı olmak üzere x′ = Λ ( nˆ , Φ , u o ) x + x o

Poincaré dönüşümü ile verilir. Burada Λ ( nˆ , Φ , u )

o
ile ifade edilen Uzay – Zaman

2
dönüşümü, c2 t2 − r ifadesini değişmez bırakan SO (3,1) Lorentz grubunun

bir elemanıdır. Relativistik klasik mekanik ve elektrodinamik ile 1900 – 1940 yılları
arasında gelişmesini tamamlayan kuantum mekaniğin ortak teorisi QED ( Kuantum
Elektrodinamiği ) fiziğin gelmiş geçmiş en hassas teorilerinden biri olmuş ve bu hassasiyetin
sınırı 10 −10 mertebesine dayanmıştır. Gene Einstein tarafından 1915 yılında ortaya atılan
ve kütlelerin sadece uzay – zamanda hareket etmekle kalmayıp aynı zamanda uzay – zamanı
yamulttuklarını öngören Genel Relativite teorisi ise astronomi ve kozmoloji dallarında çığır
açtı. Ancak bu teorinin kuantum mekaniği ile bir arada kullanılması ve temel parçacık
fiziğine uygulanması fizikçilerin önünde en büyük problem olarak durmaktadır. Klasik
fiziğin temel kavramları Uzay, Zaman, Kütle ve Elektrik Yükü’dür. Đnsanlığın bilimsel
anlamda ilk eğildiği kavram Uzay olmuş ve Geometri bilimi doğmuştur. Bu yolda atılan ilk
adımlar tarihin karanlıklarında kaybolmuş olmakla beraber, geometrinin temellerinin
M.Ö. 3. bin yılda atıldığı söylenebilir. Uzay’a Zaman’ın da eklenmesi ile oluşan Kinematik
çok daha yeni bir daldır. Cisimlerin nasıl hareket ettiklerini inceleyen bu konu ortaçağda,
14. yüzyıl başlarında Oresme ile modern bir görünüm kazanmış, 17. yüzyılda Galileo ile
olgunluğa ermiştir. Galileo’nun ölümü ile eş zamanlı doğan Newton, Uzay-Zaman’a Kütle
kavramını da ekleyerek cisimlerin neden hareket ettiğini incelemiş ve Galileo dönüşümlerine
dayalı olan Dinamik biliminin kurucusu olmuştur. Fiziğin bağımsız bir dalı olarak gelişen
elektrik ve magnetizma çalışmaları Gilbert, Coulomb, Amperé ve Faraday’ın deneysel
katkıları ile olgunlaşmış ve 1865 yılında Maxwell’in oluşturduğu matematik yapı, Newton
Dinamiği ile bütünleşerek Elektrodinamik adını almıştır. Ancak Maxwell denklemlerinin
dinamiğin temelini oluşturan Galileo dönüşümleri ile bağdaşmaması Newton Dinamiği’ne
duyulan güveni sarsmıştır. 1905 yılında Einstein, Lorentz dönüşümlerine dayalı yeni bir teori
geliştirerek tüm dinamiği tutarlı hale getirdi. Ancak gene Einstein tarafından 1915 yılında
ortaya atılan Genel Relativite teorisi bu tutarlılığı yeniden bozdu. Kütlelerin Uzay-Zaman’ı
yamulttuklarını öngören bu teori bizi en başa, Geometri’ye geri götürdü ve bir üçgenin iç
açılarının toplamının 180 o etmediği geometrilerle yeni baştan yola çıkıldı. Özetle: bir eşitlik

3
olarak ifade edebildiğimiz tüm fizik kanunlarının ancak yaklaşık olarak doğru oldukları,
tabiatın kesin doğru olan kurallarının ise tam bilinmediği ortadadır. Buna karşılık eşitsizlik
olarak ifadesini bulan iki fizik kanunu geçerliliğini korumaktadır. Tek parçacık için
ℏ
Heisenberg belirsizlik ilkesi: ∆x ∆p ≥ ve tüm evren için geçerli olan Entropi’nin
2
d Sevren
sürekli artışı ilkesi: ≥ 0 . Bu son ilke, evrendeki önlenemez entropi artışı, her
dt
şeyin tekdüzeliğe yönelmesi gibi kötümser bir tablonun habercisidir. Ancak bu ilkenin sınırlı
bir bölgede ve geçici bir süre ihlal edilebilmesi ise varoluş sebebimizdir. Bazı canlıların diğer
bazı canlıları yok etmek, dolayısıyla onların entropi’lerini arttırmak pahasına kendi
entropi’lerini azaltabilmeleri Evrim’in temelidir. Ezeli leopar-antilop rekabetinde yavaş
antiloplar leoparlara yem olur, yavaş leoparlar açlıktan ölür, sonuçta her iki cins de daha hızlı
olma yönünde evrimden yararlanırlar. Darwin’in ‘en uyumlunun hayatta kalması’ ilkesi
yanıltıcı ölçüde kibar bir ifadedir. Doğrusu ‘uyumsuzun üremeye vakit bulamadan ölmesi’
olmalıydı. Özelde ‘acımasız’ görünümlü bir avlanma olayının genelde nasıl evrime destek
veren hayırlı bir olay olduğu da üzerinde düşünmeye değer bir konudur.
Fizik tarihi: ilgisiz gibi gözüken dalların birleştirilerek köke inme çabalarının hikayesidir.
Kütle Çekim ve Dinamik yasaları bir araya gelip, o zamana kadar ayrı ve gözlemsel bir bilim
dalı olan Astronomi’yi dinamiğin özel durumuna indirgemişlerdi. Daha sonra gazların ve
ısının davranışları Termodinamik adıyla dinamiğe katıldı. Ses dalgaları termodinamik bir
olay olduğu için Akustik de dinamikle birleşmiş oldu. Elektrik olaylarının dinamikle
birleşerek nasıl Elektrodinamik bilimini oluşturduğu yukarıda görülmüştü. Işığın da bir
Elektrodinamik dalga olduğunun anlaşılması ile Optik de elektrodinamiğe katıldı. Kuantum
teorisinin de işin içine girmesi ile Kuantum Elektrodinamiği fiziğin en başarılı teorisi haline
geldi. Zayıf etkileşmelerin de katılımıyla Elektro-Zayıf, aynı teknikler kullanılarak Kuvvetli
etkileşmeleri de kapsayan Büyük Birleştirme Teorisi 20. yüzyılın son çeyreğinin büyük
ilerlemeleri oldular. Kütle çekimi veya genel relativite’nin kuantum fiziği ile bağdaştırılması
fiziğin önündeki en belirgin hedef olarak durmaktadır.

4
I.B ) RELATĐVĐTENĐN TEMELLERĐ

Relativite veya bu konunun en büyük ismi Einstein’in koyduğu isimle ‘Invariantztheorie’

eşdeğer gözlemcilerin ‘Mutlak’ veya ‘Değişmez’ değerler üzerinde uyuşmaları, sadece
‘Detay’ veya ‘Relatif’ değerler üzerinde uyuşmamalarıdır. Ancak bu uyuşmazlığın da bir
kuralı vardır ve eşdeğer gözlemcilerin ölçümlerinin birbirine dönüştürülmesi imkanı vardır.
Böylece relativite bazı sosyal bilimcilerin sandıkları ve ‘zaten her şey gözlemciye bağlı’
olarak ifade ettikleri gibi kötümser ve belirsizliğe yol açan bir konu değildir. Tam tersine
iyimser ve olaya karşı tarafın gözüyle de bakabilmeye imkan tanıyan, değişik gözlemleri tek
çatı altında toplayıcı bir yaklaşımdır. Đki gözlemciye ek olarak, ‘ortam’ benzeri bir üçüncü
unsurun varlığı eşdeğerliği bozar. Mesela : El çırparak oluşturduğumuz bir ses, merkezi
ellerimiz, yarı çapı zamanla artan bir küre biçiminde yayılır ve c : ses hızı , t : geçen zaman

olmak üzere x2 + y2 + z2 = c2 t 2
olur. Ancak rüzgar esmesi veya kaynağın hareket
ediyor olması durumunda bu formül geçerliliğini kaybeder. ‘Kaynak Merkezli Küre’
kuralında sadece ortama (bu durumda havaya) göre hareketsiz olan gözlemcilerin ayrıcalıklı
bir konumu vardır. Dolayısıyla birbirlerine göre u o hızıyla hareket eden iki gözlemcinin
ortak olarak oluşturdukları bir ses için gözlemcilerden en az biri, lineer olarak genişleyen bir
kürenin merkezinde olduğunu ileri süremez. Önceleri elektromagnetik dalgaların da
yayılması için ‘eter’ ismi verilen bir ortam gerektiğine inanılmış, ancak Michelson - Morley
tarafından dünyamızın eter’e göre hızını ölçme deneyi sıfır sonuç verince böyle bir ortam
olmadığı anlaşılmıştır. Böylece birbirlerine göre u o hızıyla hareket eden iki gözlemcinin
ortak olarak oluşturdukları bir kıvılcımın ışığı için iki gözlemci de, zamanla lineer olarak
genişleyen bir kürenin merkezinde olduklarını ileri sürer ve haklı olurlar. Relativite
kavramının gerçek babası Galileo daha 17. yüzyılda birbirine göre sabit hızla hareket eden iki
gözlemcinin eşdeğer olduğunu ortaya koymuş ve bu Newton dinamiğinin temelini
oluşturmuştu. x′ = x + u o t + x o ; t′ = t + t o denklemleri
böyle iki gözlemcinin ölçümlerini birbirine dönüştüren ilişkilerdir.
dx′ = dx + u o dt ; dt ′ = dt o → v′ = v + u o ;
dv′ = dv ; a′ = a bağıntıları da bizi aşağıdaki sınıflandırmaya götürür :
Relatif = { x , t , dx , v } ; Mutlak = { dt , dv , a } . Sonlu ve mutlak

yegane değişken olan a ’nın Newton dinamiğinin temelini oluşturması doğaldır. Einstein,

5
Galileo’nun relativite ilkesini aynen korudu, ancak ona bir ek yaptı : Işık hızı kaynak veya

gözlemcinin hızından bağımsız bir evrensel sabittir. Böylece ortaklaşa ışık oluşturan iki

gözlemcinin, ikisi de doğru olan x2 + y2 + z2 = c2 t 2

ve

x′ 2 + y ′ 2 + z ′ 2 = c 2 t ′ 2 ifadeleri, basitlik açısından uzay boyutu bire indirilerek,

uo
c2 t 2
− x2 = c 2 t ′ 2 − x′ 2 olarak birleştirilir. Dönüşüm ise tanh η =
c

c t ′ ch η sh η   c t 
olmak üzere  x′  =  sh η ch η   x  ile verilir ve ‘Lorentz Dönüşümü’
     

olarak adlandırılır.

I.C ) RELATĐVĐSTĐK KĐNEMATĐK VE ÇARPIŞMALAR

Lorentz dönüşümleri altında (ct,r ) gibi davranan cebirsel nesnelere 4-Vektör denir.

4-Vektörlerin toplam veya farkları, ayrıca bir skalar ile çarpımları da bir 4-Vektör olacaktır.
Dolayısıyla bir 4-Vektör’ün diferansiyeli de, bir skalara göre türevi de 4-Vektör olur.



x = ( ct , r ) → dx = ( c dt , dr ) eşitliklerinden yola çıkarak



( dt ) ( dτ )
2 2
 dx dx  = 0 = c 2 − dr ⋅ dr ≡ c2 ifadesine erişiriz.

2
Lorentz Değişmez’i olan bir ‘Zaman’ parametresini dτ = 1 − v dt olarak
c2


dx  c v 
tanımlayarak 4-Hız için v ≡ =  ,  elde
dτ  1− v
2
1− v
2

 c2 c2 

edilir. 4-Hız’ın norm karesi  v v  = 0 = c 2 gibi bir değişmez olacaktır.



 mc mv 
4-Momentum ise doğal olarak p ≡ mv =  , 
2 2
 1− v 2 1− v 
 c c2 
ile verilir ve norm karesi m2 c2 olur.

6
Bazı önemli 4-Momentum’lar :

Hareket halinde kütleli parçacık :

( po , p ) = ( E , p )
c
: po = ℏ ko → E = ℏ ω ; p = ℏk


Hareketsiz kütleli parçacık : (mc, 0)

2π ω
Kütlesiz parçacık : (ℏk , ℏk ) ; k = =
λ c

olarak ifade edilir. Dış kuvvetlerin etki etmediği durumlarda 4-Momentum’un korunacağı

açıktır. Relativistik Kinematik problemlerinin çözümlerinde benzer fakat değişik iki metot

kullanılır.

a ) Đlk ve Son 4-Momentum aynı Lorentz çerçevesinde bir eşitlik olarak yazılır, istenmeyen

değişkenler yalnız kalacak şekilde gerekli yer değiştirmeler yapılır ve iki tarafın norm karesi

eşitlenip çözüme gidilir.

b) Đlk ve Son 4-Momentum değişik iki Lorentz çerçevesinde bir dönüşüm olarak yazılır ve

iki tarafın norm karesi eşitlenip çözüme gidilir.

Đlk metoda örnekler olarak : Duran elektronun foton ışıyarak geri tepmesi ve Compton Olayı,

ikinci metoda da örnek olarak Çift Yaratma Enerji Eşiği ele alınacaktır.

a1) Duran elektronun foton ışıyarak geri tepmesi :

(mc, 0) = ( E
c


,p) + (ℏk , ℏk )



(mc, 0) − (ℏk , ℏk ) = ( E
c


,p)

m2 c 2 − 2 m c ℏ k = m2 c2 ⇒ Đmkansız !

7
a2) Compton Olayı :

(ℏk , ℏk ) + (mc, 0) = ( E
c


,p) + ( ℏ k′ , ℏ k′ )




(ℏk , ℏk ) + (mc, 0) − ( ℏ k′ , ℏ k′ ) = ( E
c


,p)

2π ℏ
∆ λ ≡ λ′ − λ = (1 − cos θ )
mc

− − Λ − − − +
b) Çift Yaratma Eşik Enerjisi : e e ←→ e e e e





( E , p ) + ( m c , 0 ) ←→
c
4mc, 0 ( )
E = 7 m c2 → K .E . = 6 m c 2

I.D ) KUANTUM MEKANĐĞĐNĐN ĐLKELERĐ

Kuantum mekaniği üç temel üzerine kurulmuştur :

1) Gösterimler : Kuantum durumları ψ : Ket lineer vektör uzayının elemanlarıyla,

gözlenebilir fiziksel operatörler de Θ : Ηermitsel operatörler ile temsil edilirler.

2) Kurallar : Hamilton fonksiyonu H , zamanda ötelemelerin jeneratörü ko cinsinden

ℏc ko , Momentum p ise uzayda ötelemelerin jeneratörü k cinsinden ℏk

olarak ifade edilir.

3) Ölçüm : Θ hermitsel operatörünün özketleri θn Tam bir Ortonormal küme

oluştururlar. Yani θm θn = δm n ve ∑ θ
n
n θn = 1 sağlarlar.

Dolayısıyla keyfi bir ψ durum ketinin { θn } cinsinden açılımını yapmak

mümkündür. ψ = ∑ n
θn ψ θn = ∑ n
an θn .

8
Durum keti üzerinde yapılan bir ölçüm sonucu :
2 2
i) Yalnızca θ n ∈ Spectrum [ Θ ] değerleri an = θn ψ

ihtimalle ölçülür ve

ii) ψ durumu θn durumuna dönüşür.

Dolayısıyla kuantum ölçümleri bir VE durumunu VEYA durumuna indirgerler.

Kuantum durumlarının ket gösterimi çok soyut bulunabilir, dolayısıyla çoğu zaman ‘Dalga


Fonksiyonu’ ψ (r ,t ) ile işlem yapılır. Bu fonksiyon Uzay-Zaman Bra’sı ile Durum

Ket’inin skalar çarpımıdır ve ψ (r ,t ) = r ,t ψ olarak tanımlanır.

Dolayısıyla ψ (r ,t ) = nerede , ne zaman ne olmaktadır.

9
II - UZAY − ZAMAN SĐMETRĐLERĐ VE GRUP YAPISI

II.A ) UZAYDA ÖTELEME VE T(1)

Sonsuz uzunlukta bir doğru üzerinde, keyfi seçilmiş bir O noktasına göre konum’u ifade

eden x , konum operatörü x ’in özdeğeri olarak x x = x x denkleminde

yer alır. Tüm özdeğerleri reel olan x hermitsel olarak seçilebileceği için x+ = x
dolayısıyla x x′ = δ ( x − x′) ve ∫
+∞

−∞
dx x x = 1
bağıntıları geçerlidir. x D(a) = x + a ‘Öteleme’ işleminde normu koruyan ve

ika
dolayısıyla üniter olan D(a) operatörü hermitsel bir k jeneratörü yardımıyla e

olarak yazılabilir. Sonsuz küçük bir öteleme için

i k dx
x e = x [ 1 + i k dx ] = x + dx eşitliğinden

x k = −i ∂ elde edilir ve k
∂ ilişkisi kurulur.

x −i
∂x ∂x


Daha yüksek boyutlu uzaylarda { kj }
− i ∇j biçiminde ifade edilecektir.

− i k dx
x x= x x denklemine e ile benzerlik dönüşümü uygulanması

sonucu bulunan [ 1 − i k dx ] x [ 1 + i k dx ] = x – 1 dx denkleminden

x,k] 1  ∂ 
[ = i veya  ∂ x , x  = 1 komütasyon bağıntıları elde edilir.

Konum ve ‘momentum’ arasındaki belirsizlik bu bağıntıların doğal sonucudur.

−i k a ika
e x e = x − a 1 oluşu Baker-Hausdorff Lemması ile de gösterilebilir.

1
 e B e− = B
A A 1
Bu Lemma + [ A,B] + [ A , [ A , B ]] +
2!

1
+ [ A, [ A,[A,B]]] + ... olmasını öngörür. Đspatı ise bir
3!

fonksiyonun λ = 0 etrafında açılıp λ = 1 de değerlendirilmesine dayanır.

Basit bir örnek olarak : e sayısını bulmak için üstel fonksiyonun λ = 0 etrafında
λ 1 1
e = 1 + λ + λ2 + λ 3 + . . . olarak açılıp, sonra da λ = 1 ’de
2! 3!

1 1
değerlendirerek e = 1+ 1 + + + . . . bulunması hatırlanmalıdır. Baker-
2! 3!

eλ B e −λ
A A
Hausdorff Lemma’sının kanıtı için f(λ) = fonksiyonu kullanılır:

f ( λ ) = f ( 0 ) + f ' ( 0 ) λ + f '' ( 0 ) λ2 + f’ '''( 0 ) λ3 + ... açılımına

f (0) = B ; f ' (0) = AB − BA = [A , B ] ; … ifadelerini yerleştirince

Baker-Hausdorff Lemma’sı elde edilir. Tek uzay boyutunda ötelemelere daha klasik bir
yaklaşım : herhangi bir F fonksiyonunun x F = F ( x) skalar çarpımı olarak

yazılmasına dayanır. Bu fonksiyonun

x2 x3
F ( x + a ) = F ( a ) + x F′ ( a ) + F ′′ ( a ) + F ′′′ ( a ) + . . .
2! 3!
Taylor açılımında x ve a ’ nın yerlerini değiştirmenin bir sakıncası yoktur :
a2 a3
F ( x + a ) = F ( x ) + a F′ ( x ) + ′′
F (x) + F ′′′ ( x ) + . . . .
2! 3!
 d a2 d 2 
Bu da F (x + a) = 1 + a + 2
+ … F ( x ) biçiminde yazıldığında
 dx 2! dx 
d
a
dx
F(x) ’e etkiyen diferansiyel operatörün e olduğu görülür ve
d
a
F (x + a) = e dx
F (x) elde edilir. Bu ifadeyi skalar çarpım gösteriminde
yazarsak bra-vektörleri ile ilgili şu özellikleri görebiliriz:
d d
a a
x + a F = e dx
x F
x + a = e dx
x

2
  d 
i a − i  ika

x + a = e  dx 
x
x + a = x e .

− ika
Bu işlemi veya buna eşdeğer olan e x = x + a denklemini daha

somut bir biçimde ve matrislerle ifade etmek istersek tek boyutumuza bir de ‘sahte’ boyut
1 a   x  x + a
ekleyerek 0 1  1  =  1  biçiminde yazmamız gerekir. Bu da
     
0 i 
k
0 0  anlamına gelir.
 

II.B ) ZAMANDA ÖTELEME VE T(1)

− i c k οτ
Zamanda ötelemeyi sağlayan operatör de t e = t + τ

biçiminde tanımlanır. Sonsuz küçük bir öteleme için

∂
t [ 1−ickο dt ] = t + dt
t c k ο = i
∂t
t

elde edilir ve dolayısıyla c kο operatörünün de zamana göre türeve eşdeğer olduğu

∂
görülür : c kο
i .
∂t

II.C ) DÜZLEMDE DÖNME VE SO(2)

( x , y ) koordinat sisteminden γ açısı kadar saat yönünde döndürülmüş yeni bir

koordinat sistemi olan ( x ' , y ' ) koordinat sistemine dönüşümü sağlayan matris R
x  x '
olsun : R   =   .
 y  y '

3
Şekilden de görülebileceği gibi x2 + y 2 = x ' 2
+ y' 2
değeri bu dönüşüm altında

değişmez. r ≡ x2 + y2 olmak üzere x = r cos φ , y = r sin φ

ve x = r cos ( φ + γ ) , y = r sin ( φ + γ ) yazılarak, trigonometrik

cos γ − sin γ 
özdeşlikler yardımıyla R=  sin γ cos γ 
elde edilir.


y y′

x
γ
x′

 x ' x
r 2 değişmezi iki ayrı skalar çarpım şeklinde yazılıp : [x' y ']   = [x y]  
 y '  y

 x '  x
bu denkleme de  y ' = R  y ve [x ' y '] = [x y] 
R özdeşlikleri
   
x  x
yerleştirilince [x y] 
RR  = [x y]   ve dolayısıyla R =
R 1
 y  y

olduğu görülür. R =1
R oluşu SO(2) Lie grubunun özelliğidir.

‘S’ : determinantın 1 olduğunu, ‘O’ : 

R = R−1 sağlayan bir orthogonal matris

olduğunu, ‘2’ ise 2 x 2 boyutlu bir matris olduğunu göstermektedir. Bu grubun elemanı
olan R ’yi başka herhangi bir bilgi olmadan da bulmak mümkündür:
a c  a b  1 0 
 b d   c d  = 0 1  ifadesi bize 3 denklem verir; ayrıca Det = 1 koşulu
     
kullanılarak elde edilen 4 denklem :
a 2
+ c2 = 1 ; ab + cd = 0 ; b2 + d 2
= 1 ; a d − bc = 1
kullanılarak bilinmeyenlerden ikisi elenebilir:

4
 ab  a2 
d = − → b2  1 + 2  = 1 → b = ± c → d = ∓ a
c  c 

 a b a b 
Sonuçta karşımıza iki çeşit R matrisi çıkar: R =  −b a  veya b −a  .
   

Ancak 1∈ Λ olması gerektiğinden ikinci tür SO(2) grubunun bir elemanı olamaz;

 a b
dolayısıyla çözüm a 2 + b 2 = 1 olmak üzere R =  −b a  biçimindedir.
 

a ve b değerleri eğimin dönmeler altında nasıl dönüştüğüne bakarak bulunabilir.

dy dy '  a b   dx   dx′  am − b
m = ; m' = ;  −b a   dy  =  dy′ → m′ =
dx dx '       a + bm

−b
m = 0 → m′ = tan γ = → b = − sin γ , a = cos γ
a
cos γ − sin γ 
Sonuç olarak gene R=  sin γ ifadesine ulaşılır.
 cos γ 

Tek değişkene bağlı bu dönme işlemi, bir diferansiyel operatörün bra-vektörüne etkisi olarak
iLγ
yazılabilir. R = e varsayımıyla

iLγ
x,y e = x cos γ − y sin γ , x sin γ + y cos γ .

L ’nin diferansiyel gösterimini bulmak için sonsuz küçük açı yaklaşımı yapılır ve

cos d γ = 1 ve sin d γ = d γ kullanılarak

x,y [ 1 + i L dγ ] = x − y dγ , y + x dγ

x , y i L dγ = x − y dγ , y + x dγ − x , y + x dγ + x , y + x dγ − x,y

x − y dγ , y + x d γ − x , y + x dγ x , y + x dγ − x , y
x , y iL = −y + x
− y dγ x dγ

 ∂ ∂ 
x , y L = − i x − y x , y
 ∂y ∂ x 

5
  ∂ ∂  ∂
L
−i  x − y  = − i olarak bulunur.
 ∂y ∂x  ∂φ

− iL γ  x  cos γ − sin γ   x   x′ 
e  y =  sin γ =
cos γ   y   y′
Daha somut bir gösterim için
    

cos γ − sin γ  ∂
denklemindeki  sin γ cos γ 
matrisine uygulanan işlemi sonucu da
 ∂γ γ = 0

0 −i 
L = i 0  ifadesine ulaşılır.
 
−i L γ Lγ
e x ei = x cos γ + y sin γ ve

−i L γ i Lγ
e y e = − x sin γ + y cos γ denklemlerine Baker-Hausdorff

Lemma’sı ile de erişmek mümkündür. Gene aynı Lemma kullanılarak bu eşitlikler tüm

[V 1
, V2 ] = 0 sağlayan 2 boyutlu vektörlere genellenebilir :

−i L γ iLγ
e V1 e = V1 cos γ + V2 sin γ

−i L γ iLγ
e V2 e = − V1 sin γ + V2 cos γ

iLγ
V1 , V2 e = V1 cos γ − V2 sin γ , V1 sin γ + V2 cos γ

II.D ) UZAYDA DÖNME VE SO(3)

SO (2) grubunun jeneratörü olan L , z - ekseni etrafında dönme ile ilintiliydi. 3-boyutlu

uzayda 3 ayrı eksen etrafında dönme işlemlerinin jeneratörleri permütasyon kullanılarak

 ∂ ∂ 
yazılır : L1
−i  y − z  ,
 ∂z ∂y 

 ∂ ∂   ∂ ∂ 
L2
−i  z − x  , L 3
−i  x − y 
 ∂x ∂z   ∂y ∂x 

6
Bu jeneratörlerin komütasyon bağıntıları ve bunların sembolik kısa yazılımları




[L i,L j] = i ∑ε
k
ijk Lk
[L , L ] = iL




[L i,k j] = i ∑ε ijk kk
[L , k ] = i k
k



[L i,r j] = i ∑ε ijk rk
[L , r ] = i r
k



olarak elde edilir. Dönme işlemleri altında k gibi davranan her şey 3-vektör olarak




L , v  = i v
adlandırılacaktır :   .

II.E ) E ( 3 )

3-boyutlu uzayda öteleme ve dönme işlemlerinin jeneratörleri bir arada Euclid grubunun Lie
cebirini oluştururlar. Temel dönme işlemleri düzlemleri, yani koordinat çiftlerini içerdiği ve
N (N − 1)
N sayıda nesneden adet çift oluşturulabileceği için SO ( N ) grubunun
2
N (N − 1)
adet jeneratörü vardır. Bunlara N tane de öteleme jeneratörü eklersek, E ( N )
2
N (N + 1)
grubu için adet jeneratör elde etmiş oluruz. Bundan dolayı E ( 3 ) grubunda
2



6 jeneratör vardır: L ve k .

7
II.F ) VEKTÖR VE SKALAR TANIMLARI





[L,k] = ik elde edilmesinden sonra dönme işlemleri sonucunda k gibi


davranan her şeye 3-vektör deneceği belirtilmişti. [ L , k2 ] = O bağıntısından

esinlenerek de dönme işlemleri sonucunda k2 gibi davranan her şeye Skalar denecektir.

II.G ) 1 BOYUTTA LORENTZ DÖNÜŞÜMLERĐ VE SO (1,1)

SO (2) grubunda R, x2+y 2

ifadesini değişmez bırakan bir dönüşümdü. Benzer

biçimde SO (1,1) grubunda Λ , ξ2 − η2 ifadesini değişmez bırakmaktadır. Ancak bu

tür bir ifadeyi skalar çarpıma benzer bir biçimde gösterebilmek için metrik kullanmak

ξ  ξ '
gereklidir. Dönüşüm denklemi Λ   =   ve değişmez ifade
η  η '
1 0 
ξ 2
− η 2
= ξ ′ 2 − η′ 2 olacağından G =  0 −1 metriği kullanılarak
 

ξ ' ξ  ξ  ξ 
[ξ ' η '] G   = [ξ η] G  
[ξ η] 
ΛGΛ   = [ξ η] G  
η ' η  η  η 

biçiminde yazılır. Buradan çıkan sonuç GΛ = G

Λ ; Λ ∈ SO (1,1)

a b 
şeklindedir. Λ =   formunda olacağından
c d 
 a c  1 0   a b  1 0 
 b d   0 −1  c d  = 0 −1 ifadesinden 3 denklem elde edilir. Ayrıca
       

Det = 1 koşulu bunlara eklenince, oluşan 4 denklem :

a2 − c2 = 1 ; ab − cd = 0 ; d 2
− b2 = 1 ; a d − bc = 1

8
 ab  a2 
d = → b2  2 − 1  = 1 → b = ± c → d = ± a
c  c 
a b  a b
olarak çözülür ve Λ için iki farklı form ortaya çıkar: Λ =   veya   .
b a   −b −a 

Ancak 1∈Λ olması gerektiğinden ikinci tür SO(1,1) grubunun bir elemanı olamaz;

a b 
dolayısıyla çözüm a 2 − b 2 = 1 olmak üzere Λ = b a  biçimindedir. a ve
 
b değerleri Hız’ın Lorentz dönüşümleri altında nasıl dönüştüğüne bakarak bulunacaktır.

II.H ) TEKRAR RELATĐVĐTE

Relativite gözlemcilerin eşdeğerliğine dayalı çok temel bir kavramdır :

i) Eşdeğer gözlemciler değişmezler üzerinde aynı fikirdedirler.
ii) Ancak detaylar hakkında çelişirler, ama bunları birbirlerine tercüme ederek
karşılıklı anlayış sağlayacak bir “ lugat ” vardır.
Galileo’ya göre birbirine göre sabit hızla hareket etmekte olan gözlemciler eşdeğer
gözlemcilerdir. Einstein buna ek olarak ışık hızının kaynak ve gözlemci hızından bağımsız bir
sabit olacağını öngörmüştür. Đncelediği dalgayı taşıyan ortama göre hareketsiz olan
gözlemcinin özel bir durumu olması doğaldır. Dünyamız sürekli hareket halinde olduğundan
bizim ne ölçüde özel gözlemci olduğumuz 19. yüzyıl sonlarında tartışıldığında,
elektromagnetik dalgaların taşıyıcısı olduğuna ve eter adı verilen ortama göre ne hızla hareket
ettiğimiz sorusu gündeme gelmiştir. Michelson-Morley deneyinin sonucu dünyanın eter
içinde hareketsiz olduğu yönündedir. Bu da eter’in yokluğuna işaret eder. Birbirine göre sabit
hızla giden iki gözlemcinin koordinat sistemleri tam çakıştığında orijinde anlık bir ışık
parlamasını ortak olarak yarattıklarını varsayalım: Đki gözlemci de küresel bir ışık

yayılmasına tanık olacaktır : x 2 + y 2 + z 2 = c 2t 2 ; x′ 2 + y ′ 2 + z ′ 2 = c 2 t ′ 2 .

Basitlik açısından sabit hızı x-yönünde ve y = y’ , z = z’ kabul edilirse
ξ2 − η2 şeklinde bir değişmeze ulaşılır : c 2 t 2 − x 2 = sabit . Bu iki gözlemcinin

uyumunu sağlayan dönüşüm operatörü Λ ’yı bulmak için hız dönüşümü ilişkisinden

9
yararlanılır. Koordinat sistemlerinin birbirine göre hızı u o olsun. Dönüşüm denklemi
a2− b2 = 1 olmak üzere

 a b  c dt  c dt ′ v′ a v + b
c
 b a   dx  =  dx′  → = ile verilir ve
      c a + b v
c
v = 0 özel hali için
uo
v v′ b uo 1
= 0 → = = → b = c , a =
c c a c uo2 uo2
1− 2 1−
c c2

uo ch η sh η 
bulunur. Son olarak da tanh η = tanımıyla Λ =  sh η ch η  şeklinde
c  
yazılır. Bu ifadenin ışık hızı sonsuza giderkenki limiti Galileo dönüşümüdür. Lorentz
iMη
dönüşümünü bra’lar üzerinden gerçekleştiren operatör e şeklindedir.

iMη
ct,x e = c t cosh η + x sinh η , c t sinh η + x cosh η

Küçük bir değişim için bu ifade

ct,x [ 1 + i M dη ] = c t + x dη , x + c t dη

şeklinde yazılabilir. Terimleri uygun şekilde açıp, gerekli işlemleri yaparak

ct,x i M =

ct + x dη , x + c t dη − c t + x dη , x c t + x dη , x − c t , x
= +
dη dη
 ∂ ∂ 
M1
− i  ct + x  ve permütasyonları şeklinde “Đtme” adını
 ∂x c∂t 

verdiğimiz diferansiyel operatörler elde edilir. Daha somut bir gösterim için

− i M η c t  cosh η sinh η  c t  c t ′
e x =  sinh η cosh η  x =  x′  denklemindeki
       

cosh η sinh η  ∂
 sinh η cosh η  matrisine uygulanan işlemi sonucu da
  ∂η η = 0

10
 0 i 
M = 
0 
ifadesine ulaşılır.
i

II.I ) 3 BOYUTTA LORENTZ DÖNÜŞÜMLERĐ VE

SO(3,1) LORENTZ GRUBU

SO(3,1) Lorentz Grubunun 3 (3+1) / 2 = 6 tane jeneratörü vardır. Bunlar dönme

∂ ∂ 
jeneratörleri : L1

−i  y
∂
− z
∂ 
 , L2
− i  z − x  ,
 ∂z ∂y   ∂ x ∂ z 

 
L3
 − i  x ∂ − y ∂  ve Đtme jeneratörleri :
 ∂y ∂x 

 ∂ ∂   ∂ ∂ 
M1
− i  ct
∂
+ x
∂
 , M2
− i  ct
∂
+ y
∂
 ,
 x c t   y c t 

M3
 ∂ ∂  şeklindedir.
− i  ct + z 
 ∂z c∂t 

II.J ) E(3,1) POINCARE GRUBU

SO(3,1) Lorentz grubunun jeneratörleri ile birlikte uzay-zamanda ötelemenin jeneratörleri

1 ∂ ∂ ∂ ∂
ko = i ; k1 = −i ; k2 = −i ; k3 = −i
c ∂t ∂x ∂y ∂z
E(3,1) Poincaré grubunun 10 jeneratörünü oluştururlar. Bu grup “Homojen olmayan
Lorentz Grubu” adıyla da bilinmektedir. Poincaré Grubunun Lie Cebiri aşağıdaki tabloda
verilmiştir:

11




[ , ] L M k ko





L iL iM i k
0




M −i ko
−i L −i k


k 0 0
ko 0

II.K ) 4-VEKTÖRLER VE LORENTZ SKALARLARI



Lorentz dönüşümleri altında ( ko , k ) gibi davranan her şeye 4-vektör denir.





[L,V ] = i V , [ L , Vo ] = 0





[ M , V ] = − i Vo , [ M , Vo ] = − i V

Lorentz dönüşümleri altında ko2 − k 2 gibi davranan her şeye Lorentz Skaları denir.



[ , ko2 − k 2 ] = 0
L , [ M , ko 2 − k 2 ] = 0



[ L , Lorentz Skaları ] = 0 , [ M , Lorentz Skaları ] = 0

12
 

[ , ] V Vo Skalar


0 0
L iV



M − i Vo −iV 0

Lorentz dönüşümü (ct, r ) = ( xo ,r ) = x kullanılarak

x′ = Λ x + a biçiminde yeniden yazılır. E(3,1) grubunu matrislerle ifade etmek

için, yukarıdaki koordinat gösterimine sabit değerli sahte bir koordinat daha ekleyerek,
jeneratörler 5 × 5 matrisler olarak ifade edilebilir:

 x′ Λ a   x 
1 =  0 1  1 
     

Operatörlerin matris gösterimi aşağıdaki gibidir:

0 0 0 0 −i  0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 i 
 0 0 0 0  
ko = 0 0 0 0 0 , k1 = 0 0 0 0 0 & permütasyonlar,
   
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0   0 0 0 0 0 

0 0 0 0
0
0 0 0 0 
0
L1 =  & permütasyonlar ,
0 0 0 −i 0 
 
0 0 i 0 0
0 0 0 0 0 

0 i 0 0 0
i 0 0 0 0 
M1 =  & permütasyonlar
0 0 0 0 0
 
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 

13
Bahsi geçen gruplar arasında şu şekilde hiyerarşik bir düzen bulunmaktadır:







{ L , M , k , ko } ⊃ { L, M } ⊃ {L} ⊃ { L3 }
E (3,1) ⊃ SO (3,1) ⊃ SO (3) ⊃ SO(2)






{ L , M , k , ko } ⊃ {L,k } ⊃ { L3 , k1 , k2 } ⊃ { k1 }
E (3,1) ⊃ E (3) ⊃ E (2) ⊃ E (1)

II.L ) CASĐMĐR OPERATÖRLERĐ

Lie cebiri elemanlarının keyfi kuvvetlerinin çarpımlarından oluşan küme elemanları ‘Zarf
Cebiri’ olarak adlandırılır. Lie cebirinin tüm elemanları ile komütatörü sıfır olan zarf cebiri

elemanlarına Casimir Operatörleri denir. SO (3)’ün Casimir operatörü L2 , E(3) ’ün




Casimir operatörleri k 2
ve k ⋅L dir. E(3,1)’in Casimir operatörlerinden biri


m2 c 2
kolaylıkla gösterilebileceği gibi [ k k ] =
2
ko − k ⋅ k =
ℏ2
’dır.

Elde edilmesi daha güç olan diğer Casimir operatörünü bulabilmek için E(3) grubunun



Casimir operatörlerinden birinin k ⋅L oluşundan esinlenerek, sıfırıncı bileşeni




Wo = k ⋅L olan bir 4-vektör tanımlanır. W ’yu bulmak için [ M , Wo ]





komütasyon ilişkilerinden yararlanılır ve sonuçta W = k o L − k × M bulunur.
Bu yeni operatörün Poincaré grubunun jeneratörleriyle komütatör ilişkilerinin






 L , W  = i W ,  M , W  = − i Wo ,





k,W  = iW
  ,  k o , W  = 0

14




 L , Wo  = 0 ,  M , Wo  = − i W ,



 k , Wo

 = iW
 , [k o
, Wo ] = 0

olduğunu göstermek zor değildir. Bu sonuçlar kullanılarak




[ W W ] = Wo2 − W ⋅ W ifadesinin de bir Casimir operatörü olduğu

görülür. Bu Lorentz skaları, parçacığın hareketsiz olduğu çerçevede hesaplanarak

m2 c 2
[ k k ] L2 =
ℏ2
L2 elde edilir. Bu sonuç temel parçacıkların

sınıflandırılmasında öncelikle kütle ve spin’in önemini vurgulamaktadır.

II.M ) AYRIK SĐMETRĐLER : UZAY VE ZAMAN TERSĐNMELERĐ

Π : uzayda tersinme, Θ: zamanda tersinme operatörlerinin fiziksel ve matematiksel

etkileri aşağıdaki tabloda nedenleri ile birlikte gösterilmiştir.





< r , t |Π = < −r , t | ; < r , t |Θ = < r , −t |

Π 2 = Θ2 = 1

Π Θ Gerekçe

---------------------------------------------------


r − + ≡ (tanım gereği)
t + − ≡ (tanım gereği)





r × dr
dφ + + dφ ≡ (−)(−)=(+)
r2
---------------------------------------------------
1 + + ≡
i + − ! ! ! (antilineerlik: Θ’nın en dikkat çekici özelliği)

15


∇ − +
∂
+ −
∂t


−i ∇ − −
∂
i + +
∂t
---------------------------------------------------






dr
v,p − − p = mv = m
dt






dv
a,F − + F = ma = m
dt
m v2
po + + po c =
2





L + − L = r× p




dL
τ + + τ =
dt




E − + F = qE





B + − F = q v×B




p − + po c = − p ⋅ E




µ + − po c = − µ ⋅ B



Ao + + E = − c ∇ Ao





A − − B = ∇× A
Jo + + □ 2 Ao = µ o J o




J − − □ 2 A = µo J

16
Zamanda tersinmenin antilineer oluşu momentumun zaman tersinmesi ile işaret değiştirme
∂
gereğinden doğar. Momentum operatörü − i ℏ ’nin işaret değiştirmesi ancak
∂x
i ’nin işaret değiştirmesi ile sağlanır. Daha matematiksel bir yaklaşımla:
−ick οτ − i c kο τ
t e = t + τ
0 e = τ

−ick οτ
0 Θ Θ e Θ = τ Θ

−ick οτ ickοτ
0 Θ e Θ= − τ = 0 e

Θ (−ic ko τ ) Θ = ic ko τ
Θ ko Θ = ko
Θ (−i ) Θ = i
elde edilir.

II.N) FĐZĐKSEL DEĞĐŞKENLERĐN AYRIK SĐMETRĐLERE GÖRE

SINIFLANDIRILMASI

Π
+ −
1 ∂
po , J o , Ao , i



+ c∂t E , d , M

4-vektörlerin sıfırıncı bileşenleri

Polar 3-vektörler
Θ








− B , µ , L p , J , A , − i∇

Sahte 3-vektörler 4-vektörlerin vektör kısmı

17
4-vektörlerin vektör kısmı dışındaki vektörler aslında antisimetrik tensör bileşenleridir.

Manyetik dipole momentinin açısal momentum ile aynı kutuda yer alması, iki değişken

e

arasındaki µ = L ilişkisini açıklamaktadır.
2m
Birçok denklemi Lorentz skalarları olarak yazmak mümkündür:

[ □ J ] = 0 : Yük Korunumu

[ □ A ] = 0 : Lorentz Ayarı

[ □ □ ] = □2 : D’Alambert (Dalga) Operatörü

[ p p ] = m2 c2
[ p−qΑ p−qΑ ] = m2 c2 :
En Yalın Genelleme Đlkesi

II.O ) SONUÇ

Öncelikle deneyler arasında ayırım yapmak gerekir: malzemenin özelliklerini araştıran

Katıhal Fiziği deneyleri ile doğanın temel yapıtaşlarının sırlarını araştıran Yüksek Enerji

deneyleri bir tutulamaz. Doğanının yapıtaşlarını ve bunların Uzay-Zamanla olan ilişkilerini

inceleyen deneylerde

1. Yapılan bir deneyle yeni bir olgunun gözlemlenmesi,

2. Bunu açıklayan bir hipotez oluşturulması,
3. Bu hipotezin öngördüğü yeni olguların da deneyle doğrulanması

olarak özetlenen klasik yaklaşım geçerliliğini kaybeder. Temel fizikte rastlantıya dayanan
deneysel buluşlar dönemi geride kalmıştır. Milyarlarca dolarlık maliyetlerin söz konusu
olduğu deneylerde körebe metodu ile araştırma lüksü yoktur. Genel relativite göz ardı edilirse

18
doğanın temel ve kesin simetrisi Poincaré simetrisidir ve bilinen tüm parçacıklar bu simetrinin
indirgenemez temsilleridir. Yapılacak her deneyin Poincaré simetrisi gerçeğini göz önüne
alarak tasarlanması zorunludur. Sir Arthur Eddington’un yarı şaka olarak ifade ettiği ‘Teori
tarafından doğrulanmadıkça her ortaya atılan deneysel sonuca pek güvenmemek de iyi bir
kuraldır’ ilkesi uyarınca Poincaré simetrisini ihlal eden sonuçlara şüpheyle bakmak gerekir.
Fiziğin bu evresinde, Poincaré simetrisinin geçerli olmayacağı uç noktaların incelenmesi için
büyük kaynakları kumar masasına yatırmak yerine kozmoloji’den yararlanmak daha akılcı
olur.

19
III - ELEKTROMAGNETĐK GENELLEŞTĐRME

III.A ) LAGRANGE FORMALĐZMĐ

Dinamiğin Lagrange metodu ile yeniden formüle edilmesi, genelleştirilmiş koordinat

sistemlerinin kullanılmasına imkan tanır. Yeni koordinatların yerel olarak bile dik olmaları
gerekmez. Lagrange formalizmi, sadece 0 veya ∞ değerlerini alan ‘Kısıt’ kuvvetlerinden
kurtulmayı sağlar. Bu kuvvetler Đş’e herhangi bir katkı yapamadıkları için kolayca elenirler :










F Kısıt ⋅ dr = 0 ; F + F Kısıt = m a
F ⋅ dr = m a ⋅ dr . Ancak

∑i
F i dr i = ∑i
m rɺɺi dr i ifadesi F i = m ɺɺ
ri anlamına gelmez, çünkü dri

terimleri birbirinden bağımsız olmayabilir. Bu yüzden yeni, genelleştirilmiş ve dq j ’lerin

birbirinden bağımsız olduğu qj = qj ( ri ) koordinatlarına geçilir. ( j max ≤ i max ).
∂ ri ∂ ri ∂ rɺi ∂ ri
dr i = ∑ j ∂ qj
dq j ⇒ rɺi = ∑
j ∂ qj
qɺ j ⇒
∂ qɺ j
=
∂ qj

∂ ri ∂ ri
∑i
m rɺɺi ∑ j ∂ qj
d qj = ∑ i
Fi ∑ j ∂ qj
d qj

∂ ri ∂ ri
∑i
m rɺɺi
∂ qj
= ∑i
Fi
∂ qj
olur.

∂ ri
∑ Fi ≡ Φj : Genelleştirilmiş Kuvvet olarak adlandırılır ve ileride anlaşılacak
i ∂ qj

d  ∂U  ∂U
sebeplerle Φj =   − olarak ifade edilebileceği ümit edilir.
dt  ∂ qɺ j  ∂ qj

∂ ri
∑i
m ɺɺ
ri
∂ qj
terimi ise

∂ ri ∂ rɺi d  ∂ rɺi  d  ∂ rɺi 

∑ m ɺɺ
ri
∂ qj
= ∑ m rɺɺi
∂ qɺ j
= ∑ m  rɺi
∂ qɺ j
 − ∑ m rɺi  
i i i dt   i dt  ∂ qɺ j 

d  ∂ rɺi  d  ∂ ri  d  ∂ rɺi  ∂ rɺi

= ∑ m  rɺi
∂ qɺ j
 − ∑ m rɺi   = ∑ m  rɺi
∂ qɺ j
 − ∑ m rɺi
∂ qj
i dt   i dt  ∂ qj  i dt   i

m rɺi 2
olarak dönüştürülür ; K = ∑i 2
≡ Lo tanımıyla da

1
d  ∂ Lo  ∂ Lo
  − = Φj elde edilir. Relativistik olmayan durumlarda
dt  ∂ qɺ j  ∂ qj

mv2
K = ≡ L o : Kinetik enerji veya Etkileşimsiz Lagrange Fonksiyonu, kartezyen
2
koordinatlarda momentum korunumunu verir. Benzer şekilde relativistik momentum

v2
korunumunu sağlayan Etkileşimsiz Lagrange Fonksiyonu ise Lo = − m c 2
1 − 2
c
olmaktadır. Eğer genelleştirilmiş kuvvet Φ j , ümit edildiği gibi bir U potansiyeli
 
cinsinden Φ j = d  ∂ U  − ∂ U olarak yazılabilirse
  dt  ∂ qɺ j  ∂ qj

d  ∂K  ∂K d  ∂U  ∂U
  − =   − olacağı için Lagrange Fonksiyonu
dt  ∂ qɺ j  ∂ qj dt  ∂ qɺ j  ∂ qj

d  ∂L  ∂L
L ≡ Lo − U şeklinde tanımlanarak   − = 0
dt  ∂ qɺ j  ∂ qj

Lagrange denklemleri elde edilir. Lagrange fonksiyonunun özellikleri kullanılarak

∂L ∂L
L = L (q j , qɺ j ) ⇒
dL
dt
= ∑ ∂q j
qɺ j + ∑ ∂qɺ j
qɺɺ j
j j

dL d  ∂L  ∂L d  ∂L 
= ∑   qɺ j + ∑ qɺɺ j =  qɺ j 

veya
dt j dt  ∂qɺ j  j ∂qɺ j dt  ∂qɺ j 

d  ∂L  ∂L
dt
 ∑ ∂qɺ j
qɺ j − L  = 0

bulunur. Bu aşamada pj ≡
∂qɺ j
tanımı kullanılarak
 j 
∂L
qɺ j terimleri yok edilir ve H = H (q j , pj ) ≡ ∑ ∂qɺ j
qɺ j − L = ∑ p j qɺ j − L
j j

Hamilton fonksiyonu oluşturulur. H = H (q j , pj ) korunan bir büyüklüktür.

III.B ) EN KÜÇÜK EYLEM ĐLKESĐ

Uzay-zaman bra’sının sonsuz küçük değişimini sağlayan işlem :




exp [ i ( k ⋅ v



r + dr , t + dt = r ,t − k o c dt ) ] =

2





= r ,t exp [ i ( k⋅v − k o c ) dt ]

Buna benzer küçük miktarlardaki değişimlerin sonsuz adedinin artarda yapıldığı durumda, ilk
bra’dan son bra’ya kadar olan değişimin, sonsuz küçük değişimlerin çarpımı şeklinde olacağı,
üsler toplamının da bir integral şeklinde yazılacağı açıktır.





rF , t F


= rI , t I exp [ i ∫
tF

tI
dt ( k ⋅ v − ko c ) ] =

i tF



= rI , t I exp [
ℏ
∫ tI
dt L ( r , v ) ] = rI , t I exp [ i S / ℏ ]

Uzay-Zaman bra’sının ψ ket’i ile skalar çarpımından başlangıç ve bitiş noktalarındaki

dalga fonksiyonları arasındaki ilişki bulunur :

rF , t F ψ = rI , t I exp [ i S / ℏ ] ψ

exp  i S  ψ ( rI , tI ) = ψ ( rF , tF )
 ℏ 
Bu ifadeden anlaşılabileceği gibi ilk ve son durumdaki dalga fonksiyonlarının sadece fazları


tF
tF


birbirinden farklıdır. S = ∫ (p
tI
⋅ v − H ) dt = ∫ tI
L  r ( t ) , v ( t )  dt


S : Eylem, r (t ) yörüngesinin fonksiyonelidir. Son dalga fonksiyonunu bulmak için

mümkün olan tüm yollar üzerinden bir toplam yapmak gerekir. Bu kompleks sayıları
toplarken faz’lardan gelecek olan etkiler çok önemlidir. Mesela ∆S = π ℏ olduğu
 i∆S 
durumda exp   = −1 olacağı için komşu yolların katkıları birbirlerini
 ℏ 
tamamen yok ederler! Bu yüzden ∆ S << π ℏ ⇒ ∆ S ≈ 0 şartı koymak gerekir.

δS = 0 : En küçük eylem ilkesi
Lagrange Denklemleri’ne yol açar :

d ∂L ∂L
− = 0 . Bu denklemleri ‘En küçük eylem ilkesi’nden başlayarak elde
dt ∂ v k ∂ rk
tF tF
etmek için δS = 0 ifadesi daha açık şekilde δ ∫ tI
L dt = ∫ tI
(δ L) dt = 0

3
 ∂L ∂L  ∂L ∂L 
∑ ∑
tF
δL = ∑ ∂qi
δ qi + ∑ ∂qɺi
δ qɺi
∫ ∂qi
δ qi +
∂qɺi
δ qɺi  dt = 0
 i 
tI
i i i

∂L d  ∂L  d  ∂L 
elde edilir. δ qɺi terimi  δ qi  −   δ qi olarak yazılır ve
∂qɺi d t  ∂qɺi  d t  ∂qɺi 
t = tI ve t = tF uç noktalarında δ q i = 0 olduğu göz önüne alınarak
t
 ∂L  F tF  ∂L d  ∂L  
⇒ δ qi  + ∫  δ qi −   δ qi  dt = 0

 ∂qɺi t  ∂qi d t  ∂qɺi  
tI
I

tF  ∂L d  ∂L   d ∂L ∂L
∫  −    δ qi dt = 0

dt ∂ vk
−
∂ rk
= 0
 ∂qi d t  ∂qɺi  
tI

sonucuna ulaşılır.

III.C ) ELEKTROMAGNETĐK TEORĐNĐN TEMELLERĐ

Alanların, Kaynaklar ve Uzay-Zaman’la ilişkilerini belirleyen Maxwell denklemleri:

1 Jo

∂B
∇ ⋅ E = ∇ ×E = −
εo c ∂t







1 ∂E
∇⋅B = 0 ∇ × B = µo J +
c2 ∂t
ve elektromagnetik alanda hareket eden yüke etki eden
Lorentz kuvveti








F = q (E + v × B) elektrodinamiğin temellerini oluşturur. ∇ ⋅ ( ∇ × B ) = 0
özdeşliğinden yola çıkarak kaynakları içeren denklemlerde gizli olan ‘Yük Korunumu’
1 ∂ Jo


denklemi
c ∂t
+ ∇ ⋅J = [ □ J ] = 0 elde edilir. 8 adet girift Maxwell

denklemini ayrıştırmak için potansiyellerden yararlanılır. E ve B alanları Potansiyel








∂A
4-Vektörü ( Ao , A ) cinsinden B = ∇ ×A ; E = − c ∇ Ao −
∂t
1 ∂ Ao


olarak yazılıp
c ∂t
+ ∇ ⋅A = [ □ A ] = 0 Lorentz ayarı kullanılarak,

4
potansiyeller için homojen olmayan dalga denklemi □2 Aν = µo Jν elde edilir. Bu

ifadedeki □ 2
= [ □ □ ] 1 ∂2
≡ 2 2
c ∂t
− ∇2 diferansiyel operatörü d’Alembert

veya Dalga operatörü olarak adlandırılmaktadır.

III.D ) EN YALIN GENELLEME ĐLKESĐ

∂A
Alanların potansiyel cinsinden tanımları B = ∇ ×A ; E = − c ∇ Ao −
∂t




∂A


Lorentz kuvvetine yerleştirilerek F = q  − c ∇ Ao −
∂ t


+ v × ∇ × A  = ( )
 





dA 
= q  − c ∇ Ao + ∇ ( v
⋅ A ) − 
dt 
bulunur. Buradan da potansiyel için:


d  ∂U  ∂U


(cA )
?
Fi =   − ⇒ U = q − v ⋅A
dt  ∂ vi  ∂ ri
o

mv2


sonucu elde edilir. Relativistik olmayan durumlarda L =
2
− q (cA o − v ⋅A )







p − qA
geçerli olacaktır, bu da p = m v + q A 
v = demektir.
m



Bu sonuç H = p ⋅v − L Hamilton fonksiyonuna yerleştirilince



( p − q A) 2
H = + q c A0 elde edilir. Relativistik durumda geçerli olan
2m
v2


L = −mc 2
1 − 2
c
− q (cA o − v ⋅A ) Lagrange fonksiyonu ise

p =


mv

+ qA 



v
=
( p
− qA ) bağıntılarını


c
(

)
2 2
1 − v m c +
2 2
p − qA
c2
verir. Bu durumda ise Hamilton Fonksiyonunu H ≡ po c olarak tanımlanarak


( p
)
2
( po )
2
− q Ao − − qA = m2 c2 elde edilir. Her iki durumda da

5
pν → p ν − q Aν genellemesinin yapıldığı görülmektedir. Yapısız ve noktasal bir
yükün elektromagnetik etkileşmesini belirleyen bu dönüşüme ‘En Yalın Genelleme Đlkesi’
denir.

6
IV - CEBĐRSEL GENELLEŞTĐRME

IV.A ) U(2) VE SU(2) LĐE CEBĐRLERĐ

Herhangi bir boyuttaki üniter matrisler grup aksiyomlarını sağlar. Bu türden en basit grup
olan U(2) ’nin elemanları, 2 × 2 hermitsel bir matris H kullanılarak

o  a +a
3 ao − i a3  
U = exp [ i H ] U = exp  i  
ao − a3  
şeklinde yazılabilir.
  ao + i a3

1 0  0 1
şeklinde yazılırsa U(2) ’nin jeneratörleri : σo = 0 1  , σ1 = 1 0  ,
   
0 −i  1 0 
σ2 = i 0  , σ3 = 0 −1 olarak elde edilir. Daha kısıtlı bir grup olan
   

SU(2) elemanlarının ayrıca Det = 1 sağlaması gerekir. Det ( A ) = exp [ Tr ( A ) ]

eşitliğinden SU(2) jeneratörlerinin Đz ’siz olması gerektiği anlaşılır. 3 jeneratör

{ σ , σ , σ } , birim matrisin karekökleri oldukları ve kendi aralarında antikomütatörleri

1 2 3

sıfır olduğu için bir Clifford cebiri oluştururlar. Hem hermitsel hem de üniter olan bu özel
matrislere ‘Pauli Spin Matrisleri’ adı verilir. Mesela momentumun normu Pauli spin



matrisleri kullanılarak ( k1 + k2 + k3 )
2 2 2 ½
= (σ ⋅ k ) biçiminde

yazılabilir.

IV.B ) PAULĐ SPĐN MATRĐSLERĐ

Pauli Spin matrislerinin komütasyon bağıntıları [ σ1 , σ 2 ] = 2 i σ3 ve bunun

σi
permütasyonları şeklindedir. Bu bağıntılardan yola çıkarak Si ≡ tanımı yapılırsa ,
2

L operatörlerinde olduğu gibi, [ S1 , S2 ] = i S3 ve permütasyonları elde edilir.

1
Böylece tamamen cebirsel kökenli ‘açısal momentum’ operatörleri elde edilmiş olur.
Noktasal parçacıkların kendi etraflarında dönmeleri söz konusu olamayacağı halde tarihsel
sebeplerle bu yeni ve cebirsel kökenli açısal momentuma Spin adı verilmiştir.

IV.C ) CLĐFFORD CEBĐRLERĐ

Kareleri ± 1 ve antikomütatörleri sıfır olan operatörlerin cebirine Clifford cebiri denir :

Γ a Γb + Γ b Γ a = 0 (a ≠b) ; Γ a2 = ± 1
veya Γ a Γb + Γ b Γ a = ± 2 1 δab . Normların operatörler cinsinden lineer

olarak yazılması işleminde [A , B] = 0 durumunda

?
( A ± B 2 )½ =
2
α A + β B biçimini elde etmek için iki tarafın da karesi

alınarak : A2 ± B 2 = α 2 A2 + (α β + β α ) A B +β 2
B2

α2 = 1 , β2 = ± 1 ve α β + β α = 0 elde edilir.

σi σ j + σ j σi = 0 ve σ i2 = 1 denklemlerini sağlayan Pauli Spin



matrisleri kullanılarak k12 + k 22 +k 32 = σ1 k1 + σ 2 k 2 + σ 3 k 3 = σ ⋅ k

örneği yukarıda görülmüştü. SU(2) jeneratörlerinin oluşturduğu Clifford cebirinin ilginç bir



 

 

 
yan ürünü de (σ ⋅ A) (σ ⋅ B) = A ⋅ B 1 + i σ ⋅ A × B özdeşliğidir. Bunun

2

 
 
A = B = L özel hali L = (σ ⋅ L ) [ (σ ⋅ L ) +
2
1 ] denklemini verir; bu

sonucun L2 ℓ,m = ℓ ( ℓ+ 1 ) ℓ,m ifadesine benzerliği dikkat

çekicidir.


IV.D ) L ’ NĐN CEBĐRSEL GENELLEŞTĐRĐLMESĐ

 
L ’nin mekanik vektörlerin mihenk taşı olmasına benzer biçimde spin S ’nin de cebirsel

vektörlerin mihenk taşı olması doğaldır. Ancak şimdilik yegane cebirsel vektör S ’nin
  
kendisidir: [S, S] = i S .

M : Mekanik , A : Cebirsel değişkenleri ifade etmek üzere




 



[L, V M ] = i V M → VM = { L , M , k }


 
[S , V A ] = i V A → VA = { S } olduğu bilinmektedir.

 

[L , V A ] = [S , V M ] = 0 olacağı da açıktır. Bu eşitlikler bizi yeni ve daha
genel bir mihenk taşına götürür:
   





 
J = L+S [ J , V] = i V → V ={ L , M , k , S }

Benzer şekilde skalarların daha genel bir sınıfı da [ J , skalar] = 0 olarak
 


tanımlanabilir; bu tanıma göre artık L ⋅S ve σ ⋅k gibi melez terimler de birer
skalardır.

3
V - ELEKTRON ( γ ’LARIN TEMSĐLĐ ÖNCESĐ )

V.A ) DĐRAC DENKLEMĐ

SO (3,1) metriği G : ( + ,−,−,−) ile uyumlu bir Clifford cebirinin 4 soyut

elemanı {γ o
, γ1 , γ 2 , γ 3 } , γ µ γν + γν γ µ = 2 g µ ν = 2 g µ µ δ µ ν

özdeşliğini sağlarlar. po2 − p1 2 − p22 − p32 = m2 c 2 ifadesi bunların yardımıyla

po2 − p12 − p22 − p32 = γ o po − γ1 p1 − γ 2 p2 − γ 3 p3 olarak lineer biçimde yazılır.

γ o po − γ1 p1 − γ 2 p2 − γ 3 p3 ifadesi biçimsel olarak bir [ γ p ] Lorentz skalar

çarpımını andırsa da bu benzerliğe kesinlik kazandırmadan önce “ γ µ operatörleri bir

4-Vektör müdür ? ” , dolayısıyla “ Cebirsel bir 4-Vektörün mihenk taşı nedir ? ” soruları


cevaplanmalıdır. Bu yapılana kadar {γ o
, γ1 , γ 2 , γ 3 }
( γo , γ ) demekten

kaçınmak gerekir. γ o po − γ1 p1 − γ 2 p2 − γ 3 p3 ifadesi Feynman Kesik Gösterimi

kullanılarak kısaca p/ olarak yazılacaktır. [ Aµ , B ν ] = 0 sağlandığı durumlarda

/ B
A / +B / = 2[ A B
/ A ] olur; A = B = p özel durumu, beklendiği gibi

p/ p/ = m2 c2 verir. Bu özdeşliğin bir η parçacık durumu ket’ine etkisi :

p/ p/ η = m2 c 2 η 2. mertebe Dirac denklemi olarak bilinir. Asıl Dirac denklemi

bir anlamda bunun kare kökü olan p/ η = ± mc η denklemidir. Bu ifade,

elektromagnetik etkileşmeler için ‘En Yalın Genelleştirme Đlkesi’ kullanılarak

[ p/ − q A/ ] η = ± mc η biçimine dönüşür.

γo po − γ1 p1 −γ 2 p2 −γ3 p3 = ± m c eşitliğinin γo ile çarpımından elde edilen

po = ± γ o m c + γ o γ1 p1 + γ o γ 2 p2 + γ o γ 3 p3 denkleminden ve pµ = pµ +

oluşundan hareketle γo = γo+ , γ 1 = − γ 1+ , γ 2 = − γ 2+ , γ 3 = − γ 3+

elde edilir.

1
V.B ) ANTĐPARÇACIKLARIN CEBĐRSEL KÖKENĐ

p/ η = ± mc η denklemi − m c özdeğerine izin verse bile bunun zorunlu olup

olmadığı kesin değildir. Öncelikle + m c ve − m c özdeğerlerinin çokkatlılığının

saptanması gerekir. γ operatörlerinin dörtlü çarpımı γ 5 ≡ i γ o γ1 γ 2 γ 3 olarak

tanımlanır ve bu operatörün sahip olduğu özellikler γ 5+ = γ5 ; γ 52 = 1 ;

γ5 γµ + γµ γ5 = 0 olarak özetlenebilir. Bunlardan yararlanarak Tr  γµ  = 0

olduğu ispatlanır : Tr  γµ  = Tr  γ5 γ5 γµ  = Tr  γ5 γµ γ5  = Tr − γ5 γ5 γµ  =

= Tr − γµ  . Buradan Tr  γ µ  = 0
Tr [ p/ ] = 0 sonucuna ulaşılır.

Böylelikle + m c ve − m c ’nin çok katlılıklarının eşit olduğu anlaşılmaktadır. Eğer

− m c ’yi, yani parçacığın hareketsiz olduğu koordinat sisteminde negatif enerjiyi,
antiparçacık olarak yorumlarsak, Dirac denkleminin bir parçacık − antiparçacık çifti tasvir
ettiğini görürüz.

V.C ) SPĐN’ĐN CEBĐRSEL KÖKENĐ

L , L = iL , L , M  = iM , M , M  = − iL
     



SO (3,1) cebirinin temel özellikleridir. L ve M operatörleri beraberce 4-Vektörler
ve Lorentz skalarları için mihenk taşı oluştururlar :





[L,V ] = i V , [ L , Vo ] = 0





[ M , V ] = − i Vo , [ M , Vo ] = − i V



[L , Lorentz Skaları ] = 0 , [ M , Lorentz Skaları ] = 0




Bunların cebirsel karşılıkları LA ≡ S ve M A ’dan da benzer biçimde davranmaları

beklenir. Bu cebirsel karşılıkları inşa etmenin en kolay yolu : {γ }µ operatörlerinin bir

2


i


(γ o
,γ ) cebirsel 4-Vektör oluşturduğunu varsayıp S ≡
4
γ ×γ ,

i

MA ≡ γo γ tanımlarını yapmak ve sonuçların tutarlılığını kontrol etmektir.
2
Clifford cebiri elemanları ve ikili çarpımlarının aşağıda sunulan komütasyon tablosu bu
varsayım ve tanımları doğrulamaktadır.

γ γo
[ , ] S MA 2 2





γ
i MA i
S iS 2 0




γo γ
MA −i −i
−i S 2 2


γ


2 −i S i MA
γo
2 0

Bu tablo E (3,1) tablosuna benzemekle birlikte, SO (3,2) Majorana Grup’una ait farklı bir

i


komütasyon tablosudur. S ≡ γ × γ tanımı
4
i i i
S1 = γ2 γ3 , S2 = γ 3 γ1 , S3 = γ1 γ 2 olarak basitleşir.
2 2 2
1 1
Buradan da S1 2 = − γ2 γ3 γ2 γ3 = = S 2 2 = S3 2
4 4
3 1
S 2
= = s (s + 1) → s = bulunur. Böylece Dirac
4 2

denkleminin bir Spin ½ , parçacık - antiparçacık çiftini tasvir ettiği görülmektedir.

3
V.D ) EŞLENĐK DĐRAC DENKLEMĐ

Hermitsel operatörlerin özketleri ve özbraları birbirlerinin hermitsel eşlenikleridir. p/ gibi

hermitsel olmayan operatörlerin özdeğer denklemlerinin eşlenikleri ise farklı şekilde elde


+


edilir. p/ + = ( γ o po − γ ⋅ p ) = γ o po + γ ⋅ p denklemine γo ile benzerlik





dönüşümü uygulayarak γo p/ + γo = γo ( γ o po + γ ⋅ p ) γo = γ o po − γ ⋅ p = p/

bulunur. p/ η = ± mc η özdeğer denkleminin hermitsel eşleniği

η p/ + = ± m c η sağdan γo ile çarpılarak ve araya γo γo = 1

yerleştirilerek η γ o γ o p/ + γ o = ± m c η γo biçimine ulaşılır.

η ≡ η γo tanımıyla elde edilen η p/ = ± mc η ‘Eşlenik Dirac

Denklemi’ olarak adlandırılır.

V.E ) g s = 2 ELDE EDĐLMESĐ

γ o po η = (γ ⋅ p ± mc ) η denklemi ‘En Yalın Genelleştirme Đlkesi’

gereği π = p − qA tanımıyla γo πo η = (γ ⋅π ± mc ) η
biçiminde genelleşir. Soldan γo ile çarparak

πo η = ( γo γ ⋅ π ± γo m c ) η denklemine, πo ifadesinin karesi

( γo γ ⋅ π )
2
alınarak da π o2 η = ± γo m c η sonucuna ulaşılır.

Sağ taraftaki 4 terimin karesi aşağıdaki tablodaki toplam 16 terimi verir :

4
 X γo γ1 π1 γo γ 2 π 2 γo γ3 π3 ±γo mc
−γ1γ π1 π2 −γ1 γ 3 π1 π3
γo γ1 π1 π1 2 2 ∓ mc γ1 π1

γo γ2 π γ1 γ 2 π2 π1 −γ γ3π2π3 ∓ mc γ2 π
2 π 22 2 2

γo γ3 π3 γ1 γ 3 π3 π1 γ2γ3π3π2 ∓ mc γ π3
π 32 3

±γo mc ± mc γ1π1 ± mc γ2 π 2 ± mc γ 3 π 3
m2 c2

Yukarıdaki terimlerin toplamının,

γ ×γ



π +m c
2 2 2
− [π,π] olduğu görülür ve [π



,π ] = iqℏ B
2



eşitliği kullanılarak π o2 η = ( m2 c2 + π 2
− 2q B ⋅ S ) η
sonucu elde edilir.

Parçacığın zayıf alanlarda ve ‘yavaş’ hareket ederek q A << p << m c

sağladığı özel durumlarda kare kök alınarak :

π
B ⋅ S
2
m c 2 2
+ π 2
− 2q B ⋅ S ≈ mc + − q
2mc mc


( p
− q A )


2
B ⋅S
bulunur ve H NR = + qV − q sonucuna ulaşılır.
2m m




Bo × r
Sabit magnetik alan için : A = seçimiyle elde edilen
2




2
 B ×r 
(

p − qA )
≈ p − 2q p ⋅ 
2

2
 eşitliğinde
 

5










p ⋅ B × r = B ⋅ r × p
= B ⋅ L özdeşliği kullanılarak





p2 B ⋅L B ⋅S
H NR ≈ + qV − q − q bulunur.
2m 2m m

q

q

µL = L ve µS = S denklemlerinin karşılaştırması elektron
2m m
spin’i için Landé g -çarpanını g s = 2 olarak verir ;

q
q

µL ve µ S , g L = 1 , g s = 2 kullanılarak

µL = L = gL L ;
2m 2m

q
q

µS = L = gS S olarak ifade edilmektedir. Genelleştirilmiş açısal
m 2m




q

momentum J için µJ ise


µJ =
q
(L + 2S ) = gJ J olarak
2m 2m






J2 + J ⋅S
yazılır. Buradan gJ J = ( J + S ) ve gJ = sonucu elde edilir.
J2





J 2 + S 2 − L2
J −S = L
J ⋅S = özdeşliğini kullanarak da
2



J2 + J ⋅S 3 J 2 + S 2 − L2 2j + 1
gJ = = = sonucuna ulaşılır.
J2 2J 2 2ℓ + 1

V.F ) EHRENFEST TEOREMĐ UYGULAMALARI

d ic ∂Ω
Ω = [ po ,Ω ] + Heisenberg hareket denkleminde
dt ℏ ∂t


d

po = γ o γ ⋅ π + q A o ± γ o m c kullanarak r için
dt
d
ic



r = [ γ o γ ⋅ π + q Ao ± γ o m c , r ]
dt ℏ
d
ic






r = γo γ ⋅ [ p ,r ] = c γo γ
v ↔ c γo γ
dt ℏ
d

elde edilir. π için ise
dt

6


d
ic


∂π
π = [ γo γ ⋅ π + q Ao ± γ o m c , π ] +
dt ℏ ∂t


ic


ic
∂A
= γo γ ⋅ [π ,π ] + q [ Ao ,p ] − q
ℏ ℏ ∂t






olacaktır. [π ,π ] = iqℏ B , [ Ao ,p ] = i ℏ ∇ Ao ,









∂A
v = c γo γ özdeşlikleri ve B = ∇ ×A ; E = − c ∇ Ao −
∂t
tanımları kullanılarak

d
dt
π


=
d
dt
mv
2
= q (E

+ v ×B )
1 − v
c2
Lorentz kuvveti elde edilir.

7
V.G ) DALGA DENKLEMLERĐ ARASI ĐLĐŞKĐLER

Kütleli :

Telegraph

DA ROL

Klein - Gordon
Schrödinger

DY ROL

BI po2 – p2 = m2 c2 BI

2nci Derece Dirac CC Pauli

ROL
TU + DY

Dirac

ROL : Relativistik Olmayan Limit , BI : Boyutsal Đndirgeme

DA : Değişkenlerin Ayrıştırılması , DY : Doğrudan Yerleştirme

TU : Tekrarlı Uygulama , CC : Clifford Cebiri

8
Kütlesiz :

po2 – p2 = 0

CC DY

Weyl Dalga

DA

Helmholtz

ko = 0

Homojen
Olmayan
Terim
Poisson Eklenerek Laplace

9
VI. ELEKTRON ( γ ’LARIN TEMSĐLĐ SONRASI )

.Α )
VI.Α γ MATRĐSLERĐNĐN BJORKEN - DRELL TEMSĐLĐ

γo operatörü γ o+ = γ o ve γ o2 = 1 sağladığı için hem hermitsel hem de

üniterdir. Hermitsel operatörlerin spektrumlarının λ = Reel ; üniter operatörlerin

spekrumlarının da λ = Ünimodüler oluşu γ o ’ın spektrumunu { + 1 , − 1 } ile

kısıtlar. Öte yandan daha önce ispatlanan Trace ( γ o ) = 0 özelliği de eşit sayıda + 1

ve −1 özdeğer gerektireceği için γo ve dolayısıyla γ matris gösterimlerinin çift

boyutlu olmaları gerekir. 2 × 2 Boyutlu Clifford cebirlerinin en fazla 3 elemanı olabilir :

{σ }


; ancak bu matrisleri kullanarak 4 × 4 boyutlu γ µ gösterimleri oluşturmak

mümkündür. En çok bilinen ve en yaygın olarak kullanılan gösterim Bjorken – Drell

gösterimidir :


1 0 
 0 σ
γo =   , γ = 
 .
0 −1 − σ 0 

Bunlar kullanılarak Spin , Cebirsel Đtme ve γ5 operatörleri

i

1 σ 0  i
i 0 σ 
S = γ ×γ = MA = γo γ = σ
0 
2  0 σ 

, ,
4 2 2  

0 1 
γ5 =   biçimini alırlar.
1 0 

1
VI.B ) PAULĐ DENKLEMĐ

p/ η = ± mc η Dirac denkleminin çözümü η = η k

olarak yazılır. Burada k ’nın işlevi soyut p/ operatörü yerine somut p/

matrisini geçirmektir. η ise 4 bileşenli bir cebirsel nesne olup Spinör olarak

adlandırılır. Dirac denkleminin yavaş elektron ’lar için özel hali Pauli denklemidir.

Elektron için + m c özdeğer kullanılır ve

[ γo p o −


γ ⋅ p ] η = + m c η denklemi soldan γo ile çarpılıp,

gerekli düzenlemeler yapılarak po η = γ o γ ⋅ p η + m c γ o η

elde edilir.

Bu aşamada 4 × 1 boyutlu η Spinör’ü iki adet 2 × 1 boyutlu Spinör bileşenine

 po 0   u   m c σ ⋅ p  u 
   v  = σ
⋅ p
− m c   v 
ayrıştırılarak Dirac denklemi
 0 po      

biçiminde yazılır. Bu denklem 2 boyutlu spinörler için ayrı ayrı

(σ )



po u = m c u + ⋅ p v

(σ )



po v = ⋅p u − mc v

olarak da yazılabilir. Yavaş elektronlar için po ≃ m c olacağı için ikinci denklemden

(σ ⋅ p)



elde edilen v ≃ u sonucu birinci denkleme yerleştirilerek
2mc

(σ )


2
⋅ p
H NR u = (cp 0 − mc 2
)u =
2 m
u sonucuna ulaşılır.

( ) ( ) ( )










σ ⋅ A σ ⋅ B = A ⋅ B + i σ ⋅ A × B özdeşliği

2



(σ )



2
A = B = p özel halinde ⋅ p = p 2
olduğu için, elde edilen

p 2
H NR u = u ilginç bir sonuç değildir. Ancak electromagnetik alanla
2 m

etkileşimde bulunan bir elektron için ‘en Yalın Etkileşme Đlkesi’ gereği

( σ
⋅ ( p
) ) ( σ
( p
))



− q A ⋅ − q A =

( ) ( ( p
) ( p
))


2



= p − q A + i σ ⋅ − q A × − q A

= p 2
+ e L ⋅ B + 2e S ⋅ B

olacağı için böyle bir parçacık için Pauli denklemi

 p2 
q
( )




H NR u =  2m + 2m L + 2 S ⋅ B + q c A0  u
 

biçimini alır. Burada da g L = 1 ve g S = 2 olduğu gözlenmektedir.

VI.C ) UZAY - ZAMAN TERSĐNMELERĐ

Lie gruplarında, L
J=L+S örneğinde olduğu gibi, jeneratörler toplam,

dolayısıyla grup elemanları da çarpım şeklinde genelleşirler. Jeneratörü olmayan ayrık

simetriler sadece çarpım olarak : Π M → Π genel = Π Μ Π Α ,

ΘΜ κ → Θgenel = ΘΜ κ ΘΑ ; ( κ : kompleks eşlenik )

biçiminde genelleşecektir. p/ operatörü uzay tersinmesi altında değişmez olmalıdır :

ΠM

ΠA


γ o po − γ ⋅ p → γ o po + γ ⋅ p → γ o po − γ ⋅ p

dönüşümünden ΠΑ = γ o olduğu anlaşılmaktadır. Bu da beklendiği gibi

Π Α
S Π Α
= S ; Π Α
M A
Π Α
= − M sonuçlarını vermektedir.

3
Dolayısıyla Π genel = Π M γ 0 şeklinde yazılabilir. Zaman tersinmesi operatörü için de

benzer bir durum söz konusudur ; p/ operatörü zaman tersinmesi altında değişmez

olmalıdır, ancak klasik zaman tersinmesinin bile cebirsel bir işlem, yani kompleks eşlenik

içerdiği unutulmamalıdır.


ΘM

κ
γ o po − γ ⋅ p → γ o po + γ ⋅ p  → γ o po + γ 1 p1 − γ 2 p2 + γ 3 p3

Bu durumda cebirsel zaman tersinmesi operatörü Θ A ’dan beklenen

Θ Α
γ 0Θ Α
= γ 0
, Θ Α
γ 1
Θ Α
= − γ 1

Θ A γ 2 Θ A = γ 2 , Θ A γ3 Θ A = − γ 3

koşullarını sağlayan operatörün Θ Α

= i γ1 γ 3 olması gerektiği görülür.

Θ Α
S Θ Α
= − S ; Θ Α
M Θ Α
= M oluşları da

beklenen sonuçlardır. Diğer bir ayrık simetri de yük eşleniği operatörüdür. Bu operatör

herhangi bir parçacığı kendisinin anti parçacığına dönüştürür :

p/ 
C
→ − p/ ; S 
C
→ − S .

Özetle : Spin Yukarı parçacık 

C
→ Spin aşağı anti parçacık olacaktır.

[S,S] = i S denkleminin yük eşleniği altında dönüşmesinden bu işlemin lineer

olamayacağı ve kompleks eşlenik içermesi gerektiği anlaşılır.

Ρ/ 
κ
→ γ 0 p0 − γ 1 p1 + γ 2 p 2 − γ 3 p3

C→ − γ 0 p0 + γ 1 p1 + γ 2 p 2 + γ 3 p3
A
denklemi sağlayabilmesi

için CA = i γ2 olur ve C = i γ2 κ → C 2
= 1
elde edilir.

4
VI.D ) SERBEST PARÇACIK ÇÖZÜMLERĐ

p/ η = ± mc η serbest parçacık Dirac denklemini çözmek : p/ :

4×4 boyutlu bir matris, u da 4 bileşenli bir spinör olmak üzere

p/ u = ± m c u matris denkleminde iki farklı özdeğere ait ikişer özspinör bulmak

demektir. + m c özdeğerine karşılık gelen özspinörler:

 po − m c 0 − p3 − p−
   0
 0 po − m c − p+ 
p3 u   
    = 0
 p3 p− − po − m c 0    0
     
 p+ − p3 0 − po − m c    0

 po + m c  0 
 0  p + m c 
u1 =   , u2 =  o
 p3   p− 
   
 p+   − p3 

– m c özdeğerine karşılık gelen özspinörler ise:

 po + mc 0 − p3 − p−    0 
 0 po + m c − p+ p3  u   
    = 0 
 p3 p− − po + m c 0    0 
     
 p+ − p3 0 − po + m c    0 

 p3   p− 
 p+   −p 
u3 =   , u4 =  3  olarak bulunurlar.
 po + m c  0 
   
 0   po + m c

5
Hermitsel matrisler üniter matris kullanan bir benzerlik dönüşümü ile diyagonal hale

getirilirler. U+ H U = DH denkleminde U matrisi H matrisinin

özvektörlerinin yanyana dizilmesi ile elde edilir. U+ U = 1 : Ortonormallik ,

U U+ = 1 ise Tamamlık bağıntılarını oluştururlar. Ρ/ hermitsel bir matris

olmadığı için özspinörleri ortonormal bir küme oluşturmazlar. Ortonormal bir küme

oluşturma koşulu olan ua+ ub = δ a b denkleminde Spinörler için iki değişiklik söz
+
konusudur : Öncelikle satır spinörü u + yerine u ≡ u γ o eşlenik spinör kullanılır.

Đkinci olarak ise bir skalar olan Kronecker delta δab yerine cebirsel bir 4-vektörün

sıfır’ıncı bileşeni (γ ) o ab
gelir. Böylece spinörler için ortonormal’lik koşulu

ua ub = (γ )o ab
şekline dönüşür :

u1 u1 = 1 , u2 u2 = 1 , u3 u3 = − 1 , u4 u4 = − 1 .
Özspinör’ler bir F matrisinin sütunları olarak yan yana yerleştirilirse :

 po + m c 0 p3 p− 
 0 po + m c p+ − p3 
= N 
+
F  p3 p− po + m c 0 
= F bulunur.
 
 p+ − p3 0 po + m c 

F + γo F = γo veya ( F γo ) 2 = 1 olarak ifade edilebilen Normalizasyon koşulu

1
N = verir ve Normalize spinörler için
2mc (p o
+ mc )
 1   0 
 0   1 
   
po + m c  p3  po + m c  p− 
u1 =  ( po + m c )  , u2 =  ( po + m c ) 
2mc 2mc
   
 p+   − p3 
 ( po + m c )   ( po + m c )

6
  p3   p− 
 ( po + m c )   ( po + m c ) 
   
po + m c  p+  po + m c  − p3 
u3 =  ( po + m c )  , u4 =  ( po + m c )
2mc 2mc
   
 1   0 
 0   1 

sonucuna erişilir. Tamamlık için F = F+ özdeşliğinden yararlanılarak

F + γo F = γo eşitliği (F γo ) ( F + γo ) = 1 olarak yazılır ve

u1 u1 + u2 u2 − u3 u3 − u4 u4 = 1 Tamamlık koşulu elde edilir.

Serbest parçacık çözümlerini hareketsiz parçacık çözümleri üzerine Đtme operatörü etki
ettirerek de bulmak mümkündür. Cebirsel Đtme operatörünün jeneratörü


i
i 0 σ 
MA = γo γ =
2 σ 0 

kullanılarak Đtme operatörünün kendisi
2

  i

   β  0 σ ⋅ βˆ 


exp  − i  γo γ ⋅ β   = exp    
  2    2 σ
⋅ βˆ  
  0 

 β   0 σ ⋅ βˆ 


 β  1 0 
= cosh     + sinh   

 2  0 1   2  σ ⋅ βˆ 0 

po p
şeklinde yazılabilmektedir. cosh (β ) = , sinh (β ) =
mc mc
parametrizasyonu hatırlanarak elde edilen

 β  cosh β + 1 po + m c
cosh   = =
 2  2 2mc

 β  cosh β − 1 po − m c
sinh   = =
 2  2 2mc

7
özdeşlikleri yerleştirilerek Đtme operatörünün matris ifadesi

exp  − i M A ⋅ β  =

 1 0
p3 p− 
 ( po + m c) ( po + m c ) 
 
 p+ − p3 
0 1
po + m c  ( po + m c) ( po + m c )
=  
2mc  p3 p−
1 0 
 ( op + m c ) ( po + m c ) 
p − p3 
 + 0 1 
 ( po + m c ) ( po + m c ) 

olarak yazılır. Duran parçacık çözümleri

1  0  0  0 
0 1  0  0 
u1 =   , u2 =   u3 =   , u4 =  
0 0  1  0 
       
0 0  0  1 

olduğuna göre yukarıda yazılan Đtme operatörünün matris ifadesinden hareketli serbest

parçacık çözümlerini elde edilebilir. Bu matrisin sütunları aranan özspinörler olacaktır.

Bunlar ise daha önce bulunan serbest parçacık çözümlerinin aynısıdır.

N x N boyutlu üniter matrisler U+ U = 1 koşulunu sağlarlar ve U (N) Lie grubunu

oluştururlar. ( N+M ) × ( N+M ) boyutlu matrisler ise bir diyagonal metrik aracılığı

ile üniter benzeri bir yapıya sahip olabilirler : U+ G U = G . Burada metrik matrisi

N tane eksi ve M tane artı işareti içeren bir diyagonal matristir. Bu özelliğe sahip olan

8
üniter benzeri matrisler de U ( N , M ) Lie grubunu oluşturmaktadırlar. γµ

matrislerinin değişik ve bağımsız çarpımları sınıflandırılarak elde edilen 16 jeneratör :

1 : Skalar

γµ : 4 – Vektör

γµ γν : Antisimetrik tensör

γ5 γµ : Sözde 4-Vektör

γ 5 : Sözde Skalar

U(2,2) grubunun 16 tane jeneratörünü oluşturmaktadır. Bu grup için diyagonal metrik

G = (+,+,−,−) olmaktadır. Skalar birim dışındaki 15 eleman da SU ( 2 , 2 ) veya
aynı komütasyon ilişkilerine sahip SO ( 4 , 2 ) grubunun jeneratörleridir.

VI.E ) p/ ÇOKKATLILIĞININ GĐDERĐLMESĐ

Bir operatör spektrumundaki çokkatlılığın giderilmesi için o operatörle komütatörü sıfır olan
bağımsız operatörlerden yararlanılır. p/ için böyle bir operatörü p/ ile antikomütatörü
sıfır olan iki operatörün çarpımı şeklinde oluşturmak yoluna gidilecektir. Bu operatörlerden

biri γ5 olarak seçilebilir. Đkincisi için ise p/ n/ + n/ p/ = 2  p n 

özdeşliğinden yararlanılır. nˆ , p vektörüne dik bir birim vektör olarak seçilirse

 p n  = 0 sağlanacaktır. nˆ vektörü Polarizasyon Vektörü olarak adlandırılır.

Mesela x - y düzleminde hareket eden bir parçacık için nˆ ’in seçimi

p = ( 0 , p1 , p2 , 0 ) → n = ( 0, 0, 0, 1) şeklinde yapılmalıdır.

n/ = − γ 3 olmak üzere [ p/ , γ 5 n/ ] = 0 sağlayan operatörün

9
γ 5 n/ = ( i γ o γ 1 γ 2 γ 3 ) ( − γ 3 ) = i γ o γ 1 γ 2 = 2 γ o S3

1 0 0 0
0 −1 0 0
olduğu görülür. Buradan da γ 5 n/ =  elde edilir. Bundan sonra bu tip
0 0 −1 0
 
0 0 0 1

operatörler Σ ile gösterilecektir. Σ operatörlerinin dikkate değer bir özelliği de

Σ 2 = γ 5 n/ γ 5 n/ = − n/ n/ = − n n = 1 olmasıdır.

p/ ve Σ operatörlerinin duran parçacık spinör’lerine etkisi :

1  0  0  0 
0  1  0  0 
u1 =   , u2 =   , u3 =   , u4 =  
0  0  1  0 
       
0  0  0  1 

olmak üzere

p/ u1 = + m c u1 ; Σ u1 = + u1 → u1 ↔ +, ↑ : spin yukarı elektron

p/ u2 = + m c u2 ; Σ u2 = − u2 → u1 ↔ +, ↓ : spin aşağı elektron

p/ u3 = − m c u3 ; Σ u 3 = − u 3 → u3 ↔ −, ↓ : spin yukarı pozitron

p/ u4 = − m c u4 ; Σ u4 = + u4 → u4 ↔ −, ↑ : spin aşağı pozitron

olarak sınıflanabilirler.

10
VI.F ) ĐZDÜŞÜM OPERATÖRLERĐ

{ Pi} aşağıdaki iki koşul sağlandığı takdirde tamam ve ortogonal bir izdüşüm operatörleri

küme’si olurlar : i) ∑ Pi
i
= 1 ; ii) P i P j = P i δij

{ u1 u1 , u2 u2 , − u3 u3 , − u4 u4 } operatör küme’si yukarıdaki koşulları sağlayan bir

m c + p/ m c − p/
izdüşüm operatörleri küme’sidir. M + ≡ , M − ≡
2mc 2mc
1 + Σ 1 − Σ
Σ+ ≡ , Σ− ≡ operatörleri kullanılarak değişik izdüşüm
2 2

operatörler küme’leri oluşturulabilir : {M+ , M −} , {Σ+ , Σ −} veya

{M+ Σ+ , M + Σ − , M − Σ − , M − Σ +}

Bu son dört izdüşüm operatörünün aslında { u1 u1 , u2 u2 , − u3 u3 , − u4 u4 }

operatörleri olduğunu görmek çok zor değildir :

M + Σ + = u1 u1 , M + Σ − = u2 u2

M − Σ − = − u3 u3 , M − Σ + = − u4 u4

x - y düzleminde hareket eden bir parçacık için :

1 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
 1 0 0
Σ+ = , Σ− = 
0 0 0 0 0 0 1 0
   
0 0 0 1 0 0 0 0

11
 m c + po 0 0 − p− 
 0 m c + po − p+ 0 
1  
M+ =
2mc  0 p− m c − po 0 
 
 p+ 0 0 m c − po 

m c − po 0 0 p− 
 0 m c − po p+ 0 
1  
M− =
2mc  0 − p− m c + po 0 
 
 − p+ 0 0 m c + po 

dolayısıyla

m c − po 0 0 
p−
 0 0 0 0 
1  
M− Σ+ =
2mc  0 0 0 0 
 
 − p+ 0 0 m c + po 

 p− 
 
po + m c  0 
− u4 u4 = −
 0 
[ p+ 0 0 m c + po ] = M− Σ+
2mc
 
m c + po 

örneğinde olduğu gibi.

Đzdüşüm operatörlerinin QED hesaplarında çok önemli bir yeri vardır.

12
VII - FOTON

VII.A ) AYAR DÖNÜŞÜMLERĐ VE LORENTZ AYARI

Verilen bir E , B elektromagnetik alanından
1

Ao ( r , t ) = − (λr )
1
r ⋅ ∫0 λ


d E ,t ve



c

A (r , t ) = − r × (λr )
1
∫ λ dλ




B ,t denklemleri aracılığıyla



0

∂A
− c ∇ Ao − = E




∇ ×A = B



ve sağlayan bir 4-Potansiyel
∂t

oluşturulduğunda, bu 4-Potansiyel [ □ A ] = 0 Lorenz ayar şartını sağlamayıp

[ □ A ] = Γ verebilir. Bu durumda □2Λ = Γ denklemi Λ için çözülüp,

1 ∂Λ
Ao → Ao − A → A + ∇Λ




yeni bir 4-Potansiyel ;
c ∂t

veya A yeni = A eski − □ Λ olarak tanımlanırsa, bu yeni 4-Potansiyel Lorenz ayar

şartını sağlayacaktır. Bu işlemin kısa bir ispatı :

[ □ A yeni ] = [ □ A eski − □ Λ ] = [ □ A eski ] − □2 Λ =

= Γ − Γ = 0 şeklinde yapılır. Maxwell denklemleri, Lorenz ayarı ile, 4-Potansiyel için,

□2Α = µο J homojen olmayan dalga denklemine dönüşür. Bu denklem de kaynakların

sıfır olduğu bölgede □2 Α = 0 ‘Dalga Denklemi’ halini alır.

1
VII.B ) DALGA DENKLEMĐNĐN ÇÖZÜMÜ

□2 Αµ = 0 (ω ) (ct )


dalga denkleminin çözümü q ≡ , k , ≡


x , r
c

tanımlarıyla Aµ ( x ) = εµ x q ~ ε µ exp  − i (x,q)  olur.

Kütleli parçacık durumlarının η = η k biçiminde, 4-momentum ket’ine etki

eden bir spinör olarak yazılışı gibi kütlesiz foton durumları da 4-momentum ket’ine etki eden

bir operatör olarak Aµ = Aµ q biçiminde yazılacaktır.

Foton 4-momentumunun k yerine q ile gösterilmesinin amacı hesaplarda karışıklıkları

önlemektir. Dolayısıyla dalga denkleminin gerisinde yatan k2 Aµ = φ ket

denkleminin çözümünün Aµ = εµ q olduğu anlaşılır. Bu çözümün özellikleri :

□2 Αµ = 0
[ q q ] = 0 : Kütlesiz Foton

(□,A) = 0
[ q ε ] = 0 : Dikine Dalgalar

Tercih
[ ε ε ] = −1 : Foton Normalizasyonu

olarak özetlenebilir. Buna ek olarak ε o , genellikten ayrılmadan sıfır kabul edilebilir.

Aµ ( x ) = x Aµ = x Aµ q = εµ x q oluşundan

A= ε → / = ε/
A yakıştırması uygun olacaktır. Bu durumda

1 ∂Λ
Ao → Ao − A → A + ∇Λ A
A−□Λ




; veya kısaca
c ∂t

dönüşümü ise ε
ε − qλ biçimini alır. [ ε q ] = 0 ve

2
[ ε ε ] = −1 denklemlerinin bu dönüşüm altında aynı kaldıkları görülmektedir.

Böylece Lorenz ve Coulomb ayarlarının çakıştığı bir ayar kullanılmaktadır.

ε = (0 , εˆ ) εˆ ⋅ kˆ = 0 oluşu A = εˆ


, Ao = 0 ; x q

E = i ω εˆ


sonucunu verir. Bu durumda elektrik alanı x q olur ve alanın

yönü ‘Polarizasyon’ olarak adlandırılan εˆ ile belirlenir.

(k × εˆ )



B ≡ ∇ × A = =





i x q eşitliğinden de E cB

olduğu ve E , B , k vektörlerinin birbirine dik bir üçlü oluşturdukları

anlaşılmaktadır.

VII.C ) MAXWELL - DĐRAC DENKLEMĐ VE FOTON’UN SPĐNĐ

Kaynakların sıfır olduğu J = 0 durumunda Maxwell denklemleri

∗
≡ E + icB ≡ E − icB







F ; F kompleks alanları

i ∂F


∇ ⋅ F = ∇ × F =





tanımıyla 0 ; biçiminde ayrışır. Bu da ket
c ∂t


= i k ×



düzeyinde ko F F demektir. Aynı denklem matris gösteriminde

 0 − i k3 ik2   F1   ko 0 0  F1 
 ik    
 3 0 − i k 1   F2  = 0
 ko 0   F2 
veya
 − i k 2 i k1 0   F 3   0 0 ko   F 3 

3
(Γ ⋅k ) 1





F = ko F olarak yazılınca katsayı matrislerinin

0 0 0   0 0 i 0 − i 0
Γ1 =  0 0 − i  , Γ2 =  0 0 0
  , Γ3 =  i 0 0  oldukları ve
 0 i 0   − i 0 0   0 0 0 

 Γ , Γ  = iΓ




bunların sağlayan bir SU (2) cebiri oluşturdukları anlaşılır.

Γ12 + Γ 22 + Γ 32 = 2 1 oluşundan da s(s+1) = 2 , dolayısıyla Foton

Spin’inin 1 olduğu görülür, bu tip parçacıklar Vektör Bozon olarak adlandırılırlar.

4
VIII - SAÇILMA

VIII.A ) GENLĐKLER, ĐHTĐMALLER VE ĐZ HESAPLARI

Bir fiziksel olayda Genlik: Etkileşme operatörü Θ ’nın Giriş ve Çıkış durumları arasındaki

matris elemanıdır. Đhtimal veya Tesir Kesiti ise bu genliğin mutlak karesidir :

2
Đhtimal ∼ uF Θ uI . Giriş ve Çıkış durumlarının 4 bileşenli spinörler olduğu

Dirac denkleminde bu ifade matris cebiri ve Đz teoremleri kullanılarak basitleştirilebilir.

+
( uF ) ( uF ) = ( uF ) ( uF )
2 *
σ ∼ uF Θ uI = Θ uI Θ uI Θ uI Θ uI

(u )
+
= u I+ Θ + +
F γo u F+ γ o Θ u I = u I+ Θ + γ o u F u F+ γ o Θ u I

= u I+ γ o γ o Θ + γ o u F u F+ γ o Θ u I = uI γ o Θ + γ o uF uF Θ u I

+
Bu da γ o Θ γ o ≡ Θ tanımıyla σ = uI Θ uF uF Θ u I demektir.

Böylece σ ∼ u I Θ u F u F Θ u I = Tr  u I Θ u F u F Θ u I  veya

σ ∼ Tr  Θ u F u F Θ u I u I  demektir. uI uI ve uF uF ifadelerinin

izdüşüm operatörleri olduğu hatırlanarak σ ∼ Tr [ Θ PF Θ PI] olarak yazılır.

Mesela spin’in ölçülmediği ve dolayısıyla ilgi alanı dışında bırakıldığı bir elektron deneyinin

 mc + p/ F mc + p/ I 
tesir kesiti σ ∼ Tr  Θ Θ  ile verilir.
 2mc 2mc 

1
VIII.B ) ĐZ TEOREMLERĐ

*) Teorem 1 : Eğer Θ kesik operatörlerinin çarpımından oluşmuşsa Θ aynı

operatörlerin ters sırada çarpımına eşittir.

Θ = a/ b/ c/ ⋯ z/ ↔ Θ = γ o Θ+ γ o → Θ = γ o z/ + ⋯ c/ + b/ + a/ + γ o

Θ = γ o z/ + γ o γ o ⋯ γ o γ o c/ + γ o γ o b/ + γ o γ o a/ + γ o = z/ ⋯ c/ b/ a/

*) Teorem 2 : Tek sayıda kesik operatör çarpımlarının izi sıfırdır.

Tr [ a/ b/ c/ ⋯ z/ ] = Tr [ γ 5 γ 5 a/ b/ c/ ⋯ z/ ] =

[ γ 5 a/ ] ( ) [ γ 5 γ 5 a/ ]
N
= Tr b/ c/ ⋯ z/ γ 5 = −1 Tr b/ c/ ⋯ z/ =

= − Tr [ a/ b/ c/ ⋯ z/ ] ⇒ Tr [ a/ b/ c/ ⋯ z/ ] = 0

*) Teorem 3 : Bir kesik operatörlerinin çarpımının izi aynı operatörlerinin ters sırayla

çarpımının izine eşittir : Tr [ a/ b/ c/ ⋯ z/ ] = Tr [ z/ ⋯ c/ b/ a/ ]

Tr [ a/ b/ c/ ⋯ z/ ] = Tr  zɶ/ ⋯ cɶ/ bɶ/ aɶ/ 

= Tr  T zɶ/ T −1
⋯ T cɶ/ T −1
T bɶ/ T −1
T aɶ/ T −1



−1
Böylece T γɶµ T = γµ sağlayan bir T operatörü bulunursa teorem ispatlanmış

olacaktır. γɶo = γ o ; γɶ1 = − γ 1 ; γɶ2 = γ 2 ; γɶ3 = − γ 3

−1
ifadelerinden yola çıkılarak T = γ1 γ 3 , T = γ 3 γ1 operatörünün bu

özelliği sağladığı görülür.

2
*) Teorem 4 : Tr [ a/ b/ ] = 4  a b 

1
Tr [ a/ b/ ] = Tr [ a/ b/ + b/ a/ ] = Tr  a b  = 4  a b 
2

*) Teorem 5 : Tr [ a/ b/ c/ d/ ] =

= 4   a b   c d  +  a d  b c  −  a c  b d  

Tr [ a/ b/ c/ d/ ] = Tr  a/ b/ 2  c d   − Tr [ a/ b/ d/ c/ ] =

= 8  a b   c d  − Tr  a/ 2 b d  c/  + Tr [ a/ d/ b/ c/ ]

= 8  a b   c d  − 8  a c  b d  +

+ Tr  2  a d  b/ c/  − Tr [ d/ a/ b/ c/ ]

= 8  a b  c d  − 8  a c  b d  + 8  a d  b c  − Tr [ d/ a/ b/ c/ ]

2 Tr [ a/ b/ c/ d/ ] = 8  a b   c d  − 8  a c  b d  + 8  a d  b c 

1
*) Teorem 6 : Tr [ a/ b/ c/ d/ e/ f/ ] =
4

+  a b   c d  e f  −  a b  c e   d f  +

+  a b   c f   d e  −  a c  b d   e f  +
+  a c  b e   d f  −  a c  b f   d e  +

+  a d  b c  e f  −  a d  b e  c f  +

+  a d  b f   c e  −  a e  b c   d f  +

+  a e  b d   c f  −  a e  b f   c d  +

+  a f  b c   d e  −  a f  b d  c e  +

+  a f  b e   c d 

3
1 çift kesik operatörün izi 1 terimlidir 1

2 çift kesik operatörün izi 3 terimlidir 1 * 3 = 3

3 çift kesik operatörün izi 15 terimlidir 1 * 3 * 5 = 15

4 çift kesik operatörün izi 105 terimlidir 1 * 3 * 5 * 7 = 105

VIII.C ) GEÇĐŞ ĐHTĐMALĐ, GEÇĐŞ HIZI VE TESĐR KESĐTĐ

Kesit alanı σ = πR 2
, hızı da uo olan küresel bir balonun V hacımlı bir odada

gelişigüzel hareket ediyor olsun; ayrıca bu odada balona değdiği zaman onu patlatacak bir

nokta bulunsun. Balonun patlama ihtimali taranan hacıma orantılı olacaktır; ancak P

patlama ihtimali, dV de σ uo dt olmak üzere dP =

dV demek yanlış olur.
V

Bir balonun patlaması için daha önce patlamamış olması da önemli bir önkoşuldur. Doğru

denklemi dP =
dV
(1 − P ) olarak yazar ve P (0) = 0 başlangıç şartı ile
V

 σ uo 
çözersek P ( t ) = 1 − exp  − t  elde ederiz. P << 1 durumunda
 V 

dP σ uo olacaktır. P : Geçiş Đhtimali ; d P : Geçiş Hızı olarak

≃
dt V dt

1
isimlendirilirse Tesir Kesiti ifadesi de J ≡ ρ uo ; ρ = ilişkileri kullanılarak
V
−1
V dP 1 dP dP 
σ = = olur. τ ≡ t =  d t 
: Ortalama Ömür ,
uo d t J dt

τ1 ≡ ℓn (2) τ da Yarı Ömür olarak adlandırılır.

2

4
VIII.D DYSON AÇILIMI

a ≤ t ≤ b aralığında geçerli bir Lineer Diferansiyel denklem vektörel biçimde

d   
Y (t) = P(t) Y (t) veya vektör çözümler Yi (t) ’in yanyana dizilmesi ile
dt

d
elde edilen Temel Matris F(t) kullanılarak F(t) = P(t) F(t) olarak yazılır.
dt

Bu denkleminin çözümü formal olarak ‘Gelişim Matrisi’ U(t,a) aracılığıyla

F(t) = U(t,a) F(a) olarak yazılırsa, Gelişim matrislerinin özelliklerinin:

U(α,β) U(β,γ) = U(α,γ) ; U(α,α) = 1 ;

[ U ( α , β ) ] −1 = U(β,α) olduğu gözlenir.

d
U(t,a)F(a) = P(t) U(t,a)F(a )

dt

d
U(t,a) = P(t) U(t,a) olduğu görülmektedir. Aslında
dt

−1
U(t,a) = F(t) F (a) olduğu için bu sonuç hiç de şaşırtıcı değildir; öte yandan

bu tanımın çözüme yönelik hiç bir yenilik getirmediği de ortadadır. Bu metodun hayata

geçebilmesi için incelenen probleme yakın bir problemin önceden çözülmüş olması gerekir.

d
Bununla kastedilen Uo ( t , a ) = Po ( t ) Uo ( t , a ) denkleminin, çözümü
dt

bilinen bir problem olması ve P(t) ’in Po ( t ) + P1 ( t ) olarak yazılabilmesidir.

Böylece P(t) = Po ( t ) + P1 ( t ) oluşundan

5
U (t,a) = Uo ( t , a ) U1 ( t , a ) varsayımı yapılır.

P1 ( t ) = O
U 1 (t , a) = 1 , U (a , a) = U o (a , a) = 1

oluşundan da U 1 (a , a) = 1 olması gerektiği görülür.

d
[ U o (t , a) U 1 (t , a) ] = [ P o (t) + P 1 (t) ] U o (t , a) U 1 (t , a) denklemi
dt

d
U o (t , a) = P o (t) U o (t , a) özdeşliği kullanılarak önce
dt

d
U o (t , a) U 1 (t , a) = P 1 (t) U o (t , a) U 1 (t , a)
dt

d −1
sonra da U 1 (t , a) = [ U o (t , a) ] P 1 (t) U (t , a) biçimine girer.
dt

t → t′
t
Bu denklemde dönüşümü yapıldıktan sonra ∫ a
dt ′ integrali alınarak

U o ( a , t′) P 1 ( t′) U (t′, a ) U 1 ( a , a) 1

t
d U 1 ( t′, a ) =
t
∫ a ∫ a
dt ′ bulunur. =

özdeşliği kullanılarak da U 1 (t , a) = 1+ ∫
t

a
dt ′ U o ( a , t′) P 1 ( t′) U ( t′, a )

bulunur. Bu eşitliğin soldan U o (t , a ) ile çarpımından ise

x
U (t , a) = U o (t , a) + ∫ a
dt ′ U o ( t , t′) P 1 ( t′) U ( t′ , a )

denklemine erişilir.

Bu da U : ; Uo : ; P1 : ~~~~~~~

6
 t t t

ile gösterilmek üzere = + ~~~~~ t′

a a a

diyagram denklemi olarak ifade edilir. Gerek integral, gerek de diyagram denklemlerinin

açılımları aynı sonucu verir :

t
U( t , a ) = Uo( t , a ) + ∫ a
dt ′ U o ( t , t′ ) P1 ( t′ ) U o ( t′ , a ) +

t t′
+ ∫ a
dt ′ ∫ a
dt ′′ U o ( t , t′ ) P1 ( t′ ) U o ( t′ , t′′ ) P1 ( t′′ ) U o ( t′′ , a ) + ...

veya

t t t t

= + ~~~ t′ + ~~~ t′ + ...

~~~ t′′

a a a a

Değişkenlerin a ≤ ⋯ ≤ t ′′′ ≤ t ′′ ≤ t ′ ≤ t kronolojik sıralanması dikkat

çekici bir noktadır.

7
VIII.E ) SCHRÖDĐNGER SAÇILMASI VE FAZ UZAYI

Klasik mekanikteki “Saçılma Tesir Kesiti”, Çıkan Akı’nın Giren Akı’ya oranı ile ilintilidir.

1
N boyutta, çıkan akı gibi azalacağından gerekli ölçekleme işlemi yapılarak
r N −1

n : parçacık sayısı , Ω : “Çıkış Katı Açısı” ve dS : “Giriş Yüzey Elemanı”

olmak üzere σ ≡
( dn d Ω
N −1 ) =
d N −1S tanımı yapılır. Deterministik bir
( dn d N −1
S )
d N −1Ω

teori olmayan kuantum fiziğinde ise P FI geçiş ihtimali göz önüne alınmak gerekir. P FI

hesaplanırken ‘Đlk’ ve ‘Son’ durumlar ‘Serbest Parçacık’ durumları olacaktır. Serbest

parçacık durumlarının normalize edilmesi Schrödinger denkleminde bile çetin bir problemdir.

Bu problemin üstesinden gelebilmek için Euler / Heaviside geleneğine uygun metotlara

başvurmak gerekecektir. Dirac delta fonksiyonunun tanımı olan

δ (k ) ∫ δ (k )
∞
k ≠ 0 → = 0 ve
−∞
dk = 1

1
denklemlerinden Lim δ ( k )
k → 0
≡ δ (k = 0 ) =
dk
;
k = 0

1
δ (k )
∞
Dirac delta fonksiyonunun integral temsili olan ∫ dx e i k x =
2π −∞

1
ifadesinden ise x – ekseninin kapsamı = 2π δ(k=0) = 2π
dk k = 0

yakıştırmaları yapılabilir. Buna göre N – Boyutta serbest parçacık durumu

8
  
k k 
  =   = d Nk k olarak normalize
k k δ k = 0 ( )
edilecektir. Bu yaklaşım ‘Son Durum’ için, çıkış yönünü göz önüne alacak biçimde

kF  
  = d N kF kF = koN −1 dko d N −1Ω kF olarak
kF kF

uygulanır. Ancak Đlk Durum’da parçacık hedefe yönelmiş bir huzme içinde düzlem dalga

olduğu için kartezyen koordinatler daha uygundur. Dolayısıyla Đlk Durum k L = ko


boylamasına olan yönü, kT de dikine olan yön(ler)i belirtmek üzere


dko d N −1kT kF olarak normalize edilir.

2π
dkT = uyarınca
Dikine koordinat ekseninin kapsamı

(2 π )
N −1

d N −1
kT = olur. Schrödinger denkleminin ‘Potansiyelden
Huzme " Alanı "

Elastik Saçılma’ probleminde [ k2 +

2m V ( r) − ko 2 ] ψ = φ
ℏ2

denklemi geçerlidir. Đlk ve Son Durumlarda r = ∞ , dolayısıyla V (r) = 0

olacağı için I : Đlk durum ve F : Son Durum için bu denklem

[ k2 − ko 2 ] I = φ ve [ k2 − ko 2 ] F = φ

olarak basitleşir. [ k2 − ko 2 ] ψ = −
2 m V( r )
ψ denklemini
ℏ2

]
−1 2m V(r)
ψ = − [ k2 − ko 2 ψ olarak çözmek yanlış sonuç verir,
ℏ2


zira bu V (r ) = 0
ψ = φ demek olur; halbuki bu durumda doğru

çözümün ψ = I olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla doğru çözüm :

9
 ] 2m
−1
ψ = I − [ k2 − ko 2 V( r) ψ olarak yazılarak, sonsuz
ℏ2

terimli bir çözüm serisi elde edilir :

[ k2 − ko 2 ]
−1 2m V(r)
ψ = I − I
ℏ2

2m
+ [ k2 − ko 2 ] ] 2m V(r)
−1 −1
V(r) [ k2 − ko 2 I + ... .
ℏ2 ℏ2

2m
V(r)+ 2m ] 2m V(r) +
−1
Bu da Θ ≡ − 2
V(r)[ k2 − ko 2
ℏ ℏ2 ℏ2

2m V(r) 2m V(r) [ k2 − ko 2 ] −1 2m V(r) + ...

]
−1
− [ k2 − ko 2
ℏ2 ℏ2 ℏ2

tanımıyla ψ = I + [ k2 − ko 2 ] −1 Θ I demektir. Dyson

açılımı’na benzerliği dikkat çeken bu seri fizikte ‘Born Serisi’ olarak adlandırılır. Saçılma

sonucu parçacığın I durumundan F durumuna geçiş yapma ihtimali genliği

[ k2 − ko 2 ]
−1
F ψ = F Θ I ile verilir. Bu noktada normalizasyon

işlemleri tamamlanmış Geçiş Đhtimali Genliği’nin

 
a FI =  
1
  kF [ k2 − ko 2 ] −1 Θ kI =
kF kF kI kI

 
]
−1
koN −1 dko d N −1Ω dko d N −1kT kF [ k2 − ko 2 Θ kI olması gerektiği

görülür. Bu genlik ifadesi tekil bir operatörün invers’ini içerdiği için problemlidir. Bu zorluğu

aşmanın yolu : ko ’a sonsuz küçük bir sanal kısım ekleyerek

10
 i i dko
ko → ko + = ko + dönüşümü yapmak ve
Uzayın Kapsamı 2π

  iπ
[ k2 − ko 2 ]
−1
kF = kF elde etmektir. Böylece geçiş ihtimal
ko dko

iπ  
genliği ifadesi a FI = koN −1 dko d N −1Ω dko d N −1kT kF Θ kI =
ko dko


= iπ

koN −1 d N −1Ω d N −1kT kF Θ kI =
ko

N −1

= iπ
d N −1Ω
( 2π ) 2  
kF Θ kI olur. Bu noktada ‘Saçılma Genliği’
3− N

ko 2 d N −1 S

d N −1 S d N −1 S
σ ≡ f
2 2
f ≡ aF I ve tesir kesiti = aF I
d N −1 Ω d N −1 Ω
2
olarak tanımlanır; bu tanımın klasik ifadeden tek farkının aF I ihtimal çarpanı oluşu

iπ N −1  
dikkat çekicidir. f = 3− N ( 2π ) 2
kF Θ k I ifadesini
ko 2

değerlendirirken zayıf potansiyellerden ve/veya yüksek enerjili saçılmalarda

2m 
Θ ≈ − 2
V (r ) olduğu ve
ℏ
  
 
kF Θ kI =
Vɶ (k F
− kI ) ≡
Vɶ (Q) özdeşliği kullanılarak
( 2π ) ( 2π )
N N
2 2


2π i Vɶ (Q) 2 π m2 
(Q)
2
f = − 3− N ve σ = Vɶ
ℏ 2 ko 2 ℏ 4 ko3− N

sonucuna ulaşılır. Bu da 1 , 2 ve 3 boyutta, sırasıyla

2 π m2  2 π m2
( )
2
Vɶ ( − 2 ko )
2
σ 1− D = Vɶ Q = ;
ℏ 4 ko2 ℏ 4 ko2

11
 2 π m2  2 π m2 
( ) (Q)
2 2
σ 2− D = Vɶ Q ; σ 3− D = Vɶ
ℏ 4 ko ℏ4

demektir.

VIII.F ) DĐRAC DENKLEMĐNDE ETKĐLEŞMELER

Kararlı olan ve sadece fotonlarla etkileşen Dirac parçacığı, Kuantum Elektrodinamiğinin

temel unsurudur. Elektron durumu : η+ , yükü e ; Pozitron durumu η− ,

yükü −e ile gösterilerek, üst işaretler elektrona, alt işaretler ise pozitrona ait olmak üzere,

‘En Yalın Etkileşme’li Dirac denklemi [ p/ ∓ e A/ ] η± = ± mc η± olur.

Bu denklem de kolayca [mc ∓ p/ ] η± = − e A/ η± biçimine girer.

m c ± p/
Đzdüşüm operatörlerinin M± ≡ ile verildiği hatırlanarak
2mc

e
M ∓
η± = − A/ η± elde edilir. Parçacığın başlangıç durumu
2mc

 −e 
I± ile gösterilerek de η± = I± +   M ∓ A/
−1
η± genel
 2 m c 

çözümüne erişilir. Đki ucundan biri açık olan Serbest Dirac parçacıklarının izdüşüm

operatörleri tekil oldukları için invers’lerinin tanımı kolay değildir. Öte yandan iki ucu da

fotonlara bağlı olup, dolayısıyla serbest olmayan Dirac parçacıklarının izdüşüm

operatörlerinin inversleri kolayca bulunur ve

−1
 m c − p/ − q/  4 m2 c 2  m c + p/ + q/ 
  = −  
örneğinde olduğu gibi
2mc  p q  2mc

−1
 M ∓  ∼ M± elde edilir. Serbest parçacıklara ait tekil izdüşüm operatörlerinin

12
invers’leri için ise kütle özdeğer’ine çok küçük ve negatif bir sanal kısım eklenip

m 2 c 2 − p/ p/ i dm
(m )
2
p/ p/ ≡ − i dm c2 olarak yazılarak M± M∓ = 2 2
=
4m c 2m

−1 − i dm
bulunur. Böylece  M ∓  = M± ve dolayısıyla gene
2m
−1
 M ∓  ∼ M± olmaktadır. Orantı katsayıları üzerinde durmayan bir genel çözüm

η± = I± /
⊕ M± A η± olarak yazıldığında hem durumları gösteren

η , Ι hem de izdüşüm operatörü M aynı biçimde ± işareti taşıdıkları için tüm

± işaretlerinden kurtulmak mümkün olur. Bunun fiziksel anlamı : Dirac parçacık –

antiparçacık çiftinin aslında tek bir parçacık olarak ele alınması, zamanda ileri giden

parçacığın elektron, geri gidenin de pozitron olarak yorumlanmasıdır. Buna göre denklem

yeniden η = I ⊕ M A/ η olarak yazılır ve çözümü ise sonsuz bir

seri olarak

η = I /
⊕ M A I ⊕ M A/ M A/ I ⊕ M A/ M A/ M A/ I + ...

biçiminde ifade edilir. M η = η olarak yazılan M± η± = η±

denkleminden ise η M = η sonucuna erişilir. Böylece genel çözüm

η durumunun, Son Durum’un eşleniği F ile skalar çarpımı da

/ ⊕ A
Θ = A / M A
/ ⊕ A
/ M A
/ M A
/ + ... olmak üzere

F η = F I + F Θ I denklemini verir. Burada /

A terimleri

gerçek etkileşmeleri, M ’ler ise izdüşüm veya parçacığı bir etkileşmeden ötekine taşıyan

gelişim operatörlerini göstermektedirler.

13
VIII.G ) DĐRAC PARÇACIĞININ ETKĐLEŞMELERĐ VE FAZ UZAYI

‘Hacım’ elemanı koordinat dönüşümleri altında yamulup, değişir ama yol elemanı değişmez.

Kartezyen koordinatlarda (3,3) ve (4,4) noktaları akla birim karelik bir alan getirir. Ama

polar koordinatlarda aynı noktalar (3 2 , 45o ) ve (4 2 , 45o ) olarak yazılır ve

sıfır alana karşılık gelir. Dolayısıyla başlangıç noktamız yol elemanının değişmezliği
     
olacaktır : d r = J d q ⇒ drɶ d r = dqɶ Jɶ J d q
Jɶ J = H 2

H 2 : Yerel dik tüm koordinat sistemlerinde diyagonal bir matris olur ve ‘hacım’ elemanı
N

∏
i =1
hi d q i ile verilir. Boyut sayısı uzayın metrik yapısına göre trigonometrik veya

hiperbolik fonksiyonlar kullanılarak arttırılır: Bir boyutta q = A ile başlarsak iki

boyuta terfi etmek için A = B cos φ tanımı yapılır ve yeni koordinat

B sin φ olarak seçilir :  q1   B cos φ  ( 2-D )

 q  =  B sin φ  .
 2  

Şimdi de B = C sin θ ve yeni koordinat da C cos θ olarak tanımlanırsa

 q1  C sin θ cos φ 
 q  =  C sin θ sin φ  ( 3-D )
 2  
 q3   C cos θ 

elde edilir. Bu noktada C = D sh ψ ve yeni koordinat da D ch ψ olarak

tanımlanarak

 qo   D ch ψ 
q   D sh ψ sin θ cos φ 
3 + 1 Boyutta  1 =   ifadesine erişilir.
 q2   D sh ψ sin θ sin φ 
   
 q3   D sh ψ cos θ 

14
  po   m c ch ψ 
p   m c sh ψ sin θ cos φ 
Bunun 4 – Momentum’a uygulanması :  1 =  
 p2   m c sh ψ sin θ sin φ 
   
 p3   m c sh ψ cos θ 

olacaktır. {p o
, p1 , p2 , p3 } → {mc, ψ , θ , φ } koordinat dönüşümünün

Jacobian matrisi

 ch ψ m c sh ψ 0 0 
 sh ψ sin θ cos φ m c ch ψ sin θ cos φ m c sh ψ cos θ cos φ − m c sh ψ sin θ sin φ 
J =  
 sh ψ sin θ sin φ m c ch ψ sin θ sin φ m c sh ψ cos θ sin φ m c sh ψ sin θ cos φ 
 
 sh ψ cos θ m c ch ψ cos θ − m c sh ψ sin θ 0 

olarak yazılır ve

1 0 0 0 
0 m2 c 2 0 0 
H 2
=  
0 0 m c sh 2 ψ
2 2
0 
 
0 0 0 m 2 c 2 sh 2 ψ sin 2 θ 

h mc = 1 , hψ = m c , h θ = m c sh ψ , h φ = m c sh ψ sin θ

d4 p = d (m c) ( m c dψ ) ( m c sh ψ dθ ) (mc sh ψ sin θ dφ )
d4 p = d (m c) ( m c dψ ) ( p dθ ) ( p sin θ dφ )

d4 p = d (m c) ( m c dψ ) ( p 2
dΩ )

15
sonuçları elde edilir. Gerçekte m : Sabit olduğu için d(mc) = 0 olacaktır,

ancak tekil olan izdüşüm operatörlerinin inverslerinin paydalarında da d(mc) yer

alacağı için bu terimler birbirini götürürler. Fiziksel anlamı bariz olmayan dψ teriminden

kurtulmak için yapılan

 p  1 dp
ψ = sh −1   → dψ = dönüşümü sonucu
 mc  1 + p
2
mc
m2 c 2

dp mc 2
dψ = → d4 p = p dp d Ω " d (mc) " elde edilir.
po po

Relativistik olmayan durumlarda d(mc) göz ardı edilir ve po da yaklaşık m c

olduğu için aşina olduğumuz d3p = p 2 dp d Ω ifadesine ulaşılır.

Pratikte ‘ Đlk Durum : I ’ , bir veya iki parçacıktan oluşur. Tek parçacığın bozunması, iki

parçacığın da birbirinden saçılması söz konusudur. ‘ Son Durum : F ’ için ise bir sayı

kısıtlaması yoktur. 2 – Boyutlu harmonik osilatör örneğinde olduğu gibi, eğer bir operatör

birbiriyle komütatörü sıfır olan kısımlardan oluşuyorsa, özketler de bir çarpım olarak

px2 p y2 m ω 2 x2 m ω 2 y2
ayrışırlar: H = + + + ⇒
2m 2m 2 2

⇒ n1 , n2 = n1 n1 ⇒ x , y n1 , n2 = x n1 y n2

Bir saçılma deneyinde hem ilk, hem de son durumda parçacıklar birbirinden çok uzak

oldukları için durumları doğal olarak ayrışmış olacaktır. Θ etkileşmesinin ilk ve son

durumlar arasındaki matris elemanı F Θ I , mesela 1 + 2
3 + 4 + 5

tipi bir etkileşme için, normalizasyon öncesi ΘF I = k5 k4 k3 Θ k2 k1

16
olarak yazılır. Ancak 4-momentum korunduğu için momentumlardan biri bağımsız değildir,

dolayısıyla asıl doğru ifade

ΘF I = k1 + k 2 − k3 − k 4 k4 k3 Θ k2 k1 olmalıdır. Bu noktada

gösterim simetrisini yeniden oluşturmak amacıyla denklem

ΘF I = k5 k4 k3 Θ k2 k1
δ4 (k
1
+ k 2 − k3 − k 4 − k5 )
δ4 ( k = 0 )

biçimine getirilir. Bu yaklaşımların sonucu elde edilen kurallar için Bjorken & Drell,

‘Relativistic Quantum Mechanics’ kitabının ‘Appendix B’si, Feynman, ‘Theory of

Fundamental Processes’ Chapter 16 veya gene Feynman ‘Quantum Electrodynamics’ sayfa

165’de yer alan ‘Summary of Numerical Factors for Transition Probabilities’ çok yararlı

kaynaklardır.

17
IX - UYGULAMALAR

IX.A ) SERBEST ELEKTRON’UN FOTON YAKALAMASI

Bu hesap, kolaylık açısından ilk elektronun hareketsiz olduğu çerçevede yapılır ve genellikten

ayrılmadan  p1 ε  = 0 kabul edilir.

(mc + p/ F ) ε/ (mc + p/ I ) 
2
σ ∼ uF ε/ uI = Tr  ε/

= Tr  ε/ (mc + p/ 1 + q/ ) ε/ ( m c + p/ 1 ) 

= m 2 c 2 Tr [ ε/ ε/ ]+ Tr [ ε/ p/ 1 ε/ p/ 1 ]+ Tr [ ε/ q/ ε/ p/ 1 ]
= m 2 c 2 Tr [ ε/ ε/ ] − Tr [ ε/ p/ 1 p/ 1 ε/ ] − Tr [ q/ ε/ ε/ p/ 1 ]

σ ∼ Tr [ q/ p/ 1 ] ∼  p1 q  sonucunu vermektedir. Ancak öte yandan

p2 = p1 + q
m2 c 2 = m2 c 2 + 2  p1 q  + 0 olduğu için

1
 p1 q  ve dolayısıyla σ sıfır olmaktadır. Bu yüzden serbest bir elektronun tek bir

foton yakalaması veya ışıması kinematik açıdan imkansız işlemlerdir.

IX.B ) POTANSĐYELDEN ELASTĐK SAÇILMA

Enerjinin, dolayısıyla momentum vektörünün boyunun değişmediği saçılmalar

 
( EF = EI , pF = pI ) ‘Elastik Saçılma’ olarak adlandırılır.

 
4 - Momentum Transferi Q ≡ ( 0 , kF − kI ) olarak ifade edilirse

pF

~~~~X

pI

2
uF γ o Ao ( x ) u I Aɶo ( Q )
2 2
σ ∼ kF kI ∼ uF γ o u I

(mc + p/ F ) γ o (mc + p/ I ) 
2
uF γ o uI = Tr  γ o

veya α = ( 1 , 0 , 0 , 0 ) olmak üzere

(mc + p/ F ) α/ (mc + p/ I ) 
2
u F γ o uI = Tr  α/

= 4 m 2 c 2 Tr [ α/ α/ ] + Tr [ α/ p/ F α/ p/ I ]

 E2   θ 
∼ m 2 c 2 +  2 + p 2 cos θ  ∼ 1 − β 2
sin 2  
 c   2 

2
 2   θ  
elde edilir. Böylece σ ∼ Aɶo ( Q ) 1 − β
2
sin 2    olmaktadır.
  2  

Bu tip saçılmalarda spin yönünün değişmediği kolayca gösterilebilir.

IX.C ) COMPTON SAÇILMASI

Serbest bir elektronun tek bir foton ile etkileşmesinin imkansız olduğu görülmüştü. Bu

bölümde iki foton içeren üç etkileşmeden Compton saçılması incelenecektir. Diğer iki

etkileşme : çift yaratılması ve çift bozunması, bu problemle yakından ilintilidir.

Kolaylık açısından bu hesap ilk elektronun durağan olduğu çerçevede yapılır. Skalar

çarpımlar Lorentz dönüşümleri altında değişmez oldukları için bunu yapmakla genellikten

ayrılmış olunmaz. Problemin 6 adet 4-Vektörü :

 
p1 = ( m c , 0 ) , ε1 = ( 0 , εˆ1 ) , q1 = ℏ ( k1 , k1 )

E2  
p2 = ( , p2 ) , ε 2 = ( 0 , εˆ2 ) , q2 = ℏ ( k2 , k2 )
c

ve bunların tüm skalar çarpımlarının tablosu başlangıç noktasıdır :

p2 − q1 = p1 − q2 →  p2 q1  =  p1 q2  = m ℏ ω2

p2 + q2 = p1 + q1 →  p2 q2  =  p1 q1  = m ℏ ω1

3
 (*,*) p1 ε1 q1 p2 ε2 q2

p1 m2 c2 0 m ℏ ω1 m E2 0 m ℏ ω2

ε1 0 −1 0 −  q2 ε1  − εˆ 1 ⋅ εˆ 2  q2 ε1 

q1 m ℏ ω1 0 0 m ℏ ω2  q1 ε 2   q1 q2 

p2 m E2 −  q2 ε1  m ℏ ω2 m2 c2  q1 ε 2  m ℏ ω1

ε2 0 − εˆ 1 ⋅ εˆ 2  q1 ε 2   q1 ε 2  −1 0

q2 m ℏ ω2  q2 ε1   q1 q2  m ℏ ω1 0 0

p1 + q1 = p2 + q2 → p2 = p1 + q1 − q2

ℏ2
m2 c 2 = m2 c 2 + 2 m ℏ ω1 − 2 m ℏ ω2 − 2 ω1 ω2 (1− cos θ )
c2

c c ℏ
− ≡ ∆Ż = (1 − cos θ )
ω2 ω1 mc

Bu olayın iki ayrı diyagramının etkileşmeye katkıları

Θ ∼ ε/ 2 ( m c − p/ 1 − q/ 1 ) ε/ 1 + ε/ 1 ( m c − p/ 1 + q/ 2 )
−1 −1
ε/ 2 olarak yazılır,

4
 −1 ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) ( m c + p/ 1 + q/ 1 )
(m c − p/ 1 − q/ 1 ) = − ∼ −
2  p1 q1  ω1

−1 ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) ( m c + p/ 1 − q/ 2 )
( m c− p/ 1 + q/ 2 ) = ∼
2  p1 q2  ω2

( m c + p/ 1 + q/ 1 ) ( m c + p/ 1 − q/ 2 )
bağıntılarının yardımıyla Θ ∼ − ε/ 2 ε/ 1 + ε/ 1 ε/ 2
ω1 ω2

m c ε/ 2 ε/ 1 ε/ 2 p/ 1 ε/ 1 ε/ q ε/ m c ε/ 1 ε/ 2 ε/ p ε/ ε/ 1 q/ 2 ε/ 2
= − − − 2 /1 1 + + 1 /1 2 −
ω1 ω1 ω1 ω2 ω2 ω2

m c ε/ 2 ε/ 1 ε/ 2 ε/ 1 p/ 1 ε/ q ε/ m c ε/ 1 ε/ 2 ε/ 1 ε/ 2 p/ 1 ε/ q ε/
= − + − 2 /1 1 + − − 1 /2 2
ω1 ω1 ω1 ω2 ω2 ω2

biçimine sokulur. En sağda yer alan p/ 1 ifadelerinin yerine mc konarak

ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 ε/ q ε/
Θ ∼ + 1 /2 2 gibi basit bir ifadeye erişilir ve bu noktada daha fazla
ω1 ω2

basitleşme imkanı olmadığı için de iz hesaplarına geçilir.

σ ∼ Tr  Θ ( m c + p/ F ) Θ ( m c + p/ I ) 

  ε/ q ε/ ε/ q ε/ 
σ ∼ Tr   1 / 1 2 + 2 / 2 1  ( m c + p/ 2 ) *
  ω1 ω2 

 ε/ q ε/ ε/ q ε/  
*  2 /1 1 + 1 / 2 2  ( m c + p/ 1 ) 
 ω1 ω2  

Bu 16 terimli ifadenin 8 terimi tek sayıda tek kesik operatörü içerdikleri için katkıda

bulunmazlar. Diğer 8 ifade

1 m2 c 2
(1) : ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 p/ 1 ; (2) : ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1
ω12 ω12

1 m2 c2
(3) : ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ; (4) : ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2
ω1 ω2 ω1 ω2

5
 1 m2 c 2
(5) : ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 p/ 1 ; (6) : ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1
ω1 ω2 ω1 ω2

1 m2 c2
(7) : ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ; (8) : ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2
ω22 ω22

olarak yazılıp basitleştirme işine girişilir.

m2 c2 m2 c 2
Tr ( 2 ) : ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 = − ε/ 1 q/ 1 q/ 1 ε/ 1 = 0
ω12 ω12

m2 c2 m2 c2
Tr ( 8 ) : ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 = − ε/ 2 q/ 2 q/ 2 ε/ 2 = 0
ω22 ω22

Tr ( 4 ) = Tr ( 6 ) : Aynı operatörler ters sırada !

Tr ( 3 ) = Tr ( 5 ) : p/ 1 öteki uca alınınca operatörler ters sırada !

Böylece σ ∼ Tr [(1) + 2*(3) + 2*(4) + (7) ] olmaktadır.

Terimlerin teker teker hesaplanması uzun, ancak kolay işlemlerdir :

1
Tr ( 1 ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 p/ 1 ]
ω12

1 1
= − Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 q/ 1 p/ 1 ε/ 1 ] = Tr [ q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 q/ 1 p/ 1 ]
ω 1
2
ω12

1 1
= Tr  q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2  q1 p1   − Tr [ q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 p/ 1 q/ 1 ]
ω 2
1 ω12

2mℏ
= Tr [ q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 2 ] + 0
ω1

8mℏ
=   q1 ε 2   p2 ε 2  −  q1 p2  ε 2 ε 2  +  q1 ε 2  ε 2 p2  
ω1 

8mℏ 
+ m ℏ ω2 
2
Tr ( 1 ) =  2  q1 ε 2 
ω1 

6
 1
Tr ( 7 ) = Tr [ ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω22

1 1
= − Tr [ ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 p/ 1 ε/ 2 ] = Tr [ q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 p/ 1 ]
ω 2
2 ω22

2 1
= Tr  q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1  q2 p1   − Tr [ q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 p/ 1 q/ 2 ]
ω 2
2 ω22

2mℏ
= Tr [ q/ 2 ε/ 1 p/ 2 ε/ 1 ] + 0
ω2

8mℏ
=   q2 ε1   p2 ε1  −  q2 p2  ε1 ε1  +  q2 ε1  ε1 p2  
ω2 

8mℏ 
ε1  + m ℏ ω1 
2
Tr ( 7 ) = − 2  q2
ω  2


1
Tr ( 3 ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] ifadesi p2 = p2 + q1 − q2
ω1 ω2

bağıntısı yardımıyla 3 ayrı terime bölünerek hesap kolaylığı sağlanır :

1
Tr ( 3 α ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

1
Tr ( 3 β ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

1
Tr ( 3 γ ) = − Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

1
Tr ( 3 α ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 p/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

7
 2  p1 q1  1
= − Tr [ ε/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] − Tr [ p/ 1 ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2 ω1 ω2

2mℏ m2 c 2
= − Tr [ ε/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] − Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 ]
ω2 ω1 ω2

2mℏ
Tr ( 3 α ) + Tr ( 4 ) = − Tr [ ε/ 1 ε/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω2

2mℏ 2mℏ
= − 2 ε1 ε 2  Tr [ ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] − Tr [ ε/ 2 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω2 ω2

4mℏ 2mℏ
= − ε1 ε 2  Tr [ ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] − Tr [ q/ 2 p/ 1 ]
ω2 ω2

16 m ℏ
= − ε1 ε 2    q2 ε1  ε 2 p1  − ε1 ε 2   q2 p1  +
ω2

8mℏ
+ ε1 p1   q2 ε 2   −  q2 p1 
ω2

16 m ℏ 2 8mℏ
= ε1 ε 2  m ℏ ω2 − m ℏ ω2
ω2 ω2

Tr ( 3 α ) + Tr ( 4 ) = 8 m2 ℏ 2  2 ε1 − 1 
2
∴ ε 2 
 

1
Tr ( 3 β ) = Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 q/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

2  q1 ε 2  2  q1 ε 2 
= Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] = Tr [ q/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2 ω1 ω2

8  q1 ε 2 
=   q1 q2  ε 2 p1  −  q1 ε 2   q2 p1  +  q1 p1   q2 ε 2  
ω1 ω2 

2 2
8  q1 ε 2  8 m ℏ  q1 ε 2 
= − m ℏ ω2 ⇒ Tr ( 3 β ) = −
ω1 ω2 ω1

8
 1
Tr ( 3 γ ) = − Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 q/ 2 ε/ 1 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2

2  q2 ε1  2  q2 ε1 
= − Tr [ ε/ 1 q/ 1 ε/ 2 q/ 2 ε/ 2 p/ 1 ] = − Tr [ ε/ 1 q/ 1 q/ 2 p/ 1 ]
ω1 ω2 ω1 ω2

8  q2 ε1 
= −  ε1 q1   q2 p1  − ε1 q2   q1 p1  + ε1 p1   q1 q2  
ω1 ω2 

2 2
8  q2 ε1  8 m ℏ  q2 ε1 
= m ℏ ω1 ⇒ Tr ( 3 γ ) =
ω1 ω2 ω2

Tr ( 3 ) + Tr ( 4 ) =

8mℏ 8mℏ
= 8 m 2 ℏ 2  2 ε1 − 1  −
2 2 2
ε 2  q ε 2  +  q2 ε1 
  ω1  1 ω2

Compton saçılması tesir kesitinin tüm terimleri bir araya getirilme aşamasında ise :

8mℏ 
+ m ℏ ω2  + 16 m2 ℏ 2  2 ε1 − 1  −
2 2
σ ∼ 2 q ε 2  ε 2 
ω   1
1
  

16 m ℏ 16 m ℏ 8mℏ 
+ m ℏ ω1 
2 2 2
−  q1 ε 2  +  q2 ε1  + − 2  q2 ε1 
ω1 ω2 ω 
2


ifadesinde çok sayıda terimin sadeleşmesiyle Klein – Nishina bağıntısı :

ω2 ω1 2
σ ∼ + + 4 ε1 ε 2  − 2 elde edilir. Bu sonuç tüm polarizasyon
ω1 ω2

yönleri üzerinden ortalama alındığında, < cos 2 φ > = ½ yardımıyla daha da basit

ω2 ω1
olan σ ∼ + biçimine dönüşür.
ω1 ω2

9
IX.D ) COMPTON SAÇILMASININ AYAR DEĞĐŞMEZLĐĞĐ

Compton saçılması için iki ayrı diyagramın gerekli olup olmadığı hemen akla gelen bir

sorudur. Buna cevap olarak diyagramların teker teker ayar dönüşümü altında değişmez

olmadıkları, ancak bir arada ele alındıkları zaman ayar değişmezliğinin sağlandığı gösterilir.

Bunu yaparken de mesela ilk elektronun hareketsiz olduğunu varsayıp, belirli bir Lorentz

çerçevesine kısıtlı kalmamak gerekir.

( Sol ) ( Sağ )

↓ ↓
( m c + p/ 1 + q/ 1 ) ( m c + p/ 1 − q/ 2 )
− ε/ 2 ε/ 1 ε/ 1 ε/ 2
2  p1 q1  2  p1 q2 

Diyagram katkılarının ayar dönüşümü sonucunda nasıl değiştiklerini görmek için

1 ∂Λ   
Ao → Ao − ; A → A + ∇Λ veya kısaca A → A − □Λ
c ∂t

dönüşümünün soyut ifadesi ε → ε − q λ kullanılır. Bunun sonucunda

10
 −
( ε/ 2 − q/ 2 λ ) ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) ( ε/ 1 − q/ 1 λ )
Sol :
2  p1 q1 

ε/ 2 ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) q/ 1 q/ 2 ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) ε/ 1
∆ (Sol) λ : +
2  p1 q1  2  p1 q1 

q/ 2 ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) q/ 1
∆ (Sol) λ2 : −
2  p1 q1 


2 m c q/ 2 q/ 1 q/ 2 p/ 1 q/ 1
∆ (Sol) λ : − − =
2  p1 q1  2  p1 q1 

m c q/ 2 q/ 1
− q/ 2 + / 2 / 1 / 1
q q p
= − = − q/ 2
2  p1 q1  2  p1 q1 

∆ (Sol) λ için p/ 1 + q/ 1 = p/ 2 + q/ 2 →  p1 q1  =  p2 q2 

ε/ 2 ( m c + p/ 1 + q/ 1 ) q/ 1 q/ 2 ( m c + p/ 2 + q/ 2 ) ε/ 1
∆ (Sol) λ = +
2  p1 q1  2  p2 q2 

 
m c ε/ 2 q/ 1 ε/ 2 p/ 1 q/ 1 m c q/ 2 ε/ 1 q/ 2 p/ 2 ε/ 1
= + + +
2  p1 q1  2  p1 q1  2  p2 q2  2  p2 q2 

m c ε/ 2 q/ 1 ε/ 2 q/ 1 p/ 1 m c q/ 2 ε/ 1 p/ 2 q/ 2 ε/ 1
= + ε/ 2 − + + ε/ 1 −
2  p1 q1  2  p1 q1  2  p2 q2  2  p2 q2 

= ε/ 2 + ε/ 1 . Dolayısıyla Sol diyagramın katkısının dönüşüm öncesi ifadeden farkı

11
∆ Sol = λ ( ε/ 2 + ε/ 1 ) + λ2 ( − q/ 2 ) olmaktadır. Bundan ‘Sol’ diyagramın ayar

dönüşümü altında değiştiği görülmektedir. Aynı işlemler dizisini ‘Sağ’ diyagrama da

uygulanınca :

−
( ε/ 1 − q/ 1 λ ) ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) ( ε/ 2 − q/ 2 λ )
Sağ :
2  p1 q2 

ε/ 1 ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) q/ 2 q/ 1 ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) ε/ 2
∆ (Sağ) λ : − −
2  p1 q1  2  p1 q2 

q/ 1 ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) q/ 2
∆ (Sağ) λ2 :
2  p1 q2 


2 m c q/ 1 q/ 2 q/ 1 p/ 1 q/ 2
∆ (Sağ) λ : + =
2  p1 q2  2  p1 q2 

m c q/ 1 q/ 2
+ q/ 1 − / 1 / 2 / 1
q q p
= = q/ 1
2  p1 q2  2  p1 q2 

∆ (Sağ) λ için p/ 1 − q/ 2 = p/ 2 − q/ 1 →  p1 q2  =  p2 q1 

ε/ 1 ( m c + p/ 1 − q/ 2 ) q/ 2 q/ 1 ( m c + p/ 2 − q/ 1 ) ε/ 2
∆ (Sağ) λ = − −
2  p1 q2  2  p2 q1 

 
m c ε/ 1 q/ 2 ε/ 1 p/ 1 q/ 2 m c q/ 1 ε/ 2 q/ 1 p/ 2 ε/ 2
= − − − −
2  p1 q2  2  p1 q2  2  p2 q1  2  p2 q1 

m c ε/ 1 q/ 2 ε/ 1 q/ 2 p/ 1 m c q/ 1 ε/ 2 p q ε/
= − − ε/ 1 + − − ε/ 2 + / 2 / 1 2
2  p1 q2  2  p1 q2  2  p2 q1  2  p2 q1 

12
= − ε/ 1 − ε/ 2 . Böylece Sağ diyagramın katkısının dönüşüm öncesi ifadeden farkı

∆ Sağ = λ ( − ε/ 1 − ε/ 2 ) + λ 2 ( q/ 1 ) olmaktadır. Dolayısıyla ‘Sağ’

diyagramın da ayar dönüşümü altında değiştiği görülmektedir. Ancak diyagramlar bir arada

ele alınınca λ mertebesinde : ( ε/ 1 + ε/ 2 ) − ( ε/ 1 + ε/ 2 ) = 0 ;

λ2 mertebesinde ise q/ 1 − q/ 2 = p/ 2 − p/ 1 = m c − m c = 0

sonuçları elde edilerek, diyagramların teker teker ayar dönüşümü altında değişmez

olmadıkları ama ikisinin bir arada ayar değişmezliğini sağladığı görülmektedir.

13
 SONSÖZ

Relativistik Kuantum Mekaniği ve Kuantum Elektrodinamiği’ne cebirsel ağırlıklı bir bakış

açısı ile yaklaşan ders notları bu noktada son buluyor. Konu biterken önemli bir uyarı
gereklidir. Teori bütünüyle Poincaré simetrisi üzerine kuruludur, halbuki bu simetrinin
kısıtlamaları vardır. Bunların kısaca sıralaması :

1) Kozmoloji : Zamanda geriye doğru öteleme evrenin yaşı, uzayda tüm ötelemeler ise
evrenin boyu ile sınırlıdır;

2) Genel Relativite : Kütleler uzay-zaman’ı yamultur; hatta karadelik benzeri tekil

durumlar oluşturabilir;

3) Boyut Sayısı : Evrenimiz 3 + 1 boyutlu olmayabilir; sicim teorilerinin öngördüğü

gibi çok daha fazla sayıda boyutun 3 + 1 boyuta izdüşümünü algılıyor olabiliriz.
 PROBLEMLER

P.I.1 ) M kütleli bir parçacık bozunduğunda ortaya çıkan parçacıkların kütlelerinin toplamı

ilk parçacığın kütlesinden ∆M kadar daha az olduğu biliniyor. Herhangi bir m i kütleli

bozunma ürününün kinetik enerjisinin en fazla :

 mi ∆M 
( K .E.)imax = ∆M  1 − −  olabileceğini gösterin.
 M 2M 

P.I.2 ) Bir kuantum sisteminin Hamilton matrisi H = 1 1 , normalize edilmemiş

1 1
 

4
durum vektörü ise ψ
=   ile veriliyor. Bir enerji ölçümünün mümkün sonuçlarını
 −3

ve bunların ihtimallerini hesaplayın.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

P.II.1 ) Baker – Hausdorff Lemma’sını kullanarak

V1   cos γ sin γ 0 V1 

e − i L3 γ V  e + i L 3 γ
=  − sin γ cos γ 0 V  olduğunu ispatlayın.
 2    2
V3   0 0 1  V3 

1
P.II.2 ) SO(3) jeneratörleri {L 2
, L3 } operatörlerinin

L2 ℓm = ℓ ( ℓ +1 ) ℓm ; L3 ℓm = m ℓm




bağıntılarından ve  L , V  = i V sağlayan bir vektör operatörden yola çıkarak :

a) [L 3
, V+ ] = V+ olduğunu ispatlayın,

b)  L 2 , V+  = 2 (V +
L3 − V3 L+ + V+ ) olduğunu ispatlayın,

c) Bu sonuçlara dayanarak V+ ℓℓ ∼ ℓ + 1 ℓ + 1 olduğunu gösterin,

d) L ± diferansiyel operatörlerini kullanarak

rˆ 0 0 = Sabit olduğunu ispatlayın, sonra da

( rˆ ) = sin ℓ θ e i ℓ φ
ℓ
rˆ ℓ ℓ ∼ + olduğunu gösterin.

Bu sonuç normalize edilince

( −1 )
ℓ
2 ℓ +1 ( 2 ℓ ) !
rˆ ℓ ℓ = sin ℓ θ e i ℓ φ
2ℓ 4π ℓ! ℓ!

biçimini alır. ( Condon – Shortley gösterimi )

( −1 )
ℓ
e) Π ℓm = ℓm olduğunu ispatlayın.

P.II.3 ) L i , L + , L − operatörlerini küresel polar koordinatlarda yazın.

P.II.4 ) a) U ⋅ V ifadesinin bir skalar olduğunu gösterin ,



b) U × V ifadesinin bir vektör olduğunu gösterin.

P.II.5 ) Đki Lorentz dönüşüm matrisini çarparak Einstein hız toplama kuralını oluşturun.

2
P.II.6 ) 5 M kütlesi hareketsiz durumdayken iki tane 2 M kütleli parçacığa bozunuyor.

Bozunma ürünlerinin bağıl hızını hesaplayın.

P.II.7 ) Laboratuarda hızlı elektronları hareketsiz elektron hedeflerine yollayarak

− − − − − +
e e
e e e e 'Çift Yaratma' deneyi yapılıyor. ‘Laboratuar

Çerçevesi’nden ‘Kütle Merkezi’ çerçevesine taşıyan Lorentz dönüşümünü bulun. Çift

yaratma eşik enerjisinde bu iki çerçevenin bağıl hızı nedir ?

P.II.8 ) L vektörünün bir 4-Vektör’ün vektör kısmı olamayacağını gösterin.

P.II.9 )

a) Γ 23 = L 1 , Γ 31 = L 2 , Γ 12 = L 3 ;

Μ 1 = Γ 01 , Μ 2 = Γ 02 , Μ 3 = Γ 03 gösteriminde

[Γ ab
, Γc d ] = −i (g ac
Γb d − g a d Γ b c − g b c Γ a d + g b d Γ a c )
olduğunu gösterin,

b) Yukarıdaki denklemin k 0 = Γ 40 , k 1 = Γ 41 , k 2 = Γ 42 ,

k 3 = Γ 43 gösteriminde de geçerli olması için sözde koordinatın metriği

g44 ne olmalıdır ?

3
P.II.10 ) Konum operatörü x relativistik olmayan fizikte bir operatör olduğu için Galilei

grubunun yapısı Poincaré grubundan farklıdır.

B = exp ( i M G u o ) olarak tanımlanan ‘Đtme’ operatörünün

x′ = exp ( i M G uo ) x exp ( − i M G uo ) = x + uo t 1 ;

p′ = exp ( i M G uo ) p exp ( − i M G uo ) = p + m uo 1
denklemlerini sağlaması gerekir. Baker-Hausdorff lemma’sını kullanarak hermitsel bir

MG ( x , p ) operatörü oluşturun.

P.II.11 ) E (2) grubu x-y düzleminde iki öteleme ve z-ekseni etrafında bir dönmeden

x
a 
oluşur. r ′ = R (φ ) r + a ; r =   ; a =  1 .
 y  a2 

a) Genel grup elemanını element 3 × 3 bir matris olarak oluşturun,

b) k1 , k2 , L3 jeneratörlerini oluşturun.

c) Tüm komütasyon bağıntılarını elde edin ve bir tablo halinde özetleyin.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Bo × r
P.III.1 ) Sabit magnetik alan için A = olması gerektiğini gösterin.
2

4
P.III.2 ) L LD Lorentz dönüşümlerinde değişmeyen bir ‘Lagrange Fonksiyonu’,

2
dτ = 1− v dt ise gene Lorentz dönüşümlerinde değişmeyen sonsuz küçük bir
c2

zaman aralığı olmak üzere Lorentz değişmezi bir ‘Eylem’ , d S ≡ L LD dτ olarak

tanımlanır. Serbest parçacık için Lorentz dönüşümlerinde değişmeyen Lagrange fonksiyonu



ise 4-Hız  c v  cinsinden L LD ≡ − m (u,u)
u =  2
, 2 
 1− v 1− v 
 c2 c2 

olarak tanımlanır. Etkileşmeli durum için ‘En Yalın Genelleme Đlkesi’ uyarınca

−m (u,u) = − (u,mu ) → − (u,p + qA ) olur.

a) Gerekli işlemleri yaparak d S ≡ L dt sağlayan Lagrange fonksiyonun

(u,p )
2 2
L = − + qA 1− v 2 = − m c2 1− v 2 − q c Ao + q v ⋅ A
c c

olduğunu gösterin.

b) Kanonik momentumları saptayın , c) Hareket denklemlerini yazın

∂A
P.III.3 )


v × ( ∇ ×A ) = ∇ ( v ⋅A ) +
∂t
−
dA
dt
olduğunu gösterin.

2

Bo × r 


P.III.4 ) Zayıf magnetik alanlar için  p − q  ≃ p − q Bo ⋅ L olduğunu
2

 2 

gösterin.

P.III.5 )  V , V  = V × V olduğunu gösterin ve hız vektörü v = p − qA

için ( p
− qA ) × ( p
− qA )


=  p − q A , p − q A  = i q ℏ B

özdeşliğini elde edin.

5
P.III.6 ) Elektromagnetik etkileşmelerin relativistik Lagrange fonksiyonu

v2


L


(r


,v,t ) = − mc2 1−
c2
− q (cA o − v ⋅A ) ’dan yola çıkarak

elektromagnetik etkileşmelerin relativistik Hamilton fonksiyonu H (p,r ,t ) ifadesini

elde edin.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

P.IV.1 ) V = ( σ
⋅ V ) σ
− i ( σ
× V ) özdeşliğini ispatlayın.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

P.V.1 ) Kütlesiz bir parçacık için geçerli olan po 2 = p ⋅ p denkleminden hareketle :

a) Mümkün olan en küçük boyutta cebirsel operatörler kullanarak

p ⋅p ν = ± po ν denklemini lineer biçime getirin,

b) Tüm özdeğerleri ve bunlara ait spinörleri bulun,

c) Spinörlerin ‘Ortonormallik’ ve ‘Tamamlık’ özelliklerini saptayın,

d) Bu problem için ‘Spin’ S ve ‘Cebirsel Đtme’ MA operatörlerini oluşturun,

e) Lineer bir Π A tanımlanamayacağını gösterin,

f) ‘Sarmallık’ operatörünü h ≡ σ
⋅ pˆ olarak tanımlayarak sgn ( p o ) = − h

olduğunu gösterin. Böylece p o > 0 sağlayan bir nötrino negatif, p o < 0

sağlayan bir anti-nötrino ise pozitif sarmallığa sahip olacaktır.

6
 d
P.V.2 ) Heisenberg hareket denklemini kullanarak γµ ifadesini hesaplayın ve
dt

sonucunuzu sadeleştirin.

P.V.3 ) V. Bölüm sonundaki değişik dalga denklemleri arasındaki ilişkileri ve geçişleri elde

edin.

P.V.4 ) a)  L , A
/  ifadesini hesaplayın ve bir vektör çarpım olarak ifade edin,

b)  S , A
/  ifadesini hesaplayın ve bir vektör çarpım olarak ifade edin,

c)  J , A/  ifadesini hesaplayın.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

P.VI.1 ) Pauli denklemini kullanarak sabit, fakat zayıf olmayan, bir magnetik alan içinde

hareket eden elektronun enerji spektrumunu elde edin.

 σ⋅p 
 1
F po + m c po + m c  F+
P.VI.2 ) = 

 = ile verilen ve
2mc  σ⋅p 
p + mc 1 
 o 

sütunları Dirac denkleminin serbest parçacık çözümlerinden oluşan F matrisi için

F ≡ F +
γo tanımını kullanıp ve doğrudan matris çarpımı yaparak

a) p/ F = m c F γ o , b) F p/ = m c γ o F , c) F p/ F = m c 1

özdeşliklerini elde edin.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

7
P.VIII.1 )

4 3 Dört çubuktan oluşan bir karenin 2. ve 3. köşelerinde

zehir var. Bir böcek 1. köşeden harekete başlıyor ve her

köşede mümkün olan her yöne eşit ihtimalle hareket ediyor.

1 2

a) 2. köşede ölme ihtimali P2 ’yi ;

b) 3. köşede ölme ihtimali P3 ’ü ;

c) Ömür beklentisini ; d) Yarı ömür’ü hesaplayın .

P.VIII.2 )

8 7

1 2

Oniki çubuktan oluşan bir küp’ün 2. , 3. ve 7. köşelerinde zehir var. Bir böcek

1. köşeden harekete başlıyor ve her köşede mümkün olan her yöne eşit ihtimalle hareket

ediyor.

a) 2. köşede ölme ihtimali P2 ’yi ;

b) 3. köşede ölme ihtimali P3 ’ü ;

c) 7. köşede ölme ihtimali P7 ’yi ;

d) ‘Ortalama Ömür ’ü ; e) Yarı Ömür’ü hesaplayın .

8
P.VIII.3 )

a) Sadece 2. ve 3. köşelerin zehirli olduğu problemi çözün.

b) Sadece 2. ve 7. köşelerin zehirli olduğu problemi çözün.

c) Sadece 3. ve 7. köşelerin zehirli olduğu problemi çözün.

a) Sadece 2. köşenin zehirli olduğu problemi çözün.

a) Sadece 3. köşenin zehirli olduğu problemi çözün.

a) Sadece 7. köşenin zehirli olduğu problemi çözün.

P.VIII.4 ) Airy DD : y′′ − x y = 0

d  y 0 1  y 
matris biçiminde = olarak yazılır.
d x  y′  x 0   y′ 
   

Bu DD’i Po = 0 1  , dolayısıyla P1 = 0 0 seçerek Dyson açılımı

0 0  x 0
   

metodu ile x = 0 etrafında çözmek için :

a) Fo ( x ) ve Uo ( x , x′ ) matrislerini oluşturun, Fo ( 0 ) matrisini değerlendirin,

b) Dyson açılımının ilk 3 terimini hesaplayın.

x3 x6 x4 x7
Đpucu : y1 ( x ) = 1 + + + ... ; y2 ( x ) = x + + + ...
6 180 12 504

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

P.IX.1 ) Bir elektronun potansiyelden saçılmasında spin yönünün değişmeyeceğini ispatlayın.

P.IX.2 ) Bremsstrahlung tesir kesit ifadesini Compton tesir kesiti hesabına paralel biçimde

elde edin.

9
P.IX.3 ) Bremsstrahlung diyagramlarının tek tek ayar dönüşümü altında değiştiklerini ancak

bir arada ayar değişmezliğini sağladıklarını gösterin.

10